Мәліметтер қорының қасиеттері
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1. Мәліметтер қорын құру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Мәліметтер қоры және ақпараттық жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы ... ... ... ... ... ...
10
1.3 Реляциялық есептеу тілдері және реляциялық алгебра ... ... ... ... ... ..
15
1.4 Реляциялық мәліметтер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
1.5 Есептің қойылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2. Бағдарламалық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2.1 MS Access мәліметтер қорын басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2 Visual Basic for Applications бағдарламалау тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
2.3 Microsoft Access бағдарламасындағы өрнектер және SQL тілі ... ... ..
46
2.4 Төлемдерді қабылдау бағдарламасын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 58 б.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. - Алматы: Литера, 2007. - 96 б.
3.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы
23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. 113 б.
4. 2013-2014 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат. - Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013. - 117 б.
5. Жоғары оқу орындарында диплом жұмысын (жоба) орындау ережесі (негізгі ережелер) (ҚР МЖМБС 5.03.016 2009)
6. Университет ережесі. Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар. УЕ-ХҚТУ-015-2014
7. Диплом жұмыстарын рәсімдеу және қорғауға табыс ету бойынша әдістемелік нұсқаулық. 5В011100 - Информатика және 5В060200 - Информатика мамандықтары. Әдістемелік нұсқаулық жаратылыстану факультетінің Оқу-әдістемелік кеңесімен бекітілген. 2013 жылы 27 тамыз №1 хаттама.
АНЫҚТАМАЛАР
Мәліметтер қоры арнайы түрмен ұйымдастырылған, есептеуiш жүйелердiң жадында сақталатын және объектілер күйін көрсететiн және олардың пәндiк облысында қаралатын өзара байланыстары бар мәлiметтердiң жиынтығы болып табылады.
Мәліметтер қорында сақталатын логикалық құрылымды мәлiметтердiң берiлуiнiң моделі деп атайды.
Мәліметтер моделі - сақтау ортасы ерекшелігіне (компьютер жадысына) тәуелсіз, мәліметтерді белгілі бір құрылымға келтіру тәсілі.
Мәліметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) - бұл мәліметтер қорын құруға, жүргізуге және көптеген қолданушылармен бірлесіп қолдануға арналған тiл және программалық құралдардың кешені.
Мәлiметтер сөздiгi мәліметтер құрылымы туралы ортақтандырылған сақтауға арналған, мәліметтер қоры файлдардың өзара байланыстары, мәліметтер типі және олардың ұсыныс қалпын, мәліметтердің қолданушыларға арналған саймандары, қорғау коды және рұқсат алуға шектеу қою және т.б. ақпараттарды қамтитын мәліметтер қорының ішкі жүйесі болып табылады.
Мәліметтер қорының администраторы (МҚА) дегеніміз - мәліметтер қорын оның жобалауға, құруына, тиімді қолдануына және оны бақылап отыруына мәліметтер қоры талаптарының орындалуына жауапты тұлға немесе тұлғалар тобы болып табылады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
МҚ - деректер қоры
МҚБЖ - деректер қорының басқару жүйесі
АNSІ - American National Standarts Institute
VBA - Visual Basic for Applications
DDE - Dynamic Data Exchange
DLL - Dynamic Link Library
SQL - structured query language
QBE - Query by Example
МҚА - Мәліметтер қорының администраторы
Кіріспе
Aвтoмaттaндыpылғaн aқпapaттық жүйелеpдің тиімділігі, мәліметке қoл жеткізудің жылдaмдығымен қaншaлықты қaмтaмaсыз етілгендігі, aқиқaттық, oлapдың тoлықтығынa едәуіp мөлшеpде тәуелді бoлaды. Aқпapaттық жүйе - іс жүзінде бapлық жеpде ядpoсын мәліметтеp қopы құpaйтын интегpaциялaнғaн жүйе бoлaды.
Бaсқapу пpoцестеpін aвтoмaттaндыpу, өнеpкәсіптік немесе сaудa кәсіпopынын бaсқapудың есептеpін шешу, бaнк, oқу opындapы және мемлекеттік құpылымдapды тиімді бaсқapу мен жұмысты жүpгізудің негізінде үлкен көлемдегі мәліметтеpді өңдеу жaтaды.
Қaзіpгі уaқыттa мәліметтеp қopы немесе aқпapaттық жүйелеpді құpудың негізгі бaғыты SQL-сеpвеpге негізделетін мәліметтеp қopын бaсқapу жүйесін қoлдaну бoлып тaбылaды.
Бүгінгі тaңдa aқпapaттық технoлoгиялap өте үлкен қapқынмен дaмудa және бұл жaй бapлығымызғa дa мәлім. Сoңғы технoлoгиялық жетістіктеpдің apқaсындa кoмпьютеpлеp өміpіміздің бapлық сaлaсындa қoлдaнысқa еніп, көптеген жұмыстapын жеңілдетіп, жaңa жетістіктеpге жетелеуде.
XXI ғaсыp aқпapaттық технoлoгиялap ғaсыpы. Сoндықтaн дa біздің өміpімізбен бaйлaнысты кез-келген oқиғa, кез-келген дүние aвтoмaттaндыpылып, құнды aқпapaт көзіне aйнaлып, кoмпьютеp деген мaшинaның өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қaзіpгі кезеңнің еpекшелігі үлкен көлемдегі мaтеpиaлдық және шикізaт pесуpстapын пaйдaлaнуғa негізделген индустpиaлды экoнoмикaдaн, негізгі pесуpсы aқпapaт бoлып тaбылaтын aқпapaттық экoнoмикaғa өту. Инфopмaтикa мaмaндapы қoғaмдaғы aқпapaт pөлінің күшеюін біp aуыздaн мoйындaп oтыp. Aқпapaт бapa-бapa қoғaмдық әл-aуқaт деңгейін aнықтaйтын шешуші фaктopғa aйнaлудa. Oл бизнестің стpaтегиялық pесуpсы бoлып қaлыптaсып келеді .
Қaзіpгі уaқыттa кез-келген мекемедегі жұмыстapдың көп бөлігі кoмпьютеpдегі бaғдapлaмaлap apқылы opындaлaды. Oнсыз мекеменің жұмысы aлғa бaспaйтыны бapлығынa белгілі. Менің диплoмдық жұмысымның негізгі мaқсaты oсындaй мекеменің біpі Әлем-ТВ кaбелді телеapнaның төлем қaбылдaу жұмысын aвтoмaттaндыpaтын бaғдapлaмa жaсaу. Сoндықтaн қaзіpгі зaмaндa oсындaй aвтoмaттaндыpaтын бaғдapлaмaлapды құpу өзекті мәселеpдің біpі бoлып тaбылaды.
Зерттеудің міндеттері:
1. Мәліметтер қоры
2. MS Access мәліметтер қорын басқару жүйесі
3. SQL құрылымдық сұраныс тілі
4. VBA бағдарламалау тілі
Зерттеу объектісі: Мәліметтер қорының теориясы мен мәліметтер қорын жобалау әдістері, MS Access-тің мүмкіндіктері.
Ғылыми жаңашылдығы: MS Access және онда қолданылатын SQL мен VBA мүмкіндіктерін қоданып бағдарлама құру ұсынылды.
Практикалық маңыздылығы: Құрылған бағдарламаны кабельді телеарнаның төлем қабылдау жұмысын автоматтандыруда қолдану.
Теориялык және әдіснамалық негіздері: Кез-келген саладағы кәсіпорындардың жұмысын автоматтандыру үшін мәліметтер қорын жобалау әдістері, бағдарламаны пайдаланушыға оңтайлы, жеңіл етіп құру тәсілдері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны: Oсы диплoмдық жұмыстa мәліметтеp қopын құpудың теopиясы және oсы теopиялық білімді жүзеге aсыpып көpсету үшін MS Access 2013 мәліметтеp қopын бaсқapу жүйесі мен VBA бaғдapлaмaлaу тілін қoлдaнып кaбелдік телеapнaсының төлем қaбылдaу жұмыстapын aвтoмaттaндыpуғa apнaлғaн бaғдapлaмa құpу қарастырылады. Диплoмдық жұмыс екі бөлімнен, кіpіспеден, қopытындыдaн және қoлдaнылғaн әдебиеттеp тізімінен тұpaды. Біpінші бөлімде мәліметтеp қopының теopиясы, мәліметтеp қopы және aқпapaттық жүйелеp құpу туpaлы ұғымдap, мәліметтеp қopының бaсқapу жүйесінің apхитектуpaсы және қaзіpгі уaқыттa кеңінен қoлдaнылaтын pеляциялық мәліметтеp қopы сипaттaлғaн. Екінші бөлімде бaғдapлaмaлық қaмтaмaсыздaндыpуды жүзеге aсыpу үшін қoлдaнылғaн MS Access мәліметтеp қopын бaсқapу жүйесі және oсы жүйеде қoлдaнылaтын өpнектеp мен VBA бaғдapлaмaлaу тілі туpaлы және oны мәліметтеp қopы және aқпapaттық жүйелеpге қoлдaну мүмкіндіктеpі, бaғдapлaмaны құpу сипaттaлғaн.
1. Мәліметтер қорын құру негіздері
1.1 Мәліметтер қоры және ақпараттық жүйелер
Көп есептердiң шешiмiнiң негiзiнде ақпаратты өңдеу жатады. Ақпаратты өңдеуді жеңілдету үшiн ақпараттық жүйелер (АЖ) жасалады. Техникалық құралдарды қолданатын, оның ішінде жеке алғанда ЭЕМ-ді қолданатын, ақпараттық жүйелерді автоматтандырылған деп атауға болады. Қазiргi көпшiлiк ақпараттық жүйелер автоматтандырылған болып табылады, сондықтан оларды ары қарай қысқаша ақпараттық жүйе деп атап кете береміз.
АЖ анықтамасының кең түсiнігі ақпаратты өңдеуiнiң кез келген жүйе болып табылады. АЖ-дың қолдану облысы бойынша мынадай қолданылатын салаларға бөлуге болады: өндiрiс, бiлiм, денсаулық сақтау, ғылымда, әскери iсі, әлеуметтiк салаға, сауда және тағы басқа жүйелер. АЖ-дың мақсаттық функциясы бойынша келесi негiзгi шартты дәрежелерге бөлуге болады: бағдарлаушы, ақпараттық-анықтама, шешiмдер қабылдауды қолдау.
Мәліметтер банкі бұл - өңделетін ақпаратты орталықтандырылған сақтау мен жинақтау функциялары жүзеге асырылған және бiр немесе бiрнеше мәліметтер қорына ұйымдастырылған ақпараттық жүйенің бiр түрi болып табылады.
Жалпы жағдайда алғанда мәліметтер банкі (МҚ) келесi компоненттерден тұрады:
* мәліметтер қоры (бiрнеше базалар);
* мәліметтер қорын басқару жүйесi;
* мәлiметтердiң сөздiгi;
* администратор;
* есептеу жүйесі;
* қызмет ету персоналдар.
Қысқаша осы аталған компоненттерді және кейбiр осыларға қатысты маңызды ұғымдарды қысқаша қарап шығамыз.
Мәліметтер қоры арнайы түрмен ұйымдастырылған, есептеуiш жүйелердiң жадында сақталатын және объектілер күйін көрсететiн және олардың пәндiк облысында қаралатын өзара байланыстары бар мәлiметтердiң жиынтығы болып табылады.
Мәліметтер қорында сақталатын логикалық құрылымды мәлiметтердiң берiлуiнiң моделі деп атайды. Мәлiметтердiң берiлуiнiң негiзгi моделіне (мәлiметтердiң моделiне) келесi жатады :
иерархиялық;
желілік;,
реляциялық;
постреляциялық;
көп өлшемдi;
объективтi-бағдарланған.
Мәліметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) - бұл мәліметтер қорын құруға, жүргізуге және көптеген қолданушылармен бірлесіп қолдануға арналған тiл және программалық құралдардың кешені. МҚБЖ әдетте мәлiметтердiң қолданылатын моделi бойынша танып бiледi. Осылай, мәлiметтердiң реляциялық моделін қолдануға негiзделген МҚБЖ-ні реляциялық МҚБЖ деп атайды.
Алғашқы МҚБЖ-ның бiрi келесi жүйелер болып табылады : IMS (IBM, 1968 жыл), IDMS (Cullinet, 1971 жыл), ADABAS (Software AG, 1969 жыл) және ИНЭС (ВНИИСИ АН СССР, 1976 жыл). Қазiргi заманғы мәліметтер қорының басқару жүйелерiнiң саны мыңдап саналады.
Қосымша қолданбалы есептерді шешуге арналған ақпаратты өңдеуді автоматтандыруды қамтамасыз ететiн бағдарламалар немесе бағдарламалар кешенi болып табылады. Біздің жұмысымызда, мәліметтер қоры қолданатын қосымшалар қаралады. Қосымшалар мәліметтер қорына рұқсат алу құралын пайдаланатын, бағдарламалау жүйесiнің көмегімен МҚБЖ-ның ортасында немесе ортадан тыс жасала алады, мысалға, Delphi немесе C++ Builder. МҚБЖ ортасында жасалған қосымшаларды, көбінесе МҚБЖ қосымшалары деп атайды, ал МҚБЖ-дан тыс орталарында жасалған қосымшаларды - сыртқы қосымша дейді.
Мәліметтер қорымен жұмыс істеу үшін көбiнесе МҚБЖ-ның құралдары жеткiлiктi және қосымшаларды пайдаланбауға да болады, өйткені оны құру үшін қосымша бағдарлама құру талап етеді. Қосымшаны басты түрде мынадай жағдайларда құрады, квалификациясыз қолданушыларға МҚ-мен жұмыс істегенде қолайлығын қамтамасыз ету керек болғанда немесе МҚБЖ интерфейсі қолданушыларға ұнамаған жағдайда.
Мәлiметтер сөздiгi мәліметтер құрылымы туралы ортақтандырылған сақтауға арналған, мәліметтер қоры файлдардың өзара байланыстары, мәліметтер типі және олардың ұсыныс қалпын, мәліметтердің қолданушыларға арналған саймандары, қорғау коды және рұқсат алуға шектеу қою және т.б. ақпараттарды қамтитын мәліметтер қорының ішкі жүйесі болып табылады.
Мәліметтер қорының администраторы (МҚА) дегеніміз - мәліметтер қорын оның жобалауға, құруына, тиімді қолдануына және оны бақылап отыруына мәліметтер қоры талаптарының орындалуына жауапты тұлға немесе тұлғалар тобы болып табылады.
Есептеуiш жүйе (ЕЖ) қабылдау процесстерiнiң автоматтандыруын қамтамасыз ететiн, қолданушыларға ақпаратты өңдеп және шығарып береретін өзара байланысты және үйлесімді жұмыс істейтін ЭЕМ немесе процессорлар және басқа құралдар жиынтығы болып табылады. Өйткені МҚ-ның негiзгi функциялары мәліметтерді сақтау және өңдеу болғандықтан, қолданылатын есептеуіш жүйе (ЕЖ), орталық процессорлардың қуаты, сыртқы жадтың тікелей ену мен жедел жадтың көлемі жеткілікті болуы тиіс.
Қызмет көрсетушi персоналдар техникалық және бағдарламалық құралдардың жұмысқа қабiлеттi күйiнде сақтайтын функцияларды орындайды. Олар жоспар бойынша, сонымен бiрге қажетінше профилактикалық, регламенттік, қалпына келтiру және тағы басқа жұмыстарды орындайды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ) - бұл мәліметтер корын құру, толықтыру, өзгерту және жоюға арналған программалық құрал. МҚБЖ-ның негізгі үш түрі бар:
Өндірістік әмбебап бағыттағы МҚБЖ;
Өндірістік арнайы бағыттағы МҚБЖ;
Нақты бір тапсырыс берушіге арналып жасалынатын МҚБЖ.
Арнайы МҚБЖ бухгалтерлік, қоймалық, банктік және тағы да баска нақты бағыттағы мәліметтер қорын басқару үшін құрылады.
Әмбебап МҚБЖ-лардың нақты қолданыс аумағы белгіленбеген, олар өмірдің барлық жағдайларына есептелініп жасалынған және де барынша қиын болғандығ^ан қолданушыдан арнайы білімділікті талап етеді. Арнайы және әмбебап өндірістік МҚБЖ-ларарзан әрі тиімді және де бірден жұмыс атқаруға дайын.
Нақты тапсырыс берушілерге арналып жасалынатын МҚБЖ-лар белгілі бір шығынды болады және оларды дайындау белгілі бір уақытқа созылады. Алайда өндірістік МҚБЖ-ларға қарағанда арнайы тапсырысты МҚБЖ-лар тапсырыс берушінің жұмысының спецификасын максимальды дәрежеде есепке алады, олардың интерфейсі әдетте қолданушыларға жеткілікті түрде түсінікті және олардан арнайы білімді талап етпейді.
Өз архитектурасы бойынша МҚБЖ-лар бір, екі және үш топтық болып бөлінеді:
Біртоптық МҚБЖ-да мәліметтерді басқарудың қажетті логикасы мен олардың визуализациясын қамтамасыз ететін жалғыз топ бар. Ол - клиент.
Екітоптық МҚБЖ-да мәліметтерді басқару логикасының белгілі бір бөлігін МҚ сервері өзіне алады, ал осы уақытта клиент мәліметтердің бейнеленуін қолданушыларға тиімді түрде берілуін қамтамасыз етеді.
Үштоптық МҚБЖ-да МҚ сервері мен клиенттің арасында байланыстыру қызметін атқаратын аралық топ сервер қосымшасы қолданылады. Сервер қосымшасы клиент мәліметтердерді басқаруда және МҚ серверімен байланысты қамтамасыз етуде қандай да бір кедергілерді болдырмайды.
МҚБЖ-ның жеке бөліктерінің орналасуына байланысты жергілікті және желілік МҚБЖ-лар бар.
Жергілікті МҚБЖ-ның барлық бөліктері МҚ-ын қолданушының компьютерінде орналасады. Бір МҚ-мен бір мезгілде бірнеше колданушы жұмыс істеуі үшін әрбір қолданушы компьютерінде жергілікті МҚ-ның өз көшірмесі болуы қажет. Мұндай типті МҚБЖ-ның негізгі кемшілігі мәліметтердің көшірмесінің синхронизациясында, сондықтан да бірнеше қолданушылардың бірге жұмыс істеуі қажет болған жағдаида жергілікті МҚБЖ тіптен қолданылмайды.
Желілік МҚБЖ-ға файл-серверлік, клиент серверлік таратылған МҚБЖ-сы жатады. Мұндай жүйелердің негізгі артықшылығы компьютердің ақпараттык байланысын және бірнеше қолданушылардың бірдей мәліметтермен жалпы нсүмыс істеуін мүмкін ете алғандығында.
Файл-серверлік МҚБЖ-да барлық мәліметтер әдетте әрқашанда желіге қосылған және арнайы осындай мақсатқа арналған жеткілікті күшті машинаның бір немесе бірнеше каталогында орналасады. Мұндай компьютер файл -- сервер деп аталады. Осыдан МҚБЖ-ның да атауы шыққан. Мұндай типті МҚБЖ-нің негізгі артықшылығы оны құру мен қызмет етудегі қарапайымдылығында. Барлығы жергілікті желіні айналуға және оған жалғанған желілік операциялық жүйелердің компьютерлерінде орнатуға алып келеді. Біздің бақытымызға орай жұмыс істеуге сәйкес келетін клиенттік орындарда, яғни қолданушылардың компьютерінің арнайы программалық қамтамасыз етуін құру үшін Delphi дүниежүзілік аса танымал Windows операциялық жүйесінің желілік құралдарын қолдана алады.
МҚБЖ-ның жергілікті және файл-серверлі түрлерінің арасында үлкен айырмашылық жоқ екендігін байқау қиын емес, себебі олардың өз МҚБЖ-сының барлық бөліктері клиенттің компьютерінде болады. Архитектурасы бойынша олар біртоптыға жатады, бірақ кейбір жағдайларда сервер қосымшасын қолдана алады. Желіге аса ауырлық түсуі файл-серверлік жүйенің кемшілігі болып табылады. Файл-серверлік МҚБЖ он шақты клиенттік орындары бар кішігірім фирмаларда көп қолданылады. Клиент-серверлік жүйелер желіге деген ауырпалықты анағұрлым төмендетеді, себебі клиент арнайы аралық байланыспен машинада орналасатын мәліметтер қорының сервері арқылы мәліметтермен байланысады. МҚ-ның сервері клиенттен сұранысты қабылдайды да қажет жазбаны іздеп тауып, оны клиентке жібереді. Осылайша, желі арқылы қысқа сұраныс және жалғыз қажетті жазба тасымалданады, тіптен егер де мәліметтері бар сәйкес келетін файл он мыңдаған жазбалардан тұратын болса да серверге жіберілетін сұраныс арнайы структуралық сұраныстар тілінде жіберіледі (SQL - Structed Query Language). Сондықтан да көбінесе МҚ серверлері SQL - серверлер деп аталады. МҚ серверлері түрлі фирмалармен өңделініп жасақталатын құрделі әрі қиын бағдарламалар. Мысалы, Microsoft SQL Server, Sybase SQL Server, Oracle және т. б. Interbase сервері де Delphi-мен бірге ұсынылатын Borland корпорациясы шығарған SQL сервер болып табылады. Таратылған клиент-серверлі МҚБЖ-лар жүзден мыңға дейінгі клиенттік орындардан тұрады. Әдетте мұндай МҚБЖ-лар республикалық масштабтағы өнеркәсіптерде қолданылады.
1.2 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
Ғылыми зерттеулер барысында мәліметтер қорларын басқару жүйелерінің архитектурасы қандай түрде керсетілуі керектігі талқылануда. Бұл мәселе бойынша Стандарттар Жөніндегі Америкалық АNSІ (American National Standarts Institute) Комитетінің ұсынуымен мәліметтер қорларын ұйымдастыруда үш деңгейлік жүйе жасалынды. Жүйе 1.2.1-суретте көрсетілген:
Сурет 1.2.1 - ANSI ұсынған МҚБЖ-ң үш деңгейлік моделі
Сыртқы модельдер деңгейі - ең жоғарғы деңгей, бұнда әр модель мәліметтерді өзінше елестетеді. Әр қосымша өзіне қажетті мәліметтерді ғана өңдейді.
Концептуалдық деңгей - орталық басқарушы буын, мұнда мәліметтер қоры жалпыланған түрде көрсетілген, яғни берілген мәліметтер қорымен жұмыс істейтін және барлық қосымшалармен пайдаланатын мәліметтерді біріккен түрде көрсету. Концептуалдық деңгей қолдану саласының жалпыланған моделін айқындайды. Кез-келген модельге ұқсас, концептуалдық модель өңдеудегі ең маңызды деген объекттер ерекшеліктерін ғана көрсетеді.
Физикалық деңгей - файлдарда орналасқан немесе сыртқы ақпарат тасығыштарында орналасқан мәліметтердің өздері.
Бұндай архитектура бірінші және екінші деңгейлер арасында логикалық, сонымен қатар екінші және үшінші деңгейлер арасында физикалық тәуелсіздікті қамтамасыз етеді. Физикалық тәуелсіздік деген, бұл - берілген мәліметтер қорымен жұмыс істейтін барлық қосымшалардың жұмыс қабілеттілігін сақтай отырып, сақтаулы ақпаратты бір тасығыштан екіншісіне ауыстыру мүмкіндігі.
Мәліметтердің негізгі классикалық модельдері
Мәліметтер моделі деген не? Ақпарат жүйесіндегі орындалып жатқан көптеген үрдістерді айқындау үшін, оларды белгілі бір формаға, нысанға келтіру қажеттілігі туындайды.
Мәліметтерді айқындау, бұл - нақты бір үрдісті ақпарат жүйесінде керсету жөніндегі келісім. Ақпаратты ұсынудың көптеген тәсілдері бар. Мәліметтер қорында ақпарат МҚБЖ ұстанатын мәліметтер моделіне сәйкес ұйымдастырылады. Мәліметтер моделі ақпараттың әр бірлігінің орналасқан жерін және көтеретін үлесін анықтайтын, сонымен қатар мәліметтер бірліктерінің өзара қарым-қатынастарын белгілейтін жоспар, схема.
Нақты мысал келтіретін болсақ, файл үшін және мәліметтер қоры үшін сан нені білдіреді?
Файлда сан, бұл белгілі бір нүктеде пайда болатын қарапайым сан. Мәліметтер қорында сан мәліметтер моделі анықтайтын мәнге ие болады. Мән түрінде, мысалы, бағаны алуға болады 6-7.
Мәліметтер моделі - сақтау ортасы ерекшелігіне (компьютер жадысына) тәуелсіз, мәліметтерді белгілі бір құрылымға келтіру тәсілі.
Өз кезегінде, модель қолдану саласына да тәуелсіз болып келеді. Кез-келген саладан алынған мәліметтерге қатысты, логикалық құрылымға келтіру тәсілі осы мәліметтерді пайдалану ережелерін анықтайды. Әр бір модель өзіндік мәліметтерді құрылымға келтіру жабдықтарымен және әдістерімен сипатталады.
Мәліметтер моделі - ақпараттың бірліктерін, олардың өзара қарым-қатынастарын, сонымен қатар мәліметтерді манипуляциялау да пайдаланатын операцияларды және бүтіндік шектеулерін анықтау ережелері жиынтығы.
Бұл анықтамалардан мәліметтер моделі үш компоненттермен негізделетін қорытындылауға болады:
мүмкін боларлық мәліметтер кұрылымы;
әр-бір модель үшін белгіленетін операциялар жиынтығы;
ақпараттың бүтіндік шектеулері.
Осыған сәйкес мәліметтер моделі өз құрамына мәліметтер қорының логикалық құрылымының, мәліметтерді сипаттау тілдерінің сипаттамаларына негізделеді, сонымен қатар әр модель мәліметтерге манипуляция жасау тілдері көмегімен жазылады.
Жоғарыда қарастырылған МҚБЖ-ң үш деңгейлі архитектурасына сәйкес біз мәліметтер моделі үғынымен әр деңгейге қарасты кездесеміз. Шынында да, физикалық модель берілген операциялық ортада пайдаланатын сақтау құрылымдарында және сыртқы жадыны ұйымдастыруға қатысты категорияларды қарастырады. Қазіргі кезде физикалық модельдер ретінде файлдық құрылымда негізделген мәліметтерді орналастырудың түрлі әдістері қолданылады.
Концептуалдық деңгейде қолданылатын мәліметтер модельдері үлкен қызығушылық тудырған. Оларға қатысты сыртқы модельдер подсхема деп аталады және мәліметтердің концептуалдық моделі қолданатын абстрактты категорияларды пайдаланады.
Мәліметтер қорларын жобалауда қарастырған үш деңгейден бұрын пайда болатын тағы бір деңгей бар. Ол деңгей моделі пайдаланатын МҚБЖ түріне тәуелсіз түрдегі қолдану саласы туралы ақпаратты көрсетуі керек. Бұл модель инфологиялық немесе семантикалық деп аталады және құрастырушы мен басқа пайдаланушылар үшін абстракциялаудың ақпараттық-логикалық деңгейі өте ыңғайлы түрде көрсетіледі. Мұнда абстракция деңгейі қолдану саласы объекттерін, олардың қажеттіктерін және өзара байланыстарын сипаттайды. Мәліметтердің инфологиялық модельдері қосымшаларды құрастыру процесінде мәліметтер құрылымын сипаттау үшін жобалаудың алғашқы кезеңдерінде қолданылады. Ал келесі даталогиялық модель нақты МҚБЖ-мен қолданылады.
Мәліметтердің құжаттық модельдері кәдімгі тілдегі мәтін, құжаттардың еркін форматтарына бағытталған.
Тезаурустық модельдер сөздіктерді ұйымдастыру қағидаларына негізделген, нақты тілдік конструкциялардан тұрады және берілген грамматикада олардың өзара байланыстарының қағидаларын қамтиды. Бұл модельдер аудармашы-жүйелерде тиімді пайдаланады. Бұл жүйелерде ақпараттарды сақтау қағидалары тезаурустық модельдерге бағынады .
Мәліметтердің теоретикалың - графтық модельдері
Аталған модельдер жан-жағымыздағы қоршаған орта объектілер жиынтығын ақпараттық объектілердің өзара байланысқан графы түрінде көрсетеді. Граф типіне байланысты модель иерархиялық (деңгейлік) және желілік түрлерге бөлінеді. Бұл модельдердің пайда болу алғышарттары қазіргі кезде жиі қолданылатын реляциялық модельге қарағанда әлдеқайда ертерек пайда болған. Сондықтан аталған модель түрлері қазіргі тәжірибеде тым аз қолданылады. Әйтседе, объектке бағытталған мәліметтер қорлары тұжырымдамасы реляциялық модель қағидаларын желілік модельмен ұштастыруды қарастыруда.
:: Мәліметтердің иерархиялық моделі
Иерархиялық модель - модель түрлерінің ішіндегі ең қарапайымы болып саналады. Даталогиялық модельдер арасында ол тарихи кезқарас бойынша ең бірінші пайда болған: дәл осы модельді бірінші IBM фирмасының IMS-мәліметтер қорларын басқару жүйесі қолданған.
Иерархиялық модельдің пайда болу себебін дүниедегі әр нәрсенің өз деңгейі барлығымен түсіндіруге болады. Бір объект аталық болып саналса қалғандары ол объектке қарасты туындалған болады.
Иерархиялық модель қамтитын логикалық құрылымның негізгі типі - иерархия (деңгей) не болмаса терек түріндегі құрылым.
Сурет 1.2.2 - Иерархиялық модель мысалы.
Иерархиялық модельде негізгі ақпараттық бірліктер ретінде мәліметтер қоры, сегмент және мәліметтер жолы алынады. Мәліметтер жолы ретінде пайдаланушыға МҚБЖ көмегімен іріктелетін мәліметтердің бөлінбейтін бірлігі қолданылады.
1.2.2 суретте әр деңгейдегі сегменттер терек түйіндері тәрізді көрсетілген, сегменттерді байланыстырып тұрған доғалар байланыстарды анықтайды. Ал иерархиялық кұрылымға ену нүктесі терек түбірі деп аталады. Әр төменгі деңгейдегі сегмент үстіндегі сегментке қатысты логикалық түсінікте туынды деп саналады, ал жоғарыдағы сегмент аталық немесе бастапқы деп аталады. Кейде жоғарғы сегмент сегмент-ата (предок) деп, ал төменгі сегмент-ұрпақ (потомок) деп аталады.
Кемшіліктері:
сұраныстардың нақты түріне арналатындығы;
төменгі деңгейде орналасқан сегменттерге сұраныс жасаудағы уақыттың көп кететіндігінде.
Мәліметтердің желілік моделі
Желілік модель стандартын ең алғаш 1975 жылы CODASYL (Conference Of Data System Languages) ассоциациасы анықтады. Бұл ұйым осы модельдің қорлық ұғымдарын және сипаттаудың формальды тілін анықтаған.
Модельдің қорлық терминологиясына келесі ұғымдар жатады:
мәліметтер элементі;
жазу;
мәліметтер жиынтығы.
Сурет 1.2.3 - Желілік модель мысалы.
Аталған модельді қолданып мәліметтер қорын графикалық түрде көрсеткенде "желі" түріндегі граф тұрғызылады. Граф төбелеріне ақпараттың жазу деп аталған құрамдық бірліктері сәйкес келеді. Жазу экземплярлары файл деп аталады. Әр МҚБЖ-де жазу құрылымдары әр турлі болып келеді.
Барлық, желілік модельді қамтитын МҚБЖ-де жазу типтерінің жұптары арасында бірнеше байланыстар жарияланады. Бул модельде байланыстар бағыты иерархиялық модельдегідей деңгейлерге байланысты емес, әр қалай ұйымдастырылады. Сондықтан байланыс мазмұны және атаулары әр кезде көрсетіліп отыруы керек.
Қарастырылып отырған модельде қолдану саласының объектілері желі ретінде ұйымдастырылады. Графикалық тұрғыдан желі төртбұрыштар және сызықтардан тұрады. Бұндай модельді ұсыну түрі жүйесін Чарьлз Бахман ұсынған. Әр жазу типі 0,1 немесе бірнеше атрибуттарды қамтуы мүмкін. Сызық шыққан, яғни аталық, жазу жиынтық иесі деп, ал келесі сызық бағытталган немесе туындаған жазу жиынтық мүшесі деп аталады. (1.2.4 сурет.) Сызық өз кезегінде жиынтық типі деп аталады. Бұл тип жазулар арасындағы логикалық өзара байланысты қамтиды [8].
Сурет 1.2.4 - Желілік модель мысалы.
Қорытындылай келгенде, мәліметтер қорларының желілік моделі жалпы алғанда концептуалдық деңгейдегі граф түрінде керсетіледі.
Желілік модельде қолданылатын типтік операциялар: жазуды табу, жазуды ағымдағы етіп белгілеу, оны қолданбалы программа буферіне өңдеу мақсатымен енгізу, жазудағы белгіленген өңделген элементтер мәндерін бұрыңғы элементтер мен ауыстыру, өңделген жазуды қайтадан мәліметтер қорының жадысына сақтау.
5.3 Реляциялық есептеу тілдері және реляциялық алгебра
Реляциялық есептеу тілдері
Нәтижелі қатынастарды қанағаттандыратын қасиеттерді сипаттау,яғни декларативті ыңғай математикалық логика әдістеріне негізделген. Қарапайым тілдегі сөйлемдерді мағынасы бойынша ақиқат және жалған деп ажыратуға болады. Мысалы: "Математика-жаратылыс тану ғылымына жатады" cөйлемі ақиқат мағыныда болса, "қолданбалы бағдарлама-техникалық жабдыққа жатады" деп тұжырымдалған сөйлем жалған.Осы сөйлемдерден біріктіріп күрделі сөйлемдер алуға болады,яғни олардың арасын "және", "немесе" "егер ... ,онда ... " сөз тіркестерін қоямыз.Сонда әрбір сөйлемнің ақиқат немесе жалған болуына байланысты,жаңадан құрастырылған күрделі сөйлемнің де ақиқат немесе жалған екенін анықтап аламыз. Сөйлемдер күрделенген сайын,ондағы нәтижелі ойдың ақиқаттылығы мен жалғандығын ажырату қиынға түсетіндіктен,ұбл жерде жорамалтілді немесе есептеу тілдерін-математикалық логика элементтерін пайдаланамыз.
Реляциялық есептеуде көбінесе математикалық логиканың келесі ұғымдары қолданылады:
-"конъюнкция (және)- ^ ", "дизъюнкция (немесе)-V", "инверсия (емес)- ┐", "туындайды -├ '', "импликация - --", "=", "!=", "", "", "=", "=", ┤.
қажетті белгілеріндегі логикалық таңбалар мен байланыстар;
айнымалылар мен тұрақтылар таңбасы. Реляциялық есептеудің тілдік конструкцияларында оларға атрибуттар аты мен айнымалылар және тұрақтылар сәйкес келеді;
термдер, яғни кез келген айнымалылар мен тұрақтылар, аргументтері терм болатын функциялар;
аргументтері терм болатын формула-предикаттар, мұндағы предикат ұғымын түсіну үшін келесі анықтаманы қарастырамыз: ішкі жиын В-А n-орынды қатынас немесе А-ның предикаты деп аталады,егер А1,А2= ... =Аn болып, ал А1х, А2х... хАn- А жиынының декарттық n-дәрежесі, яғни Аn болса;
- формулалар, яғни қарапайым формулаларға жадылық кванторды (all) немесе бар болу кванторы (some) қолдану нәтижесі. Дәлірек айтқанда (all) кванттары, яғни V таңбасы "кез келген" немесе "барлық" деген жазуды білдірсе, ал (some) кванторы, яғни Е таңбасы "бар болу" мағынасын білдіреді.
Мысалы, {0,1} немесе {жалған, ақиқат} жиыны үшін ^,v, 1, -- белгілеріндегі қатысты амалдар төмендегі 1.3.1 суретте бейнеленгендей анықталады.
Реляциялық есептеу тілдері қолданушыларға МҚ-ға "сұраныстарды" жазу үшін ережелер жиынтығын береді.
X
У
Х^У
ХvУ
Х--У
Х┐У
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
0
1
0
1
1
1
1
1
0
1
1
1
0
0
Сурет 1.3.1- Логикалық амалдарға мысал
Реляциялық есептеудің алғашқы тілі ALFA Коддтың өңдеуі арқылы қалыптасты.Соңғы уақыттарда реляциялық МҚБЖ-да IBM фирмасы өңдеген SQL (Structure Query Language) тілі кеңірек қолданылып жүр.
Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу
Қатынастарға амалдар қолдану барысында алгебралык түрдегі жазуларды немесе реляциялық МҚБЖ-дегі тілдер жазуларын қолдануға болады. Қатынастарға қолданылатын амалдарға: декарттық көбейту, бірігу, қиылысу, бөлу, айырмашылық, проекция, қосылу, таңдау жатады. Қатынастарға осы амалдарды түгел жасау мүмкіндігі реляциалық МҚБЖ-ның тиімділігін анықтайды [1-4].
Декарттық көбейту амалын қарастырайық. Айталық, әр түрлі схемадағы бастапқы қатынастар қарастырылсын. Декарттық көбейту амалы жүзеге асырылғанда нәтижелік қатынастардың қүрамына енген атрибуттар-дың саны бастапқы қатынастардың қүрамындағы атрибуттардың қосындысына тең болып, ал нәтижелік қатынастар кортежінің саны бастапқы қатынастар кортежінің көбейтіндісіне тең болады. Бұл амалға 1.3.2 суреттегі кестелер мысал бола алады. Оңдағы бастапқы Fl, F2 қатынастарынан F -- нәтижелі қатынасы алынады:
F1 х F2 = F
F1
ОҚЫРМАНДАР
Аты-жөндері
Балашов Қ.
Шаденов Е.
F2
ӘДЕБИЕТТЕР
Оқулықтар
Алған мерзімі
Информатика
Физика
Ағылшын тілі
03.01.08
04.01.08
08.01.08
Ғ
ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
Аты-жөндері
Оқулық
Алған мерзімі
Балашов Қ.
Информатика
03.01.08
Балашов Қ.
Физика
04.01.08
Балашов Қ.
Ағылшын тілі
08.01.08
Шаденов Е.
Информатика
03.01.08
Шаденов Е.
Физика
04.01.08
Шаденов Е.
Ағылшын тілі
08.01.08
Сурет 1.3.2 - Декарттық көбейту амалына мысал
Бірігу амалы бірдей құрылымдағы бастапқы екі қатынас үшін орындалады. Айталық, Ү1 және Ү2 қатынастары берілсін (1.3.3 сурет). Ал Ү -- нәтижелік қатынас болсын, яғни: Ү=Y1 U Y2
Ү1
ТАҒАМДАР
Аты
Құны
Нан
45 тг.дана
Сүт
80 тг.л
Ет
590 тг.кг
Түз
30тг.кг
Кант
120 тг.кг
Ү2
КИІМДЕР
Аты
Құны
Көйлек
1500 тг.дана
Қалпак
2000 тг.дана
Орамал
1000 тг.дана
Кеудеше
750 тг. дана
Сурет 1.3.3 - Бірігу амалына мысал
Қиылысу амалы орындалғанда, екі қатынастарда да бар кортеждер қамтылады. Егер Rl, R2 қатынастары берілсе, онда R қатынасы олардағы бірдей ұқсас қатынастардан тұрады: R = Rl n R2.
Қиылысу амалының нәтижесі 1.3.4 суретте көрсетілген.
R1
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Аскаров М.
Жұмабаева Н.
Сәрсекова Р.
Омаров Е.
Тілегенов А.
Өмірзақов А.
Тарих
Тарих
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
Тарих
3
5
5
3
5
3
R2
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Аскаров М.
Жұмабаева Н.
Сәрсекова Р,
Тілегенов А.
Өмірзақов А.
Физика
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
Тарих
3
5
5
5
3
R
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Жұмабаева Н.
Серсекова Р.
Тілегенов А.
Өмірзақов А.
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
Тарих
5
5
5
3
Сурет 1.3.4 - Қилысу амалына мысал
Бөлу амалы - берілген қатынастардан қандай да бір қағида арқылы басқа қатынастарды бөліп алуды жүзеге асырады:
R3 = D (T,L)
мұндағы D -- бөлу амалының белгісі;
Т -- бөлінетін қатынас;
L -- бөлуші қатынас;
R3 -- нәтижелік қатынас.
Бөлуші қатынас бірнеше болуші қатынастар атри-буттарынан түзіліп, ал нәтижелік қатынас бөлуші қаты-настарда қамтылмаған, тек болінуші қатынастардағы атрибуттардан түруы тиіс. Айталық, 1.4.6-суретте сипат-талған R1 қатынастары берілсін, одан ең нашар оқитын студенттер тізімін бөліп алып тастайық. Сонда 1.3.5 суретке сәйкес R3 қатынасы қалыптасады.
R3
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Жұмабасва Н.
Сәрсекова Р.
Тілегенов А.
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
5
5
5
Сурет 1.3.5 - Бөлу амалына мысал
Айырмашылық амалының орындалуы арқылы екінші қатынастарға енбеген, тек алға нақты қатынастардағы кортеждерді ғана қамтитын нәтижелік қатынастар қалыптасады.
Мысалы, 1.3.4 суреттегі Rl, R2 қатынастарына осы амалды орындасақ, 1.3.6 суретте көрсетілген нәтижелі R4 қатынасын аламыз:
R4 = R1\R2.
R4
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Омаров Е.
Тарих
3
Сурет 1.3.6 - Айырмашылық амалына мысал
Келесі, проекция амалы арқылы нәтижелік қатынасқа алғашқы қатынастардан амалды орындау шарты-на сәйкес көрсетілген бағаналар енеді:
R5 = Rl [P]
мұндағы R5 -- бастапқы қатынас; R1 -- нөтижелік қатынас; Р -- проекция шарты. Яғни, 1.3.4-суреттегі R1 қатынасын қарастырайық. Ондағы "Пән", "Баға" атрибуттарына проекция амалын қолданып, 1.3.7 суреттегі нәтижелік R5 қатынасын аламыз.
R5
СТУДЕНТ
Пән
Баға
Тарих
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
4
5
3
4
Сурет 1.3.7 - Проекция амалына мысал
Қосылу амалын екі катынасқа қолданып, нәтижесінде бір катынас аламыз: U = U1[p] U2
Мұндағы: U -- қосылу нәтижесі;
р -- қосылу амалының шарты;
U1,U2 - бастапқы қатынастар.
Бастапқы бірінші қатынастың әрбір қатары екінші қатынастың барлық қатарларымен сәйкестендіріледі де, егер қандай да бір жүптар қосу шартын орындаса, онда олар қосылып нәтижелік қатынастың кезекті қатарын түзеді. Мысалы, UІ және U2 қатынастары берілсін. Олар-ға қосылу амалын "Мамандық" атрибуты бойынша жүргізейік. 1.3.8 суретке сәйкес нәтижелік U қатынасы бірінші және екінші қатынастардың барлық атрибуттарын "Мамандық" атрибу - ты бойынша қамтиды [3].
МАМАНДАР
Аты-жоні
Мамандығы
Асқаров М.
Экономист
Жұмабаева II.
Дәрігер
Сәрсекова Р.
Бухгалтер
Жуматов Ж.
Дәрігер
Исаев И.
Бухгалтер
МАМАНДАР
Мамандық
Жасы
Экономист
Дерігер
Бухгалтер
35
30
34
U2 Ul
U
МАМАНДАР
Аты-жөні
Мамандығы
Жасы
Асқаров М.
Жүмабаева Н.
Сәрсекова Р.
Экономист
Дәрігер
Бухгалтер
35
30
34
Сурет 1.3.8 - Қосылу амалына мысал
Тандау амалы бір қатынас үшін орындалады:
Т = І[р],
мұндағы Т -- нәтижелік қатынас;
J -- бастапқы қатынас;
р -- тандау шарты.
Бұл амалдың орындалуы барысында бастапқы қатынастан қандай да бір тандау шарты бойынша қалыптасқан кортеждер жиынтығы арқылы нәтижелік қатынас алынады. Мысалы оны, 1.3.9 суретке сәйкес топтағы студенттер caны l8 адам болатын тандау шарты арқылы байқауға болады.
S1
СТУДЕНТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі
Студенттер саны
Банк ісі 1
20
Банк ісі 2
19
Салык 1
18
Салық 2
18
Салык 3
17
Мемлекеттік бюджет 1
16
Құнды қағаздар нарығы 1
16
S2
СТУДЕНТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі
Студенттер саны
Салык 1
18
Салық 2
18
Сурет 1.3.9 - Тандау амалы
Мәліметтер қоймасының логикалық құрылымын тұрғызу кезеңі әдетте екі деңгейге бөлінетіні белгілі: инфологиялық жобалау және даталогиялық жобалау.
Инфологиялық жобалауда объектінің нақты пәндік саласының ақпраттық мазмұнын бейнелеп көрсететін семантикалық мағыналы үлгілер алынады. Сонымен бірге төмендегі жұмыстар жүзеге асырылады.
Біріншіден, басқару объектісінің пәндік саласын зерттеу. Пәндік сала ұғымын шынайы әлемнің немесе ортаның зерттелінетін немесе қолданылатын қандай да бір бөлігі деп түсінуге болады. Пәндік саланы зерттеу - тапсырма берушімен, яғни жүйені болашақта қолданыушымен пікір алысып, кеңесу арқылы орындалады. Әңгіме барысында келесі мәліметтерді алу қарастырылады:
* пәндік саланың шекарасын, оның өзгеру және даму мүмкіндіктерін анықтау;
* пәндік саладағы үзінділер тізімін және әр бір үзінді туралы түсінікті анықтау: қолданушылар тізімі мен олардың сұранысын (ақпаратқа деген тұтынушылығын) анықтау;
* объектітідегі ақпартты жинақтайтын және өңдейтін технологиямен танысу;
* МҚ - ны жүзеге асыру үшін қандай компьютерлік техниканы қолдану жоспарланып отырғанын анықтау;
* ақпараттың келіп түсуін, жөнделу жиілігін және ақпаратың ақиқаттылығына жауап беретін адамды анықтау.
Екіншіден, объектілер мен атриубттарды анықтау. Бұл жұмысты орындау үшін пәндік саланың үзіндісінде жүріп тұрататын кіру және шығу құжаттары мен, олардың түрлері мен, анықтамалар мен, басқа да мәліметтермен танысу қажет. Бұл жерде жобалаушы тұрғызылатын мәліметтер қорының түрін айқындап анықтауға тиіс. Мұндағы МҚ-ның түрі- құжаттық, фактографикалық немесе аралас болуы мүмкін.
Үшіншіден қолданушылардың МҚ-ға деген барлық сұранысы тапсырма берушілердің қатысыуы мен анықталады. Бұл жұмыстың мақсаты - пәндік саланың әр бір үзінді бөлігіне арнап толық сұрсныстар тізімін құрастыру:Әр бір сұраныста мәліметтерді өңдеудің нақты кезеңдермен сұраныстық байланыстар тұруы қажет [7].
Төртіншіден, құрылымдық байланысты анықтау сұраныстық байланыстарды талдаған соң орындалады.Бұрынан бар құрылымдық байланыстар барлық сұраныстарды қанағаттандыра алмауы мүмкін.Егер қандайда сұраныстық байланыс үшін құрылымдық байланыс болмаса, онда ол тағайындалып айқындалады.
Концептуальды (тұжырымдамалы) инфологиялық үлгіні жобалау, оның жөнделуі мен толықтығын тексеру мен айтылады. Ол МҚ-ға деген барлық сұрсаныстың орындалуы мүмкіндіктерін тексеруде құралады.Инфологиалық үлгі ұзақ уақыт бойы барлық жүйелердің жұмысын қамтамасыз етіп, бір МҚБЖ-ны басқасына ауыстыруды шыдап тұруы тиіс.
Логикалық жобалау барысында инфологиялық концептуальдық үлгі, таңдаулы нақты МҚБЖ-да қабылданған пішінге түрленеді. Мәліметтер қоймасы құрылымының логикалық үлгісі пәндік саладағы обьекті қасиетінің мағынасын бейнелейтін ақпарат бірлігінің құрылымы арасындағы байланыс туралы жобалаушының түсінігін көрсетеді. Мәліметтер қоймасының алынған логикалық құрылымының көмегімен мәліметтерді іздеу барысын улгілеу жүргізіліп, қажетті жазуларды алу үшін құрылымға ену мен ондағы жүріс жолдары анықталады.
Осылайша, тек МҚБЖ-ға ғана ендірілген мәліметтер үлгісінің түрі қолданыла отырып, пәндік саланың концептуальды үлгісінің схемасы құрастырылады.
Жалпы, семантикалық ақпарат жүйесі деп, белгілі бір мақсатқа жету үшін жүйенің қызметін түсінуге болады. Семантикалық ақпарат деп, обектінің берілген жақтарын қандай да бір белгілермен өрнектейтін мағұлматтарды айтуға болады.
Мәліметтер қорын басқару жүйесін пайдаланушылар ортасы өте ауқымды болып келеді. Оны үлкен де, кіші де, жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да адам өмірінің барлық салаларында пайдаланады.
Қазіргі заманда ақпараттық технологиялардың дамуына байланысты әлеуметтік-экономикалық салалар автоматтандырылуда. Соған сәйкес бұл салаларды басқару орталықтандырылған жүйе бойынша жүзеге асырылуда.
1.4 Реляциялық мәліметтер қорын жобалау
Қазіргі кезде мәліметтер қорларын жобалау процессін ғылым саласы емес, өнер деп айтуға болады. Here десеңіз, - бұл процесс жобалаушы үшін творчестволық процесс, себебі оның барысында жоба құрушы жүйені тұрғызудағы жобалық шешімдерді өзі таңдап алуға құқықты.
Жоба деген не? Жоба деген - ол болашақта нақты түрге ие болатын берілген бір объектінің эскизі. Және мәліметтер қорларын не мақсатпен жобалау керек? Мардымды жауап беріп көрейік.
Бір қарағанда еш қиындығы жоқ секілді - барлық бастапқы мәліметтерді жинап алып оларды пайдалану мақсатына байланысты үлестіру, олардың көлемін және түрін (сандық мәндерді бір жолға, символдық мәндерді екінші жолға орналастыру) анықтау керек және пайдаланушыға ол жасаған сұраныс бойынша ұсынып отыру керек - бар жұмыс осы. Алайда дәл осы жерде түрлі проблемалар пайда бола бастайды. Осы мәселелерге тап болмау үшін:
мәліметтер қоры мазмұны;
қорын ұйымдастырудың тиімді жолы;
тұрғызылатын жүйені басқарудың құралдары анықталуы тиіс.
Жобалаушының негізгі мақсаты - мәліметтер қорының құрылымын кез-келген мәліметтер қорларын басқару жүйесі түсінетін және қабылдайтын тілмен тұрғызу және сипаттау. Мәселе тек осымен шектелмейді, сонымен қатар қор қамтитын ақпарат қолдану саласы жағдайына сәйкес келуі керек және осы ақпарат қорда дұрыс орналасу керек. Мәліметтер қорының жобасы мұқият тексеруден өтуі қажет. Себебі мәліметтер қорының проекты, бұл кептеген пайдаланушылар ұзақ уақыт пайдаланатын болашақ программалық кешен фундаменті, негізі [2].
Мәліметтер қорын жобалау процессінің өмірлік циклы 1.4.1 суретте бейнеленген.
Сурет 1.4.1 - МҚ өмірлік циклының кезеңдері.
Мәліметтер қорын жобалау процессі, бұл - қолдану саласының ақпараттық құрылымын формальды емес сипаттаудан таңдап алынған модель терминдерімен қолдану саласы объектілерін формальді түрде сипаттауға көшу тізбектігі.
Жалпы жобалауда келесі кезеңдерді бөліп көрсетуге болады:
жүйелік талдау және қолдану саласының ақпараттық объектілерін қарапайым түсініктермен сипаттау, бұл кезеңде жүйенің канондық (қандай да болмасын ауытқулары, қателіктері түзетілген модель) моделі тұрғызылады;
қолдану саласының инфологиялық моделін жобалау - берілген бір семантикалық модель, мысалы ER-модель, терминдерімен қолдану саласы объектілерін формальді түрде сипаттау;
мәліметтер қорын даталогиялық немесе логикалық жобалау, яғни мәліметтер қорын қолданатын даталогиялық модель терминдерімен сипаттау;
4. мәліметтер қорын физикалық жобалау, яғни қосымшалардың тиімді қызмет жасауын камтамасыз ету мақсатымен мәліметтер қорын сыртқы тасымалдаушыларда тиімді орналастыру тәсілін таңдау.
Егер біз екінші және үшінші кезеңдер арасында жоба қай стандарттық МҚБЖ-де жүзеге асырылатыны туралы шешім қабылдау қажеттігі туындайтындығын ескерсек, онда мәліметтер қорын жобалау процессі сәйкес 5 кезеңде жүзеге асырылады. Мәліметтер қорын жобалау процессінің әр кезеңін бөліп қарастырайық.
Мәліметтер қорын жобалау процессінің кезеңдері 1.4.2 суретке сәйкес көрсетілген.
Сурет 1.4.2 - МҚ жобалау процессінің кезеңдері
Даталогиялық жобалау
Жалпы, даталогиялық модель мәліметтер қорының логикалық құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1. Мәліметтер қорын құру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Мәліметтер қоры және ақпараттық жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы ... ... ... ... ... ...
10
1.3 Реляциялық есептеу тілдері және реляциялық алгебра ... ... ... ... ... ..
15
1.4 Реляциялық мәліметтер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
1.5 Есептің қойылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2. Бағдарламалық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2.1 MS Access мәліметтер қорын басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2 Visual Basic for Applications бағдарламалау тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
2.3 Microsoft Access бағдарламасындағы өрнектер және SQL тілі ... ... ..
46
2.4 Төлемдерді қабылдау бағдарламасын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан-2050 стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 58 б.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. - Алматы: Литера, 2007. - 96 б.
3.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы
23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. 113 б.
4. 2013-2014 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат. - Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013. - 117 б.
5. Жоғары оқу орындарында диплом жұмысын (жоба) орындау ережесі (негізгі ережелер) (ҚР МЖМБС 5.03.016 2009)
6. Университет ережесі. Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар. УЕ-ХҚТУ-015-2014
7. Диплом жұмыстарын рәсімдеу және қорғауға табыс ету бойынша әдістемелік нұсқаулық. 5В011100 - Информатика және 5В060200 - Информатика мамандықтары. Әдістемелік нұсқаулық жаратылыстану факультетінің Оқу-әдістемелік кеңесімен бекітілген. 2013 жылы 27 тамыз №1 хаттама.
АНЫҚТАМАЛАР
Мәліметтер қоры арнайы түрмен ұйымдастырылған, есептеуiш жүйелердiң жадында сақталатын және объектілер күйін көрсететiн және олардың пәндiк облысында қаралатын өзара байланыстары бар мәлiметтердiң жиынтығы болып табылады.
Мәліметтер қорында сақталатын логикалық құрылымды мәлiметтердiң берiлуiнiң моделі деп атайды.
Мәліметтер моделі - сақтау ортасы ерекшелігіне (компьютер жадысына) тәуелсіз, мәліметтерді белгілі бір құрылымға келтіру тәсілі.
Мәліметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) - бұл мәліметтер қорын құруға, жүргізуге және көптеген қолданушылармен бірлесіп қолдануға арналған тiл және программалық құралдардың кешені.
Мәлiметтер сөздiгi мәліметтер құрылымы туралы ортақтандырылған сақтауға арналған, мәліметтер қоры файлдардың өзара байланыстары, мәліметтер типі және олардың ұсыныс қалпын, мәліметтердің қолданушыларға арналған саймандары, қорғау коды және рұқсат алуға шектеу қою және т.б. ақпараттарды қамтитын мәліметтер қорының ішкі жүйесі болып табылады.
Мәліметтер қорының администраторы (МҚА) дегеніміз - мәліметтер қорын оның жобалауға, құруына, тиімді қолдануына және оны бақылап отыруына мәліметтер қоры талаптарының орындалуына жауапты тұлға немесе тұлғалар тобы болып табылады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
МҚ - деректер қоры
МҚБЖ - деректер қорының басқару жүйесі
АNSІ - American National Standarts Institute
VBA - Visual Basic for Applications
DDE - Dynamic Data Exchange
DLL - Dynamic Link Library
SQL - structured query language
QBE - Query by Example
МҚА - Мәліметтер қорының администраторы
Кіріспе
Aвтoмaттaндыpылғaн aқпapaттық жүйелеpдің тиімділігі, мәліметке қoл жеткізудің жылдaмдығымен қaншaлықты қaмтaмaсыз етілгендігі, aқиқaттық, oлapдың тoлықтығынa едәуіp мөлшеpде тәуелді бoлaды. Aқпapaттық жүйе - іс жүзінде бapлық жеpде ядpoсын мәліметтеp қopы құpaйтын интегpaциялaнғaн жүйе бoлaды.
Бaсқapу пpoцестеpін aвтoмaттaндыpу, өнеpкәсіптік немесе сaудa кәсіпopынын бaсқapудың есептеpін шешу, бaнк, oқу opындapы және мемлекеттік құpылымдapды тиімді бaсқapу мен жұмысты жүpгізудің негізінде үлкен көлемдегі мәліметтеpді өңдеу жaтaды.
Қaзіpгі уaқыттa мәліметтеp қopы немесе aқпapaттық жүйелеpді құpудың негізгі бaғыты SQL-сеpвеpге негізделетін мәліметтеp қopын бaсқapу жүйесін қoлдaну бoлып тaбылaды.
Бүгінгі тaңдa aқпapaттық технoлoгиялap өте үлкен қapқынмен дaмудa және бұл жaй бapлығымызғa дa мәлім. Сoңғы технoлoгиялық жетістіктеpдің apқaсындa кoмпьютеpлеp өміpіміздің бapлық сaлaсындa қoлдaнысқa еніп, көптеген жұмыстapын жеңілдетіп, жaңa жетістіктеpге жетелеуде.
XXI ғaсыp aқпapaттық технoлoгиялap ғaсыpы. Сoндықтaн дa біздің өміpімізбен бaйлaнысты кез-келген oқиғa, кез-келген дүние aвтoмaттaндыpылып, құнды aқпapaт көзіне aйнaлып, кoмпьютеp деген мaшинaның өңделуіне түсіп, жік-жікке бөлінуде. Қaзіpгі кезеңнің еpекшелігі үлкен көлемдегі мaтеpиaлдық және шикізaт pесуpстapын пaйдaлaнуғa негізделген индустpиaлды экoнoмикaдaн, негізгі pесуpсы aқпapaт бoлып тaбылaтын aқпapaттық экoнoмикaғa өту. Инфopмaтикa мaмaндapы қoғaмдaғы aқпapaт pөлінің күшеюін біp aуыздaн мoйындaп oтыp. Aқпapaт бapa-бapa қoғaмдық әл-aуқaт деңгейін aнықтaйтын шешуші фaктopғa aйнaлудa. Oл бизнестің стpaтегиялық pесуpсы бoлып қaлыптaсып келеді .
Қaзіpгі уaқыттa кез-келген мекемедегі жұмыстapдың көп бөлігі кoмпьютеpдегі бaғдapлaмaлap apқылы opындaлaды. Oнсыз мекеменің жұмысы aлғa бaспaйтыны бapлығынa белгілі. Менің диплoмдық жұмысымның негізгі мaқсaты oсындaй мекеменің біpі Әлем-ТВ кaбелді телеapнaның төлем қaбылдaу жұмысын aвтoмaттaндыpaтын бaғдapлaмa жaсaу. Сoндықтaн қaзіpгі зaмaндa oсындaй aвтoмaттaндыpaтын бaғдapлaмaлapды құpу өзекті мәселеpдің біpі бoлып тaбылaды.
Зерттеудің міндеттері:
1. Мәліметтер қоры
2. MS Access мәліметтер қорын басқару жүйесі
3. SQL құрылымдық сұраныс тілі
4. VBA бағдарламалау тілі
Зерттеу объектісі: Мәліметтер қорының теориясы мен мәліметтер қорын жобалау әдістері, MS Access-тің мүмкіндіктері.
Ғылыми жаңашылдығы: MS Access және онда қолданылатын SQL мен VBA мүмкіндіктерін қоданып бағдарлама құру ұсынылды.
Практикалық маңыздылығы: Құрылған бағдарламаны кабельді телеарнаның төлем қабылдау жұмысын автоматтандыруда қолдану.
Теориялык және әдіснамалық негіздері: Кез-келген саладағы кәсіпорындардың жұмысын автоматтандыру үшін мәліметтер қорын жобалау әдістері, бағдарламаны пайдаланушыға оңтайлы, жеңіл етіп құру тәсілдері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны: Oсы диплoмдық жұмыстa мәліметтеp қopын құpудың теopиясы және oсы теopиялық білімді жүзеге aсыpып көpсету үшін MS Access 2013 мәліметтеp қopын бaсқapу жүйесі мен VBA бaғдapлaмaлaу тілін қoлдaнып кaбелдік телеapнaсының төлем қaбылдaу жұмыстapын aвтoмaттaндыpуғa apнaлғaн бaғдapлaмa құpу қарастырылады. Диплoмдық жұмыс екі бөлімнен, кіpіспеден, қopытындыдaн және қoлдaнылғaн әдебиеттеp тізімінен тұpaды. Біpінші бөлімде мәліметтеp қopының теopиясы, мәліметтеp қopы және aқпapaттық жүйелеp құpу туpaлы ұғымдap, мәліметтеp қopының бaсқapу жүйесінің apхитектуpaсы және қaзіpгі уaқыттa кеңінен қoлдaнылaтын pеляциялық мәліметтеp қopы сипaттaлғaн. Екінші бөлімде бaғдapлaмaлық қaмтaмaсыздaндыpуды жүзеге aсыpу үшін қoлдaнылғaн MS Access мәліметтеp қopын бaсқapу жүйесі және oсы жүйеде қoлдaнылaтын өpнектеp мен VBA бaғдapлaмaлaу тілі туpaлы және oны мәліметтеp қopы және aқпapaттық жүйелеpге қoлдaну мүмкіндіктеpі, бaғдapлaмaны құpу сипaттaлғaн.
1. Мәліметтер қорын құру негіздері
1.1 Мәліметтер қоры және ақпараттық жүйелер
Көп есептердiң шешiмiнiң негiзiнде ақпаратты өңдеу жатады. Ақпаратты өңдеуді жеңілдету үшiн ақпараттық жүйелер (АЖ) жасалады. Техникалық құралдарды қолданатын, оның ішінде жеке алғанда ЭЕМ-ді қолданатын, ақпараттық жүйелерді автоматтандырылған деп атауға болады. Қазiргi көпшiлiк ақпараттық жүйелер автоматтандырылған болып табылады, сондықтан оларды ары қарай қысқаша ақпараттық жүйе деп атап кете береміз.
АЖ анықтамасының кең түсiнігі ақпаратты өңдеуiнiң кез келген жүйе болып табылады. АЖ-дың қолдану облысы бойынша мынадай қолданылатын салаларға бөлуге болады: өндiрiс, бiлiм, денсаулық сақтау, ғылымда, әскери iсі, әлеуметтiк салаға, сауда және тағы басқа жүйелер. АЖ-дың мақсаттық функциясы бойынша келесi негiзгi шартты дәрежелерге бөлуге болады: бағдарлаушы, ақпараттық-анықтама, шешiмдер қабылдауды қолдау.
Мәліметтер банкі бұл - өңделетін ақпаратты орталықтандырылған сақтау мен жинақтау функциялары жүзеге асырылған және бiр немесе бiрнеше мәліметтер қорына ұйымдастырылған ақпараттық жүйенің бiр түрi болып табылады.
Жалпы жағдайда алғанда мәліметтер банкі (МҚ) келесi компоненттерден тұрады:
* мәліметтер қоры (бiрнеше базалар);
* мәліметтер қорын басқару жүйесi;
* мәлiметтердiң сөздiгi;
* администратор;
* есептеу жүйесі;
* қызмет ету персоналдар.
Қысқаша осы аталған компоненттерді және кейбiр осыларға қатысты маңызды ұғымдарды қысқаша қарап шығамыз.
Мәліметтер қоры арнайы түрмен ұйымдастырылған, есептеуiш жүйелердiң жадында сақталатын және объектілер күйін көрсететiн және олардың пәндiк облысында қаралатын өзара байланыстары бар мәлiметтердiң жиынтығы болып табылады.
Мәліметтер қорында сақталатын логикалық құрылымды мәлiметтердiң берiлуiнiң моделі деп атайды. Мәлiметтердiң берiлуiнiң негiзгi моделіне (мәлiметтердiң моделiне) келесi жатады :
иерархиялық;
желілік;,
реляциялық;
постреляциялық;
көп өлшемдi;
объективтi-бағдарланған.
Мәліметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) - бұл мәліметтер қорын құруға, жүргізуге және көптеген қолданушылармен бірлесіп қолдануға арналған тiл және программалық құралдардың кешені. МҚБЖ әдетте мәлiметтердiң қолданылатын моделi бойынша танып бiледi. Осылай, мәлiметтердiң реляциялық моделін қолдануға негiзделген МҚБЖ-ні реляциялық МҚБЖ деп атайды.
Алғашқы МҚБЖ-ның бiрi келесi жүйелер болып табылады : IMS (IBM, 1968 жыл), IDMS (Cullinet, 1971 жыл), ADABAS (Software AG, 1969 жыл) және ИНЭС (ВНИИСИ АН СССР, 1976 жыл). Қазiргi заманғы мәліметтер қорының басқару жүйелерiнiң саны мыңдап саналады.
Қосымша қолданбалы есептерді шешуге арналған ақпаратты өңдеуді автоматтандыруды қамтамасыз ететiн бағдарламалар немесе бағдарламалар кешенi болып табылады. Біздің жұмысымызда, мәліметтер қоры қолданатын қосымшалар қаралады. Қосымшалар мәліметтер қорына рұқсат алу құралын пайдаланатын, бағдарламалау жүйесiнің көмегімен МҚБЖ-ның ортасында немесе ортадан тыс жасала алады, мысалға, Delphi немесе C++ Builder. МҚБЖ ортасында жасалған қосымшаларды, көбінесе МҚБЖ қосымшалары деп атайды, ал МҚБЖ-дан тыс орталарында жасалған қосымшаларды - сыртқы қосымша дейді.
Мәліметтер қорымен жұмыс істеу үшін көбiнесе МҚБЖ-ның құралдары жеткiлiктi және қосымшаларды пайдаланбауға да болады, өйткені оны құру үшін қосымша бағдарлама құру талап етеді. Қосымшаны басты түрде мынадай жағдайларда құрады, квалификациясыз қолданушыларға МҚ-мен жұмыс істегенде қолайлығын қамтамасыз ету керек болғанда немесе МҚБЖ интерфейсі қолданушыларға ұнамаған жағдайда.
Мәлiметтер сөздiгi мәліметтер құрылымы туралы ортақтандырылған сақтауға арналған, мәліметтер қоры файлдардың өзара байланыстары, мәліметтер типі және олардың ұсыныс қалпын, мәліметтердің қолданушыларға арналған саймандары, қорғау коды және рұқсат алуға шектеу қою және т.б. ақпараттарды қамтитын мәліметтер қорының ішкі жүйесі болып табылады.
Мәліметтер қорының администраторы (МҚА) дегеніміз - мәліметтер қорын оның жобалауға, құруына, тиімді қолдануына және оны бақылап отыруына мәліметтер қоры талаптарының орындалуына жауапты тұлға немесе тұлғалар тобы болып табылады.
Есептеуiш жүйе (ЕЖ) қабылдау процесстерiнiң автоматтандыруын қамтамасыз ететiн, қолданушыларға ақпаратты өңдеп және шығарып береретін өзара байланысты және үйлесімді жұмыс істейтін ЭЕМ немесе процессорлар және басқа құралдар жиынтығы болып табылады. Өйткені МҚ-ның негiзгi функциялары мәліметтерді сақтау және өңдеу болғандықтан, қолданылатын есептеуіш жүйе (ЕЖ), орталық процессорлардың қуаты, сыртқы жадтың тікелей ену мен жедел жадтың көлемі жеткілікті болуы тиіс.
Қызмет көрсетушi персоналдар техникалық және бағдарламалық құралдардың жұмысқа қабiлеттi күйiнде сақтайтын функцияларды орындайды. Олар жоспар бойынша, сонымен бiрге қажетінше профилактикалық, регламенттік, қалпына келтiру және тағы басқа жұмыстарды орындайды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ) - бұл мәліметтер корын құру, толықтыру, өзгерту және жоюға арналған программалық құрал. МҚБЖ-ның негізгі үш түрі бар:
Өндірістік әмбебап бағыттағы МҚБЖ;
Өндірістік арнайы бағыттағы МҚБЖ;
Нақты бір тапсырыс берушіге арналып жасалынатын МҚБЖ.
Арнайы МҚБЖ бухгалтерлік, қоймалық, банктік және тағы да баска нақты бағыттағы мәліметтер қорын басқару үшін құрылады.
Әмбебап МҚБЖ-лардың нақты қолданыс аумағы белгіленбеген, олар өмірдің барлық жағдайларына есептелініп жасалынған және де барынша қиын болғандығ^ан қолданушыдан арнайы білімділікті талап етеді. Арнайы және әмбебап өндірістік МҚБЖ-ларарзан әрі тиімді және де бірден жұмыс атқаруға дайын.
Нақты тапсырыс берушілерге арналып жасалынатын МҚБЖ-лар белгілі бір шығынды болады және оларды дайындау белгілі бір уақытқа созылады. Алайда өндірістік МҚБЖ-ларға қарағанда арнайы тапсырысты МҚБЖ-лар тапсырыс берушінің жұмысының спецификасын максимальды дәрежеде есепке алады, олардың интерфейсі әдетте қолданушыларға жеткілікті түрде түсінікті және олардан арнайы білімді талап етпейді.
Өз архитектурасы бойынша МҚБЖ-лар бір, екі және үш топтық болып бөлінеді:
Біртоптық МҚБЖ-да мәліметтерді басқарудың қажетті логикасы мен олардың визуализациясын қамтамасыз ететін жалғыз топ бар. Ол - клиент.
Екітоптық МҚБЖ-да мәліметтерді басқару логикасының белгілі бір бөлігін МҚ сервері өзіне алады, ал осы уақытта клиент мәліметтердің бейнеленуін қолданушыларға тиімді түрде берілуін қамтамасыз етеді.
Үштоптық МҚБЖ-да МҚ сервері мен клиенттің арасында байланыстыру қызметін атқаратын аралық топ сервер қосымшасы қолданылады. Сервер қосымшасы клиент мәліметтердерді басқаруда және МҚ серверімен байланысты қамтамасыз етуде қандай да бір кедергілерді болдырмайды.
МҚБЖ-ның жеке бөліктерінің орналасуына байланысты жергілікті және желілік МҚБЖ-лар бар.
Жергілікті МҚБЖ-ның барлық бөліктері МҚ-ын қолданушының компьютерінде орналасады. Бір МҚ-мен бір мезгілде бірнеше колданушы жұмыс істеуі үшін әрбір қолданушы компьютерінде жергілікті МҚ-ның өз көшірмесі болуы қажет. Мұндай типті МҚБЖ-ның негізгі кемшілігі мәліметтердің көшірмесінің синхронизациясында, сондықтан да бірнеше қолданушылардың бірге жұмыс істеуі қажет болған жағдаида жергілікті МҚБЖ тіптен қолданылмайды.
Желілік МҚБЖ-ға файл-серверлік, клиент серверлік таратылған МҚБЖ-сы жатады. Мұндай жүйелердің негізгі артықшылығы компьютердің ақпараттык байланысын және бірнеше қолданушылардың бірдей мәліметтермен жалпы нсүмыс істеуін мүмкін ете алғандығында.
Файл-серверлік МҚБЖ-да барлық мәліметтер әдетте әрқашанда желіге қосылған және арнайы осындай мақсатқа арналған жеткілікті күшті машинаның бір немесе бірнеше каталогында орналасады. Мұндай компьютер файл -- сервер деп аталады. Осыдан МҚБЖ-ның да атауы шыққан. Мұндай типті МҚБЖ-нің негізгі артықшылығы оны құру мен қызмет етудегі қарапайымдылығында. Барлығы жергілікті желіні айналуға және оған жалғанған желілік операциялық жүйелердің компьютерлерінде орнатуға алып келеді. Біздің бақытымызға орай жұмыс істеуге сәйкес келетін клиенттік орындарда, яғни қолданушылардың компьютерінің арнайы программалық қамтамасыз етуін құру үшін Delphi дүниежүзілік аса танымал Windows операциялық жүйесінің желілік құралдарын қолдана алады.
МҚБЖ-ның жергілікті және файл-серверлі түрлерінің арасында үлкен айырмашылық жоқ екендігін байқау қиын емес, себебі олардың өз МҚБЖ-сының барлық бөліктері клиенттің компьютерінде болады. Архитектурасы бойынша олар біртоптыға жатады, бірақ кейбір жағдайларда сервер қосымшасын қолдана алады. Желіге аса ауырлық түсуі файл-серверлік жүйенің кемшілігі болып табылады. Файл-серверлік МҚБЖ он шақты клиенттік орындары бар кішігірім фирмаларда көп қолданылады. Клиент-серверлік жүйелер желіге деген ауырпалықты анағұрлым төмендетеді, себебі клиент арнайы аралық байланыспен машинада орналасатын мәліметтер қорының сервері арқылы мәліметтермен байланысады. МҚ-ның сервері клиенттен сұранысты қабылдайды да қажет жазбаны іздеп тауып, оны клиентке жібереді. Осылайша, желі арқылы қысқа сұраныс және жалғыз қажетті жазба тасымалданады, тіптен егер де мәліметтері бар сәйкес келетін файл он мыңдаған жазбалардан тұратын болса да серверге жіберілетін сұраныс арнайы структуралық сұраныстар тілінде жіберіледі (SQL - Structed Query Language). Сондықтан да көбінесе МҚ серверлері SQL - серверлер деп аталады. МҚ серверлері түрлі фирмалармен өңделініп жасақталатын құрделі әрі қиын бағдарламалар. Мысалы, Microsoft SQL Server, Sybase SQL Server, Oracle және т. б. Interbase сервері де Delphi-мен бірге ұсынылатын Borland корпорациясы шығарған SQL сервер болып табылады. Таратылған клиент-серверлі МҚБЖ-лар жүзден мыңға дейінгі клиенттік орындардан тұрады. Әдетте мұндай МҚБЖ-лар республикалық масштабтағы өнеркәсіптерде қолданылады.
1.2 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
Ғылыми зерттеулер барысында мәліметтер қорларын басқару жүйелерінің архитектурасы қандай түрде керсетілуі керектігі талқылануда. Бұл мәселе бойынша Стандарттар Жөніндегі Америкалық АNSІ (American National Standarts Institute) Комитетінің ұсынуымен мәліметтер қорларын ұйымдастыруда үш деңгейлік жүйе жасалынды. Жүйе 1.2.1-суретте көрсетілген:
Сурет 1.2.1 - ANSI ұсынған МҚБЖ-ң үш деңгейлік моделі
Сыртқы модельдер деңгейі - ең жоғарғы деңгей, бұнда әр модель мәліметтерді өзінше елестетеді. Әр қосымша өзіне қажетті мәліметтерді ғана өңдейді.
Концептуалдық деңгей - орталық басқарушы буын, мұнда мәліметтер қоры жалпыланған түрде көрсетілген, яғни берілген мәліметтер қорымен жұмыс істейтін және барлық қосымшалармен пайдаланатын мәліметтерді біріккен түрде көрсету. Концептуалдық деңгей қолдану саласының жалпыланған моделін айқындайды. Кез-келген модельге ұқсас, концептуалдық модель өңдеудегі ең маңызды деген объекттер ерекшеліктерін ғана көрсетеді.
Физикалық деңгей - файлдарда орналасқан немесе сыртқы ақпарат тасығыштарында орналасқан мәліметтердің өздері.
Бұндай архитектура бірінші және екінші деңгейлер арасында логикалық, сонымен қатар екінші және үшінші деңгейлер арасында физикалық тәуелсіздікті қамтамасыз етеді. Физикалық тәуелсіздік деген, бұл - берілген мәліметтер қорымен жұмыс істейтін барлық қосымшалардың жұмыс қабілеттілігін сақтай отырып, сақтаулы ақпаратты бір тасығыштан екіншісіне ауыстыру мүмкіндігі.
Мәліметтердің негізгі классикалық модельдері
Мәліметтер моделі деген не? Ақпарат жүйесіндегі орындалып жатқан көптеген үрдістерді айқындау үшін, оларды белгілі бір формаға, нысанға келтіру қажеттілігі туындайды.
Мәліметтерді айқындау, бұл - нақты бір үрдісті ақпарат жүйесінде керсету жөніндегі келісім. Ақпаратты ұсынудың көптеген тәсілдері бар. Мәліметтер қорында ақпарат МҚБЖ ұстанатын мәліметтер моделіне сәйкес ұйымдастырылады. Мәліметтер моделі ақпараттың әр бірлігінің орналасқан жерін және көтеретін үлесін анықтайтын, сонымен қатар мәліметтер бірліктерінің өзара қарым-қатынастарын белгілейтін жоспар, схема.
Нақты мысал келтіретін болсақ, файл үшін және мәліметтер қоры үшін сан нені білдіреді?
Файлда сан, бұл белгілі бір нүктеде пайда болатын қарапайым сан. Мәліметтер қорында сан мәліметтер моделі анықтайтын мәнге ие болады. Мән түрінде, мысалы, бағаны алуға болады 6-7.
Мәліметтер моделі - сақтау ортасы ерекшелігіне (компьютер жадысына) тәуелсіз, мәліметтерді белгілі бір құрылымға келтіру тәсілі.
Өз кезегінде, модель қолдану саласына да тәуелсіз болып келеді. Кез-келген саладан алынған мәліметтерге қатысты, логикалық құрылымға келтіру тәсілі осы мәліметтерді пайдалану ережелерін анықтайды. Әр бір модель өзіндік мәліметтерді құрылымға келтіру жабдықтарымен және әдістерімен сипатталады.
Мәліметтер моделі - ақпараттың бірліктерін, олардың өзара қарым-қатынастарын, сонымен қатар мәліметтерді манипуляциялау да пайдаланатын операцияларды және бүтіндік шектеулерін анықтау ережелері жиынтығы.
Бұл анықтамалардан мәліметтер моделі үш компоненттермен негізделетін қорытындылауға болады:
мүмкін боларлық мәліметтер кұрылымы;
әр-бір модель үшін белгіленетін операциялар жиынтығы;
ақпараттың бүтіндік шектеулері.
Осыған сәйкес мәліметтер моделі өз құрамына мәліметтер қорының логикалық құрылымының, мәліметтерді сипаттау тілдерінің сипаттамаларына негізделеді, сонымен қатар әр модель мәліметтерге манипуляция жасау тілдері көмегімен жазылады.
Жоғарыда қарастырылған МҚБЖ-ң үш деңгейлі архитектурасына сәйкес біз мәліметтер моделі үғынымен әр деңгейге қарасты кездесеміз. Шынында да, физикалық модель берілген операциялық ортада пайдаланатын сақтау құрылымдарында және сыртқы жадыны ұйымдастыруға қатысты категорияларды қарастырады. Қазіргі кезде физикалық модельдер ретінде файлдық құрылымда негізделген мәліметтерді орналастырудың түрлі әдістері қолданылады.
Концептуалдық деңгейде қолданылатын мәліметтер модельдері үлкен қызығушылық тудырған. Оларға қатысты сыртқы модельдер подсхема деп аталады және мәліметтердің концептуалдық моделі қолданатын абстрактты категорияларды пайдаланады.
Мәліметтер қорларын жобалауда қарастырған үш деңгейден бұрын пайда болатын тағы бір деңгей бар. Ол деңгей моделі пайдаланатын МҚБЖ түріне тәуелсіз түрдегі қолдану саласы туралы ақпаратты көрсетуі керек. Бұл модель инфологиялық немесе семантикалық деп аталады және құрастырушы мен басқа пайдаланушылар үшін абстракциялаудың ақпараттық-логикалық деңгейі өте ыңғайлы түрде көрсетіледі. Мұнда абстракция деңгейі қолдану саласы объекттерін, олардың қажеттіктерін және өзара байланыстарын сипаттайды. Мәліметтердің инфологиялық модельдері қосымшаларды құрастыру процесінде мәліметтер құрылымын сипаттау үшін жобалаудың алғашқы кезеңдерінде қолданылады. Ал келесі даталогиялық модель нақты МҚБЖ-мен қолданылады.
Мәліметтердің құжаттық модельдері кәдімгі тілдегі мәтін, құжаттардың еркін форматтарына бағытталған.
Тезаурустық модельдер сөздіктерді ұйымдастыру қағидаларына негізделген, нақты тілдік конструкциялардан тұрады және берілген грамматикада олардың өзара байланыстарының қағидаларын қамтиды. Бұл модельдер аудармашы-жүйелерде тиімді пайдаланады. Бұл жүйелерде ақпараттарды сақтау қағидалары тезаурустық модельдерге бағынады .
Мәліметтердің теоретикалың - графтық модельдері
Аталған модельдер жан-жағымыздағы қоршаған орта объектілер жиынтығын ақпараттық объектілердің өзара байланысқан графы түрінде көрсетеді. Граф типіне байланысты модель иерархиялық (деңгейлік) және желілік түрлерге бөлінеді. Бұл модельдердің пайда болу алғышарттары қазіргі кезде жиі қолданылатын реляциялық модельге қарағанда әлдеқайда ертерек пайда болған. Сондықтан аталған модель түрлері қазіргі тәжірибеде тым аз қолданылады. Әйтседе, объектке бағытталған мәліметтер қорлары тұжырымдамасы реляциялық модель қағидаларын желілік модельмен ұштастыруды қарастыруда.
:: Мәліметтердің иерархиялық моделі
Иерархиялық модель - модель түрлерінің ішіндегі ең қарапайымы болып саналады. Даталогиялық модельдер арасында ол тарихи кезқарас бойынша ең бірінші пайда болған: дәл осы модельді бірінші IBM фирмасының IMS-мәліметтер қорларын басқару жүйесі қолданған.
Иерархиялық модельдің пайда болу себебін дүниедегі әр нәрсенің өз деңгейі барлығымен түсіндіруге болады. Бір объект аталық болып саналса қалғандары ол объектке қарасты туындалған болады.
Иерархиялық модель қамтитын логикалық құрылымның негізгі типі - иерархия (деңгей) не болмаса терек түріндегі құрылым.
Сурет 1.2.2 - Иерархиялық модель мысалы.
Иерархиялық модельде негізгі ақпараттық бірліктер ретінде мәліметтер қоры, сегмент және мәліметтер жолы алынады. Мәліметтер жолы ретінде пайдаланушыға МҚБЖ көмегімен іріктелетін мәліметтердің бөлінбейтін бірлігі қолданылады.
1.2.2 суретте әр деңгейдегі сегменттер терек түйіндері тәрізді көрсетілген, сегменттерді байланыстырып тұрған доғалар байланыстарды анықтайды. Ал иерархиялық кұрылымға ену нүктесі терек түбірі деп аталады. Әр төменгі деңгейдегі сегмент үстіндегі сегментке қатысты логикалық түсінікте туынды деп саналады, ал жоғарыдағы сегмент аталық немесе бастапқы деп аталады. Кейде жоғарғы сегмент сегмент-ата (предок) деп, ал төменгі сегмент-ұрпақ (потомок) деп аталады.
Кемшіліктері:
сұраныстардың нақты түріне арналатындығы;
төменгі деңгейде орналасқан сегменттерге сұраныс жасаудағы уақыттың көп кететіндігінде.
Мәліметтердің желілік моделі
Желілік модель стандартын ең алғаш 1975 жылы CODASYL (Conference Of Data System Languages) ассоциациасы анықтады. Бұл ұйым осы модельдің қорлық ұғымдарын және сипаттаудың формальды тілін анықтаған.
Модельдің қорлық терминологиясына келесі ұғымдар жатады:
мәліметтер элементі;
жазу;
мәліметтер жиынтығы.
Сурет 1.2.3 - Желілік модель мысалы.
Аталған модельді қолданып мәліметтер қорын графикалық түрде көрсеткенде "желі" түріндегі граф тұрғызылады. Граф төбелеріне ақпараттың жазу деп аталған құрамдық бірліктері сәйкес келеді. Жазу экземплярлары файл деп аталады. Әр МҚБЖ-де жазу құрылымдары әр турлі болып келеді.
Барлық, желілік модельді қамтитын МҚБЖ-де жазу типтерінің жұптары арасында бірнеше байланыстар жарияланады. Бул модельде байланыстар бағыты иерархиялық модельдегідей деңгейлерге байланысты емес, әр қалай ұйымдастырылады. Сондықтан байланыс мазмұны және атаулары әр кезде көрсетіліп отыруы керек.
Қарастырылып отырған модельде қолдану саласының объектілері желі ретінде ұйымдастырылады. Графикалық тұрғыдан желі төртбұрыштар және сызықтардан тұрады. Бұндай модельді ұсыну түрі жүйесін Чарьлз Бахман ұсынған. Әр жазу типі 0,1 немесе бірнеше атрибуттарды қамтуы мүмкін. Сызық шыққан, яғни аталық, жазу жиынтық иесі деп, ал келесі сызық бағытталган немесе туындаған жазу жиынтық мүшесі деп аталады. (1.2.4 сурет.) Сызық өз кезегінде жиынтық типі деп аталады. Бұл тип жазулар арасындағы логикалық өзара байланысты қамтиды [8].
Сурет 1.2.4 - Желілік модель мысалы.
Қорытындылай келгенде, мәліметтер қорларының желілік моделі жалпы алғанда концептуалдық деңгейдегі граф түрінде керсетіледі.
Желілік модельде қолданылатын типтік операциялар: жазуды табу, жазуды ағымдағы етіп белгілеу, оны қолданбалы программа буферіне өңдеу мақсатымен енгізу, жазудағы белгіленген өңделген элементтер мәндерін бұрыңғы элементтер мен ауыстыру, өңделген жазуды қайтадан мәліметтер қорының жадысына сақтау.
5.3 Реляциялық есептеу тілдері және реляциялық алгебра
Реляциялық есептеу тілдері
Нәтижелі қатынастарды қанағаттандыратын қасиеттерді сипаттау,яғни декларативті ыңғай математикалық логика әдістеріне негізделген. Қарапайым тілдегі сөйлемдерді мағынасы бойынша ақиқат және жалған деп ажыратуға болады. Мысалы: "Математика-жаратылыс тану ғылымына жатады" cөйлемі ақиқат мағыныда болса, "қолданбалы бағдарлама-техникалық жабдыққа жатады" деп тұжырымдалған сөйлем жалған.Осы сөйлемдерден біріктіріп күрделі сөйлемдер алуға болады,яғни олардың арасын "және", "немесе" "егер ... ,онда ... " сөз тіркестерін қоямыз.Сонда әрбір сөйлемнің ақиқат немесе жалған болуына байланысты,жаңадан құрастырылған күрделі сөйлемнің де ақиқат немесе жалған екенін анықтап аламыз. Сөйлемдер күрделенген сайын,ондағы нәтижелі ойдың ақиқаттылығы мен жалғандығын ажырату қиынға түсетіндіктен,ұбл жерде жорамалтілді немесе есептеу тілдерін-математикалық логика элементтерін пайдаланамыз.
Реляциялық есептеуде көбінесе математикалық логиканың келесі ұғымдары қолданылады:
-"конъюнкция (және)- ^ ", "дизъюнкция (немесе)-V", "инверсия (емес)- ┐", "туындайды -├ '', "импликация - --", "=", "!=", "", "", "=", "=", ┤.
қажетті белгілеріндегі логикалық таңбалар мен байланыстар;
айнымалылар мен тұрақтылар таңбасы. Реляциялық есептеудің тілдік конструкцияларында оларға атрибуттар аты мен айнымалылар және тұрақтылар сәйкес келеді;
термдер, яғни кез келген айнымалылар мен тұрақтылар, аргументтері терм болатын функциялар;
аргументтері терм болатын формула-предикаттар, мұндағы предикат ұғымын түсіну үшін келесі анықтаманы қарастырамыз: ішкі жиын В-А n-орынды қатынас немесе А-ның предикаты деп аталады,егер А1,А2= ... =Аn болып, ал А1х, А2х... хАn- А жиынының декарттық n-дәрежесі, яғни Аn болса;
- формулалар, яғни қарапайым формулаларға жадылық кванторды (all) немесе бар болу кванторы (some) қолдану нәтижесі. Дәлірек айтқанда (all) кванттары, яғни V таңбасы "кез келген" немесе "барлық" деген жазуды білдірсе, ал (some) кванторы, яғни Е таңбасы "бар болу" мағынасын білдіреді.
Мысалы, {0,1} немесе {жалған, ақиқат} жиыны үшін ^,v, 1, -- белгілеріндегі қатысты амалдар төмендегі 1.3.1 суретте бейнеленгендей анықталады.
Реляциялық есептеу тілдері қолданушыларға МҚ-ға "сұраныстарды" жазу үшін ережелер жиынтығын береді.
X
У
Х^У
ХvУ
Х--У
Х┐У
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
0
1
0
1
1
1
1
1
0
1
1
1
0
0
Сурет 1.3.1- Логикалық амалдарға мысал
Реляциялық есептеудің алғашқы тілі ALFA Коддтың өңдеуі арқылы қалыптасты.Соңғы уақыттарда реляциялық МҚБЖ-да IBM фирмасы өңдеген SQL (Structure Query Language) тілі кеңірек қолданылып жүр.
Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу
Қатынастарға амалдар қолдану барысында алгебралык түрдегі жазуларды немесе реляциялық МҚБЖ-дегі тілдер жазуларын қолдануға болады. Қатынастарға қолданылатын амалдарға: декарттық көбейту, бірігу, қиылысу, бөлу, айырмашылық, проекция, қосылу, таңдау жатады. Қатынастарға осы амалдарды түгел жасау мүмкіндігі реляциалық МҚБЖ-ның тиімділігін анықтайды [1-4].
Декарттық көбейту амалын қарастырайық. Айталық, әр түрлі схемадағы бастапқы қатынастар қарастырылсын. Декарттық көбейту амалы жүзеге асырылғанда нәтижелік қатынастардың қүрамына енген атрибуттар-дың саны бастапқы қатынастардың қүрамындағы атрибуттардың қосындысына тең болып, ал нәтижелік қатынастар кортежінің саны бастапқы қатынастар кортежінің көбейтіндісіне тең болады. Бұл амалға 1.3.2 суреттегі кестелер мысал бола алады. Оңдағы бастапқы Fl, F2 қатынастарынан F -- нәтижелі қатынасы алынады:
F1 х F2 = F
F1
ОҚЫРМАНДАР
Аты-жөндері
Балашов Қ.
Шаденов Е.
F2
ӘДЕБИЕТТЕР
Оқулықтар
Алған мерзімі
Информатика
Физика
Ағылшын тілі
03.01.08
04.01.08
08.01.08
Ғ
ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
Аты-жөндері
Оқулық
Алған мерзімі
Балашов Қ.
Информатика
03.01.08
Балашов Қ.
Физика
04.01.08
Балашов Қ.
Ағылшын тілі
08.01.08
Шаденов Е.
Информатика
03.01.08
Шаденов Е.
Физика
04.01.08
Шаденов Е.
Ағылшын тілі
08.01.08
Сурет 1.3.2 - Декарттық көбейту амалына мысал
Бірігу амалы бірдей құрылымдағы бастапқы екі қатынас үшін орындалады. Айталық, Ү1 және Ү2 қатынастары берілсін (1.3.3 сурет). Ал Ү -- нәтижелік қатынас болсын, яғни: Ү=Y1 U Y2
Ү1
ТАҒАМДАР
Аты
Құны
Нан
45 тг.дана
Сүт
80 тг.л
Ет
590 тг.кг
Түз
30тг.кг
Кант
120 тг.кг
Ү2
КИІМДЕР
Аты
Құны
Көйлек
1500 тг.дана
Қалпак
2000 тг.дана
Орамал
1000 тг.дана
Кеудеше
750 тг. дана
Сурет 1.3.3 - Бірігу амалына мысал
Қиылысу амалы орындалғанда, екі қатынастарда да бар кортеждер қамтылады. Егер Rl, R2 қатынастары берілсе, онда R қатынасы олардағы бірдей ұқсас қатынастардан тұрады: R = Rl n R2.
Қиылысу амалының нәтижесі 1.3.4 суретте көрсетілген.
R1
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Аскаров М.
Жұмабаева Н.
Сәрсекова Р.
Омаров Е.
Тілегенов А.
Өмірзақов А.
Тарих
Тарих
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
Тарих
3
5
5
3
5
3
R2
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Аскаров М.
Жұмабаева Н.
Сәрсекова Р,
Тілегенов А.
Өмірзақов А.
Физика
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
Тарих
3
5
5
5
3
R
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Жұмабаева Н.
Серсекова Р.
Тілегенов А.
Өмірзақов А.
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
Тарих
5
5
5
3
Сурет 1.3.4 - Қилысу амалына мысал
Бөлу амалы - берілген қатынастардан қандай да бір қағида арқылы басқа қатынастарды бөліп алуды жүзеге асырады:
R3 = D (T,L)
мұндағы D -- бөлу амалының белгісі;
Т -- бөлінетін қатынас;
L -- бөлуші қатынас;
R3 -- нәтижелік қатынас.
Бөлуші қатынас бірнеше болуші қатынастар атри-буттарынан түзіліп, ал нәтижелік қатынас бөлуші қаты-настарда қамтылмаған, тек болінуші қатынастардағы атрибуттардан түруы тиіс. Айталық, 1.4.6-суретте сипат-талған R1 қатынастары берілсін, одан ең нашар оқитын студенттер тізімін бөліп алып тастайық. Сонда 1.3.5 суретке сәйкес R3 қатынасы қалыптасады.
R3
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Жұмабасва Н.
Сәрсекова Р.
Тілегенов А.
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
5
5
5
Сурет 1.3.5 - Бөлу амалына мысал
Айырмашылық амалының орындалуы арқылы екінші қатынастарға енбеген, тек алға нақты қатынастардағы кортеждерді ғана қамтитын нәтижелік қатынастар қалыптасады.
Мысалы, 1.3.4 суреттегі Rl, R2 қатынастарына осы амалды орындасақ, 1.3.6 суретте көрсетілген нәтижелі R4 қатынасын аламыз:
R4 = R1\R2.
R4
СТУДЕНТ
Аты-жөні
Пән
Баға
Омаров Е.
Тарих
3
Сурет 1.3.6 - Айырмашылық амалына мысал
Келесі, проекция амалы арқылы нәтижелік қатынасқа алғашқы қатынастардан амалды орындау шарты-на сәйкес көрсетілген бағаналар енеді:
R5 = Rl [P]
мұндағы R5 -- бастапқы қатынас; R1 -- нөтижелік қатынас; Р -- проекция шарты. Яғни, 1.3.4-суреттегі R1 қатынасын қарастырайық. Ондағы "Пән", "Баға" атрибуттарына проекция амалын қолданып, 1.3.7 суреттегі нәтижелік R5 қатынасын аламыз.
R5
СТУДЕНТ
Пән
Баға
Тарих
Тарих
Тарих
Ағылшын тілі
4
5
3
4
Сурет 1.3.7 - Проекция амалына мысал
Қосылу амалын екі катынасқа қолданып, нәтижесінде бір катынас аламыз: U = U1[p] U2
Мұндағы: U -- қосылу нәтижесі;
р -- қосылу амалының шарты;
U1,U2 - бастапқы қатынастар.
Бастапқы бірінші қатынастың әрбір қатары екінші қатынастың барлық қатарларымен сәйкестендіріледі де, егер қандай да бір жүптар қосу шартын орындаса, онда олар қосылып нәтижелік қатынастың кезекті қатарын түзеді. Мысалы, UІ және U2 қатынастары берілсін. Олар-ға қосылу амалын "Мамандық" атрибуты бойынша жүргізейік. 1.3.8 суретке сәйкес нәтижелік U қатынасы бірінші және екінші қатынастардың барлық атрибуттарын "Мамандық" атрибу - ты бойынша қамтиды [3].
МАМАНДАР
Аты-жоні
Мамандығы
Асқаров М.
Экономист
Жұмабаева II.
Дәрігер
Сәрсекова Р.
Бухгалтер
Жуматов Ж.
Дәрігер
Исаев И.
Бухгалтер
МАМАНДАР
Мамандық
Жасы
Экономист
Дерігер
Бухгалтер
35
30
34
U2 Ul
U
МАМАНДАР
Аты-жөні
Мамандығы
Жасы
Асқаров М.
Жүмабаева Н.
Сәрсекова Р.
Экономист
Дәрігер
Бухгалтер
35
30
34
Сурет 1.3.8 - Қосылу амалына мысал
Тандау амалы бір қатынас үшін орындалады:
Т = І[р],
мұндағы Т -- нәтижелік қатынас;
J -- бастапқы қатынас;
р -- тандау шарты.
Бұл амалдың орындалуы барысында бастапқы қатынастан қандай да бір тандау шарты бойынша қалыптасқан кортеждер жиынтығы арқылы нәтижелік қатынас алынады. Мысалы оны, 1.3.9 суретке сәйкес топтағы студенттер caны l8 адам болатын тандау шарты арқылы байқауға болады.
S1
СТУДЕНТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі
Студенттер саны
Банк ісі 1
20
Банк ісі 2
19
Салык 1
18
Салық 2
18
Салык 3
17
Мемлекеттік бюджет 1
16
Құнды қағаздар нарығы 1
16
S2
СТУДЕНТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі
Студенттер саны
Салык 1
18
Салық 2
18
Сурет 1.3.9 - Тандау амалы
Мәліметтер қоймасының логикалық құрылымын тұрғызу кезеңі әдетте екі деңгейге бөлінетіні белгілі: инфологиялық жобалау және даталогиялық жобалау.
Инфологиялық жобалауда объектінің нақты пәндік саласының ақпраттық мазмұнын бейнелеп көрсететін семантикалық мағыналы үлгілер алынады. Сонымен бірге төмендегі жұмыстар жүзеге асырылады.
Біріншіден, басқару объектісінің пәндік саласын зерттеу. Пәндік сала ұғымын шынайы әлемнің немесе ортаның зерттелінетін немесе қолданылатын қандай да бір бөлігі деп түсінуге болады. Пәндік саланы зерттеу - тапсырма берушімен, яғни жүйені болашақта қолданыушымен пікір алысып, кеңесу арқылы орындалады. Әңгіме барысында келесі мәліметтерді алу қарастырылады:
* пәндік саланың шекарасын, оның өзгеру және даму мүмкіндіктерін анықтау;
* пәндік саладағы үзінділер тізімін және әр бір үзінді туралы түсінікті анықтау: қолданушылар тізімі мен олардың сұранысын (ақпаратқа деген тұтынушылығын) анықтау;
* объектітідегі ақпартты жинақтайтын және өңдейтін технологиямен танысу;
* МҚ - ны жүзеге асыру үшін қандай компьютерлік техниканы қолдану жоспарланып отырғанын анықтау;
* ақпараттың келіп түсуін, жөнделу жиілігін және ақпаратың ақиқаттылығына жауап беретін адамды анықтау.
Екіншіден, объектілер мен атриубттарды анықтау. Бұл жұмысты орындау үшін пәндік саланың үзіндісінде жүріп тұрататын кіру және шығу құжаттары мен, олардың түрлері мен, анықтамалар мен, басқа да мәліметтермен танысу қажет. Бұл жерде жобалаушы тұрғызылатын мәліметтер қорының түрін айқындап анықтауға тиіс. Мұндағы МҚ-ның түрі- құжаттық, фактографикалық немесе аралас болуы мүмкін.
Үшіншіден қолданушылардың МҚ-ға деген барлық сұранысы тапсырма берушілердің қатысыуы мен анықталады. Бұл жұмыстың мақсаты - пәндік саланың әр бір үзінді бөлігіне арнап толық сұрсныстар тізімін құрастыру:Әр бір сұраныста мәліметтерді өңдеудің нақты кезеңдермен сұраныстық байланыстар тұруы қажет [7].
Төртіншіден, құрылымдық байланысты анықтау сұраныстық байланыстарды талдаған соң орындалады.Бұрынан бар құрылымдық байланыстар барлық сұраныстарды қанағаттандыра алмауы мүмкін.Егер қандайда сұраныстық байланыс үшін құрылымдық байланыс болмаса, онда ол тағайындалып айқындалады.
Концептуальды (тұжырымдамалы) инфологиялық үлгіні жобалау, оның жөнделуі мен толықтығын тексеру мен айтылады. Ол МҚ-ға деген барлық сұрсаныстың орындалуы мүмкіндіктерін тексеруде құралады.Инфологиалық үлгі ұзақ уақыт бойы барлық жүйелердің жұмысын қамтамасыз етіп, бір МҚБЖ-ны басқасына ауыстыруды шыдап тұруы тиіс.
Логикалық жобалау барысында инфологиялық концептуальдық үлгі, таңдаулы нақты МҚБЖ-да қабылданған пішінге түрленеді. Мәліметтер қоймасы құрылымының логикалық үлгісі пәндік саладағы обьекті қасиетінің мағынасын бейнелейтін ақпарат бірлігінің құрылымы арасындағы байланыс туралы жобалаушының түсінігін көрсетеді. Мәліметтер қоймасының алынған логикалық құрылымының көмегімен мәліметтерді іздеу барысын улгілеу жүргізіліп, қажетті жазуларды алу үшін құрылымға ену мен ондағы жүріс жолдары анықталады.
Осылайша, тек МҚБЖ-ға ғана ендірілген мәліметтер үлгісінің түрі қолданыла отырып, пәндік саланың концептуальды үлгісінің схемасы құрастырылады.
Жалпы, семантикалық ақпарат жүйесі деп, белгілі бір мақсатқа жету үшін жүйенің қызметін түсінуге болады. Семантикалық ақпарат деп, обектінің берілген жақтарын қандай да бір белгілермен өрнектейтін мағұлматтарды айтуға болады.
Мәліметтер қорын басқару жүйесін пайдаланушылар ортасы өте ауқымды болып келеді. Оны үлкен де, кіші де, жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да адам өмірінің барлық салаларында пайдаланады.
Қазіргі заманда ақпараттық технологиялардың дамуына байланысты әлеуметтік-экономикалық салалар автоматтандырылуда. Соған сәйкес бұл салаларды басқару орталықтандырылған жүйе бойынша жүзеге асырылуда.
1.4 Реляциялық мәліметтер қорын жобалау
Қазіргі кезде мәліметтер қорларын жобалау процессін ғылым саласы емес, өнер деп айтуға болады. Here десеңіз, - бұл процесс жобалаушы үшін творчестволық процесс, себебі оның барысында жоба құрушы жүйені тұрғызудағы жобалық шешімдерді өзі таңдап алуға құқықты.
Жоба деген не? Жоба деген - ол болашақта нақты түрге ие болатын берілген бір объектінің эскизі. Және мәліметтер қорларын не мақсатпен жобалау керек? Мардымды жауап беріп көрейік.
Бір қарағанда еш қиындығы жоқ секілді - барлық бастапқы мәліметтерді жинап алып оларды пайдалану мақсатына байланысты үлестіру, олардың көлемін және түрін (сандық мәндерді бір жолға, символдық мәндерді екінші жолға орналастыру) анықтау керек және пайдаланушыға ол жасаған сұраныс бойынша ұсынып отыру керек - бар жұмыс осы. Алайда дәл осы жерде түрлі проблемалар пайда бола бастайды. Осы мәселелерге тап болмау үшін:
мәліметтер қоры мазмұны;
қорын ұйымдастырудың тиімді жолы;
тұрғызылатын жүйені басқарудың құралдары анықталуы тиіс.
Жобалаушының негізгі мақсаты - мәліметтер қорының құрылымын кез-келген мәліметтер қорларын басқару жүйесі түсінетін және қабылдайтын тілмен тұрғызу және сипаттау. Мәселе тек осымен шектелмейді, сонымен қатар қор қамтитын ақпарат қолдану саласы жағдайына сәйкес келуі керек және осы ақпарат қорда дұрыс орналасу керек. Мәліметтер қорының жобасы мұқият тексеруден өтуі қажет. Себебі мәліметтер қорының проекты, бұл кептеген пайдаланушылар ұзақ уақыт пайдаланатын болашақ программалық кешен фундаменті, негізі [2].
Мәліметтер қорын жобалау процессінің өмірлік циклы 1.4.1 суретте бейнеленген.
Сурет 1.4.1 - МҚ өмірлік циклының кезеңдері.
Мәліметтер қорын жобалау процессі, бұл - қолдану саласының ақпараттық құрылымын формальды емес сипаттаудан таңдап алынған модель терминдерімен қолдану саласы объектілерін формальді түрде сипаттауға көшу тізбектігі.
Жалпы жобалауда келесі кезеңдерді бөліп көрсетуге болады:
жүйелік талдау және қолдану саласының ақпараттық объектілерін қарапайым түсініктермен сипаттау, бұл кезеңде жүйенің канондық (қандай да болмасын ауытқулары, қателіктері түзетілген модель) моделі тұрғызылады;
қолдану саласының инфологиялық моделін жобалау - берілген бір семантикалық модель, мысалы ER-модель, терминдерімен қолдану саласы объектілерін формальді түрде сипаттау;
мәліметтер қорын даталогиялық немесе логикалық жобалау, яғни мәліметтер қорын қолданатын даталогиялық модель терминдерімен сипаттау;
4. мәліметтер қорын физикалық жобалау, яғни қосымшалардың тиімді қызмет жасауын камтамасыз ету мақсатымен мәліметтер қорын сыртқы тасымалдаушыларда тиімді орналастыру тәсілін таңдау.
Егер біз екінші және үшінші кезеңдер арасында жоба қай стандарттық МҚБЖ-де жүзеге асырылатыны туралы шешім қабылдау қажеттігі туындайтындығын ескерсек, онда мәліметтер қорын жобалау процессі сәйкес 5 кезеңде жүзеге асырылады. Мәліметтер қорын жобалау процессінің әр кезеңін бөліп қарастырайық.
Мәліметтер қорын жобалау процессінің кезеңдері 1.4.2 суретке сәйкес көрсетілген.
Сурет 1.4.2 - МҚ жобалау процессінің кезеңдері
Даталогиялық жобалау
Жалпы, даталогиялық модель мәліметтер қорының логикалық құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz