Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда білімнің, ғылымның мәдениеттің қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-11
1. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМ МЕН БІЛІМГЕ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ЦЕНЗУРАЛЫҚ ИДЕОЛОГИЯНЫҢ КӨРІНІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Соғыстан кейінгі жылдардығы саяси жағдайлардың қоғамдағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-27
1.2 1950-1960 жылдардағы ғылым мен білімнің жағдайы цензуралық идеологияның көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-55
2. ТАРИХИ БІЛІМ ХХ ҒАСЫРДЫҢ 1950-1960 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ КЕҢЕСТІК ИДЕОЛОГИЯ АЯСЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.1 1940 жж. мен 1950-жылдардың басындағы тарихи білімнің идеялық-саяси шектелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56-67
2.2 1950 жж. соңы - 1960 жж. басындағы тарихи білімге Е.Бекмахановтың қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68-10 1
3. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТТІҢ КӨРІНІСІ ... .102
3.1 Соғыстан кейінгі театр, драматургия саласындағы еңбек ... ... ... ... ..102-111
3.2 Соғыстан кейінгі кино мәдениетің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .112-129
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...130-133
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..134-1 39
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында соғыстан кейінгі кейінгі кезеңдерді тәуелсіздік алғаннан кейінгі еркін кезеңдегі көзқарас тұрғысында сарапталды. Соғыстан кейінгі білім мен ғылымдағы қысымдар мен жетістіктер, мәдениеттің дамуы тарихи кезең тұрғысынан талданды. құндылықтар көрінісін беру тәсілдері анықталды. Диссертация соғыстан кейінгі кейінгі жылдары қалыптасқан жағдайды түсінуге, өзeкті мәсeлелерін шешуге бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соғыстан кейінгі жылдары елідң материалдық базасы өте әлсіз болды, ал өмірдің өзі бұрынғысынша коммунизнің жеңілмейтіндігінің кепілі ретінде мәдениет пен саясат туралы бектілген негізінде идеологиялық баспасөз ретінде ғана болды. Мәдени құрылыс ғылыми еркіндіктің кез келген көріністерін теріске шығарды.
50-жылдардың екінші ортасынан бастап қоғамдық ғылымдардың құлдырауының негізгі себебі коммунистік идеологияның үстемдігі болды. Соның салдарынан қоғамдық ғылымдар өте қиын езеңде қалды және алға жылжуға деген кедергілер көп болды. Жаңа ойлардың басқа реңктері мен пікірлердің плюрализмдері қоғамды қаралау деп қабылданды. Қоғамдық ойлардың барлығы әкімшілік топтардың саяси мақсаттарын жүзеге асыру үшін толығымен жұмылдырылды. Қазақстан Компартиясы ОК насихаттау және үгіттеу бөлімінің сол кездегі меңгерушісі болып қызмет атқарған белгілі мәдениеттанушы Ілияс Омаровты Е. Бекмахановтың құйтұрқы көзқарастарына жақтасты деп айыптады. Қазақ КСр тарихы бірінші томы таралымнан алынып тасталды және өртелді, мектеп бағдарламаларын қайта қарауға жіберілді, сондай-ақ көптеген қазақтың эпостық жырларына тыйым салынды. Қоғамтанушы-ғалымдар әртүрлі ұстанымдарды алға тарта отырып капитализмнің құлдырайтындығын және жақын болашақта толығымен жойылатындығын дәлелдеді. Қазақстан ғылымының болашағына ғалым Мичурин-Лысенконың оқу-жаттығуы үшін ұйымдастырылған салтанатты науқан үлкен зардабын тигізді. Шаласауатты маман Лысенко ауыл шаруашылық өнімдерінің мол болатындығына уәде берді және жаратылыстану ғылымдарды дамытуға таптық көзқарастарды ұстана отырып шынайы биолог-генетиктерді қудалауға, түрмеде қайтыс болған атақты ғалым А. Вавиловты қаматуға қол жеткізді. Лысенковщина генетика мен биологияның көптеген онжылдықтарға дейін дамуын тежеді. В. Бартольд қайтыс болғаннан кейін бір уақытта космополиттерге қарсы науқан орын алды және оларды барлық шетелдіктердің алдында төмендетті деп айыптады.
И. Сталин өлгеннен кейін ғана, 1954 жылы көктемде ақталды. Саяси айып тағылып, ғалымдар қатарында А. Жұбанов, Қ. Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Қ. Мұхамедханов, жазушы Ю. Домбровский және т.б. қудаланды. Қ. Сәтбаев пен М. Әуезов саяси қысымның нәтижесінде еріксіз Қазақстаннан Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. И.Сталин өлгеннен кейін (наурыз 1953 ж) Коммунистік партияның ОК-нің бірінші хатшысы болып Н. Хрущев сайланды Осы кезде Қазақстан Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы қызметінен Ж. Шаяхметов босатылып, оның орнына П. Понамеренко, екінші хатшылыққа Л. Брежнев, ал Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы болып Д. Қонаев сайланды. Н.Хрущев билікке келгеннен кейін қоғам өмірін демократияландыру ба-ғытында әрекет жасады. 1956 жылы ақпанда партияның XX съезі өтіп, онда жеке басқа табынудың зардаптарын жою туралы мәселе қаралды. Бұл съезде сталинизм қылмыстары әшкереленіп, оның қуғын-сүргін саясаты адамзатқа қарсы жасалған қылмыс деп бағаланды. Соған сәйкес Қазақстанда Т. Рыс-құлов, С. Асфендияров, С. Сейфуллин, Б. Майлин, Н. Нұрмақов сынды қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар ақталды. Бірақ Алаш қайраткерлері ақтал-май қалды. Бұл Кеңес Одағындағы тоталитарлық әміршіл-әкімшіл жүйенің әлі де болса ез күшінде екенін білдірді.
Белгілі мәдениет қайраткерлерін саяси қуғындау әдебиет пен өнердің дамуын тежеді, алайда, оны толығымен тоқтата алмады. Ұлттық өнер өрлеу үстінде болды.
1947 жылы Мұхтар Әуезов Абай атты екі кітабын бітірді. Жазушының бұл шығармасы үшін КСРО-ның Мемлекеттік сыйақысына ұсынды. 1955 жылы аталған шығарманың жалғасы іспеттес болып - Абай жолы эпопеясы жарыққа шықты. 50-жылдары ұлттық прозаның жетістігі ретінде Ғ. Мүсіреповтың Оянған өлке шығармасы танылды. Атақты жазушы С. Мұқканов сырдария атты еңбегінде өз замандастарының өмірін, еңбегін мен арманын баяндады. Әдебиет сүйер қоғамның көңілін 1949 жылы болған Мәскеудегі кеңестік әдебиет күндерінде танылған Ғабиден Мұстафиннің Шығанақ және Миллионер атты шығармалары аударды. Иван Шуховтың Тың игерушілер атты кітабы өзіне оқырмандар аудиториясын жинады.
Соғыстан кейінгі онжылдықта қазақ өнері дамыды. 1952 жылы Қазақ драма театрында В. Голубович М. Әуезовтың Абай драмасын қойды. Қойылым КСРО-ның Мемлекеттік марапатына ұсынылды. 50-жылдары К. Хасановтың басшылығымен жемісті еңбек атқарған ұйғыр драматургиясы құрылып, қазақ өнерін байытты.
Республиканың мәдени өміріне жаңа бір леппен келген оқиға 1946 жылы қойылған Біржан-Сара операсы болды, ал 1949 жылы осы қойылымды жарыққа шығарған қойылым тобы, орындаушылар мен композитор Мұқан Төлебаев КСРО Мемлекеттік марапатын иеленді. Композитор Евгений Брусиловский Дударай операсын жазса, Мұқан Төлебаевпен бірігіп - Амангелді операсын жарыққа шығарды. Осы уақытта Бибігүл Төлегенова, Ермек Серкебаев секілді талантты әншілер, балетмейстер Болат Аюханов пен Шәкен Аймантовтың кинокартиналары үлкен танымалдылыққа ие болды. Жастар арасындағы танымалдылыққа Досмұқасан, Ариран, Айгүл секілді музыкалық ансамблдер ие болды. 50-жылдары Қазақ КСР Мемлекеттік ән және би ансамблі IV Әлемдік жастар фестивалінің лауреаты атанды.
Мүсіншілер тобы құрыла бастады. Абай, Жамбыл секілді көптеген басөа да ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің мүсіндері жасалып, қала алаңдарына қойыла бастады.
Диссертациялық жұмыс барысындағы соғыстан кейінгі білім мен ғылымдағы жетістіктер саяси қысымды да қарастырып сараладық. Мәдениет саласын ашып зерттеп кино саласын, театр драматургия салаларын тоқтап зерттеу жүргіздік.
Осы кезеңдердегі зерттеу жұмыстары өте көп. Десе де кейбір ашылмаған тұстарыда жоқ емес, бұрынғы зерттеулерді қарай отырып сол кездегі әдебиеттер мен тарихи оқиғаларға шолу жасай отырып соғыстан кейінгі білім мен ғылымды мәдениеттің дамуын жаңа қырынан ашу. Тәуелсіз елде тәуелсіз көзқараспен зерттеу жүргізу. Демек, диссертациялық жұмыс мәдениеттану, білім және ғылымның ортақ мәселесін қарастырған іргелі жұмыс болып табылады.
Жаңарған Қазақстанның қоғамдық өміріндегі білім саласында ғылымда мәдениетте болып жатқан батыл өзгерістер тарихи білімге деген қызығушылықты арттырып отыр. Расында, бүгінгі Қазақстанның тұрақты дамуы өткен тарихты объективті тұрғыдан жалғастыра білумен байланысты болса, оның болашағы да тарихтың шынайылығымен анықталады.
Осыған орай, соғыстан кейінгі Қазақстандағы білімнің ғылымның қалыптасуы мен дамуын зерттеу - тарих ғылымындағы басым бағыттардың қатарынан орын алады.
Қазақстанда, білімнің мазмұны ғылыми жағынан анықталып-жетіле келе, оның даму бағыты белгіленді. Ұлттық білімді пән ретінде қалыптастыру мен оқытудың жолдары қарастырылумен бірге, оны оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер орнықтырылды. Типтік бағдарламалар мен оқу құралдарын шығару жүзеге асырылды; Сондай-ақ, қазіргі тарихи білімді иновациялық жетілдіру көзқарасымен қарағанда, Кеңес дәуірінде қалыпты практикалық тәжірибе жинақтаған тарихи білім өзінің тұғырлық маңызын әлі де болса жоғалтып отырған жоқ.
Біздің жұмысымыздың білімдік тәжірибелері арқылы әлемдік мәдениетке өзіндік үлес қосқан қазақтардың орныін көрсетудің өзектілігін айқындайды. Міне, осы жағын ескергенде, соғыстан кейінгі көрініс Қазақстанда ғылыми жүйелі жолға түскен білімнің даму келбетін арнайы тарихи-теориялық тұрғыдағы зерттеудің де өзектілігін арттыра түседі.
Зерттеу жұмысының нысаны
Соғыстан кейінгі жылдардағы білім мен ғылымның мәдениеттің дамуы
Зерттеудің пәні. Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда білімнің, ғылымның мәдениеттің қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу кезеңіндегі Қазақстандағы білімнің ғылымың және мәдениеттің қалыптасуы мен дамуын жүйелеу және оның перспективалары мен тенденцияларын анықтау мақсаты қойылып, оны жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер белгіленді:
- Соғыстан кейінгі жылдарда білімнің даму факторларын айқындау;
- Қазақстандағы білім мен ғылымның мәдениеттің кезеңдеріне жан-жақты сипаттама беріп, оның өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- XX ғасырдыі 50 жылдардағы ұлттық интеллигенция өкілдерінің тарихи білімді дамытуға қосқан үлестерін бағамдау;
- Соғыстан кейінгі жылдарда ғылымның пән ретінде қалыптасуының ерекшеліктері мен оның білімді дамытудағы рөлін көрсету;
- кеңестік идеологияның білімнің ғылымның мәдениеттің дамуына тигізген ықпалын зерттеп білу;
- қарастырылып отырған мәселені бүгінгі күннің талаптарына сәйкес одан әрі жетілдіруді қамтамасыз ететін тарихи білімнің дамуындағы оң тәжірибелерді сараптау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XX ғасырдағы Қазақстандағы тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуын теориялық жағынан жүйелі зерттеу үшін, тарихи зерде мен дәстүрлі тарихи білім деген ұғымдарға әдебиетте берілген анықтамалардың байыбына бару керек. Оның мәнінің тереңде жатқанын шығыстанушы В.П. Юдиннен табамыз [3, 66-б.]. ХХ ғасырдың басындағы кәсіби тарихшылар - А. Чулошников, А. Рязанов, Б. Герасимов, С. Асфендияров, М. Тынышбаев, Х. Досмұханбетов, Қ. Кемеңгеров, Т. Шонановтар мен осы ғасыр ортасындағы Е. Бекмаханов та ауызша тарих айту деректерін өз зерттеулерінде кеңінен пайдаланып, Қазақстан тарихының очерктері мен оқулықтарын жазды. Осы кәсіби тарихшылардың ішінде тұңғыш рет ресми түрдегі үкімет шешімі бойынша мектепке арналған Қазақстан тарихының программасы мен Қазақстан тарихының очерктері жарық көрсе, бұл - профессор С. Асфендияровтың шығармашылық еңбегінің нәтижесі еді. Өкінішке орай, оның очеркі мен бағдарламасы тұрмыста пайдаланылмаса, 1960-жж. КСРО тарихына бейімделіп шығарылған Е. Бекмахановтың оқулықтары мен бағдарламалары Қазақстанның барлық оқу орындарында КСРО тарағанша оқытылып келді. Кеңесте ЖОО-ның студенттеріне, орта мектеп оқушыларына, аспиранттарға КСРО тарихы мен жалпы тарихтан дәріс берудегі оқу жоспарының үлгілік жобалары, тарихшылар даярлаудың құрылымдық ұстанымдары, ЖОО-ның ережелері, тарихтан сабақ берудің әдіс-тәсілдері т.б тарихи білімге қатысты мәселелер көтеріліп, оның шешімдері, шын мәнінде, КСРО тарағанша басшылыққа алынды. 1959 жылғы 3-қазанда КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Мектептерде тарихты оқытудағы кейбір өзгерістер туралы қабылданған қаулысында одақтас республикалардың тарихын оқыту қажеттігі мен оның маңызы атап көрсетілді. Бірақ бәрібір, бұл қаулының шешімінің орындалу нәтижесінде де одақтас республикалар тарихына, оның ішінде Қазақстан тарихына да, КСРО тарихының жанынан берілген қосалқы мәртебеден басқа өзгеріс бола қойған жоқ болатын. Ұлы Отан соғысы жылдары және 40-жылдардың соңында ежелгі дәуірден бастап кеңес дәуірін түгелдей қамтыған түріндегі қазақ халқы тарихының ғылыми жолмен жазылу мәселесіне тарихшылар М. П. Вяткин, А. М. Панкратова, қоғам қайраткерлері І.О. Омаров пен М. Әбдіхалықовтар Қазақстан тарихының томдарын шығару арқылы өлшеусіз үлес қосты. Бұл ретте 1945 жылы КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалының жанынан құрылған Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институт ұжымы еңбегінің жинақталған нәтижесі, 1977-1981 жылдары қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген бес томдық Қазақ КСР тарихын шығарумен белгілі. Қазан төңкерісінен тәуелсіздік алғанға дейінгі үлкен де күрделі кезеңді қамтитын Қазақстандағы тарихнама және тарих ғылымының даму жолдары мен негізгі бағыттары І. Қозыбаевтың еңбектерінде жаңаша көзқараспен кеңінен талданды [4]. Қазақстан КСРО құрамында болған кезде еліміздегі дәстүрлі тарихи білімдік ой-сананы дамуыту тежелген жоқ. Ол С. Мұқановтың, С. Аманжоловтың, М. Ақынжановтың, Х. Әділгереевтің, Н. Мыңжанидың, Х. Арғынбаевтың, М. Мұқановтың т.б. еңбектері арқылы ашық, ал М. Әуезов пен І. Есемберлин, О.Сүлейменов сияқты бірқатар ақын, жазушылардың шығармалары арқылы астарлы түрде өз жалғасын тапты. 1961-жылғы Г.Н. Голиковтың мақаласы (Вопросы истории, 1961, № 11, стр. 19-42.) 1950-жылдардың соңы мен 60-жылы жарияланған тарихи еңбектердегі ой-санаға тарихнамалық талдау жасау жағынан құнды. Оның ой-тұжырымдары Қазақстанда Г.Ф. Дахшлейгер, Д.И. Дулатова, П.Г. Галузо, З.А. Алдамжаров, М.Қ. Қозыбаев еңбектерінде жалғасын тапты [5].
Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Зерттеудің негізгі деректері республика мұрағаттарының әр түрлі қорларынан алынды. Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағатындағы мына қорлардағы: 139-қор РҚ(б)П Қырғыз (Қазақ) Комитеті РҚ (б) П Қыропкомы, 140-қор РҚ (б) П Қырғыз (Қазақ) Өлкесінің облыстық Бюросы (Қырпартбюро) және 141-қор БҚ (б) П Қазақ өлкелік Комитеті құжаттар пайдаланылды. Бұл материалдардан басқа зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағат қорларының деректері пайдаланылып, ғылыми айналымға енгізілді: Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті (5-қор), Халық Комиссарлар Кеңесі (30-қор), Торғай облыстық басқармасы (25-қор), Жетісу облыстық әскери министрлігінің басқармасы (44-қор), Дала генерал-губернаторының концеляриясы (64-қор), Халық Ағарту Комиссариатының (81-қор), Қазақ КСР халық ағарту министрлігінің (1692-қор), Қазақ КСР жоғары және орта арнаулы білім министрлігінің (1982-қор), Білім қоғамының (1810-қор), Абай атындағы Қазақ Педагогикалық институтының (1142-қор) т.б.
Жұмыстағы деректердің келесі тобын тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуына ерекше үлес қосқан тарихшы, философ, экономист, педагог, психолог, политолог, филолог ғалымдардың тарихнамалық мұралары мен тарих ғылымы мен білімінің теориялық-методологиялық түжырымдамаларының негізін қалаған тұлғалардың еңбектері құрайды.
Ғылыми, саяси және әдеби көркем шығармалар да зерттеу жұмысына тартылды; Сонымен қатар тарихи білімді дамытуға қатысты қоғам және мемлекет қайраткерлерінің жарық көрген материалдары мен мемуарлық еңбектері ғылыми айналымға түсті; Сондай-ақ мерзімді басылымдарда әр жылдары жарық көрген мақалалар мен статистикалық, библиографиялық құжаттар зерттеу жұмысының деректік негізінің бірі болды; Кеңес және Тәуелсіздік жылдары ауық-ауық өткізіліп, тарихи білімді игеруді жетілдіру мен оны таратудағы жоғары оқу орындарының қызметі мен тарихи білімді дамыту жобаларын ұсынған ғалымдардың шығармашылық мұраларын талқылаған халықаралық, Одақтық, Республикалық және аймақтық деңгейдегі конгрестер мен симпозиумдардың, конференциялар мен сессиялардың, сондай-ақ түрлі кеңес шешімдерінің материалдары дерек ретінде алынды; КСРО-ның, Каз.КСР-нің және тәуелсіз Қазақстан Республикасының білімге қатысты шығарған заңдық құжаттарын, тұжырымдамалар мен білім стандарттарын, бағдарламаларды деректік қажетке жараттық.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 50-60 жылдары. Сол кезеңдегі білім мен ғылымның мәдениеттің дамуы өзіндік ерекшеленеді.
1941-1949 жж. аралығында Қазақстан тарихын тұтастай қамтыған жүйелі тарихтың томдар жинағын жазу басталды; ал 1958 жылдан бастап, Одақтас Республикалар тарихын жан-жақты оқытуға еркіндік берілген тұста, Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарында Қазақстан тарихы кафедралары ашыла бастады да, орта мектептерде оны оқытуға арналған сағат жүктемелері бөлінді; 1960-жылдардың басынан бастап, орта мектептер мен жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы пәнінің оқулықтары мен бағдарламалары жазылды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Бүгінде, таптық идеологияның ыңғайына жығылып, коммунистік партия жетекшілік еткен бұрынғы кеңес өкіметіне тиімді көзқарастарды барынша марапаттау, немесе шындықты бұрмалап, оны айналып өтуге бейімделу сияқты тұжырымдардан бас тартып, ғылыми ізденістердің, зерттеу проблемаларының объективті шыншыл сипаттамасын беретін методологиялық ұстанымдарды қалыптастырудың тарихи қажеттілігі байқалып отыр. Осыған орай диссертацияның әдіснамалық және теориялық негізі ретінде қоғамдық жүйелерді зерттеуді өркениеттік жинақтау тұрғысынан қарастыратын модернизация теориясын таңдадық. Жұмыста тарихилық пен объективтік сияқты қоғамдық танымда жалпыға мәлім ұстанымдар мен тарихи үрдістер жиынтығының өзара байланысын білуге бастайтын жүйелеп талдау әдісі, сондай-ақ конвенттік-талдау мен инвенттік-талдау әдісі пайдаланылды.
Тақырыпты зерттеу барысында тарихилықты басшылыққа ала отырып, кеңес кезеңіне дейінгі дәстүрлі және ұлттық тарихи-білімдік ой-сананың қалыптасу үрдістеріндегі ерекшеліктерді, кеңес өкіметінің тарихи білімдегі ой-сана саласында ұстанған саясатының әртүрлі кезеңдерін, Тәуелсіздігіміздің дамуындағы тарихи материалдарды хронологиялық жүйеледік. Бұл арада жүйелілік ұстанымы біздің жұмысымыздың әдістемелік негізінің біріне айналып отыр. Зерттеліп отырған тарихи кезеңнің және тарихи білімдік ой-санадағы өзгерістер барысындағы үрдістердің қарама-қайшылықтарын, күрделілігін, тарихи білімдегі үдерістердің динамикасын, оның ішкі себептерін зерттеуге мүмкіндік берумен қатар, эмоцияға берілуден сақтандыратын дамудағы төзімдік ұстанымы басшылыққа алынды..
Диссертацияда қойылған мақсат пен міндеттерді нақты шешу үшін өз мәселеміз бойынша жарияланған әдебиетпен танысып, анықтау, мұрағат деректерін сұрыптап, материалдар мен әртүрлі мәліметтерді іріктеу, оларды қорытындылау кезінде логикалық жалғастық сияқты танымдық тәсііл де қамтылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңызы. Аталған зерттеу жұмысы Қазақстандағы тарих ғылымы саласындағы ауқымды ғылыми-тарихи шығармашылық тұрғыдан жазылған еңбек ретінде Республиканың әлеуметтік-мәдени секторының жұмыс тобына өз кезегінде қажетті құжаттарды даярлауда қолданылуы мүмкін. Бұл еңбектегі тұжырымдар ЖОО-да Қазақстан тарихы мен Қазақстан тарихының теориялық-методологиялық мәселелері және Тарихи-мәдени мұра мен Дүниетану негіздері сияқты жаңа пәндеріді оқытуда, ауызша тарихи білімге байланысты арнайы курстарды жүргізу барысында қажеті болады деп санаймыз. Диссертациядағы ізденіс нәтижелері бүкіл ұлттық дәстүрлі білімнің ғылымның мәдениеттің теориялық жағы мен ХХ ғасырдағы оған жасалған қиянат тарихын білуге қызығушылық танытушы оқырманға керекті мәліметтер алуына мүмкіндік беріумен бірге, соғыстан кейінгі кезеңнің даму тарихын жалпы түсінуге жол ашып, оны терең білуге ұмтылдырады. .
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл тақырып отандық тарихнамада жеке және арнайы тақырып ретінде алынып зерттелмеген тақырыптардың бірі болып саналады. Зерттеу жұмысы қойылған міндеттерге сәйкес жүйелі және кешенді түрде жүргізілді. Бұрынғы зерттеулерді салыстыра отырып тәуелсіз көзқараспен ашып көрсетеміз. Зерттеудәі ғылыми жаңалығы мынадан көрінеді:
- Соғыстан кейінгі білімнің қалыптасуы мен дамуы теориялық-методологиялық жағынан негізделінді;
- Соғыстан кейінгі ғылымды дамыту қайнар көздерінің мәнділік сипаты пайымдалды;
- Зерттеу кезеңіндегі білімнің, ғылымның, мәдениеттің қалыптасуы мен даму үрдісінің қоғамдағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларға тәуелділігі ашылды;
- Соғыстан кейінгі білімнің, ғылымның, мәдениеттің қалыптасуы мен даму кезеңдері жүйеленді;
- Қазақ ағартушылары мен ұлттық интеллигенция өкілдерінің білім, ғылым, мәдениетті дамытуға қосқан үлестері сарапталды;
- Оқу пәні ретіндегі Қазақстан тарихының қалыптасу ерекшелігі ашылып, оның республикадағы тарихи білімді дамытудағы рөлі көрсетілді;
- Қазақстандағы тарихи білімді дамытуда кеңестік партиялық - таптық идеологияның ықпалы ашылды;
- Зерттеу жылдарында жинақталған Қазақстандағы тарихи білімді дамыту тәжірибесінің оңды және келеңсіз жақтары диалектикалық арақатыста бағамдалды;
- Мәдениет саласындағы жетістіктер мен кемшіліктер ашылып көрсетілді.
Қолдануға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қоғамның әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларының әсері болған ХХ ғасырдың 50-60 жылдар аралығындағы Қазақстандағы білім мен ғылымның мәдениеттің қалыптасуы мен дамуының бейнесін тарихи-теориялық жағынан қайта жаңғыртудың өзектілік мәні жоғары;
- қазақ ағартушылары мен ұлттық интеллигенция өкілдері қалдырған тұжырымдамалық идеялардың Қазақстандағы тарихи білімді дамытуға ықпалы болған;
- Соғыстан кейінгі кезең идеологиялық және саяси кедергілерге тәуелді болып келді;
- тоталитарлық режімнің қазақ халқының ұлттық тарихына шек келтіруі - Қазақстандағы тарихи білімнің дамуына да нұқсан келтірді;
- Қазақстандағы білім мен ғылымның мәдениеттің дамуындағы келеңсіздіктерді ескеріп, оң тәжірибелерді анықтау қажеттігі - білімді модернизациялауға бет алған бүгінгі күні, тарихи білімді дамытуға бағытталған жаңа стратегиялық жобалар жасауға мүмкіндік береді;
Жұмыстың жариялануы және сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдамалары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар сериясында және Фараби оқулары конференциясында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен және әр бөлім тараушадан құралады. Мұнымен қоса, қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі қамтылған.
1. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМ МЕН БІЛІМГЕ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ЦЕНЗУРАЛЫҚ ИДЕОЛОГИЯНЫҢ КӨРІНІСІ
1.1 Соғыстан кейінгі жылдардығы саяси жағдайлардың қоғамдағы көрінісі
Қоғамдық-саяси жүйеде 20-жылдардың ортасында орныққан қатаң әкімшіл-әміршілдік жүйе 40 - 50 жылдары шарықтай түсті. Бұл қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласынан көрініс тапты. Адамның табиғи құқығын шектеу, ұлттық мүддені ескермеу, мемлекеттік басқару жүйесіне ықпал жасау сияқты олқылықтардың шегі болмады. Қоғамдық-саяси және мәдени өмір орталықтан басқарып отырған Коммунистік партияның қатаң бақылауына алынды. Сталиннің жеке басына табыну қоғамдық өмірде берік орын алды. Үкімет басшылары түрлі желеулермен заңдылықтарды өрескел бұзып, мемлекеттік билікті теріс қолданып жатты. Оған өзгеше ойлайтын адамдарды қудалауға жаңа науқан ашқан БКП (б) Орталық Комитетінің 1946 жылдың 14 тамыздағы "Звезда" және "Ленинград" журналдары туралы қаулысы бұл құбылыстың нақты дәлелі бола алады. Қазақстан партия комитеттері өз жұмысын аталмыш қаулының аясында жүргізді. Москва мен Ленинградта "Лениградтық іс", "Дәрігерлер ісі" жүргізіліп жатқанда Қазақстанда талантты тарихшы "Бекмахановтың ісі" ұйымдастырылды[1].
Е.Бекмаханов соғыс жылдары А.П.Кучкин, А.М. Панкратова, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин және тағы басқа кеңес тарихшыларымен бірлесіп Қазақ КСР тарихын даярлаған болатын. Кітап 1943 жылы баспадан жарық көрді. Алғашқыда еңбек жоғары бағаланғанына қарамастан, көп ұзамай сынға алынып, әсіресе, кітаптағы ұлт-азаттық көтерілістерге берілген баға қызу айтыс тудырды. Е.Бекмахановтың 1947 жылы жарық көрген "Қазақстан XІX ғасырдың 20-40 жылдарында" деген көлемді еңбегі де сынға ұшырады. 1950 жылы "Правда" газетіндегі "Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу үшін" деген мақалада Е.Бекмаханов еңбегі айыпталды. 1951 жылы 10 сәуірде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті "Правда" газетіндегі мақала бойынша қаулы қабылдап, "Бекмахановтың буржуазиялық-ұлтшылдық көзқарасын айыптады". Қаулыны жүзеге асыру барысында тарих ғылымдарының докторы Е.Бекмаханов Ғылым академиясындағы қызметінен босатылып, барлық ғылыми атақтарынан айырылып, 1952 жылы 4-желтоқсанда 25 жылға сотталды. Е.Бекмахановпен қатар республиканың көрнекті қоғамтану ғалымдары А.Жұбанов, Х.Жұмалиев, Б.Шалабаев, Б.Сүлейменов, Е.Смайлов, жазушы Ю.Домбровский осындай жалған айыптармен жазаланып, сондай-ақ Ә.Марғұлан, Ә.Әбішев, С.Бегалин секілді ғалымдар мен жазушылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық қателіктер жіберді деп айыпталды. 1948 жылы "космополитизммен", яғни шетел мемлекетерінің мәдениетіне көңіл бөлушілермен күрес науқаны басталды[2]. Космополитизм науқанында Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ халқының мақтанышы болып келген Шортанбай, Шәңгерей, О.Қарашев феодалдық-реакцияшылдар деп танылып, ал кейінгі кеңес әдебиетшілері - Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайылов ұлтшылдар ретінде қудаланды. Ғылым Академиясының президенті Қ.Сәтбаев "Едіге батырға" алғысөз жазғаны үшін "ұлтшыл" атанса, М.Әуэзов 1945 ж. жарық көрген "Абай өмірінің және творчествосының биографиялық очеркі" еңбегінде Абайды "феодалдық ақындар Шортанбай, Мәшһүр Жүсіп Көпеев ортасында суреттегені үшін" қудаланады. Екі зиялыға да осындай орынсыз кінәлар тағылғаннан кейін, Москваға қоныс аударуға мәжбүр болды. "Космополиттер" қатарына белгілі шығыстанушы, академик В.В.Бартольд та енгізілді. Оған "араб, иран, қытай мәдениеттерін жоғары көтерген" деген мағынадағы кінә тағылды. Сонымен қатар 1946 жылы А.Маметованың "Абай Құнанбаев" атты әдеби еңбегіне де космополиттік деген кәні тағылып, басылымнан алынды. 1952 жылы баспадан С.Мұқановтың "Балуан Шолақ", С.Мұқанов алғысөз жазған Қ.Аманжолов пен Х.Бекхожиннің "Батырлық эпосы", Қ.Сатыбалдиннің "Әлия", М.Хакимованың "Мәншүк" еңбектері қайтып алынды. Осылайша соғыстан кейінгі жылдарда пісіп-жетіліп келе жатқан қоғамда өзгеріс қажет деген ұғымды әкімшіл-әміршілдік жүйе тұншықтырып тастады. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін қуғын-сүргін науқаны біраз баяулады. Сталиннің өз кезінде жоспарлаған Қазақ КСР Ғалым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, тіл және мәдениет институтын, Кеңестік жазушылар Одағын "ұлтшылдардан" тазалау саясаты тоқтатылды[2]. 1953 жылы мамыр айынан бастап социалистік қоғамдағы қайшылықтар, жеке тұлға мен халықтың тарихтағы рөлі, Сталиннің жеке басына табыну мәселелері төңірегінде алғашқы пікірлер айтыла бастады. Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басқарып, әкімшіл-әміршіл жүйенің адамзатқа қарсы жасалған қылмыстарын заңдастырған Берия ату жазасына кесілді. "Үштіктер", "Бестіктер", "Ерекше кеңес" жойылып, ГУЛАГ МҚК-не берілді. Л.П.Берияның қылмыстық іс-әрекетін үзілді-кесілді тоқтату қоғамдық өмірді демократияландыру жолындағы маңызды кезең болды. Бірақ бұл - әкімшіл-әміршіл жүйенің күйреуі емес болатын. Сотталған адамдар бұрынғыша лагерлерде отырды, ал адам құқығының аяққа басылуына Сталиннің өзі сияқты қатысы болған көптеген саяси қайраткерлер жоғарғы өкімет орындарында отыра берді. 1954 жылы Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игерудің басталуы республикадағы қоғамдық өмірге үлкен әсерін тигізді. Тың жерлерді игеру науқаны барысында кадрлар өрескел түрде алмастырылды. Он жылдың ішінде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы алты рет өзгертілді. Бірінші хатшы Ж.Шаяхметовтің орнына КСРО мәдениет министрі П.Понаморенко тағайындалды. Ал үкімет басындағы Н.Оңдасынов орнына Д.Қонаев келді. 1955-1957 жылдары Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің екінші хатшысы қызметін атқарған Л.И.Брежнев П.Понаморенконың орнына көтерілді[3]. Кейінгі басшылар: Н.И. Беляев (1957-1960), Д.А.Қонаев (1960-1962), И.Юсупов (1962-1964) болды. Бұл науқан барысында тағайындалған басшылардың көбі қазақ тарихын, ұлттық табиғи ерекшеліктерін білмейтін. Сондықтан науқан нәтижесі экологиялық, демографиялық, рухани зардаптар алып келді. 1956 жылы 14 ақпанда Москвада КОКП-ның ХХ съезі өтіп, онда Сталиннің жеке басына табыну айыпталды. КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.С.Хрущев бастаған коммунистер партиясы сталиндік диктат үстемдігін әшкерелеп, талдау жасауға тырысты. "Жеке басқа табынушылық және оның салдары" туралы мәселе 25 ақпанда съездің жабық мәжілісінде көтеріліп, съезд өткен соң, жарты жылдан кейін, 30 маусымында "Жеке басқа табынушылықтың зардаптарын жою" жөнінде қаулы қабылданды[4]. Н.С.Хрущевтің ХХ съездегі Сталиннің жеке басына табынушылығын әшкерелеу" туралы баяндамасының толық мәтіні 33 жыл өткен соң ғана 1989 жылы жарық көрді. Тарихта "жылымық" деп аталып жүрген 1954-1964 жылдары біршама басшылықтың ұжымдық принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі босаңси бастады. Қоғамдағы кеңес және қоғамдық ұйымдардың рөлі біршама өсті. Қоғамдық өмірді демократияландыруға бағытталған бұл шаралар біршама ой еркіндігін тұғызды. Нәтижесінде мыңдаған кінәсіз сотталған адамдар лагерлерден босатылып, партияның кейбір көрнекті қайраткерлері ақталды. 1930-1950 жылдары істі болған зиялылардың істері қайта қаралып, 1953-1956 жылдары партия қатарынан шығарылған 5456 адам, Ұлы Отан соғысы жылдары жау басып алған территорияларда қалғандары үшін жазаланған 243 коммунист ақталды[2].
Сондай-ақ, 1954 жылы Е.Бекмаханов, Қ.Сәтбаев, М.Әуезов еліне оралды. К.Бекхожин, С.Мұқанов, С.Кенебаев партия қатарына қайтадан алынды. Әйтсе де, Н.С.Хрушев пен оның төңірегіндегілердің Сталиндік тәртіпті сынға алуы үлкен ерлік болғанымен, олар әбден орныққан әміршіл-әкімшілдік жүйені толық жойған жоқ. Әлі де кінәсіз соталған адамдар түрмелерде қалды. Ресейлік патша өкіметінің отарлау саясатын ақтау мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғандығы кеңінен насихатталып, қазақтардан бірыңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды. Тарихи шындық ақтандақ қалпында қалып, кеңестер жүргізген қанды қырғын біржақты көрсетілді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға берілген жоқ. Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика салаларында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және тағы басқа көптеген мәселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді. Қайта құрулар соңына дейін жеткізілмеді. Сталиннің өлімінен кейін жасалған іс-әрекеттің жартыкештігінің салдарынан бір жағынан депортацияға ұшыраған башқұрттар, қалмақтар, шешендер, ингуштар мен қарашайлықтардың автономиясы қалпына келтірілсе, ал, екінші жағынан қырым татарлары, немістер, месхет түріктеріне өз автономиясын қайта құруға әкімшіл-әміршілдік жүйе тиым салды[1].
Әкімшіл-әміршіл жүйені мойындаған қазақ зиялыларына біраз кешірімдер жасалғанымен тоталитарлық тәртіп зиялыларды бақылауын тоқтатпады. Мысалы, 1953-1954 жылдары М.Әуезовтің "Ақын аға", К.Шаңғыбаевтың "Намыс" және т.б. еңбектері басылымнан алынып, жариялауға тиым салынды. 1956 жылы 19 желтоқсанында КОКП Орталық Комитеті жергілікті партия ұйымдарына "Партия ұйымдарының бұқара арасындағы саяси жұмысын күшейту және жау элементтердің антисоветтік бас көтеруіне тыйым салу жөнінде" арнаулы жабық хат жолдады. Сөйтіп, тұтқындау науқанының жаңа кезеңі басталды. Саяси тұрғыда басқаша ойлаушылар қоғамның қайшылықтарын ашық айтқандары үшін қудаланды. Бір ғана мысал, 1956 жылы белгілі тарихшы Э.Н.Бурджалов "1917 жылғы наурыз-сәуір айларындағы большевиктердің тактикасы" аты мақаласы үшін қызметтен алынып, қудаланды. Ал, 1957 жылдың 3 айында ғана "Советтік шындықты бұрмалағаны үшін" және өткенді қайта қарағаны үшін 100-ден астам адам тұтқындалды. Мұндай келеңсіздіктер 60-шы жылдары да қоғам өмірінен орын алды. 1959-1960 жылдары 155 еңбектің жариялануына партия тарапынан тыйым салынды. 1960 жылы Қазақстан жазушылар одағы республика компартиясының төрағасына С.Торайғыровтың творчествосын қайта қарау туралы ұсыныс жіберді. Екінші жіберілген хатта Шәкәрім творчествосын қайта қарауға рұқсат сұрады. Бұған жауап ретінде республика компартиясы 1961 жылы Қазақстан жазушылар одағының қызметін қанағатсыз деп тауып, ұлт мәселесін көтерушілермен күресті жандандырды[3].
Осы жылдары, керісінше, орыс тілінің рөлін ұлтаралық тіл ретінде көтеру мәселесі өте маңызды болды. Коммунистік идеологияны басшылыққа алған Н.С.Хрущев республиканың барлық өміріне тікелей араласты. Қазақстанның оңтүстік аудандары Өзбекстанға берілді. Тың өлкесінде 6 облыстың өлкелік партия комитеті біріктіріліп, тікелей Мәскеуге бағындырылды. Ақмола - Целиноградқа, Батыс Қазақстан - Орал облысына айналды. Ұлт саясатындағы бұрмалаушылықтар халық арасында, әсіресе, зиялылар мен жастар арасында түрлі наразылықтар туғызды. Кеңестік жүйе оларды барынша жасырып, бүркемеледі. Осылайша, Теміртаудағы толқу кезінде тәртіпсіздіктің салдары ретінде бағаланды. 1963 жылы Мәскеуде оқитын қазақ жастарының бір тобы Б.Тайжанов, С.Ақатаев, М.Тәтімов, М.Ауэзов бас болып "Жас тұлпар" атты ұйым құрды. Мақсаты - қазақ жастарының ұлттық санасын ояту. Мұндай ұйымдар кейінірек Ленинградта, Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда, Қарағандыда, Ақмолада, Семейде, Шымкентте және басқа жерлерде пайда болды[6].
Қазақстанды орталықтан басқару ұлттық егемендікті толығымен шектеді. Әсіресе, экономиканың әскери сұранысқа сай бейімделуі қоғамға теріс ықпалын тигізді. 1949 жылы 29 тамызда Семей, Павлодар және Қарағанды облыстарында салынған ядролық сынақ полигоны орны толмас адам өмірі мен экологиялық және қаржылық шығын әкелді. 1963 жылға дейін полигонда ашық ауада 113 жарылыс жасалса, 1964 жылы жер астына көшіріліп, 1989 жылға дейін 343 сынақ жасалды. Н.С.Хрущев мемлекеттің "коммунизмге өтуіне байланысты" жаңа Конституцияның жобасын жасауды ұсынғаннан кейін, 1961 жылы Конституциялық комиссия құрылады. Бұл комиссияның жобалары 1977 жылы КСРО Конституциясын жасауда пайдаланды. Сол жылдардағы конституциялық заңдарда жазылған демократия талаптары із жүзінде жүзеге аспады. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі КСРО Кеңесіне бағынды. Сонымен бірге Жоғарғы Кеңес тек бір палатадан тұрды, яғни балама болмады. Конституцияда тәуелсіз деп көрсетілгенімен, құқық қорғау, прокуратура органдары да орталыққа бағынды. Ал биліктің тармақтары: заң шығару, атқару, сот-тергеу, прокуратура Коммунистік партияға есеп беріп, бұйрық-жарлықтарын орындап отырған. Ешбір кеңестік заңда бұл процесс заңдастырылмағанымен, іс жүзінде әкімшіл-әміршіл жүйе билік құрды. Депутаттарды сайлау науқандары да демократиядан мүлдем алшақ еді. КСРО Жоғарғы кеңесіне 20 мың адамнан біреу, облыстық кеңеске 5 - 8 мың адамнан - біреу, аудандық кеңеске 1000 адамнан - 1 таңдау негізінде жүргізілді. Дауыс берушілер іс жүзінде депутаттарды көрмеді, білмеді. Дауыс беру тек сөз жүзінде жүргізілді. Депутаттарды халық таңдамады, жергілікті әкімшілік органдар "тағайындады". Сайлаған депутаттар өз міндеттерін білмеді. Депутаттар орындауға тиісті мәселелерін атқару комитеттеріне өтініш ретінде беріп отырды. Саяси қателікке толы Хрущев қызметінің соңы 1964 жылдың қазан айында аяқталды. КОКП-ның Орталық Комитетінің Пленумында 1-хатшы қызметіне Л.И. Брежнев сайланса, ал Министрлер Кеңесінің төрағасы болып А.Н.Косыгин тағайындалды[9].
Олардың ізін ала Қазақстан КП ОК 1- хатшысы болып Д.А. Қонаев сайланды. Соғыстың зардабы мәдениет саласының дамуында да үлкен қиыншылық тудырды. Республиканың интеллигенция өкілдері, мәдениет қайраткерлерінің соғысқа алынуы, мәдени мекемелер, оқу орындары мен мектептердің санының азаюы елдің мәдени даму үрдісіне кедергі келдірді. Аталған кезеңде дүниеге келген шығармаларда тек майданда ерлік көрсеткен жауынгерлер мен ауыл еңбеккерлерінің өмірі бейнеленді. Олардың қатарына Ғ.Мүсіреповтің "Қазақ солдаты", Ә.Нұрпейісовтың "Курляндия", С.Мұқановтың "Сырдария", Ғ.Мұстафиннің "Миллионер" еңбектерін жатқызуға болады. Сонымен қатар республика әдебиеті жазушылар Ә.Нұрпейісовтың, Т.Ахтановтың, Б.Момышұлының, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, ақындар Қ.Аманжоловтың, Х.Ерғалиевтің т.б. жаңа шығармаларымен байыды. М.Әуезовтің "Абай жолы" романы дүние жүзіне танылды. М.Төлебаевтың "Біржан мен Сара", Брусиловскийдің "Дударай", Қ.Қожамияровтың "Назугул" опералары Қазақстанның музыкалық мәдениетінің алтын қорына кірді. 1946 жылы ҚазКСР Ғылым Академиясы ашылып, оның тұңғыш президенті болып Қ.И.Сәтбаев сайланды[7]. Ғылым Академиясының толық мүшелері болып көрнекті ғалымдар - М.Әуезов, Ә.Бектұров, М.И.Горяев, А.Қ.Жұбанов, Н.Г.Кассин, Н.Т.Сауранбаев, мүше-корреспонденттеріне Н.О.Базанова, Р.А. Барукаев, Ә.Х.Марғұлан, М.И.Усанович және т.б. сайланды. 50-шы жылдардың аяғында Қазақстан Ғылым Академиясының жүйесінде 50 ғылыми зерттеу институты жұмыс жасады. 1958 жылы Орталық Қазақстанның комплексті металлогендік әрі болжамдық картасын жасағаны және оның методикасын зерттегені үшін ғалымдар: И.И.Бек, Р.А.Борукаев, Г.Ц.Медоев, Д.Н.Казанин, Қ.И.Сәтпаев және басқалары Лениндік сыйлыққа ие болды. Ал жоғарғы оқу орындарының құрамына тоқталар болсақ, 50-ші жылдары 13 институт: Семейде - малдәрігерлік-зоотехникалық және медициналық, Қарағандыда - медициналық, политехникалық және педагогикалық, Атырауда, Қостанайда, Шымкентте және басқа жерлерде педагогикалық институттар ашылды. Соғыстан кейінгі жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлық тәртіптің ықпалынан шықпады. Партия, комсомол және пионер ұйымдары, мұғалімдер жас ұрпақтың санасы мен мінез-құлқын қатаң бақылауда ұстады[7]. Оқу-тәрбие процестерін саясаттандырумен қатар жалпы көрсеткішті қудалау, оқу процестерін жасанды жүргізу, оқушылардың оқуға немқұрайлы қарауы орын алды. Осының салдарынан 20 жылдың ішінде (1950-1970) қазақ мектептерінің саны 3891-ден 2577-ге дейін азайды, ал сабақ орыс тілінде жүретін орыс мектептерінің саны 1,5 мыңға көбейді. Қазақ тілі тек тұрмыстық қолданыс дәрежесінде сақталса, орыс тілі негізгі мемлекеттік тіл ретінде қолданылды. Кітаптардың 95 % орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70 % эфирде тек орыс тілінде жүргізілді. Кеңестік тәртіптің бұл қылмысының нәтижесінде қазақ халқының ұлттық мәдениетінің аясы жылдан жылға тарылып, тіпті ұлттық территорияға қауіп төнген жағдайлар орын алды. Сонымен, қаралған жылдары республикада интернационализм түсінігі үстем идеологияға айналды. Ұлттық мәселелердің барлығы тек интернационалдық тәрбиені жақсарту арқылы шешіледі деген түсінік негізінде ұлыдержавалық шовинизм жатты. Ұлттық салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана үстемдікке ие болып, көбірек дәріптелді[9].
Н.С.Хрущев Қазақстанды сынақ алаңы сияқты пайдаланып, көптеген тың тәжірибелерді, оның ішінде келешегі жоқ тәжірибелерді сынақтан өткізіп байқап көрді. Гидропоникалық әдіспен өсімдік өсіру, жүгері егу т.б. осы сияқты тәжірибелер Қазақстан шаруашылықтарында байқаудан өтті[8].
60 жылдардын басында өнеркәсіпті сапалық жағынан өзгерту, ғылыми негізде құру үрдісі басталды. Қазақстанда өнеркәсіпке жаңа техниканы енгізу жоспары жасалды. Ең алдымен өндірісті электрлендіру мәселесі қолға алынды. Қарағандыда іске кіріскен екінші МАЭС пен Бұқтырма су - электір станциясы техникалық - экономикалық көрсеткіштерінің жоғарылығымен ерекшеленді - 45 мың шақырымнан асатын қуатты электр тасымалдау жүйесін орнатты. Қарағанды көмір кеніндегі механикаландырылған жүйе еңбек өнімділігін 6%-ға дейін көтерді. Өндірістің автоматтандырылған жүйесі 27 мың адамның еңбегін атқарды[10].
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда КСРО-да экологиялық жағдай күрделі проблемалардың біріне айналды. Бұл проблемадан Қазақстан да тыс қалған жоқ. Әлем тарихында қырғи қабақ соғыс (холодная война) соғыс аталған империалистік мемлекеттер мен социалистік мемлекеттер арасындағы жанталаса қарулану бәсекесі XX ғасырдың 2-ші жартасында дүниені шарпыды. Бұл бәсекеде басты орында АҚШ пен КСРО тұрды. Ең алдымен бұл екі мемлекет ядролық қарудың ошағына айналды[9].
Майданға ересек адамдарды мобилизациялау ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің қатарын қысқартты. Соғыс аяғына қарай көптеген колхозда жұмыс істеп жүргендердің 86% әйелдер құрды.
Қиындықтарды жеңу арқылы ауыл еңбеккерлері соғыс жылдары майданға 30,8 млн пұт нан, 15,8 мың центнер ет, 14,4 мың картошка мен көкөністер, 176 мың центнер жүн берді. Бұл соғыс алдындағы 5 жылдағы өсімінен жоғары болды.
Қазақ еңбеккерлері майданға 2,5 млн жылы киім, 1600 вагон кен және ұжымдық азық-түліктер жіберді. Майданға ерікті көмек ретінде халықтың патриоттық үлестерінен колониялар және Қазақстан колхозы, Қарағанды Шахтер, Қазақстан комсомолы эскадрильдері құрылды. Қазақстандықтардың майдан қажетіне ерікті үлесі 480 млн сомды құрды[13].
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстан эканомикасы үлкен кедергілерге ұшырады. Бірінші кезекте мемлекет Батыс аймағына эвакуацияланған елдің қайтып келуінен кейінгі өндірістік кәсіпорындарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесін қойды. Осы себептен кадрлардың тұрақсыздық, еңбектік тәртіптің төмендеп, еңбектің өнімділігі төмендеді. Бірақ осыған қарамастан, аз уақыт ішінде халықтық шаруашылықты қалпына келтіру керек болды.
Ауыл шаруашылықтың жағдайы төмен дәрежеде болды. Елде соғыс нәтижелері мен қорқынышты құрғашылық көріне бастады. Колхоздың өнімінің едәуір бөлігін мемлекетке бөлуді тоқтатпады. Қазақстаннан жиналған астықтың 56% тәркіленді. Міндетті қойылған көлем жыл сайын көбейтілді. 1941 жылмен салыстырғанда төмен болды. 40 ж. сонымен 50 ж. басында аграрлық саясат нәтижесінде өндірістік дамуда қиындықтар туындады. Мемлекеттегі әлеуметтік жағдайлар қиындады[14].
Ауыл шаруашылығын түбірімен өзгерту қажет деп есептелді. Мемлекеттің басшылығы экстенсивті даму жолын таңдады. Онда үлкен жер массивтерін қопарып, тыңайған жерлерді игеру басталды.
Тың жерді игеру бағыты КОКП Орталық комитетінің 1954 қантар-наурыз пленумында анықталды. Тың игеру жөнінде берілген тапсырма орындалып Қазақстанда 25,5 млн га жер жыртылды. Бір жылдың ішінде (1954-55жж. аралығында) 337 совхоз құрылды.
Республика өзінің қажеттігін қана емес, сонымен қатар бүкіләлемдік нарықта жоғары сортты астықты экспорттау керек болды.
Жерді зор көлемді жырту көптеген қиындық әкелді. 60 ж. басында жер қыртысын ұшырып кету тек жеңіл топырақты ғана емес ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 ж. дейін 9 млн га астам жер жел эрозиясына ұшырады[14].
Тың жерлерді глобальды мөлшерде кеңейту Қазақстанда шабындық және жайылым жерлерді және созылынқы малшылардың дағдарысына әкелді.
1954-1962 жж. аралығында тың игеру үшін кеңес одағының еуропалық бөлігінен Қазақстанға 2 млн адам келді. Қазақстандықтардың Республикада қоныстауы 30% жетті. Ұлттық тілдің қызметіне және басқа өмір сүруді ара салмағы етуші факторларына қауіп төндірді. Бұл мемлекетаралық қарым-қатынаста көрінбей қалмады[12].
II дуниежүзілік соғыс КСРО шаруашылығына өте көп зиян әкелді. Кеңес одағы 679 миллиард сом материалдық зиян шекті. Басқыншылардың КСРО халық шаруашылығына жасаған жалпы зияны - 2 триллион 569 миллиард сом болды. 1710 қала, 70 мыңнан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-11
1. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМ МЕН БІЛІМГЕ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ЦЕНЗУРАЛЫҚ ИДЕОЛОГИЯНЫҢ КӨРІНІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Соғыстан кейінгі жылдардығы саяси жағдайлардың қоғамдағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-27
1.2 1950-1960 жылдардағы ғылым мен білімнің жағдайы цензуралық идеологияның көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-55
2. ТАРИХИ БІЛІМ ХХ ҒАСЫРДЫҢ 1950-1960 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ КЕҢЕСТІК ИДЕОЛОГИЯ АЯСЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.1 1940 жж. мен 1950-жылдардың басындағы тарихи білімнің идеялық-саяси шектелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56-67
2.2 1950 жж. соңы - 1960 жж. басындағы тарихи білімге Е.Бекмахановтың қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68-10 1
3. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТТІҢ КӨРІНІСІ ... .102
3.1 Соғыстан кейінгі театр, драматургия саласындағы еңбек ... ... ... ... ..102-111
3.2 Соғыстан кейінгі кино мәдениетің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .112-129
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...130-133
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..134-1 39
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында соғыстан кейінгі кейінгі кезеңдерді тәуелсіздік алғаннан кейінгі еркін кезеңдегі көзқарас тұрғысында сарапталды. Соғыстан кейінгі білім мен ғылымдағы қысымдар мен жетістіктер, мәдениеттің дамуы тарихи кезең тұрғысынан талданды. құндылықтар көрінісін беру тәсілдері анықталды. Диссертация соғыстан кейінгі кейінгі жылдары қалыптасқан жағдайды түсінуге, өзeкті мәсeлелерін шешуге бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соғыстан кейінгі жылдары елідң материалдық базасы өте әлсіз болды, ал өмірдің өзі бұрынғысынша коммунизнің жеңілмейтіндігінің кепілі ретінде мәдениет пен саясат туралы бектілген негізінде идеологиялық баспасөз ретінде ғана болды. Мәдени құрылыс ғылыми еркіндіктің кез келген көріністерін теріске шығарды.
50-жылдардың екінші ортасынан бастап қоғамдық ғылымдардың құлдырауының негізгі себебі коммунистік идеологияның үстемдігі болды. Соның салдарынан қоғамдық ғылымдар өте қиын езеңде қалды және алға жылжуға деген кедергілер көп болды. Жаңа ойлардың басқа реңктері мен пікірлердің плюрализмдері қоғамды қаралау деп қабылданды. Қоғамдық ойлардың барлығы әкімшілік топтардың саяси мақсаттарын жүзеге асыру үшін толығымен жұмылдырылды. Қазақстан Компартиясы ОК насихаттау және үгіттеу бөлімінің сол кездегі меңгерушісі болып қызмет атқарған белгілі мәдениеттанушы Ілияс Омаровты Е. Бекмахановтың құйтұрқы көзқарастарына жақтасты деп айыптады. Қазақ КСр тарихы бірінші томы таралымнан алынып тасталды және өртелді, мектеп бағдарламаларын қайта қарауға жіберілді, сондай-ақ көптеген қазақтың эпостық жырларына тыйым салынды. Қоғамтанушы-ғалымдар әртүрлі ұстанымдарды алға тарта отырып капитализмнің құлдырайтындығын және жақын болашақта толығымен жойылатындығын дәлелдеді. Қазақстан ғылымының болашағына ғалым Мичурин-Лысенконың оқу-жаттығуы үшін ұйымдастырылған салтанатты науқан үлкен зардабын тигізді. Шаласауатты маман Лысенко ауыл шаруашылық өнімдерінің мол болатындығына уәде берді және жаратылыстану ғылымдарды дамытуға таптық көзқарастарды ұстана отырып шынайы биолог-генетиктерді қудалауға, түрмеде қайтыс болған атақты ғалым А. Вавиловты қаматуға қол жеткізді. Лысенковщина генетика мен биологияның көптеген онжылдықтарға дейін дамуын тежеді. В. Бартольд қайтыс болғаннан кейін бір уақытта космополиттерге қарсы науқан орын алды және оларды барлық шетелдіктердің алдында төмендетті деп айыптады.
И. Сталин өлгеннен кейін ғана, 1954 жылы көктемде ақталды. Саяси айып тағылып, ғалымдар қатарында А. Жұбанов, Қ. Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Қ. Мұхамедханов, жазушы Ю. Домбровский және т.б. қудаланды. Қ. Сәтбаев пен М. Әуезов саяси қысымның нәтижесінде еріксіз Қазақстаннан Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. И.Сталин өлгеннен кейін (наурыз 1953 ж) Коммунистік партияның ОК-нің бірінші хатшысы болып Н. Хрущев сайланды Осы кезде Қазақстан Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы қызметінен Ж. Шаяхметов босатылып, оның орнына П. Понамеренко, екінші хатшылыққа Л. Брежнев, ал Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы болып Д. Қонаев сайланды. Н.Хрущев билікке келгеннен кейін қоғам өмірін демократияландыру ба-ғытында әрекет жасады. 1956 жылы ақпанда партияның XX съезі өтіп, онда жеке басқа табынудың зардаптарын жою туралы мәселе қаралды. Бұл съезде сталинизм қылмыстары әшкереленіп, оның қуғын-сүргін саясаты адамзатқа қарсы жасалған қылмыс деп бағаланды. Соған сәйкес Қазақстанда Т. Рыс-құлов, С. Асфендияров, С. Сейфуллин, Б. Майлин, Н. Нұрмақов сынды қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар ақталды. Бірақ Алаш қайраткерлері ақтал-май қалды. Бұл Кеңес Одағындағы тоталитарлық әміршіл-әкімшіл жүйенің әлі де болса ез күшінде екенін білдірді.
Белгілі мәдениет қайраткерлерін саяси қуғындау әдебиет пен өнердің дамуын тежеді, алайда, оны толығымен тоқтата алмады. Ұлттық өнер өрлеу үстінде болды.
1947 жылы Мұхтар Әуезов Абай атты екі кітабын бітірді. Жазушының бұл шығармасы үшін КСРО-ның Мемлекеттік сыйақысына ұсынды. 1955 жылы аталған шығарманың жалғасы іспеттес болып - Абай жолы эпопеясы жарыққа шықты. 50-жылдары ұлттық прозаның жетістігі ретінде Ғ. Мүсіреповтың Оянған өлке шығармасы танылды. Атақты жазушы С. Мұқканов сырдария атты еңбегінде өз замандастарының өмірін, еңбегін мен арманын баяндады. Әдебиет сүйер қоғамның көңілін 1949 жылы болған Мәскеудегі кеңестік әдебиет күндерінде танылған Ғабиден Мұстафиннің Шығанақ және Миллионер атты шығармалары аударды. Иван Шуховтың Тың игерушілер атты кітабы өзіне оқырмандар аудиториясын жинады.
Соғыстан кейінгі онжылдықта қазақ өнері дамыды. 1952 жылы Қазақ драма театрында В. Голубович М. Әуезовтың Абай драмасын қойды. Қойылым КСРО-ның Мемлекеттік марапатына ұсынылды. 50-жылдары К. Хасановтың басшылығымен жемісті еңбек атқарған ұйғыр драматургиясы құрылып, қазақ өнерін байытты.
Республиканың мәдени өміріне жаңа бір леппен келген оқиға 1946 жылы қойылған Біржан-Сара операсы болды, ал 1949 жылы осы қойылымды жарыққа шығарған қойылым тобы, орындаушылар мен композитор Мұқан Төлебаев КСРО Мемлекеттік марапатын иеленді. Композитор Евгений Брусиловский Дударай операсын жазса, Мұқан Төлебаевпен бірігіп - Амангелді операсын жарыққа шығарды. Осы уақытта Бибігүл Төлегенова, Ермек Серкебаев секілді талантты әншілер, балетмейстер Болат Аюханов пен Шәкен Аймантовтың кинокартиналары үлкен танымалдылыққа ие болды. Жастар арасындағы танымалдылыққа Досмұқасан, Ариран, Айгүл секілді музыкалық ансамблдер ие болды. 50-жылдары Қазақ КСР Мемлекеттік ән және би ансамблі IV Әлемдік жастар фестивалінің лауреаты атанды.
Мүсіншілер тобы құрыла бастады. Абай, Жамбыл секілді көптеген басөа да ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің мүсіндері жасалып, қала алаңдарына қойыла бастады.
Диссертациялық жұмыс барысындағы соғыстан кейінгі білім мен ғылымдағы жетістіктер саяси қысымды да қарастырып сараладық. Мәдениет саласын ашып зерттеп кино саласын, театр драматургия салаларын тоқтап зерттеу жүргіздік.
Осы кезеңдердегі зерттеу жұмыстары өте көп. Десе де кейбір ашылмаған тұстарыда жоқ емес, бұрынғы зерттеулерді қарай отырып сол кездегі әдебиеттер мен тарихи оқиғаларға шолу жасай отырып соғыстан кейінгі білім мен ғылымды мәдениеттің дамуын жаңа қырынан ашу. Тәуелсіз елде тәуелсіз көзқараспен зерттеу жүргізу. Демек, диссертациялық жұмыс мәдениеттану, білім және ғылымның ортақ мәселесін қарастырған іргелі жұмыс болып табылады.
Жаңарған Қазақстанның қоғамдық өміріндегі білім саласында ғылымда мәдениетте болып жатқан батыл өзгерістер тарихи білімге деген қызығушылықты арттырып отыр. Расында, бүгінгі Қазақстанның тұрақты дамуы өткен тарихты объективті тұрғыдан жалғастыра білумен байланысты болса, оның болашағы да тарихтың шынайылығымен анықталады.
Осыған орай, соғыстан кейінгі Қазақстандағы білімнің ғылымның қалыптасуы мен дамуын зерттеу - тарих ғылымындағы басым бағыттардың қатарынан орын алады.
Қазақстанда, білімнің мазмұны ғылыми жағынан анықталып-жетіле келе, оның даму бағыты белгіленді. Ұлттық білімді пән ретінде қалыптастыру мен оқытудың жолдары қарастырылумен бірге, оны оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер орнықтырылды. Типтік бағдарламалар мен оқу құралдарын шығару жүзеге асырылды; Сондай-ақ, қазіргі тарихи білімді иновациялық жетілдіру көзқарасымен қарағанда, Кеңес дәуірінде қалыпты практикалық тәжірибе жинақтаған тарихи білім өзінің тұғырлық маңызын әлі де болса жоғалтып отырған жоқ.
Біздің жұмысымыздың білімдік тәжірибелері арқылы әлемдік мәдениетке өзіндік үлес қосқан қазақтардың орныін көрсетудің өзектілігін айқындайды. Міне, осы жағын ескергенде, соғыстан кейінгі көрініс Қазақстанда ғылыми жүйелі жолға түскен білімнің даму келбетін арнайы тарихи-теориялық тұрғыдағы зерттеудің де өзектілігін арттыра түседі.
Зерттеу жұмысының нысаны
Соғыстан кейінгі жылдардағы білім мен ғылымның мәдениеттің дамуы
Зерттеудің пәні. Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда білімнің, ғылымның мәдениеттің қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу кезеңіндегі Қазақстандағы білімнің ғылымың және мәдениеттің қалыптасуы мен дамуын жүйелеу және оның перспективалары мен тенденцияларын анықтау мақсаты қойылып, оны жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер белгіленді:
- Соғыстан кейінгі жылдарда білімнің даму факторларын айқындау;
- Қазақстандағы білім мен ғылымның мәдениеттің кезеңдеріне жан-жақты сипаттама беріп, оның өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- XX ғасырдыі 50 жылдардағы ұлттық интеллигенция өкілдерінің тарихи білімді дамытуға қосқан үлестерін бағамдау;
- Соғыстан кейінгі жылдарда ғылымның пән ретінде қалыптасуының ерекшеліктері мен оның білімді дамытудағы рөлін көрсету;
- кеңестік идеологияның білімнің ғылымның мәдениеттің дамуына тигізген ықпалын зерттеп білу;
- қарастырылып отырған мәселені бүгінгі күннің талаптарына сәйкес одан әрі жетілдіруді қамтамасыз ететін тарихи білімнің дамуындағы оң тәжірибелерді сараптау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XX ғасырдағы Қазақстандағы тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуын теориялық жағынан жүйелі зерттеу үшін, тарихи зерде мен дәстүрлі тарихи білім деген ұғымдарға әдебиетте берілген анықтамалардың байыбына бару керек. Оның мәнінің тереңде жатқанын шығыстанушы В.П. Юдиннен табамыз [3, 66-б.]. ХХ ғасырдың басындағы кәсіби тарихшылар - А. Чулошников, А. Рязанов, Б. Герасимов, С. Асфендияров, М. Тынышбаев, Х. Досмұханбетов, Қ. Кемеңгеров, Т. Шонановтар мен осы ғасыр ортасындағы Е. Бекмаханов та ауызша тарих айту деректерін өз зерттеулерінде кеңінен пайдаланып, Қазақстан тарихының очерктері мен оқулықтарын жазды. Осы кәсіби тарихшылардың ішінде тұңғыш рет ресми түрдегі үкімет шешімі бойынша мектепке арналған Қазақстан тарихының программасы мен Қазақстан тарихының очерктері жарық көрсе, бұл - профессор С. Асфендияровтың шығармашылық еңбегінің нәтижесі еді. Өкінішке орай, оның очеркі мен бағдарламасы тұрмыста пайдаланылмаса, 1960-жж. КСРО тарихына бейімделіп шығарылған Е. Бекмахановтың оқулықтары мен бағдарламалары Қазақстанның барлық оқу орындарында КСРО тарағанша оқытылып келді. Кеңесте ЖОО-ның студенттеріне, орта мектеп оқушыларына, аспиранттарға КСРО тарихы мен жалпы тарихтан дәріс берудегі оқу жоспарының үлгілік жобалары, тарихшылар даярлаудың құрылымдық ұстанымдары, ЖОО-ның ережелері, тарихтан сабақ берудің әдіс-тәсілдері т.б тарихи білімге қатысты мәселелер көтеріліп, оның шешімдері, шын мәнінде, КСРО тарағанша басшылыққа алынды. 1959 жылғы 3-қазанда КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Мектептерде тарихты оқытудағы кейбір өзгерістер туралы қабылданған қаулысында одақтас республикалардың тарихын оқыту қажеттігі мен оның маңызы атап көрсетілді. Бірақ бәрібір, бұл қаулының шешімінің орындалу нәтижесінде де одақтас республикалар тарихына, оның ішінде Қазақстан тарихына да, КСРО тарихының жанынан берілген қосалқы мәртебеден басқа өзгеріс бола қойған жоқ болатын. Ұлы Отан соғысы жылдары және 40-жылдардың соңында ежелгі дәуірден бастап кеңес дәуірін түгелдей қамтыған түріндегі қазақ халқы тарихының ғылыми жолмен жазылу мәселесіне тарихшылар М. П. Вяткин, А. М. Панкратова, қоғам қайраткерлері І.О. Омаров пен М. Әбдіхалықовтар Қазақстан тарихының томдарын шығару арқылы өлшеусіз үлес қосты. Бұл ретте 1945 жылы КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалының жанынан құрылған Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институт ұжымы еңбегінің жинақталған нәтижесі, 1977-1981 жылдары қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген бес томдық Қазақ КСР тарихын шығарумен белгілі. Қазан төңкерісінен тәуелсіздік алғанға дейінгі үлкен де күрделі кезеңді қамтитын Қазақстандағы тарихнама және тарих ғылымының даму жолдары мен негізгі бағыттары І. Қозыбаевтың еңбектерінде жаңаша көзқараспен кеңінен талданды [4]. Қазақстан КСРО құрамында болған кезде еліміздегі дәстүрлі тарихи білімдік ой-сананы дамуыту тежелген жоқ. Ол С. Мұқановтың, С. Аманжоловтың, М. Ақынжановтың, Х. Әділгереевтің, Н. Мыңжанидың, Х. Арғынбаевтың, М. Мұқановтың т.б. еңбектері арқылы ашық, ал М. Әуезов пен І. Есемберлин, О.Сүлейменов сияқты бірқатар ақын, жазушылардың шығармалары арқылы астарлы түрде өз жалғасын тапты. 1961-жылғы Г.Н. Голиковтың мақаласы (Вопросы истории, 1961, № 11, стр. 19-42.) 1950-жылдардың соңы мен 60-жылы жарияланған тарихи еңбектердегі ой-санаға тарихнамалық талдау жасау жағынан құнды. Оның ой-тұжырымдары Қазақстанда Г.Ф. Дахшлейгер, Д.И. Дулатова, П.Г. Галузо, З.А. Алдамжаров, М.Қ. Қозыбаев еңбектерінде жалғасын тапты [5].
Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Зерттеудің негізгі деректері республика мұрағаттарының әр түрлі қорларынан алынды. Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағатындағы мына қорлардағы: 139-қор РҚ(б)П Қырғыз (Қазақ) Комитеті РҚ (б) П Қыропкомы, 140-қор РҚ (б) П Қырғыз (Қазақ) Өлкесінің облыстық Бюросы (Қырпартбюро) және 141-қор БҚ (б) П Қазақ өлкелік Комитеті құжаттар пайдаланылды. Бұл материалдардан басқа зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағат қорларының деректері пайдаланылып, ғылыми айналымға енгізілді: Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті (5-қор), Халық Комиссарлар Кеңесі (30-қор), Торғай облыстық басқармасы (25-қор), Жетісу облыстық әскери министрлігінің басқармасы (44-қор), Дала генерал-губернаторының концеляриясы (64-қор), Халық Ағарту Комиссариатының (81-қор), Қазақ КСР халық ағарту министрлігінің (1692-қор), Қазақ КСР жоғары және орта арнаулы білім министрлігінің (1982-қор), Білім қоғамының (1810-қор), Абай атындағы Қазақ Педагогикалық институтының (1142-қор) т.б.
Жұмыстағы деректердің келесі тобын тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуына ерекше үлес қосқан тарихшы, философ, экономист, педагог, психолог, политолог, филолог ғалымдардың тарихнамалық мұралары мен тарих ғылымы мен білімінің теориялық-методологиялық түжырымдамаларының негізін қалаған тұлғалардың еңбектері құрайды.
Ғылыми, саяси және әдеби көркем шығармалар да зерттеу жұмысына тартылды; Сонымен қатар тарихи білімді дамытуға қатысты қоғам және мемлекет қайраткерлерінің жарық көрген материалдары мен мемуарлық еңбектері ғылыми айналымға түсті; Сондай-ақ мерзімді басылымдарда әр жылдары жарық көрген мақалалар мен статистикалық, библиографиялық құжаттар зерттеу жұмысының деректік негізінің бірі болды; Кеңес және Тәуелсіздік жылдары ауық-ауық өткізіліп, тарихи білімді игеруді жетілдіру мен оны таратудағы жоғары оқу орындарының қызметі мен тарихи білімді дамыту жобаларын ұсынған ғалымдардың шығармашылық мұраларын талқылаған халықаралық, Одақтық, Республикалық және аймақтық деңгейдегі конгрестер мен симпозиумдардың, конференциялар мен сессиялардың, сондай-ақ түрлі кеңес шешімдерінің материалдары дерек ретінде алынды; КСРО-ның, Каз.КСР-нің және тәуелсіз Қазақстан Республикасының білімге қатысты шығарған заңдық құжаттарын, тұжырымдамалар мен білім стандарттарын, бағдарламаларды деректік қажетке жараттық.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 50-60 жылдары. Сол кезеңдегі білім мен ғылымның мәдениеттің дамуы өзіндік ерекшеленеді.
1941-1949 жж. аралығында Қазақстан тарихын тұтастай қамтыған жүйелі тарихтың томдар жинағын жазу басталды; ал 1958 жылдан бастап, Одақтас Республикалар тарихын жан-жақты оқытуға еркіндік берілген тұста, Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарында Қазақстан тарихы кафедралары ашыла бастады да, орта мектептерде оны оқытуға арналған сағат жүктемелері бөлінді; 1960-жылдардың басынан бастап, орта мектептер мен жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы пәнінің оқулықтары мен бағдарламалары жазылды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Бүгінде, таптық идеологияның ыңғайына жығылып, коммунистік партия жетекшілік еткен бұрынғы кеңес өкіметіне тиімді көзқарастарды барынша марапаттау, немесе шындықты бұрмалап, оны айналып өтуге бейімделу сияқты тұжырымдардан бас тартып, ғылыми ізденістердің, зерттеу проблемаларының объективті шыншыл сипаттамасын беретін методологиялық ұстанымдарды қалыптастырудың тарихи қажеттілігі байқалып отыр. Осыған орай диссертацияның әдіснамалық және теориялық негізі ретінде қоғамдық жүйелерді зерттеуді өркениеттік жинақтау тұрғысынан қарастыратын модернизация теориясын таңдадық. Жұмыста тарихилық пен объективтік сияқты қоғамдық танымда жалпыға мәлім ұстанымдар мен тарихи үрдістер жиынтығының өзара байланысын білуге бастайтын жүйелеп талдау әдісі, сондай-ақ конвенттік-талдау мен инвенттік-талдау әдісі пайдаланылды.
Тақырыпты зерттеу барысында тарихилықты басшылыққа ала отырып, кеңес кезеңіне дейінгі дәстүрлі және ұлттық тарихи-білімдік ой-сананың қалыптасу үрдістеріндегі ерекшеліктерді, кеңес өкіметінің тарихи білімдегі ой-сана саласында ұстанған саясатының әртүрлі кезеңдерін, Тәуелсіздігіміздің дамуындағы тарихи материалдарды хронологиялық жүйеледік. Бұл арада жүйелілік ұстанымы біздің жұмысымыздың әдістемелік негізінің біріне айналып отыр. Зерттеліп отырған тарихи кезеңнің және тарихи білімдік ой-санадағы өзгерістер барысындағы үрдістердің қарама-қайшылықтарын, күрделілігін, тарихи білімдегі үдерістердің динамикасын, оның ішкі себептерін зерттеуге мүмкіндік берумен қатар, эмоцияға берілуден сақтандыратын дамудағы төзімдік ұстанымы басшылыққа алынды..
Диссертацияда қойылған мақсат пен міндеттерді нақты шешу үшін өз мәселеміз бойынша жарияланған әдебиетпен танысып, анықтау, мұрағат деректерін сұрыптап, материалдар мен әртүрлі мәліметтерді іріктеу, оларды қорытындылау кезінде логикалық жалғастық сияқты танымдық тәсііл де қамтылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңызы. Аталған зерттеу жұмысы Қазақстандағы тарих ғылымы саласындағы ауқымды ғылыми-тарихи шығармашылық тұрғыдан жазылған еңбек ретінде Республиканың әлеуметтік-мәдени секторының жұмыс тобына өз кезегінде қажетті құжаттарды даярлауда қолданылуы мүмкін. Бұл еңбектегі тұжырымдар ЖОО-да Қазақстан тарихы мен Қазақстан тарихының теориялық-методологиялық мәселелері және Тарихи-мәдени мұра мен Дүниетану негіздері сияқты жаңа пәндеріді оқытуда, ауызша тарихи білімге байланысты арнайы курстарды жүргізу барысында қажеті болады деп санаймыз. Диссертациядағы ізденіс нәтижелері бүкіл ұлттық дәстүрлі білімнің ғылымның мәдениеттің теориялық жағы мен ХХ ғасырдағы оған жасалған қиянат тарихын білуге қызығушылық танытушы оқырманға керекті мәліметтер алуына мүмкіндік беріумен бірге, соғыстан кейінгі кезеңнің даму тарихын жалпы түсінуге жол ашып, оны терең білуге ұмтылдырады. .
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл тақырып отандық тарихнамада жеке және арнайы тақырып ретінде алынып зерттелмеген тақырыптардың бірі болып саналады. Зерттеу жұмысы қойылған міндеттерге сәйкес жүйелі және кешенді түрде жүргізілді. Бұрынғы зерттеулерді салыстыра отырып тәуелсіз көзқараспен ашып көрсетеміз. Зерттеудәі ғылыми жаңалығы мынадан көрінеді:
- Соғыстан кейінгі білімнің қалыптасуы мен дамуы теориялық-методологиялық жағынан негізделінді;
- Соғыстан кейінгі ғылымды дамыту қайнар көздерінің мәнділік сипаты пайымдалды;
- Зерттеу кезеңіндегі білімнің, ғылымның, мәдениеттің қалыптасуы мен даму үрдісінің қоғамдағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларға тәуелділігі ашылды;
- Соғыстан кейінгі білімнің, ғылымның, мәдениеттің қалыптасуы мен даму кезеңдері жүйеленді;
- Қазақ ағартушылары мен ұлттық интеллигенция өкілдерінің білім, ғылым, мәдениетті дамытуға қосқан үлестері сарапталды;
- Оқу пәні ретіндегі Қазақстан тарихының қалыптасу ерекшелігі ашылып, оның республикадағы тарихи білімді дамытудағы рөлі көрсетілді;
- Қазақстандағы тарихи білімді дамытуда кеңестік партиялық - таптық идеологияның ықпалы ашылды;
- Зерттеу жылдарында жинақталған Қазақстандағы тарихи білімді дамыту тәжірибесінің оңды және келеңсіз жақтары диалектикалық арақатыста бағамдалды;
- Мәдениет саласындағы жетістіктер мен кемшіліктер ашылып көрсетілді.
Қолдануға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қоғамның әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларының әсері болған ХХ ғасырдың 50-60 жылдар аралығындағы Қазақстандағы білім мен ғылымның мәдениеттің қалыптасуы мен дамуының бейнесін тарихи-теориялық жағынан қайта жаңғыртудың өзектілік мәні жоғары;
- қазақ ағартушылары мен ұлттық интеллигенция өкілдері қалдырған тұжырымдамалық идеялардың Қазақстандағы тарихи білімді дамытуға ықпалы болған;
- Соғыстан кейінгі кезең идеологиялық және саяси кедергілерге тәуелді болып келді;
- тоталитарлық режімнің қазақ халқының ұлттық тарихына шек келтіруі - Қазақстандағы тарихи білімнің дамуына да нұқсан келтірді;
- Қазақстандағы білім мен ғылымның мәдениеттің дамуындағы келеңсіздіктерді ескеріп, оң тәжірибелерді анықтау қажеттігі - білімді модернизациялауға бет алған бүгінгі күні, тарихи білімді дамытуға бағытталған жаңа стратегиялық жобалар жасауға мүмкіндік береді;
Жұмыстың жариялануы және сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдамалары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар сериясында және Фараби оқулары конференциясында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен және әр бөлім тараушадан құралады. Мұнымен қоса, қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі қамтылған.
1. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМ МЕН БІЛІМГЕ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ЦЕНЗУРАЛЫҚ ИДЕОЛОГИЯНЫҢ КӨРІНІСІ
1.1 Соғыстан кейінгі жылдардығы саяси жағдайлардың қоғамдағы көрінісі
Қоғамдық-саяси жүйеде 20-жылдардың ортасында орныққан қатаң әкімшіл-әміршілдік жүйе 40 - 50 жылдары шарықтай түсті. Бұл қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласынан көрініс тапты. Адамның табиғи құқығын шектеу, ұлттық мүддені ескермеу, мемлекеттік басқару жүйесіне ықпал жасау сияқты олқылықтардың шегі болмады. Қоғамдық-саяси және мәдени өмір орталықтан басқарып отырған Коммунистік партияның қатаң бақылауына алынды. Сталиннің жеке басына табыну қоғамдық өмірде берік орын алды. Үкімет басшылары түрлі желеулермен заңдылықтарды өрескел бұзып, мемлекеттік билікті теріс қолданып жатты. Оған өзгеше ойлайтын адамдарды қудалауға жаңа науқан ашқан БКП (б) Орталық Комитетінің 1946 жылдың 14 тамыздағы "Звезда" және "Ленинград" журналдары туралы қаулысы бұл құбылыстың нақты дәлелі бола алады. Қазақстан партия комитеттері өз жұмысын аталмыш қаулының аясында жүргізді. Москва мен Ленинградта "Лениградтық іс", "Дәрігерлер ісі" жүргізіліп жатқанда Қазақстанда талантты тарихшы "Бекмахановтың ісі" ұйымдастырылды[1].
Е.Бекмаханов соғыс жылдары А.П.Кучкин, А.М. Панкратова, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин және тағы басқа кеңес тарихшыларымен бірлесіп Қазақ КСР тарихын даярлаған болатын. Кітап 1943 жылы баспадан жарық көрді. Алғашқыда еңбек жоғары бағаланғанына қарамастан, көп ұзамай сынға алынып, әсіресе, кітаптағы ұлт-азаттық көтерілістерге берілген баға қызу айтыс тудырды. Е.Бекмахановтың 1947 жылы жарық көрген "Қазақстан XІX ғасырдың 20-40 жылдарында" деген көлемді еңбегі де сынға ұшырады. 1950 жылы "Правда" газетіндегі "Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу үшін" деген мақалада Е.Бекмаханов еңбегі айыпталды. 1951 жылы 10 сәуірде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті "Правда" газетіндегі мақала бойынша қаулы қабылдап, "Бекмахановтың буржуазиялық-ұлтшылдық көзқарасын айыптады". Қаулыны жүзеге асыру барысында тарих ғылымдарының докторы Е.Бекмаханов Ғылым академиясындағы қызметінен босатылып, барлық ғылыми атақтарынан айырылып, 1952 жылы 4-желтоқсанда 25 жылға сотталды. Е.Бекмахановпен қатар республиканың көрнекті қоғамтану ғалымдары А.Жұбанов, Х.Жұмалиев, Б.Шалабаев, Б.Сүлейменов, Е.Смайлов, жазушы Ю.Домбровский осындай жалған айыптармен жазаланып, сондай-ақ Ә.Марғұлан, Ә.Әбішев, С.Бегалин секілді ғалымдар мен жазушылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық қателіктер жіберді деп айыпталды. 1948 жылы "космополитизммен", яғни шетел мемлекетерінің мәдениетіне көңіл бөлушілермен күрес науқаны басталды[2]. Космополитизм науқанында Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ халқының мақтанышы болып келген Шортанбай, Шәңгерей, О.Қарашев феодалдық-реакцияшылдар деп танылып, ал кейінгі кеңес әдебиетшілері - Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайылов ұлтшылдар ретінде қудаланды. Ғылым Академиясының президенті Қ.Сәтбаев "Едіге батырға" алғысөз жазғаны үшін "ұлтшыл" атанса, М.Әуэзов 1945 ж. жарық көрген "Абай өмірінің және творчествосының биографиялық очеркі" еңбегінде Абайды "феодалдық ақындар Шортанбай, Мәшһүр Жүсіп Көпеев ортасында суреттегені үшін" қудаланады. Екі зиялыға да осындай орынсыз кінәлар тағылғаннан кейін, Москваға қоныс аударуға мәжбүр болды. "Космополиттер" қатарына белгілі шығыстанушы, академик В.В.Бартольд та енгізілді. Оған "араб, иран, қытай мәдениеттерін жоғары көтерген" деген мағынадағы кінә тағылды. Сонымен қатар 1946 жылы А.Маметованың "Абай Құнанбаев" атты әдеби еңбегіне де космополиттік деген кәні тағылып, басылымнан алынды. 1952 жылы баспадан С.Мұқановтың "Балуан Шолақ", С.Мұқанов алғысөз жазған Қ.Аманжолов пен Х.Бекхожиннің "Батырлық эпосы", Қ.Сатыбалдиннің "Әлия", М.Хакимованың "Мәншүк" еңбектері қайтып алынды. Осылайша соғыстан кейінгі жылдарда пісіп-жетіліп келе жатқан қоғамда өзгеріс қажет деген ұғымды әкімшіл-әміршілдік жүйе тұншықтырып тастады. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін қуғын-сүргін науқаны біраз баяулады. Сталиннің өз кезінде жоспарлаған Қазақ КСР Ғалым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, тіл және мәдениет институтын, Кеңестік жазушылар Одағын "ұлтшылдардан" тазалау саясаты тоқтатылды[2]. 1953 жылы мамыр айынан бастап социалистік қоғамдағы қайшылықтар, жеке тұлға мен халықтың тарихтағы рөлі, Сталиннің жеке басына табыну мәселелері төңірегінде алғашқы пікірлер айтыла бастады. Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басқарып, әкімшіл-әміршіл жүйенің адамзатқа қарсы жасалған қылмыстарын заңдастырған Берия ату жазасына кесілді. "Үштіктер", "Бестіктер", "Ерекше кеңес" жойылып, ГУЛАГ МҚК-не берілді. Л.П.Берияның қылмыстық іс-әрекетін үзілді-кесілді тоқтату қоғамдық өмірді демократияландыру жолындағы маңызды кезең болды. Бірақ бұл - әкімшіл-әміршіл жүйенің күйреуі емес болатын. Сотталған адамдар бұрынғыша лагерлерде отырды, ал адам құқығының аяққа басылуына Сталиннің өзі сияқты қатысы болған көптеген саяси қайраткерлер жоғарғы өкімет орындарында отыра берді. 1954 жылы Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игерудің басталуы республикадағы қоғамдық өмірге үлкен әсерін тигізді. Тың жерлерді игеру науқаны барысында кадрлар өрескел түрде алмастырылды. Он жылдың ішінде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы алты рет өзгертілді. Бірінші хатшы Ж.Шаяхметовтің орнына КСРО мәдениет министрі П.Понаморенко тағайындалды. Ал үкімет басындағы Н.Оңдасынов орнына Д.Қонаев келді. 1955-1957 жылдары Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің екінші хатшысы қызметін атқарған Л.И.Брежнев П.Понаморенконың орнына көтерілді[3]. Кейінгі басшылар: Н.И. Беляев (1957-1960), Д.А.Қонаев (1960-1962), И.Юсупов (1962-1964) болды. Бұл науқан барысында тағайындалған басшылардың көбі қазақ тарихын, ұлттық табиғи ерекшеліктерін білмейтін. Сондықтан науқан нәтижесі экологиялық, демографиялық, рухани зардаптар алып келді. 1956 жылы 14 ақпанда Москвада КОКП-ның ХХ съезі өтіп, онда Сталиннің жеке басына табыну айыпталды. КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.С.Хрущев бастаған коммунистер партиясы сталиндік диктат үстемдігін әшкерелеп, талдау жасауға тырысты. "Жеке басқа табынушылық және оның салдары" туралы мәселе 25 ақпанда съездің жабық мәжілісінде көтеріліп, съезд өткен соң, жарты жылдан кейін, 30 маусымында "Жеке басқа табынушылықтың зардаптарын жою" жөнінде қаулы қабылданды[4]. Н.С.Хрущевтің ХХ съездегі Сталиннің жеке басына табынушылығын әшкерелеу" туралы баяндамасының толық мәтіні 33 жыл өткен соң ғана 1989 жылы жарық көрді. Тарихта "жылымық" деп аталып жүрген 1954-1964 жылдары біршама басшылықтың ұжымдық принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі босаңси бастады. Қоғамдағы кеңес және қоғамдық ұйымдардың рөлі біршама өсті. Қоғамдық өмірді демократияландыруға бағытталған бұл шаралар біршама ой еркіндігін тұғызды. Нәтижесінде мыңдаған кінәсіз сотталған адамдар лагерлерден босатылып, партияның кейбір көрнекті қайраткерлері ақталды. 1930-1950 жылдары істі болған зиялылардың істері қайта қаралып, 1953-1956 жылдары партия қатарынан шығарылған 5456 адам, Ұлы Отан соғысы жылдары жау басып алған территорияларда қалғандары үшін жазаланған 243 коммунист ақталды[2].
Сондай-ақ, 1954 жылы Е.Бекмаханов, Қ.Сәтбаев, М.Әуезов еліне оралды. К.Бекхожин, С.Мұқанов, С.Кенебаев партия қатарына қайтадан алынды. Әйтсе де, Н.С.Хрушев пен оның төңірегіндегілердің Сталиндік тәртіпті сынға алуы үлкен ерлік болғанымен, олар әбден орныққан әміршіл-әкімшілдік жүйені толық жойған жоқ. Әлі де кінәсіз соталған адамдар түрмелерде қалды. Ресейлік патша өкіметінің отарлау саясатын ақтау мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғандығы кеңінен насихатталып, қазақтардан бірыңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды. Тарихи шындық ақтандақ қалпында қалып, кеңестер жүргізген қанды қырғын біржақты көрсетілді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға берілген жоқ. Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика салаларында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және тағы басқа көптеген мәселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді. Қайта құрулар соңына дейін жеткізілмеді. Сталиннің өлімінен кейін жасалған іс-әрекеттің жартыкештігінің салдарынан бір жағынан депортацияға ұшыраған башқұрттар, қалмақтар, шешендер, ингуштар мен қарашайлықтардың автономиясы қалпына келтірілсе, ал, екінші жағынан қырым татарлары, немістер, месхет түріктеріне өз автономиясын қайта құруға әкімшіл-әміршілдік жүйе тиым салды[1].
Әкімшіл-әміршіл жүйені мойындаған қазақ зиялыларына біраз кешірімдер жасалғанымен тоталитарлық тәртіп зиялыларды бақылауын тоқтатпады. Мысалы, 1953-1954 жылдары М.Әуезовтің "Ақын аға", К.Шаңғыбаевтың "Намыс" және т.б. еңбектері басылымнан алынып, жариялауға тиым салынды. 1956 жылы 19 желтоқсанында КОКП Орталық Комитеті жергілікті партия ұйымдарына "Партия ұйымдарының бұқара арасындағы саяси жұмысын күшейту және жау элементтердің антисоветтік бас көтеруіне тыйым салу жөнінде" арнаулы жабық хат жолдады. Сөйтіп, тұтқындау науқанының жаңа кезеңі басталды. Саяси тұрғыда басқаша ойлаушылар қоғамның қайшылықтарын ашық айтқандары үшін қудаланды. Бір ғана мысал, 1956 жылы белгілі тарихшы Э.Н.Бурджалов "1917 жылғы наурыз-сәуір айларындағы большевиктердің тактикасы" аты мақаласы үшін қызметтен алынып, қудаланды. Ал, 1957 жылдың 3 айында ғана "Советтік шындықты бұрмалағаны үшін" және өткенді қайта қарағаны үшін 100-ден астам адам тұтқындалды. Мұндай келеңсіздіктер 60-шы жылдары да қоғам өмірінен орын алды. 1959-1960 жылдары 155 еңбектің жариялануына партия тарапынан тыйым салынды. 1960 жылы Қазақстан жазушылар одағы республика компартиясының төрағасына С.Торайғыровтың творчествосын қайта қарау туралы ұсыныс жіберді. Екінші жіберілген хатта Шәкәрім творчествосын қайта қарауға рұқсат сұрады. Бұған жауап ретінде республика компартиясы 1961 жылы Қазақстан жазушылар одағының қызметін қанағатсыз деп тауып, ұлт мәселесін көтерушілермен күресті жандандырды[3].
Осы жылдары, керісінше, орыс тілінің рөлін ұлтаралық тіл ретінде көтеру мәселесі өте маңызды болды. Коммунистік идеологияны басшылыққа алған Н.С.Хрущев республиканың барлық өміріне тікелей араласты. Қазақстанның оңтүстік аудандары Өзбекстанға берілді. Тың өлкесінде 6 облыстың өлкелік партия комитеті біріктіріліп, тікелей Мәскеуге бағындырылды. Ақмола - Целиноградқа, Батыс Қазақстан - Орал облысына айналды. Ұлт саясатындағы бұрмалаушылықтар халық арасында, әсіресе, зиялылар мен жастар арасында түрлі наразылықтар туғызды. Кеңестік жүйе оларды барынша жасырып, бүркемеледі. Осылайша, Теміртаудағы толқу кезінде тәртіпсіздіктің салдары ретінде бағаланды. 1963 жылы Мәскеуде оқитын қазақ жастарының бір тобы Б.Тайжанов, С.Ақатаев, М.Тәтімов, М.Ауэзов бас болып "Жас тұлпар" атты ұйым құрды. Мақсаты - қазақ жастарының ұлттық санасын ояту. Мұндай ұйымдар кейінірек Ленинградта, Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда, Қарағандыда, Ақмолада, Семейде, Шымкентте және басқа жерлерде пайда болды[6].
Қазақстанды орталықтан басқару ұлттық егемендікті толығымен шектеді. Әсіресе, экономиканың әскери сұранысқа сай бейімделуі қоғамға теріс ықпалын тигізді. 1949 жылы 29 тамызда Семей, Павлодар және Қарағанды облыстарында салынған ядролық сынақ полигоны орны толмас адам өмірі мен экологиялық және қаржылық шығын әкелді. 1963 жылға дейін полигонда ашық ауада 113 жарылыс жасалса, 1964 жылы жер астына көшіріліп, 1989 жылға дейін 343 сынақ жасалды. Н.С.Хрущев мемлекеттің "коммунизмге өтуіне байланысты" жаңа Конституцияның жобасын жасауды ұсынғаннан кейін, 1961 жылы Конституциялық комиссия құрылады. Бұл комиссияның жобалары 1977 жылы КСРО Конституциясын жасауда пайдаланды. Сол жылдардағы конституциялық заңдарда жазылған демократия талаптары із жүзінде жүзеге аспады. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі КСРО Кеңесіне бағынды. Сонымен бірге Жоғарғы Кеңес тек бір палатадан тұрды, яғни балама болмады. Конституцияда тәуелсіз деп көрсетілгенімен, құқық қорғау, прокуратура органдары да орталыққа бағынды. Ал биліктің тармақтары: заң шығару, атқару, сот-тергеу, прокуратура Коммунистік партияға есеп беріп, бұйрық-жарлықтарын орындап отырған. Ешбір кеңестік заңда бұл процесс заңдастырылмағанымен, іс жүзінде әкімшіл-әміршіл жүйе билік құрды. Депутаттарды сайлау науқандары да демократиядан мүлдем алшақ еді. КСРО Жоғарғы кеңесіне 20 мың адамнан біреу, облыстық кеңеске 5 - 8 мың адамнан - біреу, аудандық кеңеске 1000 адамнан - 1 таңдау негізінде жүргізілді. Дауыс берушілер іс жүзінде депутаттарды көрмеді, білмеді. Дауыс беру тек сөз жүзінде жүргізілді. Депутаттарды халық таңдамады, жергілікті әкімшілік органдар "тағайындады". Сайлаған депутаттар өз міндеттерін білмеді. Депутаттар орындауға тиісті мәселелерін атқару комитеттеріне өтініш ретінде беріп отырды. Саяси қателікке толы Хрущев қызметінің соңы 1964 жылдың қазан айында аяқталды. КОКП-ның Орталық Комитетінің Пленумында 1-хатшы қызметіне Л.И. Брежнев сайланса, ал Министрлер Кеңесінің төрағасы болып А.Н.Косыгин тағайындалды[9].
Олардың ізін ала Қазақстан КП ОК 1- хатшысы болып Д.А. Қонаев сайланды. Соғыстың зардабы мәдениет саласының дамуында да үлкен қиыншылық тудырды. Республиканың интеллигенция өкілдері, мәдениет қайраткерлерінің соғысқа алынуы, мәдени мекемелер, оқу орындары мен мектептердің санының азаюы елдің мәдени даму үрдісіне кедергі келдірді. Аталған кезеңде дүниеге келген шығармаларда тек майданда ерлік көрсеткен жауынгерлер мен ауыл еңбеккерлерінің өмірі бейнеленді. Олардың қатарына Ғ.Мүсіреповтің "Қазақ солдаты", Ә.Нұрпейісовтың "Курляндия", С.Мұқановтың "Сырдария", Ғ.Мұстафиннің "Миллионер" еңбектерін жатқызуға болады. Сонымен қатар республика әдебиеті жазушылар Ә.Нұрпейісовтың, Т.Ахтановтың, Б.Момышұлының, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, ақындар Қ.Аманжоловтың, Х.Ерғалиевтің т.б. жаңа шығармаларымен байыды. М.Әуезовтің "Абай жолы" романы дүние жүзіне танылды. М.Төлебаевтың "Біржан мен Сара", Брусиловскийдің "Дударай", Қ.Қожамияровтың "Назугул" опералары Қазақстанның музыкалық мәдениетінің алтын қорына кірді. 1946 жылы ҚазКСР Ғылым Академиясы ашылып, оның тұңғыш президенті болып Қ.И.Сәтбаев сайланды[7]. Ғылым Академиясының толық мүшелері болып көрнекті ғалымдар - М.Әуезов, Ә.Бектұров, М.И.Горяев, А.Қ.Жұбанов, Н.Г.Кассин, Н.Т.Сауранбаев, мүше-корреспонденттеріне Н.О.Базанова, Р.А. Барукаев, Ә.Х.Марғұлан, М.И.Усанович және т.б. сайланды. 50-шы жылдардың аяғында Қазақстан Ғылым Академиясының жүйесінде 50 ғылыми зерттеу институты жұмыс жасады. 1958 жылы Орталық Қазақстанның комплексті металлогендік әрі болжамдық картасын жасағаны және оның методикасын зерттегені үшін ғалымдар: И.И.Бек, Р.А.Борукаев, Г.Ц.Медоев, Д.Н.Казанин, Қ.И.Сәтпаев және басқалары Лениндік сыйлыққа ие болды. Ал жоғарғы оқу орындарының құрамына тоқталар болсақ, 50-ші жылдары 13 институт: Семейде - малдәрігерлік-зоотехникалық және медициналық, Қарағандыда - медициналық, политехникалық және педагогикалық, Атырауда, Қостанайда, Шымкентте және басқа жерлерде педагогикалық институттар ашылды. Соғыстан кейінгі жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлық тәртіптің ықпалынан шықпады. Партия, комсомол және пионер ұйымдары, мұғалімдер жас ұрпақтың санасы мен мінез-құлқын қатаң бақылауда ұстады[7]. Оқу-тәрбие процестерін саясаттандырумен қатар жалпы көрсеткішті қудалау, оқу процестерін жасанды жүргізу, оқушылардың оқуға немқұрайлы қарауы орын алды. Осының салдарынан 20 жылдың ішінде (1950-1970) қазақ мектептерінің саны 3891-ден 2577-ге дейін азайды, ал сабақ орыс тілінде жүретін орыс мектептерінің саны 1,5 мыңға көбейді. Қазақ тілі тек тұрмыстық қолданыс дәрежесінде сақталса, орыс тілі негізгі мемлекеттік тіл ретінде қолданылды. Кітаптардың 95 % орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70 % эфирде тек орыс тілінде жүргізілді. Кеңестік тәртіптің бұл қылмысының нәтижесінде қазақ халқының ұлттық мәдениетінің аясы жылдан жылға тарылып, тіпті ұлттық территорияға қауіп төнген жағдайлар орын алды. Сонымен, қаралған жылдары республикада интернационализм түсінігі үстем идеологияға айналды. Ұлттық мәселелердің барлығы тек интернационалдық тәрбиені жақсарту арқылы шешіледі деген түсінік негізінде ұлыдержавалық шовинизм жатты. Ұлттық салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана үстемдікке ие болып, көбірек дәріптелді[9].
Н.С.Хрущев Қазақстанды сынақ алаңы сияқты пайдаланып, көптеген тың тәжірибелерді, оның ішінде келешегі жоқ тәжірибелерді сынақтан өткізіп байқап көрді. Гидропоникалық әдіспен өсімдік өсіру, жүгері егу т.б. осы сияқты тәжірибелер Қазақстан шаруашылықтарында байқаудан өтті[8].
60 жылдардын басында өнеркәсіпті сапалық жағынан өзгерту, ғылыми негізде құру үрдісі басталды. Қазақстанда өнеркәсіпке жаңа техниканы енгізу жоспары жасалды. Ең алдымен өндірісті электрлендіру мәселесі қолға алынды. Қарағандыда іске кіріскен екінші МАЭС пен Бұқтырма су - электір станциясы техникалық - экономикалық көрсеткіштерінің жоғарылығымен ерекшеленді - 45 мың шақырымнан асатын қуатты электр тасымалдау жүйесін орнатты. Қарағанды көмір кеніндегі механикаландырылған жүйе еңбек өнімділігін 6%-ға дейін көтерді. Өндірістің автоматтандырылған жүйесі 27 мың адамның еңбегін атқарды[10].
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда КСРО-да экологиялық жағдай күрделі проблемалардың біріне айналды. Бұл проблемадан Қазақстан да тыс қалған жоқ. Әлем тарихында қырғи қабақ соғыс (холодная война) соғыс аталған империалистік мемлекеттер мен социалистік мемлекеттер арасындағы жанталаса қарулану бәсекесі XX ғасырдың 2-ші жартасында дүниені шарпыды. Бұл бәсекеде басты орында АҚШ пен КСРО тұрды. Ең алдымен бұл екі мемлекет ядролық қарудың ошағына айналды[9].
Майданға ересек адамдарды мобилизациялау ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің қатарын қысқартты. Соғыс аяғына қарай көптеген колхозда жұмыс істеп жүргендердің 86% әйелдер құрды.
Қиындықтарды жеңу арқылы ауыл еңбеккерлері соғыс жылдары майданға 30,8 млн пұт нан, 15,8 мың центнер ет, 14,4 мың картошка мен көкөністер, 176 мың центнер жүн берді. Бұл соғыс алдындағы 5 жылдағы өсімінен жоғары болды.
Қазақ еңбеккерлері майданға 2,5 млн жылы киім, 1600 вагон кен және ұжымдық азық-түліктер жіберді. Майданға ерікті көмек ретінде халықтың патриоттық үлестерінен колониялар және Қазақстан колхозы, Қарағанды Шахтер, Қазақстан комсомолы эскадрильдері құрылды. Қазақстандықтардың майдан қажетіне ерікті үлесі 480 млн сомды құрды[13].
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстан эканомикасы үлкен кедергілерге ұшырады. Бірінші кезекте мемлекет Батыс аймағына эвакуацияланған елдің қайтып келуінен кейінгі өндірістік кәсіпорындарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесін қойды. Осы себептен кадрлардың тұрақсыздық, еңбектік тәртіптің төмендеп, еңбектің өнімділігі төмендеді. Бірақ осыған қарамастан, аз уақыт ішінде халықтық шаруашылықты қалпына келтіру керек болды.
Ауыл шаруашылықтың жағдайы төмен дәрежеде болды. Елде соғыс нәтижелері мен қорқынышты құрғашылық көріне бастады. Колхоздың өнімінің едәуір бөлігін мемлекетке бөлуді тоқтатпады. Қазақстаннан жиналған астықтың 56% тәркіленді. Міндетті қойылған көлем жыл сайын көбейтілді. 1941 жылмен салыстырғанда төмен болды. 40 ж. сонымен 50 ж. басында аграрлық саясат нәтижесінде өндірістік дамуда қиындықтар туындады. Мемлекеттегі әлеуметтік жағдайлар қиындады[14].
Ауыл шаруашылығын түбірімен өзгерту қажет деп есептелді. Мемлекеттің басшылығы экстенсивті даму жолын таңдады. Онда үлкен жер массивтерін қопарып, тыңайған жерлерді игеру басталды.
Тың жерді игеру бағыты КОКП Орталық комитетінің 1954 қантар-наурыз пленумында анықталды. Тың игеру жөнінде берілген тапсырма орындалып Қазақстанда 25,5 млн га жер жыртылды. Бір жылдың ішінде (1954-55жж. аралығында) 337 совхоз құрылды.
Республика өзінің қажеттігін қана емес, сонымен қатар бүкіләлемдік нарықта жоғары сортты астықты экспорттау керек болды.
Жерді зор көлемді жырту көптеген қиындық әкелді. 60 ж. басында жер қыртысын ұшырып кету тек жеңіл топырақты ғана емес ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 ж. дейін 9 млн га астам жер жел эрозиясына ұшырады[14].
Тың жерлерді глобальды мөлшерде кеңейту Қазақстанда шабындық және жайылым жерлерді және созылынқы малшылардың дағдарысына әкелді.
1954-1962 жж. аралығында тың игеру үшін кеңес одағының еуропалық бөлігінен Қазақстанға 2 млн адам келді. Қазақстандықтардың Республикада қоныстауы 30% жетті. Ұлттық тілдің қызметіне және басқа өмір сүруді ара салмағы етуші факторларына қауіп төндірді. Бұл мемлекетаралық қарым-қатынаста көрінбей қалмады[12].
II дуниежүзілік соғыс КСРО шаруашылығына өте көп зиян әкелді. Кеңес одағы 679 миллиард сом материалдық зиян шекті. Басқыншылардың КСРО халық шаруашылығына жасаған жалпы зияны - 2 триллион 569 миллиард сом болды. 1710 қала, 70 мыңнан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz