Ақсуат өңірінің жартылай қаттықанаттыларының экологиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

Ақсуат өңірінің жартылай қаттықанаттылары және оларды мектептің биология пәнін оқытуда қолдану

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Мамандығы - «Биология 5В011300»

Мазмұны

КІРІСПЕ . . . 4

1. ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ

1. 1 Ғылыми әдебиеттерге шолу . . . 6

1. 2 Зерттелетін аймақтың физико-географиялық жағдайы . . . 15

1. 3 Зерттеу материалдары мен әдістері . . . 17

2. ҒЫЛЫМИ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ БӨЛІМ

2. 1 Ақсуат өңірінде кездесетін жартылай қаттықанаттылардың түрлік құрамы . . . 23

2. 2 Ақсуат өңірінің жартылай қаттықанаттыларының экологиясы . . . 48

2. 3 Ақсуат өңірінің жартылай қаттықанаттылар өкілдерін мектептің биология сабағында қолдану әдістемесі . . . 55

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 62

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 63

ҚОСЫМША . . . 68

КІРІСПЕ

Жартылай қанаттылар немесе қандалалар (Hemiptera) бунақденелілер ішіндегі ең көп таралған топ, дүние жүзінде 50 тұқымдасқа біріктірілген 43000-нан астам түрді қамтиды. Қазақстан фаунасы 1250-ден астам түрден тұрады. Бұл топ биоценоздар құрылымында елеулі орын алады, табиғи және жасанды әртүрлі қауымдастықтардың жұмыс істеуінде маңызды рөл атқарады. Жартылай қаттықанаттылар (Hemiptera) - түрi мен мөлшерi əртүрлi құрлық жəне су бунақденелілері. Сонымен қатар, жартылай қаттықанаттыларға тән тағы бір маңызды ерекшелігі - барлық тіршілік орталарында кездесуі.

Отрядтық түрлік құрамының көп болуы және экологиялық жағынан әртүрлілігі оларды аймақтық биоалуантүрлілікті зерттеуге нысанды топ ретінде пайдалануға мүмкіндік туғызады. Жартылай қаттықанаттылардың экологиялық аспектісін зерттеу республиканың биоалуантүрлілігін анықтауда да маңызы бар [1] .

Жартылай қатты қанаттылардың көптеген түрлері өсімдік шырынын сорып, ауыл шаруашылығына және орман шаруашылығына, су қандалалары балық уылдырығын, майда шабағын жеп, балық шаруашылығына зиян келтіреді. Жыртқыш түрлері адам және жануарлар арасында әр түрлі аурулардың қоздырғыштарын таратады. Бұлардың ішінде (Anthocorіdae, Nabіdae, Mіrіdae, Petaromіdae тұқымдасының өкілдері) зиянды жәндіктер мен кенелерді құртатын «биологиялық реттеушілері» қызметін атқаратындығымен маңызды, өсімдіктерді тозаңдандыратын, балыққа жем болатын пайдалы түрлері де кездеседі [2] .

Жұмыстың өзектілігі: Зерттеу жұмысын жазуға негіз болып отырған 2019 жылы Ақсуат өңірінен жиналған материалдар. Бұрын бұл аймақта жартылай қаттықанаттыларға арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілмеген. Қазіргі кездегі өзекті экологиялық мәселелердің бірі - биосфера және қоғам қызметіне әсер ететін фактор ретінде биоалуантүрлілікті сақтау болып табылады. Соған байланысты табиғат экожүйелерінің құрылымдық - қызметтік алуантүрлілігін зерттеу маңызды болып отыр.

Аймақтық жағдайда биоалуантүрлілікті зерттеудің маңызды аспектісі - түрлердің инвентаризациясын жүргізу. Жартылай қаттықанаттыларды (Hemiptera) зерттеу биоалуантүрлілікті зерттеудің негізгі бөлімі болып табылады. Сол себепті Ақсуат өңірінде кездесетін жартылай қаттықанаттылар отрядының түрлерін анықтап, олардың ауыл шаруашылығындағы зияны мен қазіргі заманғы биологиялық тепе-теңдікті сақтаудағы рөлін анықтаудан басталады.

Жұмыстың мақсаты: Ақсуат өңірінің жартылай қаттықанаттыларының түрлік құрамын анықтау және оларды мектептің биология пәнін оқытуда қолдану әдістемелерін дайындау.

Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылды:

1. Ақсуат өңірінде кездесетін жартылай қаттықанаттылардың түрлік құрамын және морфологиясын анықтау;

2. Ақсуат өңірінде кездесетін жартылай қаттықанаттылардың экологиялық ерекшеліктерін көрсету, табиғаттағы маңызына тоқталу;

3. Жартылай қаттықанаттылар өкілдерін мектептің биология сабағында оқыту әдістемелерін дайындау.

Зерттеу жұмысының жаңалығы: Ақсуат өңірінде кездесетін жартылай қаттықанаттылардың 13 тұқымдас, 20 туысқа жататын 24 түрі анықталды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспе, ғылыми теориялық, ғылыми зерттеу, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі бөлімдерінен тұрады. Дипломдық жұмыстың мазмұнын ашу үшін 3 кесте, 33 сурет, 2 диаграмма келтірілген, 50 әдебиет қолданылған. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі 66 беттен тұрады.

ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМҒылыми әдебиеттерге шолу

Жартылай қаттықанаттылар фаунасы бойынша көптеген шетелдік және отандық ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізген.

Кужугет С. В. 2013-2017жж. Тува фаунасының жер үсті жартылайқатты қанаттыларының таксономиялық әртүрлілігін зерттеді. 388 түрді анықтады. Тува үшін 7 түр, Ресей үшін 1 жаңа түр енгізді [3] .

Софронова Е. В. 2009-2013 жж. жүргізген зерттеу жұмыстары нәтижесінде Бурятия республикасының фаунасынан 209 түрін анықтаған. Ол гемиптерофаунаға зоогеографиялық талдау жүргізді және жартылай трофикалық байланыстары мен қоректену спектірінің кеңдігін зерттеді [4] .

2010 жылы жарияланған «Ресейдің Азиялық бөлігінің жартылайқатты қанаттылар каталогында» Туваның жартылай қатты қанаттыларының 24 тұқымдасынан 316 түрдің таралуы туралы мәліметтер бар.

Зиновьева 2007ж. Ресейдің еуропалық солтүстік-шығысына зерттеуі бойынша жартылай қатты қанаттылардың фаунистік және экологиялық ерекшеліктеріне сипаттама берілді. Зерттеу нәтижесінде Ресейдің еуропалық солтүстік-шығыс аумағында 157 туыс, 27 тұқымдасқа жататын жартылай қанаттылардың 271 түрі тіркелген. Оның ішінде 19 тұқымдас 96 түрі зерттеу ауданы үшін алғаш рет келтіріледі. Ресейдің еуропалық солтүстік-шығысына алғаш рет Палеарктикалық (65%), Голарктикалық (26%), мультирегионистік (9 %) және космополит (0. 4 %) сияқты 4 кешенге жататын топтардан тұратын жартылай қатты қанаттылар фаунасының ареалогиялық құрылымы талданды.

Ресей фаунасының негізін трансеуразиялық (50 %) және Голарктикалық (23 %) ареалдары бар кең таралған температуралық түрлер құрады.

Қоректену типі бойынша жартылай қатты қанатты аймақтар фитофагтарға (55 %), зоофагтарға (22 %), зоофитофагтарға (15 %) және мицетофагтарға (4%) бөлінді [5] .

Мингазова, 2002; Яковлев, 2003; шығармалары Татарстан Республикасының су арналды. Кейінірек гемиптерофаунасы мен зоогеографиясы бойынша үлкен жұмыс Ильясова еңбектерінде жарияланды. Зерттеулер нәтижесінде ТР аумағындағы жартылайқатты қанаттылардың түрлік құрамы мен экологиялық-морфологиялық ерекшеліктері бойынша толық деректер алынды. Hemiptera отряды өкілдерінің өмірлік нысандарының спектрі ұсынылды және су қоймалары үшін ең маңызды жартылай қатты қанаттылардың морфологиялық ерекшеліктері анықталды. Су айдынының орналасқан жеріне және олардың экологиялық жағдайларына байланысты су қандырларының саны мен түрлік құрамы бойынша салыстырмалы мәліметтер алынды. Әр түрлі 5 типті су қоймаларындағы су қандырлары қауымдастығының экологиялық құрылымы зерттелді [6] .

И. В. Дюжаеваның 2000 ж. зерттеу жұмысында Самар облысында алғаш рет хортобионтты жартылайқанаттылардың қазіргі заманғы фаунасына толық сипаттама берілді (барлығы 540 түрі анықталды, оның ішінде - 227 түрі жаңа) . Бірінші рет орман-дала және дала Поволжьесі үшін хортобионды жартылай қаттықанаттылардың фаунасына зоогеографиялық талдау жасалды, 353 түрдің қоректік байланыстары зерттелді, 277 түр үшін маусым бойы имаго белсенділігінің негізгі түрлері және генерациялар саны анықталды. Зерттелетін өңір үшін алғаш рет хортобионтты жартылай қаттықанаттылардың ландшафтық-биотоптық бөлінуі көрсетілді. Самар облысы үшін алғаш рет сирек кездесетін, қорғауға мұқтаж жартылай қатты қанаттылар түрлерінің тізімі анықталды [7] .

Бурятияның оңтүстігіндегі гименоптера фаунасына С. В. Дридоренко (1985) және Л. В. Болдаруева (1977) мақалалары арналған [8] .

Об өзенінің орманды даласында тіршілік ететін Nabidae тұқымдасына жататын жыртқыш қандалаларды зерттеумен И. Г. Кротова айналысқан. Зерттеу жұмыстары 1995-1998 жж. Новосибирск аймағында жүргізілген. Нәтижесінде Nabis тұқымдасына жататын қандалалардың дәнді-дақылдар егілетін аймақтардағы жыртқыштықпен тіршілік ететін бес түрі, мойыл битін жейтін бір түрін анықтаған. Олардың биологиясына және экологиясына тәжірибелердің нәтижесінде сипаттама жасаған [9] .

2000 жылдан бастап Г. М. Абдурахмановтың басшылығымен Үлкен Кавказдың солтүстік-шығыс бөлігіндегі аридты шұңқырлардың жартылай қаттықанаттылар фаунасы зерттелді [10] .

Соңғы онжылдықта қалқаншалы қандалалар әлемнің көптеген елдерінде - Солтүстік және оңтүстік жарты шараларда - өз ареалдарын кеңейтті және инвазиялық зиянкестер мәртебесін алды. Бұл түрлердің санын тиімді бақылау үшін олардың биологиясы мен вольтинизм ерекшеліктерін толық және жан-жақты білу қажетігіне байланысты Муссолин Д. Л., Hayes Barry зерттеулер жүргізді. Қалқаншалы қандалалардың бұл инвазиялары (басқа жәндіктер сияқты) бірқатар себептерге байланысты. Бұл жағдайда қалқаншалы қандалалардың маусымдық бейімделуінің әртүрлілігі, олардың маусымдық дамуын бақылау және климаттың өзгеруіне реакциялар туралы нақты түсініктер берді. Салыстырмалы тұрғыда алғаш рет қалқаншылардың маусымдық бейімделуінің әртүрлілігі талданды. [11] .

М. Ю. Демченконың 2000ж. жүргізген зерттеулерінде Ресейдің еуропалық бөлігінің аумағында Lygus туысының толық құрамын анықтады, ол 7 түрді қамтиды. Оның ішінде l. orientis осы аумақ үшін алғаш рет көрсетілді. Эдеагустың l. gemellatus, l. pratensis және L. rugulipennis түрлерінің өзгергіштігі зерттелді және сипатталды [12] .

Кавказда отряды туралы алғашқы мәліметтер 1948 жылы А. Н. Кириченконың зерттеулерімен байланысты. Негізінен Кавказ гемиптерофаунасын алғашқы зерттеуші Ф. А. Коленати есімімен байланысты, оның жұмыстарының кемшіліктері болғанына қарамастан Кавказдың жартылай қаттықанаттыларын зерттеуге маңызы болды [13] .

1977 жылы Г. Я. Яцкая Қорған облысының аумағында дәнді дақылдарды бүлдіретін жәндіктер туралы мәліметтерді жариялады. Зиянкестерге Scutelleridae және Pentatomidae туыстарынан бірқатар түрлер жатқызылды. [14] .

«Алтын - Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағында кездесетін жартылай қаттықанаттылар (Нeteroptera) отряды фаунасының алуантүрлілігін, тіршілік ерекшеліктері мен практикалық маңызын Ж. Б. Чилдибаев және П. А. Есенбекова 2014 ж. зерттеді. Себебі, Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Респуликасының Заңына сәйкес, биоалуантүрлілікті мониторингілеу және сақтауға арналған зерттеулер жүргізу көзделді [15] .

2013, 2014 жылдардың маусым - шілде айлары аралығында жиналған материалдар нәтижесінде, «Сайрам-Өгем» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы аумағында жартылай қаттықанаттылар (Нeteroptera) отрядының 22 тұқымдасқа кіретін 174 түрін жинап, талдау жасады. Зерттеу барысында жартылай қаттықанатты (Нeteroptera) насекомдар номенклатурасы Aukema B., Rieger C. каталогына сәйкес берілді. Бұл таксондық құрамда алуантүрлілігімен ерекшеленген тұқымдастар: Miridae (64 түр), Lygaeidae (30 түр), Pentatomidae (17 түр), Saldidae (9 түр), Rhopalidae және Anthocoridae (әрқайсысы 7 түрден), Tingidae және Corixidae (әрқайсысы 6 түрден) . Ал, түр саны сирек кездескен: Gerridae (5 түр), Nabidae, Reduviidae (әрқайсысы 4 түрден), Coreidae, Alydidae, Nepidae (әрқайсысы 2 түрден), қалған 8 тұқымдастың әр қайсысынан 1 түрден келді. Жүргізген фаунистикалық зерттеулер нәтижесінде, «Сайрам-Өгем» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы үшін алғаш рет жартылай қаттықанаттылар (Нeteroptera) отрядының 3 тұқымдасынан 8 түрді анықтап (кесте 5), «Сайрам-Өгем» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының омыртқасыз жануарлар тізіміне енгізді. Бұл түрлер: Gonocerus acuteangulatus, Dimorphocoris pedetes, Piliphorus reticula, Phaxia festiva, Globiceps sordid, Globiceps fulvicollis. [16] .

Ж. Б. Чилдибаев және П. А. Есенбекова зерттеу жұмысы барысында «Алтын - Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі аумағындағы жартылай қаттықанатты насекомдардың фаунистикалық құрамын анықтаумен қатар, олардың тіршілік ерекшеліктеріне бақылаулар жүргізіп нәтижесінде салыстырмалы - талдау берді.

«Алтын - Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи бағы аумағындағы жартылай қаттықанаттылар фаунасының имаго кезеңінде қыстаған түрлердің саны басым - 110, ал жұмыртқа - 60 және дернәсіл кезеңдерінде - 8 түрді анықтады. «Алтын - Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи бағындағы жартылай қаттықанаттылардың басым түрлер моновольтинді - 92, ал бивольтинді - 58 және поливольтинді - 24 түрлер екенін анықтады. Мұндай ерекшелік бақтың климаты шұғыл континенталды, жазы ыстық, қыста қар аз түсуіне байланысты екенін көрсетті.

Ж. Б. Чилдибаев және П. А. Есенбекова зерттеуі бойынша «Алтын - Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи бағында қоректік ерекшеліктеріне байланысты жартылай қаттықанаттылардың өсімдіктермен қоректенетін түрлері басым - 116 түр, ал зоофагтар яғни буынаяқтылардың дернәсілдерімен, ересек ағзаларымен қоректенетін жыртқыш түрлері - 36, зоофитофагтар - 22 түр анықтады [17] .

2006-2009 жж. Есенбекова П. А. Қазақстанның топырақ жартылай қаттықанаттыларын зерттеді. Зерттеу нәтижесінде Cydnidae тұқымдасына жататын 14 туыстың 40 түpiн анықтады. Оның ішінде 11 түр Қазақстанда алғаш кездесіп отыр [18] .

Қазақстанда су жартылай қаттықанаттылар фаунасын зерттеуде үлкен үлес қосқан, Р. Б. Асанованың еңбектері болды, соның қатарында анықтауыш «Қазақстанның су жартылай қаттықанаттылары» және «Қазақстан жартылай қаттықанаттылары (инфраотряд Pentatomomorpha) », I-II бөлімдері. Негізінен Орталық Қазақстан аймақтары зерттелді .

Р. Б. Асанова Іле өзені жайылымдарында жүргізген тәжірибелерінде су қоймаларында тіршілік ететін қансорғыш маса түрлерімен күресуде биореттеушілер ретінде кең таралған су жартылай қаттықанаттылары - Ilyocoris cimicoides және Notonecta glauca пайдаланудың тиімділігін анықтады. Дәл осындай тәжірибелерді далалық жағдайда жүргізгенде де, Notonecta glauca мен Ilyocoris cimicoides дернәсілдері және ересек даралары өз дене мөлшерлеріне сәйкес жемтіктерге шабуыл жасайтынын зерттеді. Жартылай қаттықанаттылардың дернәсілдері масалардың (Culex) ұсақ 56 дернәсілдерімен, ал ересектері ірілерімен қоректенетіндігін анықтады.

Зерттеу нәтижесінде, осы суда тіршілік ететін жартылай қаттықанатты насекомдардың жыртқыш түрлерін табиғи жағдайда көптеп кездесетін жерлерден аулап, зиянкес қансорғыш маса дернәсілдерінің жаппай өсіп - өнетін су қоймаларына жіберу арқылы биологиялық жолмен күресуге болады деген қорытынды жасады [19] .

Белгілі ғалым И. М. Крежнердің еңбектерінде Жоңғар Алатауы (Жетісу Алатау) аймағындағы су жартылай қаттықанаттылар фаунасына сипаттама беріліп, бірқатар жаңа түрлері анықталды [20] .

Р. А. Асанова, Н. Б. Баймұрзаев бірлесіп 2004-2011 жылдарда Іле өзені бойындағы тоғай қандалаларына экологиялық- фаунистикалық шолу жасалды. Фаунада монофитофагтар, олигофитофаг, полифитофаг, зоофитофагтар мен зоофагтар кездескен, олар Tingidae (5), Nabidae (2), Anthocoridae (3), Reduvidae (1), Lygaeidae (4), Miridae (21), Acanthosomatidae (1), Pentatomidae (5) тұқымдас өкілдері. Бұлардың 9 түрі - жыртқыштар, олар зиянды насекомдармен жəне олардың жұмыртқаларымен қоректеніп, пайда келтіреді. 7 түр өсімдік жəне жануарқоректі, қалған 26 түр - фитофагтар, олар өсімдіктің гүлі, жапырағы жəне тұқымы шырындарымен қоректенеді. Зерттеу нəтижесінде табылған түрлердің аннотациялық тізімін жасады [21] .

П. А. Есенбекова 1984 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін үздіксіз су жартылай қаттықанаттылар фаунасын Қазақстан территориясында зерттеу жұмыстарын жүргізуде . Жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеу еңбектеріндегі су жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалардың (Нeteroptera: Hemiptera) тіршілік ерекшеліктері туралы материалдарға сүйене отырып, «Алтын - Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи саябағында 2013-2014 жылдардың маусым - шілде айлары аралығында жиналған материалдар негізінде су жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар (Нeteroptera: Hemiptera) фаунасының тізімі ұсынылды және тіршілік ерекшеліктері бойынша сипаттама берілді; - суда тіршілік ететін жартылай қаттықанаттылардың (Heteropterа) қансорғыш масалардың (Diptera: Culicidae) санын реттеудегі маңызын анықтау үшін зерттеу жұмыстары орындалып, тиімді нәтижелері алынды [22] .

2010 жылы Н. Н. Винокуров, В. Б. Голуб және Е. В. Канюкова Ресейдің азиялық бөлігінің гименоптера (Heteroptera) фаунасына кіретін осы күнге дейін барлық белгілі түрлер және Сібір мен Қиыр Шығыста таралған жартылай қаттықанаттылар каталогын құрастырды [23] .

Профессор В. И. Поспеловтың еңбегінде жартылай қаттықанаттылардың негізгі екі тұқымдасына Pentatomidae және Cimicidae морфологиялық, биологиялық және экологиялық жағынан жақсы сипаттама жасалған.

Тасбақашық қандалалар туысы түрлерінің ауылшаруашылығы дақылдарына зиянкестігі туралы мәліметтер берген [24] .

Г. Я. Бей-Биенконың «Общая энтомология» деген еңбегінде қандалалар отрядының морфологиясына, қоректенуіне, тіршілік ету ортасына тоқтала келіп екі отрядқа жіктейді. Олар: жасырынмұртшалылар және босмұртшалылар. Жасырынмұртшалыларға Criptocerata, мұртшалары өте қысқарған, тіршілік ортасы суда өтетін, көпшілігі жыртқыш, иіс бездері дамымаған қандалалар тобы жатады. Бос мұртшалылар Gymnocerata мұртшалары жақсы жетілген, басынан ұзын, көпшілігі жер бетінде, кейбірі суда тіршілік ететін қандалалар [25] .

Үлкен фауналық материал О. В. Сиротининаның (1921), В. Л. Бианки, А. Н. Кириченконың (1923) жұмыстарында бар, мұнда Еділ өзені бассейні үшін 34 су қандаласының түрі белгіленген [26] .

Қазақстанда суда тіршілік ететін отряды туралы алғашқы мәліметтер XIX ғасырдың 80 - жылдарында басталған. Жартылай қаттықанаттыларды зерттеуге V. E. Яковлев елеулі үлес қосты. В. Е. Яковлев Маңғыстауда, Қазалы және Қарқаралы тұщы суларында, Іле өзені мен жағалауында жартылай қаттықанаттылардың кейбір түрлерін анықтаған [27] .

XX ғасырдың басында су жартылай қаттықанаттылар отрядын зерттеген ғалым В. Ф. Ошанин Перовскте (Қызыл-Орда), Қазалыда, Балхаш көлінде (Балқаш), Шымкентте, Әулие-Атада (Тараз), Жаңа қорғанда, Жетісуда (Алматы, Ұзынағаш) . В. Ф. Ошанин еңбектерінде көрсетілгендей А. А. Кушакевич суда тіршілік ететін жартылай қаттықанаттыларды Жетісу (Алматы) облысында, А. И. Вилькинс - Құлжа ауданында, Д. В. Веригин - Амударияда, В. А. Баласогло - Қазалыдан Ташкент жолында (Қызыл - Орда, Шымкент, Жетісу, Тянь-Шань) . Бұл еңбектерде негізінен фауналық тізім ретінде ұсынылады [28] .

Ақмола облысында А. Т. Тилменбаев зиянкес жартылай қаттықанаттылардың өкілі Aelia тұқымдасының астық тұқымдастарына әсері бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізді [29] .

Т. М. Брагина Қостанай облысының жартылай қаттықанаттыларын зерттеді. Зерттеу нәтижесінде жартылай қаттықанаттылардың 20 тұқымдасына жататын 83 түрін анықтады, олардың 15 тұқымдасы құрлық, 5 тұқымдасы су жартылай қаттықанаттыларына жатады. Бұлардың арасында түр құрамының көптігімен ерекшеленетін тұқымдастар Pentatomidae (23 түр - 27, 7%), Lygaeidae (13 түр - 15, 7%), Miridae (8 түр - 9, 7%), Rhopalidae (7 түр - 8, 5%), Coreidae (5 түр - 6%), Reduviidae (4 түр - 4, 8%) [28 ] [30] .

А. Ф. Каменский Солтүстік Қазақстандағы Наурызым мемлекеттік қорығындағы суда тіршілік ететін жартылай қаттықанаттылардың тізімін (58 түріне) ұсынды [31] .

Батыс Қазақстанның суда тіршілік ететін жартылай қаттықанаттыларының зерттелуіне үлкен үлес қосқан А. Н. Кириченконың жұмыстары Оралдың суда тіршілік ететін қандалалар фаунасын аудандарын қамтиды [32] .

Батыс Қазақстанда 1949 - 1950 жылдар аралығында РҒА Зоология институтының негізгі экспедициялық орталығы жұмыс жасаған. Осы ауданда суда тіршілік ететін 287 түрі анықталды [33] .

Ж. Б. Чилдибаев 1973 - 1974 жылдары Оңтүстік - Шығыс Қазақстан су жартылай қаттықанаттылар фаунасы бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ғалым зерттеу жұмыстарын 1973 - 1974 жылдары зиянкес жартылай қаттықанаттыларының Оңтүстік - Шығыс Қазақстанның жайылымына әсерін зерттеді. 1974 - 1977 жылдары Оңтүстік - Шығыс Қазақстан жартылай қаттықанаттылар фаунасының түрлік құрамын, биологиясын, экологиясын, шаруашылық маңызын, жайылымдардағы негізгі зиянды және пайдалы түрлерін зерттеді. Зерттеу жұмыстары негізінен Алматы облысы және Жамбыл облысының шығыс бөлігінде жүргізілді. Зиянкес түрлердің даму тіршілігін бақылау жұмыстары Оңтүстік Балқаш маңындағы Тауқұм шөлінде, Үлкен Алматы шатқалы және биіктау жайылымы Іле Алатауындағы Төрежайлауда жүргізілді [34] .

Ақсуат өңірінің физико-географиялық жағдайы

Ақсуат - Өскемен қаласынан оңтүстікке қарай 350 км жерде, Зайсан қазаншұңқырының оңтүстік-батысында, Қарабұға өзенінің сол жағалауындағы шөлейтті белдемде орналасқан.

Ақсуаттың климаты өте континентті. Климаттың континенттігі ауданның көп жерінде температураның тез ауытқуынан, ауаның құрғақ болып, жауын - шашынның аз жауатындығынан байқалады. Климатының мұндай болу себебі - оның мұхиттар мен теңіздерден өте алыс қашықтықта орналасуына байланысты. Сондай-ақ, климатқа аудан территориясының және көршілес жатқан аймақтардың жер бедері де әсер етеді.

Ақсуаттың жазы ыстық, қысы суық, қаңтардың орташа температурасы - 22 ^° С, - 30 ^° С, шілдеде + 25 ^° С, + 35 ^° С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-300 мм, көбі қыс айларында түседі.

Оңтүстік Шығыстан Солтүстік батысқа дейінгі орталық бөлігі ашық сарғылтым топырақ қабатымен, тау беткейлері қоңыр топырақты жайылғымен ерекшеленеді [35] .

Зайсан көлі маңында: -17-20 С, Зайсан қаласында - 16 С, шілденің орташа температурасы 21-23 С. Ауаның абсолюттік жоғарғы температурасы 40С (Зайсан қаласы шілдеде), абсолюттік төменгі температурасы - 40С-қа жетеді (Тополев мүйісі, қаңтарда) . Аязсыз күндердің ұзақтығы 120-159 күн аралығында, жерасты суларының мөлшерін және режимін анықтайтын атмосфералық ылғалдың түсуі де бірқалыпты емес. Бұл аймаққа әсіресе батыс бағытында соғатын желдер тән. Бұл желдің жылдамдығы секундына 1, 3-3, 9 метр шамасында. Кумашкино, Ақсуат және оңтүстік-батыс желдері де басымдық танытады.

Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 120-180 мм, тауда 400-500 мм шамасында. Зайсан көліне құятын Қара Ертіс, Ақсу, Кендірлік, Теректі, Темірсу, Жеменей, Үйдене өзендері бар. Құмда бірен-саран көлдер кездеседі. Олардың бастылары: Сарыкөл, Сарыманақ, Тұздыкөл, Сауыр тауында бірнеше кішігірім көлдер бар.

$C:\Users\Madina\Desktop\аксуат фото табигат.jpg$

Сурет 1

Ақсуат өңірі

Өңірдің жер бедері өзінің күрделілігімен және сан алуандығымен қызықты, Сауыр-Тарбағатай мен Алтай тауының арасында орналасқан. Ол солтүстік батыстан, оңтүстік шығысқа қарай тек Қазақстан жерінде ғана 250-300 км-ге созылып жатыр, ені - 140-150 км. Жалпы аумағы 40 мың кв² жетеді. Ойпаттың жер бетінің биіктігі тау бөктерінен 700-900 метрден орталығына қарай 400-500 метрге төмендейді.

Өңірдің жері күлгін қоңыр, сортаң топырақты. Құмды жерлер де кездеседі. Ауданда таулы, далалы және шөлді жерлерде кездесетін өсімдіктер бар. Ағаш пен бұтаның 26 түрі ұшырасады. Тау беткейлерінде, өзен бойында, құм арасында - тал, тобылғы, тікенек, биігірек жерде - қайың аралас терек, одан жоғары аздап қылқан жапырақты орман өседі. Жабайы жануарлардан - арқар, марал, суыр, елік, түлкі, қоян, сасық күзен, қарсақ, ақкіс, жабайы шошқа; құстардан - құр, ұлар, үйрек, көкқұтан, т. б. мекендейді [36] .