Танымдық құзыреттілік сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын
арқылы дамыту
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
мамандығы бойынша
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Нормабақылау:
Атырау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Танымдық құзыреттілікті қалыптастыру мәселесінің зерттелу жағдайы
... .6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастырудың факторлары мен шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 37
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы
дамыту әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 37
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы
дамыту тәжірибесі және оның нәтижесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі. Қазақстандық білім беру жүйесі түбегейлі
өзгерістер нәтижесінде жас ұрпақты білім, білік, дағдымен қаруландырып қана
қоймай, солардың негізінде қоғамның өзгермелі жағдайларына тез бейімделіп,
әлеуметтік-танымдық деңгейде жан-жақты ақпаратты меңгерген, танымдық
тұрғыда құзыретті тұлғаны қалыптастыруды талап етіп отыр.
Білім беру жүйесінің негізгі мақсаттары мен оқыту нәтижесі көп
жағдайда құзыреттілік түсінігімен бірге қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңнамаларын, оның ішінде Білім туралы
заңын, Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылға дейінгі білім беру
бағдарламасын, Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартын негізге алатын болсақ, онда жас ұрпақтың зияткердік
дамуын қамтамасыз ететін, оның келешек бастауыш мектептегі оқуға дайындығы
ретінде танымдық құзыреттілігін дамыту қажеттілігі туындайды [1,2,3].
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігінің қалыптасуын
негізгі білім, білік, дағдылар мен жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар
негізінде мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған оқу қызметі қамтамасыз
етеді. Осыған орай мектеп жасына дейінгі балалардың бойында өзін қоршаған
әлемді тануға деген танымдық құзыреттілігін дамыту негізгі міндеттердің
бірі болып табылады [4].
Құзыреттілік ұғымының мәнін бірқатар ғалымдар ашып көрсетті, мәселен
А.В.Хуторской [5], Л.Е. Курнешова [6], Джон Равен [7], В.А. Козырев, Н.Ф.
Радионова [8], А.К.Маркова, В.Д.Шадриков, Г.Ж.Менлибекова, С.И.Ферхо,
И.А.Зимняя [9], В.Байденко, С.Е.Шишов, Ш.Таубаева, К.Л.Кабдолова,
Б.Т.Кенжебеков, М.Ж.Жадринаның, Д.П.Мучкиннің, А.П.Чернявская, П.Симонов,
М.Чошанов, В.Ландшеер, А.Арғымбаеваның, Р.Дәулетованың, В.Е.Гаибова,
А.Б.Изделеуова т.б. еңбектерін атауға болады. Ресей ғалымы П.Симонов
әлеуметтік құзыреттілік мәселесін көтерсе, М.Чошанов құзыреттілікті
мазмұндық (білім) және процессуалдық (білік) тұрғыда қарастыратын
көзқарастарын білдірді, ал В.Ландшеер құзыреттілікті терендетілген білім
деп түсіндірді [10].
Танымал психологтар Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, Л.И.Божович,
Л.А.Венгер, Д.Б.Эльконин, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, М.Мұқанов т.б. авторлар
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық дамуы сензитивті кезең ретінде
және оны дамытудың тұлғалық негізділігін қарастырған. А.М.Леушина,
А.А.Люблинская, т.б. мектеп жасына дейінгі балалардың анатомиялық-
физиологиялық, танымдық және эмоциялық-еріктік ерекшеліктерін, мектепке
дейінгі тәрбие мәселелері жөнінде Б.Б.Баймұратова, А.Меңжанова,
М.С.Сәтімбекова, М.Т.Тұрыскелдина, Г.Х.Дүкенбаева, А.Е.Манкеш,
Қ.Меңдаяқова, т.б. ғылыми-теориялық және әдістемелік зерттеулер жүргізген.
Адам өмірінің мектепке дейінгі балалық шағында алғашқы таным үрдісі
қалыптаса бастайды. Демек, осы кезеңде мектепке дейінгі білім беру
траекториясын анықтап, соның негізінде танымдық құзыреттілікті дамытуға
көңіл бөлу қажеттілігі туындайды да, бұл өзекті мәселе болып табылады.
Осыған орай, мектепке дейінгі жас кезеңінде қалыптастырылатын құзыреттілік
мазмұны мен мәнін ашуға үлес қосқан ғалымдар Е.М.Алифанова мен Е.Г.Юдина
болатын [11].
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде мектеп жасына дейінгі балалардың
танымдық құзыреттілігінің дамуы бұл бастапқы жеке тәжірибені игеріп,
жаңаны тану, ақпарат жинақтау үрдісі десе де болады. Бұл кезеңде сандық
өзгерістер сапалық өзгерістерге ауысады. Сандық өзгерістер бала өміріндегі
жетекші әрекеті ойын арқылы танымында, қарым-қатынасында, басқа да
әрекеттерде сапалық тұрғыда көрініс табады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту
мәселесі мектепке дейінгі ұйым тәрбиешілерінен, әсіресе ойын арқылы
игерілетін ұйымдастырылған оқу қызметіне баса назар аударуды қажет етеді.
Сол себепті зерттеу тақырыбымызды Мектеп жасына дейінгі балалардың
танымдық құзыреттілігін ойын арқылы дамыту деп таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттіліктерін ойын арқылы дамыту мәселесін теориялық тұрғыдан негіздеу
және оның тәжірибеде тексеру.
Зерттеу обьектісі: мектепке дейінгі ұйымындағы ұйымдастырылған оқу
қызметі.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
ойын арқылы дамыту үрдісі.
Зерттеу болжамы: егер мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттіліктерін ойын арқылы дамыту тиімді болады, егер
1) танымдық құзыреттілік тұлғаның бойынан көрініс табатын күрделі
кіріктірілген сапасы ретінде қаратырылса;
2) мектеп жасына дейінгі балалардың жас және даралық ерекшеліктерін
ескере отырып, танымдық құзыреттілігі қалыптастырылса;
3) танымдық құзыреттілікті дамытуға ықпал ететін ойын әдістемесі
дайындалса және педагогикалық қолдау тапса.
4) мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін бағалайтын
индикатор көрсеткіштері дайындалса және қолданыс тапса.
Зерттеу міндеттері:
- Мектепке дейінгі білім беру саласындағы құзыреттілік ұғымының
теориялық негіздерін айқындау.
- мектепке дейінгі білім беру саласындағы құзыреттілік,
танымдық құзыреттіліктер түсініктерін сипаттау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттіліктерін
ойын арқылы дамыту әдістемесінің тиімділігін тәжірибелік-эксперимент арқылы
тексеру.
Зерттеудің теориялық негіздеріне: зерттеу мәселесіне қарай Білім
туралы заңы, Қазақстан Республикасында 2011-2020 ж. дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы басшылыққа алынды. Жеке тұлғаны сипаттайтын таным,
танымдық белсенділік, танымдық құзыреттілік туралы психологиялық –
педагогикалық тұжырымдар, осы бағытта зерттеу жүргізген ғалым-педагогтардың
ғылыми-әдістемелік еңбектері алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерге талдау; педагогикалық эксперимент, бақылау, мектепке дейінгі
ұйымдардағы педагогтармен сұхбаттасу, индикатор толтыру, көрсеткіштердің
салыстырмалы және сапалық деңгейін талдау негізіне алынған мәліметтерді
математикалық-статистикалық өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезең мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыру мәселенің теориялық тұрғыда зерттелуіне арналды.
Екінші кезеңде – мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық іс-
әрекеттері, танымдық құзыреттілігін ойын арқылы дамыту мүмкіндіктері
қарастырылды. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін ойын әрекетін ұйымдастырудың мүмкіндіктері
анықталып және оларға қажетті әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Үшінші кезең - мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыретілігін
ойын арқылы дамыту әдістемесіне сәйкес тәжірибелік эксперимент жүргізіліп,
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру
мазмұны, әдіс-тәсілдері, оның ішінде ойын әдісі алынған теориялық,
тәжірибелік, эксперименттік нәтижелер жүйеленіп, қорытынды жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытудың
теориялық негіздері анықталды;
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытудағы
ойын әрекетінің мүмкіндіктері анықталды;
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы
дамыту әдістемесі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- зерттеу мәселесіне байланысты ұйымдастырылған оқу қызметі жоспары,
ойындар кешені, картотекасы жасалып тәжірибеге ендіріледі
- зерттеу материалдарын мектепке дейінгі ұйымдарда, педагогикалық
колледждерде пайдалануға болады.
Зерттеу орны: Атырау қаласындағы №22 Еркемай балабақшасы
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кiрiспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ
ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Танымдық құзыреттілікті қалыптастыру мәселесінің зерттелу
жағдайы
Білім беру жүйесіне құзыреттілік тұрғысынан келу мәселесі соңғы
онжылдықтағы отандық білім беру саласындағы жаңалық. Отандық ғалымдар
әлемдік тәжірибелерді негізге ала отырып, білім мазмұнын жаңарту
қажеттілігін тың мәселе ретінде көтерді. Басты себеп қазақстандық білім
беру жүйесі еуропалық деңгейдегі Болон келісіміне қол қоюына байланысты
жаһандық өзгерістерге бет бұрып отыр. Осыған орай қазіргі заманғы білім
беруді реформалау кезеңінде жаңа нормативтік және құқықтық құжаттар
дайындалып, бекітілген [12], онда бала тұлғасын дамытудың басты міндеттері
ретінде баланың әлеуметтенуіне ықпал ететін оның жауапкершілігін және
құқықтық сана-сезімін, руханилығы мен мәдениетін, толеранттылығын
қалыптастыру мәселелері қарастырылған. Осы міндеттерді шешу барысында
қазақстандық білім беруде құзыреттілік тұрғысынан келу бағдары анықталды,
білім алушылардың меңгеретін негізгі құзыреттіліктер тізімі дайындалды.
Педагогикалық ғылым мен практикада құзыреттілік тұрғысынан келу ұғымы
әр түрлі мағынада кездеседі, әсіресе келесі ғалымдардың еңбегінде сан
қырынан талданған: В.И. Байденко, В.А. Болотова, С.Г. Воровщикова,
А.Н. Дахина, Э.Ф. Зеера, И.А. Зимняя, Д.А. Иванова, О.В. Лебедева,
А.К. Маркова, А.М. Митяева, А.М. Новикова, И.Д. Фрумина, А.В. Хуторский,
В.Д. Шадрикова және басқалары [13].
Педагог ғалымдардың кейбірі дәстүрлі оқытудан құзыреттілік тұрғысынан
оқытуға өтуді білім беру үрдісінің барлық құрауыштарын – мақсаттарынан
бастап нәтижесіне дейін түбегейлі өзгерту жолымен қамтамасыз етуді ұсынды
(О. В. Лебедев).
Көптеген ғалымдардың ортақ пікірінше, танымдық құзыреттілік
танымдық процестер қалыптасып, дамып, әрі психикалық күй өзгеріске ауысатын
ерекше психологиялық феномен. Психологиялық зерттеулер негізінен қарайтын
болсақ, танымдық құзыреттілік психикалық, яғни танымдық, эмоциялық-
сезімдік, ерік-жігер процестерінің дамуынан, жаңа психикалық жасалымның
қалыптасуынан құралады [14].
Психологиялық-педагогикалық көзқарастарды зерделей отырып, мектеп
жасына дейінгі балалардың таным құзыреттілігін дамыту мәселесін зерттеу осы
процестің ерекшеліктерін түсініп қана қоймай, мектепке дейінгі ұйымдағы оны
дамытуға бағытталған педагогикалық процесті, жас ерекшелік топтарындағы оқу
қызметін ұйымдастыруда болатын күрделі де, өзекті мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту
қарқынын, деңгейін және жалпы ерекшеліктерін Д.Б.Годовикова, Р.Буре,
Л.Р.Голубева, Н.Н.Подъяков, В.А.Петровский өз еңбектерінде қарастырған
болатын [15]. Осы авторлар мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттілігіне тән негізгі сипаттарын, оның өту қарқыны мен бағыттылығын
анықтап берді.
Мектеп жасына дейінгі баланың өзін қоршаған әлеммен танысуы, үнемі
жаңа дүниеге енуі, ол әрекеттерді бірінен екіншісіне ауыстыра білуі
танымдық іс-әрекеттің басқа да іс-әрекет түрлерінен ерекшелігін айқындайды,
десек те іс-әрекет танымдық белсенділіксіз жүзеге аспайды. Сондықтан
танымдық белсенділік туралы ғылыми деректерді басшылыққа аламыз.
Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық құбылыс ретінде
қарастырған орынды, өйткені бұл мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғалық
сапасының ерекшелігін сипаттауға, мектепке дейінгі ұйымдардағы оқыту
үрдісінде оны қалыптастыру және дамыту жағдайлары мен әдістерін қарастыруға
мүмкіндік береді [16].
Бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерде танымдық даму
мәселесі (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, К.К.Платонов,
Л.П.Буева, В.П.Зинченко, А.А.Люблинская, Л.Ф.Обухова, Н.Н.Подьяков, А.П.
Усова, А.М.Леушина, М.И.Лисина, Г.И.Щукина және т.б.) психологиялық,
педагогикалық жөне биологиялық сипатта айқындалатындығын көрсетті.
Танымдық белсенділікті дамыту мәселесі Л.С.Выготский, А.В.Запорожец,
А.П.Усова және т.б. зерттеушілердің еңбегінде педагогикалық тұрғыда
қарастырылған. Осы ғалымдар өз еңбектерінде баланың өзін қоршаған сыртқы
ортамен, айналасындағы адамдармен, өзараәрекеттестігі көп аспектілі және
баланың танымдық белсенділігін ерте жастан дамыту қажет деген тұжырым
жасады [18,47].
Мектепке дейінгі кезеңде баланың айналасын тануға деген танымдық
қызығушылығы және сол жаңаны, таныс нәрседен белгісіз ақпараттарды білу
арқылы қанағаттанудан туындаған сезімі пайда болады. Мектеп жасына дейінгі
балаларды Негештер? деп те атайды. Өйткені осы жастағы балаларда Неге?
Неліктен? Не үшін? деген сұрақтары арқылы білуге құштарлығы айқын
байқалады. Олар өздерін қоршаған әлем, құбылыстар, заттар және олардың бір-
біріне тәуелділігі мен байланыстарының себеп-салдарын анықтау және оны
түсінуге деген талпынысы байқалады.
Құзыреттілік тұрғысынан келгенде ғалымдардың негізгі ұғымдар ретінде
құзырет пен құзыреттілікті жіктеп қарастырады. Кейбір әдебиет қайнар
көздерінде құзырет пен құзыреттілік білім, білік дағдылары мен тұлғалық
қасиеттерінің бірлігі ретінде, тұлғаның кешенді сапасы
ретінде,қабілеттілік, дайындық, жауапкершілік, сенімділік секілді
қасиеттері ретінде анықталады (В.А. Кальней, В.М. Полонский, Дж. Равен,
В.А. Хуторский, С.Е. Шишов және басқалары) [17].
Құзыреттілік тұрғысын дәстүрлі оқыту жүйесінде қарастыру мүмкін емес,
яғни жаңартылған инновациялық жүйені іске қосу арқылы мүмкін болады [18].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартында құзыреттілік, негізгі құзыреттіліктер ұғымдарына анықтама
берілген [8]:
құзыреттілік - мектеп жасына дейінгі баланың тәрбие, даму, білімділік
деңгейі, қалыптасқан жеке басының қасиеттері, білім нәтижесінің типі;
негізгі құзыреттіліктер - күнделікті, кәсіби немесе әлеуметтік өмірлік
жағдайларда қолданылатын, өмірдегі әралуан проблемаларды шешуге мүмкіндік
беретін білім, шеберлік, дағды, қабілет жиынтығы.
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде қолданыс тапқан құзыреттілік
ұғымына: Құзыреттілік - білім беру мен тәрбиелеудегі құндылықты бағдар,
Құзыреттілік - мектепке бару сатысындағы дамудың күтілетін нәтижесі
немесе Құзыреттілік - білім, білік дағдылардың жиынтығы деген анықтамалар
беріледі. Байқап отырғанымыздай, құзыреттілік түсінігі мектепке дейінгі
білім беру жүйесінде, тәжірибеде, кәсіби мәтіндерде синоним ретінде
қолданылады.
Құзыреттіліктің мәні мен құрылымын талдау жасау үшін педагогика мен
психологияның, мектепке дейінгі білім беру жүйесінің ғылыми жаңалықтары мен
мектепке дейінгі ұйымның қазіргі заманғы тәжірибесі мен әдістемесін назарға
алған жетекші авторлардың еңбектерін басшылыққа алуға болады.
Әдістемеші ғалымдардың (Р.Б.Стеркина, О.Л.Князова, Е.Ю.Юдина) пайымдауы
бойынша құзыреттілік, шығармашылық қабілеттер (креативтілік), білімге
құмарлық (зерттеушілік қызығу) бастамшылдық (өзбеттілік, еркіндік,
тәуелсіздік), коммуникативтілік (әлеуметтік дағдылар), Мен бейнесі
(әлемге сенім, қорғаныс сезімі), жауапкершілік, еріктілік секілді қасиеттер
жас ерекшелік сипаттамалары ретінде көрініс табады.
Авторлардың талдауы көрсеткендей, құзыреттілікті басқа көрсеткіштермен
бірге бір қатардан орын алады, яғни тұлғаның басқа да көрсеткіштерімен
өзара байланысты болады.
Жоғарыда аталған кейбір ғалымдардың құзыреттілік ұғымына берген
талдауын қарастырайық. Е.Г.Юдина: Құзыреттілік - индивидтің жай ғана
ақпаратпен қамтамасыз етіліп қана қоймай, бұл ақпаратты қолдана алатын,
сондай-ақ оны жеке шешімдерді қабылдау мақсатында пайдаланатындығын
болжайтын даралық жекелік сипаттама деген анықтама берген [19].
Осы анықтамадан шығатын түйін: құзыреттілікті жеке шешім шығару,
дараландыру, дербес әрекет, индивидтің іс-әрекетінің субьективтілігіне
негізделген құзыреттіліктің негізгі мән-мағынасына байланысты анықталды.
Соңғы кезде ресейлік мектепке дейінгі білім беру саласының теориясы
мен әдістемесін зерттеуші ғалымдардың бірі М.В.Крулехт құзыреттілік
ұғымына мән бере отырып, құзыреттілік мектепке дейінгі ұйымдағы мектеп
жасына дейінгі балаларға беретін білім, білік, дағдының нәтижесі деп
өзіндік пікірін ұсынды [6].
М.В.Крулехт ресейдің Детство мектепке дейінгі білім беру
бағдарламасында мектепке дейінгі жас кезеңіне тән маңызды нәтиже ретінде
заттық құзыреттілікті (қоршаған ортадағы объектілер жайындағы түсінік) және
әлеуметтік құзыреттілікті (ересектердің еңбек циклі, білімнің мазмұны
жөніндегі түсінігі, балада субьект ретінде іс-әрекет түрлерінің дамуы,
еңбек іс-әрекетіндегі өзін-өзі ұйымдастырудың дағдылары) қарастырған. Ал
осы аталған құзыреттіліктерді қалыптастырудың негізгі формасы
ұйымдастырылған оқу қызметінде (сабақта), ал ұйымдастырылған оқу қызметі
ойын формасында жүзеге асады.
Ғылыми әдебиетте құзырет және құзыреттілік ұғымдарына түрлі
анықтамалар табуға болады, сонымен қатар, олардың құрылымдық күрделілігін,
жүйелілігін, пәнаралығын, интегративтілігін, вариативтілігін, әлеуметтік
және тұлғалық мәнін т.б. көрсетеді. Сондықтан, құзыреттілік тұрғысын
дәстүрлі түсіндірмелі-иллюстративті оқытуда жүзеге асыру мүмкін емес.
Бұл ұғымдарды іс-әрекеттің объективті-субъективті шарттары негізінде
айырған дұрыс. Сонда объективті шарттар (адамның міндеттері, құқықтары және
жауапкершілік аясы) құзырет мәртебесіне ие болса, субъективтілері
(психофизиологиялық, әлеуметтік, жеке тұлғалық, рухани және кәсіби сапалар)
құзыреттілік деп танылады [20].
Білім беруді жүйелеуде құзіреттіліктің негізгі қажет ететін өзгертулері
барлық педагогикалық жүйеде сатыланады: құндылығында, оқыту мен
тәрбиелеудің мақсаты мен нәтижесінде, білім беру мазмұнында, мұғалімнің,
оқытушының, білім алушылардың іс - әрекетінде, білім беру процесін
технологиялық қамтамасыз ету, орта білім беруде ішкі ортаның отьасымен,
өндіріспен, қоғаммен, БАҚ, мемлекеттік органдармен қарым – қатынаста
көрінеді т.б.
Мектепке дейінгі білім беруде құзыреттілік ұғымын авторлар келесідей
мағынада қолданады.
А) Білім беру мен тәрбиелеудегі құндылықты бағдар ретінде
Б) мектепке бару сатысындағы дамудың күтілетінт нәтижесі ретінде
В) Білім, білік дағдылардың жиынтығы ретінде.
Мектепке дейінгі білім беруде, тәжірибеде, мәтіндерде құзыреттілік
түсінігі синоним ретінде қолданылады.
Берілген ұғымдарды мектепке дейінгі білім беру теориясы мен
тәжірибесінде авторлар әртүрлі мағынады қолданады.: ББД жиынтығы ретінде,
іс-әрекеттің әлеуметтік қабылданған тәсілдерінің үлгілерін меңгеру ретінде,
табысты болуға мүмкіндік беретін қабілет ретінде.
Талдау жасау үшін мектепке дейінгі білім берудің қазіргі заманғы
тәжірибесі мен әдістемесінің жетекші авторларының еңбектеріне жүгінуге
болады.
Авторлар (Р.Б.Стеркина, О.Л.Князова, Е.Ю.Юдина) анықтауы бойынша жас
ерекшелік сипаттамалары ретінде көрінеді: құзыреттілік, шығармашылық
қабілеттер(креативтілік), білімге құмарлық (зерттеушілік қызығу)
бастамшылдық (өзбеттілік, еркіндік, тәуелсіздік), коммуникативтілік
(әлеуметтік дағдылар), Мен бейнесі (әлемге сенім, қорғаныс сезімі),
жауапкершілік, еріктілік [21].
Алғашқы талдау құзыреттіліктің басқа көрсеткіштермен бір ретте
табылатындығын көрсетеді, яғни тұлғаның басқа да көрінулерімен жалғасатын
қандай да бір үздік, жекелік бар болады [22]. Е.Г.Юдинаның құзыреттілік
түсінігін толығырақ қарастырамыз. Мұнда құзыреттілік ұғымы индивид жай ғана
ақпаратпен қамтылған және бұл ақпаратты қолдана алатын, бірақ оны жеке
шешімдерді қабылдау мақсатында қолданатындығын жорамалдайтын жекелік
сипаттама ретінде қарастырады. [23, 24]
Жеке тұлғаның ББД-ның көлемінің есепке алынуын ескере отырып,
индивидтің ББД-ны қолдана білуі керектігін және осы аталған қабілеттерді
жекелік шешім қабылдаудың негізі ретінде қолдануы қажет. Біздің құзыретке
деген анықтамамыз құзыреттілікті жеке шешім шығару, жекелендіру, өздік
әрекет, индивидтің іс-әрекетінің субьективтілігіне негізделген
құзыреттіліктің негізгі мағынасына байланысты анықталды.
Мектеп жасына дейінгі балада түйінді құзыреттіліктің қалыптасуын біз іс-
әрекетте қалыптасушы жеке әлеуметтік тәжірибемен, бала тұлғасының даму
ерекшелігімен, жастық жаңа өзгерістермен байланысты құзыреттіліктің алғашқы
белгілерінің пайда болуы мен даму үрдісін айтамыз. Мектеп жасына дейінгі
түйінді құзыреттіліктің қалыптасуының негізгі айрықша ерекшелігі балалардың
іс-әрекетті орындау үрдісінде құзыреттіліктің игеріліп, көрінісінің бірігуі
болып табылады. Мысалы, коммуникативті құзыреттіліктің игерілгендігі және
көрінуі тікелей қарым-қатынас кезінде жүзеге асады: сұрақ қоюда, ой
білдіруде, өзінің сезімдері туралы айтқан кезде бала сұрақ қоюды, пікірін
білдіруді, өзінің жағдайын түсінідіруді үйреніп, өзінің іскерлігін бір
нәрсені нақтылап, түсіну үшін және ақпарат алу үшін қолданады. Бала қарым-
қатынас кезінде сөздік қорын арттырып қана қоймай, сонымен қатар, өз-өзіне
және басқаларға деген қатынасын қалыптастыруға, өз пікірін нақты және
түсінікті етіп құруға үйрететін кері байланысқа ие болады [25,26].
Мектепке дейінгі жас және мектепке дейінгі білім беруде түйінді
құзыреттіліктің қалыптасуы бұл бастапқы жеке тәжірибені игеріп, ұғыну
мәселесі, әмбебап іскерліктерді сандық жинақтау үрдісі. Сандық өзгерістер
сапалық өзгерістерге әкеледі, бірақ ол үшін баланың жеке тәжірибесіне
негізделген белгілі бір сапалар жинақталу керек. Сандық өзгерістер бала
өміріндегі жетекші ермегімен – танымында, әлеуметтік қатынасында,
әрекеттерде көрінеді. Инициативаны біз құзыреттіліктің екі негізі бойынша
көріну көрсеткіші ретінде бөлгенбіз: Джон Равен бойынша инициативтілік, а)
құзыреттілікті болуын дәлелдейді және ә) нақты жағдайда құзыреттіліктің
көріну сипаты туралы түсінік береді. Нақты жағдаяттарды шешу деп
қалыптасқан жағдайдың жиынтығы мен осы жағдайдағы баланың шынайы
әрекеттерін түсінеміз.
Инициатива баланың белсенділігі, қызығушылығы, яғни жалпы ермегі
туралы, соған сәйкесінше тәжірибенің игерілуі туралы мәлімет береді.
Д.Равеннің анықтауы бойынша инициатива негізінде баланың әрекеттерін
мақсатты, мәнді ететін ішкі мотивация баланың ішкі резервтерін
қуаттандырып, сыртқы ресурстарына белсенді көңіл бөлінуіне, яғни
құзыреттілігін көрсетуіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ішкі мотивация
инициативаны іріктеулі етіп, әр бала бұдан игеріліп отыратын түсініктерден,
әрекеттерден және алынған нәтижеден өзінің тәжірибесін толықтырады. Жастық
жаңа өзгерістер негіз құрап, көбіне инициативаның мазмұнын анықтайды. Бір
жастағы бала белсенді әрекетке ұмтылады, өйткені бұл жаста ол өзінің іс-
әрекетінің субъектісіне айналады. Л.И.Божович Жеке Мен жүйесінің пайда
болуы ретінде анықталатын үш жастағы жүйелі жаңарулар балаға өзін іс-
әрекеттің субъектісі ретінде сезінуіне мүмкіндік береді, яғни іс-әрекетін
өзінің қалауы бойынша жүзеге асыру ғана емес, сонымен қатар, осы іс-
әрекеттің қоғамдық ортаға, өзіне және басқа адамдарға әсерін ұғына алады
[27]. Әлеуметтік Мен ішкі позициясының қалыптасуынан тұратын жеті жастағы
жаңару балаға есеп көзін өзгертуге, басқа адамның пікірімен санасып,
олардың позициясында қалуға мүмкіндік береді. Осыдан үш жастағы және бес-
алты баланың инициативасындағы айырмашылығын көреміз. Анағұрлым айырмашылық
олардың бағдарының диапазоны кеңейіп, мазмұны өзгеретінінен тұрады. Бұл
айырмашылық жақын заттардан, қоршаған орта құбылысынан, үш жасар баланың
жақын адамдарынан алты жасар баланың анағұрлым кең кеңістігіне дейін
аралықты қамтиды. Нәтижесінде бала әлем және өзі туралы кең түсінікке,
басқа адамдармен және жануарлармен өзара қатынастың алуан түрлі
тәжірибесіне, қандай да бір жағдайда өзін-өзі ұстау және мінез-құлық
тәжірибесіне ие болады. Ал осы кезде құзыреттіліктің түрлері мен мазмұны
өзгеріске ұшырайда ма, жоқ. Екі жасар, үш жасар немесе алты жасар бала да
кезкелген ақпаратты алу үшін басқа адамдарға сұрақ қояды немесе кітапқа
жүгінеді. Бұл жағдайда түйінді құзыреттіліктің түрлері емес, жастан жасқа
қарай игеріліп, жүзеге асырылатын құзыреттіліктің мазмұны, заттарға,
әрекетке, нәтижеге деген баланың қатынасы, мінез-құлық тәсілдері өзгереді.
Дж.Равеннің ізімен біз бөлген құзыреттіліктің когнитивті
(интеллектуалды-танымдық), еріктік және аффективті компоненттері баланың
әлеуметтік, когнитивті, ақпараттық, іс-әрекеттік құзыреттілігінде болып,
баланың мінез-құлық және әрекет тәсілдері, өзіне, өзгелерге және қоршаған
ортаның алуан түрлі көріністеріне қатынасы туралы, қоршаған орта мен оны
тану тәсілдері жөнінде субъектіленген түсінігіндегі шешім қабылдаудың іс-
әрекеттік негізі, қатынасы және мазмұны ретінде көрінеді.
Түйінді құзыреттіліктің барлық түрлерінің негізінде тұлға сапасы және
іс-әрекет түрінде рефлексия қалыптасады. Біз рефлексия адамға өзінің ойын,
эмоционалды жағдайын, әрекеттері мен қатынасын, жалпы барлық арнайы
талдаулар мен бағалаудың, практикалық өзгерістер мен дамудың пәні ретінде
өзін жасауға мүмкіндік беретін ерекше адами қабілет ретінде қарастырамыз
Рефлексия іс-әрекеттің ішкі жоспары ретінде пайда болып, инициативалы
әрекетте пайда болған қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қажет жаңа
ақпаратты іздеуде, өзінің жеке жетістіктерін бағалауда, яғни субъектінің
негізгі жағдайды, мақсаттар мен жеке іс-әрекет тәсілдерін пәндік жағдаймен
бөліп, талдап және сәйкестендіру қабілетінен көрінеді [28].
Мектеп жасына дейінгі балада түйінді құзыреттіліктің қалыптасуындағы
сапалық өзгерістерді біз рефлексияның, яғни баланың өзін өзінің әрекетін,
жетістіктері мен мақсат-мүдделерін саналы ұғынуының дамуымен
байланыстырамыз. Мектеп жасына дейінгі ұғынудың дамуы біртіндеп жүреді –
алдымен бала өзін іс-әрекеттің субъектісі, кейін таным субъектісі, ал одан
кейін әлеуметтік қатынастар субъектісі ретінде танып қабылдайды. Дегенмен
ұғынудың қандай да бір кезеңінің пайда болу шегін бөліп көрсету мүмкін бе?
Алайда біздің ойымызша, рефлексияның дамуы өте жеке және баланың тек жеке
ерекшеліктерімен ғана байланысты емес, сонымен қатар, көп жағдайда
әлеуеттік жағдаятпен байланысты, өйткені рефлексия бұл ең алдымен сөздігі
сезімнің, ой мен әрекеттің көрінісі болып табылады. Ал ол үшін қажет жағдай
жасалу керек. Сәйкесінше, мектеп жасына дейінгі баланың құзыреттілігі
өзгерістер инициативасының (сандық) және рефлексияның (сапалық) артуымен
байланысты.
Мектеп жасына дейінгі баланың түйінді құзыреттілігінің мазмұны болып не
табылады? Біз түйінді құзыреттілікті басқа да құзыреттілік түрлерін,
мысалы, кәсіби құзыреттілікті игеріп қолдану үшін негіз болып табылатын
әмбебап және базалық ретінде анықтағап отырғандықтан, бұл басқа адамдар
қоғамында өмір сүруге, әлеуметтік қоғамға енуге, келісімге келуге, ақпарат
көздерін қолдануға және әрекет етуге дайындығымен және қабілетімен.
Мектепке дейінгі жаста түйінді құзыреттіліктің қалыптасып, көрінуінің
айырықша ерекшелігі, біздің көзқарасымыз бойынша, екі үрдісті арнайы бөлуге
болмайтындығында болып табылады. Бұлар білімді теориялық игеру процесі,
мысалы қалай әрекет етуге болады, қалай сөйлеп, ақпарат көздерін қалай
қолданған жөн және алынған білімді шынайы қолдануды жүзеге асыру процесі.
Бұл процес кәсіби құзыреттілікті қалыптастыруда жүзеге асады. Мектепке
дейінгі жаста түйінді құзыреттіліктің қалыптасуы іштей және белсенді іс-
әрекет негізінде жүреді. Яғни ақпараттық немесе коммуникативтік
құзыреттілікті игеру үшін балаға ақпарат көздерімен жұмыс жасап, қарым-
қатынасқа түсуге тура келеді. Ол үшін бұны қалай жүзеге асырылатыны жөнінде
білімнен гөрі іскерлік қажет. Бұл жағдайда біз А.Н.Тубельскийдің әмбебап
іскерлігіндегі түйінді құзыреттіліктің мәні шартты түрде танымдық әмбебап,
коммуникативті әмбебап және іс-әрекеттік әмбебап болып бөлінуі мүкін деген
идеясына жүгінеміз. Әмбебеап іскерліктер игеру секілді. А.В.Хуторской
игеру жеке білім алудағы жетістікке жету мен бұрын адамзат қол жеткізген
жетістіктерді игерудің біруақыттылығын білдіреді. Игеруге шынайылық және ол
туралы білім жатады. Мектеп жасына дейінгі баланың түйінді
құзреттілігінің құрылымы мен мазмұнын сипаттау үшін біз әмбебап
іскерліктер ұғымын интеллектуалды танымдық және мінез-құлықтық негізді,
баланың объектіге (жағдайға, құбылысқа, басқа адамдарға, өзіне деген)
қатынасын, Дж.Равен бөлген когнитивті, аффективті, еріктік компоненттерді
қоса қолданамыз[29].
Мысалы, әлеуметтік құзыреттілікті сипаттай отырып, біз әр түрлі
әлеуметтік топтармен және жеке адамдармен (кішкентайлармен, құрдастарымен,
ересектермен, үлкендермен) қарым-қатынасты орнатып, жүзеге асыру
іскерлігін айтамыз. Бұл жағдайда бала қарым-қатынастың екі жағына да
қызықты болатын мазмұнды тауып, назар аудартудың тиімді тәсілдерін қолдана
білу керек. Бір немесе бірнеше игерілген әрекет тәсілдері жеткіліксіз.
Біз білімнің мәнін және маңызын жоққа шығармаймыз, біз баланың іс-
әрекетінің барысында білімі мен тәжірибесі мықты және анағұрлым субъективті
болатынын айтамыз. Сонымен, мектеп жасына дейінгі түйінді құзыреттіліктің
қалыптасып, көрінуі жеке психологиялық ерекшеліктерімен және әлеуметтік
ортаның ерекшеліктерімен байланысты субъективті таңдаулы сипатқа ие.
Таңдамалылық және субъективтілік түйінді құзыреттіліктің мазмұнын жасқа
бөлу үшін негіз болып табылады. Бұл жағдай түйінді құзыреттіліктерді игеру
көрсеткіштерін бөлу жөнінде ойлануды мәжбүрлейді.
Бұнда бірнеше негіз бар. Біріншіден, құзыреттілік тұлғалық сипаттама
және мектепке дейінгі жаста тұлғаның алғашқы қарқынды даму процесі жүреді.
Белгілі бір жасқа тән заңдылықтар мен белгілердің бары сөзсіз, бірақ та
жеке қол жеткізген жетістіктері маңызды да мәнді болып табылады.
Екіншіден, мектепке дейінгі жасқа қатысты, біз түйінді құзыреттіліктің
бастап қалыптасуын, яғни алғашқы белгілердің көрінуін айтамыз.
Үшіншіден, мектепке дейінгі білім беру балаға нормативті талаптар
қойылмайтын жалғыз білім беру сатысы. Яғни бұл сатыда жетістіктерді
саралап, бағалау жоқ.
Төртіншіден, қазіргі мектепке дейінгі білім берудің теориясы мен
практикасы тұлғалық-бағдарлы деп анықталып, білім беру траекториясын
жекелендіруді қамтамасыз ететін технологиялар өңделуде. Осыған қатысты
түйінді құзыреттіліктің деңгейлерін сипаттау (төменгі, орта, жоғарғы немесе
алғашқы, екінші, үшінші) дұрыс қадам болмас еді [30].
Мектепке дейінгі жаста және мектепке дейінгі білім беруде түйінді
құзыреттіліктің бастап қалыптасуының нәтижесі ретінде біз баланың таным
үрдісіндегі, әлеуметтік қарым-қатынасты орнатып, оны ұстануда ішкі
әлеуметтік-бағдарлы мотивпен (білу, тану, қамқор болу және т.б.), баланың
жеке құндылықтарымен және әлеуметтік ортақ құндылықтарымен (ең алдымен
отбасының) шартталған іс-әрекетті ұйымдастырып, жүзеге асыруда
инициативаның көрінуін, баланың өз жетістіктерін (бұлар балаға өз күшіне
және мүмкіндігіне сендіреді), қиындықтар мен алдағы мақсаттарын ұғынуын
қарастырамыз. Балалардағы түйінді құзыреттіліктің қалыптасып, көріну
нәтижесінің сипаты құрастырушы түрінде болу керек.
Түйінді құзыреттіліктің мектепке дейінгі білім берудің құндылығы мен
мақсаты (нәтижесі) ретінде қолдану жаңадан қалыптасушы құбылыс және
көптеген еркін дамушы жүйелер секілді мән-мағынаны іздестіруде ашық. Біз
түйінді құзыреттілікті сипаттау тәсілдері, жас шекараларын белгілеу және
олардың көрсеткіштері туралы мәселенің соңғы және толық шешімі деп айтуға
таласпаймыз.
Құзыреттілікті дамыту үшін авторлар баланың қажеттілігіне жақын, әрбір
баланың жекелігін ескере отырып, фронтальды, топтық сабақтарда
ұйымдастырушылық оқыту енетін білім беру үрдісін ұсынған болатын.
Авторлардың ойынша жекелік-бағдарлы тұрғының ерекшелігі пелагогтардың оқыту
құралы мен оның мазмұнын еркін таңдауда; баланың қызығушылығы мен
қажеттілігін ескере отырып, ашықтық пен модификацияда болып табылады.
Автордың пікіріне сүйенсек, құзыреттіліктер ересектердің балаларды
оқытуынан, балалар мен ересектердің қарым-қатынасынан, бірлескен және
өзбетті ойындар салдарынан туындауы керек. Құзыреттіліктер қалыптасқан,
жүйелі және бара - бара әр балада болуы керек. Педагог мазмұн мен
құралды таңдауда еркін және мұғалім балада құзыреттіліктің қалыптасуы мен
оның шекарасын анықтайды.
Әрбір оқытушы мұны қалыптасқан кәсіби- тұлғалық тәжірибеге байланысты
баланың жеке әлемін ескеруі де, ескермеуі де мүмкін.
3-тен 7 жас аралығындағы балалардың танымдық құзыреттілігінің мазмұны
мен құрылымын зерттеген Н.И.Белоцерковец болды. Ол өз жұмысында танымдық
құзыреттілікті Мен-қоғам түсінігінде қарастырып, тұлғаның өз іс-әрекетін
ұйымдастыруға және саналы бағдарын таңдауға деген қабілетінен
көрінетіндігін айтты [31]
Баланың танымдық құзыреттілігін автор қоғам-әлеуметтік қағидаларына
тұлғаның бейімделі деңгеі ретінде қарасьтырады. Себебі әлеуметтік бейімделу
тұлғаның әлеуметтік қатынастарға енуінің алғашқы кезеңі болып табылады.
Н.И.Белоцерковецтің танымдық құзыреттілікке берген анықтамасында
баланың қоғамнан берілген әлеуметтік қағидаларға бейімделуінің деңгейінде
ерекше назар аударған.
Н.И.Белоцерковецтің жұмысында мектеп жасына дейінге баланың
әлеуметтік құзыреттілігінң келесідей мазмұндары көрсетілген: өзіндік
бағалауының дамуы, нәтижелі бейімделу, конфликтілі жағдайларды шешу
қабілеттілігі, мінез-құлықты реттей алу қабілеті, жағымды әлеуметтік
статус; балабақшаға деген жағымды қарым-қатынас, естің даму деңгейі, Білім
деңгейінің мемлекеттік талаптарға сәйкестігі, үйірмен жұмыстарымен
шұғылдану.
Тұлғалық көріну критерийлерінің алмасу сезімі туындайды - әлеуметтік
нормаларды игеру және оларды қолдану (конфликтілі жағдайларды шешуге
қабілеттілігі, мінез-құлықты реттеу біліктілігі); игеру үшін базалық ьолып
табылатын факторлар (психикалық функциялар); эмоционалды жағымды жағдай
(жағымды әлеуметтік статус); мектепке дейінгі білім беру сапасына деген
мемлекеттік стандарт талаптары мен әлеуметтік белсенділіктің сыртқы
факторлары, баланың тұлғасына қатысты емес тікелей қатынастар критерийі.
Н.И.Белоцерковец бойынша құзыреттіліктің қалыптасуының негізгі құралы
арнайы ұйымдастырылған – оқыту, тәрбие процесі; отбасының, балабақшаның,
әлеуметтік, институттың және қоғамдық ұйымдардың тіртұтас білім берушілік
кеңістігін құру.
Н.И.Белоцерковец идеяларын талдау мынадай тұжырым жэасауға мүмкіндік
береді: танымдық құзыреттілік тұлғаның кейбір сапаларының жиынтығын игеруге
мүмкіндік беретін сыртқы талаптар мен әлеуметтік шарттарға бейімдеу ретінде
қарастырылады. Бұл орайда әлеуметтік әрекетті қабылдаумен қатар оны жасаушы
тұлғаның жеке шығармашылық белсенділіктерінің аспектілері шығарылады немесе
жай ескерілмейді [32]. Жоғарыда аталғандардың негізінде біз танымдық
құзыреттілік әлеуметтік өзара әрекеттің әр түрінде және әрбір кезеңінде
пайда болатын әлеуметтік қатынастарды белсенді шығармашылық игеруден,
баланың тұлғааралық және тұлғаішілік әлеуметтік позициялар мен қатынастарды
құру мен реттеудің негізі болып табылатын негізгі этикалық нормаларды
шығармашылық қабылдаудан тұратынын айтамыз.
Ұйымдастырылған оқу қызметі – білім мазмұнын білуге ынтасы, құштарлығы және
оны қабылдауы. Мектеп жасына дейінгі ересек топ балаларына суретті көрсету
әрекетке деген қызығушылығын туғызбайды, себебі балалар сондай бай ақпарат
әлемінде өмір сүруде. Сондықтан балалардың қазіргі даму психологиясын
негізе ала отыры, ақпараттар ағынанан бала жасына лайықты мәліметтерді
алып, өңдеп, ойын мазмұнына енгізуге болады.
Ойынның нәтижесінде
Баланы балабақшадан бастап ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай
алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету
керек. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы
және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі
ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде
сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар ғана
қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары
болып саналатын бастауыш мектептің орны ерекше.
Қазіргі замандағы білім беру кеңістігіндегі үлкен мақсат: танымдық
әрекетпен қатар өмірдің барлық саласындағы белсенді, танымдық белсенділігі
дамыған, еркін және жан — жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан
алуан қиындықты шеше білу тек шығармашыл адамның қолынан келеді. Танымдық
іс-әрекетке бейім баланың бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық
сияқты қасиеттер мен қатар ерекше ой қызметі, қайшылықтарды түсіну,
заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық болу керек (1.1-
суретте).
Сурет 1.1 Танымдық әрекеттің құрамдас бөліктері
Баланың танымдық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалу тиіс.
Олар:
Танымдық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
Жүйелі түрде танымдық әрекет жағдайында болуы;
Ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
Оқушының танымдық іс-әрекетіне жағдай туғызу;
Тұлғаның танымдық іс-әрекетіне жағдай туғызу дегеніміз — баланы ойлай
білуге үйрету екені сөзсіз. Бүлдіршіннен танымдық қабілетті талап етпес
бұрын, оны соған үйреткен жөн. Баланың зейінін, есін, қиялын, интеллектісін
дамыта отырып, ойлау қабілетін, танымдық іс-әрекетін жоғары деңгейде
көтеруге болады.
Мектепалды даярлық топ балалардың танымдық әрекетін дамытуға бағытталған
оқу іс әрекеттерінің жоспары жасалып, өткізілді
Танымдық құзыреттілік – мектепке дейінгі жастағы баланың өмір сүру
құқығынан, тұлғаның дамуға құқығынан, субъектінің өмірлік әрекет пен
өмірлік шығармашылығына құқығынан, қоғамның мүшесі болу құқығынан
туындайтын мүмкіндігі.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастырудың факторлары мен шарттары
Психологиялық-педагогикалық сөздікте фактор ұғымы қандай да бір
үрдістіңсипатын немесе оның жекелеген қасиетін, механизмдерін және жүру
сатысын анықтайтын қозғаушы күш, себеп-салдар ретінде айқындалады [33]. Біз
зерттеу жұмысымызда фактораларды мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытудың қайнар
көзі ретінде қарастырамыз
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін қалыптастыру
үрдісін ұйымдастыру барысында ішкі және сыртқы факторларды ескеру қажет.
Біздің көзқарасымызша, келесі сыртқы факторларды айқындауға болады:
( педагогикалық факторлар – оған: педагогикалық кадрлардың кәсіби
біліктілік деңгейі, бала тұлғасын қалыптастыруда танымдық құзыреттілігін
арттыру қажеттілігі; білім беру үрдісін бағдарламалық-әдістемелік
қамсыздандырудың қоршаған әлеуметтік орта ерекшелігі мен құндылықтарына
сәйкестігі; танымдық оқу қызметінің педаогикалық технологияларын таңдау;
( әлеуметтік факторлар – бұл білім беру ұйымдарының қызметін жүзеге
асырудың әлеуметтік жағдайы; білім беру ұйымының әлеуметтік мәдени және
блім беру мүмкіндіктері; әлеуметтік-педагогикалық кадрлардың
қамсыздандырылуы, білім беру үрдісіндегі субьектілердің өзара әрекеттестік
және ынтымақтастық деңгейі;
(әлеуметтікмәдени факторлар – келесі сипаттармен көрініс табады:
білім беру үрдісіндегі барлық субьектілердің бала тұлғасын әлеуметтікмәдени
тұрғыда дамытудың ортақ мақсаты мен бағдары; мектепке дейінгі ұйымдағы
білім беру кеңістігінің мәдени дәстүрлерін дамыту; аймақтың немесе туған
өлкенің ұлттық-мәдени құндылықтарын сақтау және дамыту мүмкіндіктері.
Ішкі факторларға біз психологиялық факторларды жатқызамыз:
мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелігі, баланың субмәдениеті, оның
әлеуметтік тәжірибесі, құндылық бағдары, қажеттіліг мен мотивациясы, мектеп
жасына дейінгі балалардың оқу қызметін ұйымдастыру шарттары, құрлдары мен
технологиялары.
Біздің пікірімізше, біздің айқындаған факторлар тобы мектеп жасына
дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы дамытуға оң ықпалын
тигізеді. Педагогикалық факторлар тобындағы факторлар – жетекші
факторлар, олар білім беру үрдісінде көрініс табады және баланың даралық
ерекшеліг тәуелді болатын психологиялық факторлар тобына әсер етеді.
Педагогикалық топтар факторлары басқаруға икемді келеді, өйткені
пәнге деген қызығушылық, егер адам осы қызметпен айналысса ғана дамиды.
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыру үшін оларды ойын формасында құрылған ұйымдастырылған оқу
қызметіне қатыстыру қажет, және де бұл жерде балалардың тұлғалық-даралық
ерекшеліктері ескеріледі.
Әлеуметтік факторлар тобы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына
тәуелді болғандықтан біз осы факторларға әсер ете алмаймыз, бірақ оларды
мектепке дейінгі білім беру кеңістігін ұйымдастыру барысында ескеру қажет.
Біз осы факторлардың әсерін мектеп жасына дейінгі балалардың
танымдық құзыреттілігін дамытуға бағытталған педагогикалық қызметті жүзеге
асыруда ескере жүруіміз қажет.
Өзіміздің зерттеуімізде жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттілігін дамыту шарттарына де ерекше көңғіл бөлеміз.
Шарт – даму факторларына жағымды немесе керағар әсер ететін ішкі және
сыртқы жағдайлар, мысалы оқу қызметіне дайындық, ынталандырушы орта,
материалдық-техникалық және ресурстық қамсыздандыру және басқалары [33].
Мектепке дейінгі ұйымның білім беру кеңістігінде мектеп жасына
дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытуға бағытталған зерттеулер
жүргізе отырып, біз осы құзыреттілікті қалыптастыруға арналған
педагогикалық шарттарды анықтадық және нақтыладық.
Педагогикалық әдебиеттер мен педагог-тәрбиешілердің тәжірибесіне
талдау жасау бізге мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
дамытудың ішкі және сыртқы шарттарын айқындауға мүмкіндік берді.
Танымдық құзыреттілікті дамытудың ішкі шарттарына біз білім беру
ортасын, материалдық-техникалық базаны және ресурстық қамсыздандыруды
жатқыздық.
Білім беру ортасы А.Л. Веряева, Т.Г. Ивошина, Г.А. Ковалева, В.В.
Рубцова, В.И. Слободчикова, білім беру ортасын ұйымдастырудың басқарушылық
бағдарына маңыз берілген.
Жалпы ортаның тұлғаны дамытушылық ықпалы әсер етудің екі тобымен
қамтамасыз етіледі: педагогикалық ұйымдаспаған орта тұрғысынан (отбасы,
көше т.б.), педагогикалық ұйымдасқан орта тұрғысынан (балабақша, мектеп).
Ұйымдасқан педагогикалық үрдіс ұйымдастырылмаған қоршаған ортаның
тәірбиелік ықпалымен сәйкес келгенде, бала тұлғасына педагогикалық тұрғыда
ықпал ету тиімділігі күшейеді.
Ортаны педагогикалық тұрғыда ұйымдастыру тұлғаны дамыту үшін
ұйымдастырылмаған әлеуметтік ортаның жағымды мүмкіндіктерін қолдану дегенді
білдіреді. Ұйымдасқан және ұйымдаспаған орта мүмкіндіктеріне сүйене
отырып, педагог-тәрбиеші тәрбие мен оқытудың мақсаттарына қол жеткізеді.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартында (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №
1080 қаулысымен бекітілген) тәрбиеленушілердің және білім алушылардың
дайындық деңгейіне қойылатын талаптар айқын көрініс тапқан [3].
Әрбір жас кезеңіндегі құзыреттіліктерді меңгеру деңгейі берілген. Біз
зерттеу мәселемізге қатысты танымдық құзыреттілік сипаттамасын қарастырып
отырмыз (1.1-кесте):
Танымдық құзыреттілік
№ Құзыреттілік 1 жастан бастап 3 3 жастан бастап 5 5 жастан бастап 6
көрсеткіштері жасқа дейін жасқа дейін жасқа дейін
1 Заттардың Заттардың түрін, Заттарға тән Заттардың
қасиеттерін негізгі түсін, белгілер мен қасиеттері мен
бағдарлау пішінін, айырмашылықтарды белгілерін
фактурасын ажыратасипап сезу, есту, танымдық қызмет
алады иісін сезіп дәрежесінде
қабылдау негізіндеқарастырады
атайды
2 Қоршаған ортаныАдамдар мен Тірі және өлі Көрнекі-әрекеттік
тану олардың табиғат пен және
іс-әрекеттеріне қоғамдық өмірдің көрнекі-бейнелі
қызығушылық пен себеп-салдарлық тұрғыда танымдық
құштарлық қарапайым міндеттерді шеше
білдіреді байланысын алады, ұқсастығы
түсінеді, ол мен ерекшелігін
туралы 2-3 ажыратуға, түрлі
сөйлеммен айта негіздемелер
алады бойынша
топтастыруға және
жүйелеуге
қабілетті
3 Құрастыру Ересектердің Құрылыс материалынҚұрастырудың
дағдылары көрсетуімен таңдау кезінде бірнеше қарапайым
қарапайым дербестік жалпылама
құрылыстарды жасайбілдіреді, тәсілдерін
алады құрылысты әдемі меңгереді және
жасауға тырысады түрлі нәтижеге
жету үшін бір
тәсілді қайталай
береді
4 Экологиялық Жануарлар әлеміне Табиғатта өзін-өзіҚоршаған ортаның
мәдениет тілектестік және ұстай білу көптүрлілігін,
негіздері қамқорлық нормаларын өсімдіктер мен
қарым-қатынасын меңгереді, жануарлардың
білдіреді ересектермен біргебелгілері мен
өсімдіктер мен қасиеттерін,
жануарларға тіршілік
қамқорлық жасайды ортасымен өзара
байланысын
түсінеді
5 Қарапайым Кеңістікте Уақыт, кеңістік, Геометриялық
математикалық бағдарланудың себеп-салдар, сан пішіндердің
ұғымдар алғашқы дағдыларынтуралы қарапайым құрылымдық
көрсетеді түсініктерін сипаттамасын,
көрсетеді тура және кері
сандық қатынас
ретін біледі
6 Іздеу және Түрлі заттармен Жаңа Эксперименталды
эксперименталдыэксперимент материалдармен іс-әрекетте
іс-әрекет жасайды экспериментті мақсат қойып,
(ажыратады, мақсатты түрде нәтижеге жетеді
біріктіреді, жүргізеді, заттар
құрастырады) арасындағы жалпы
қатынастарды
бейнелейді,
қоршаған ортаның
үлгісін жасайды
7 Ақпаратпен Түрлі ақпарат Жаңа ақпарат Жаңа ақпаратты
жұмыс көздеріне алудың қалай ұсыну
қызығушылық қажеттілігін керектігін, оның
танытады түсінеді кімге қызық
екендігін
түсінеді
Кесте 1.1 Танымдық құзыреттілік сипаттамасы
Танымдық құзыреттілік мектеп жасына дейінгі балаларды тек қана оқыту,
оқу қызметіне тарту құралы ғана емес, сонымен қатар баланың ішкі
психологиялық қасиеттерін, даралық ерекшеліктерін қалыптастыратын маңызды
дағды деп қарастыру қажет.
Мектепке дейінгі ұйым тәрбиешісі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыру және дамыту жолдарын, оның теориясы мен әдістемесін меңгеруі
тиіс. Сондай-ақ балаларды оқу қызметіне қызықтырып, баланың танымдық
қажеттілігін сақтап, оны дамытуы және ғылымдардың негізін игеру үшін
танымдық құралдармен қамтамасыз етуі тиіс, ол үшін танымдық іс-әрекеттің
табиғатын біліп, оны бала бойында қалыптастырудың жағдайлары мен шарттарын
білгені жөн.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі мазмұны білім беру
қызметінің нәтижесі ретінде баланың құзыреттілігін қалыптастыруға
бағытталған [4].
Танымдық құзыреттілік
Кіші сала 1 жастан бастап 3 жасқа дейін, 3 жастан бастап 5 жасқа
дейін, 5 жастан бастап 6 жасқа дейін.
Заттардың қасиеттерін бағалау. Заттардың негізгі түрін, пішінін,
шамасын, фактурасын ажырата алады. Заттардың белгілері мен сипаттамалық
ерекшеліктерін сезу, есту, иіс сезіп қабылдау негізінде атайды. Затттардың
қасиеттері мен белгілерін танымдық қызмет дәрежесінде қарастырады.
Қоршаған ортаны тану. Адамдар мен олардың әрекетіне қызығушылық пен
құмарлық білдіреді. Тірі және өлі табиғат пен қоғамдық өмірдің себеп-
салдарлық қарапайым байланысын түсінеді,ло туралы 2-3 сөйлеммен айта алады.
Көрнекі әсерлі және көрнекі-бейнелі тұрңыда танымдық міндеттерді шеше
алады,ұқсастығы мен ерекшелігін ажыратуға,түрлі негіздемелер бойынша
топтастыруға және жүйелеуге қабілетті
Құрастырылымдық дағдылар. Ересектердің көрсетуімен қарапайым
құрылыстарды жасай алады. Құылыс материалын таңдауда дербестік білдіреді,
құрылысты әдемі жасауға тырысады. Құрастыудың бірнеше қарапайым жалпылма
тәсілдерін меңгереді және түрлі нетижеге жету үшін бір тәсілді қайталай
береді.
Экологиялық мәдениет негіздері. Жануарлар әлеміне тілектестік және
қамқорлықпен қарым-қатынас білдіреді. Табиғатта өзін-өзі ұстаудың бірнеше
нормасын меңгереді, ересектер мен бірге өсімдіктер мен жануарларға
қамқорлық жасайды. Қоршаған ортаның түрлілігін, өсімдіктер мен жануарлардың
белгілері мен қасиеттерін, тіршілік ортасымен өзара байланысын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын
арқылы дамыту
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
мамандығы бойынша
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Нормабақылау:
Атырау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Танымдық құзыреттілікті қалыптастыру мәселесінің зерттелу жағдайы
... .6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастырудың факторлары мен шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 37
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы
дамыту әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 37
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы
дамыту тәжірибесі және оның нәтижесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі. Қазақстандық білім беру жүйесі түбегейлі
өзгерістер нәтижесінде жас ұрпақты білім, білік, дағдымен қаруландырып қана
қоймай, солардың негізінде қоғамның өзгермелі жағдайларына тез бейімделіп,
әлеуметтік-танымдық деңгейде жан-жақты ақпаратты меңгерген, танымдық
тұрғыда құзыретті тұлғаны қалыптастыруды талап етіп отыр.
Білім беру жүйесінің негізгі мақсаттары мен оқыту нәтижесі көп
жағдайда құзыреттілік түсінігімен бірге қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңнамаларын, оның ішінде Білім туралы
заңын, Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылға дейінгі білім беру
бағдарламасын, Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартын негізге алатын болсақ, онда жас ұрпақтың зияткердік
дамуын қамтамасыз ететін, оның келешек бастауыш мектептегі оқуға дайындығы
ретінде танымдық құзыреттілігін дамыту қажеттілігі туындайды [1,2,3].
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігінің қалыптасуын
негізгі білім, білік, дағдылар мен жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар
негізінде мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған оқу қызметі қамтамасыз
етеді. Осыған орай мектеп жасына дейінгі балалардың бойында өзін қоршаған
әлемді тануға деген танымдық құзыреттілігін дамыту негізгі міндеттердің
бірі болып табылады [4].
Құзыреттілік ұғымының мәнін бірқатар ғалымдар ашып көрсетті, мәселен
А.В.Хуторской [5], Л.Е. Курнешова [6], Джон Равен [7], В.А. Козырев, Н.Ф.
Радионова [8], А.К.Маркова, В.Д.Шадриков, Г.Ж.Менлибекова, С.И.Ферхо,
И.А.Зимняя [9], В.Байденко, С.Е.Шишов, Ш.Таубаева, К.Л.Кабдолова,
Б.Т.Кенжебеков, М.Ж.Жадринаның, Д.П.Мучкиннің, А.П.Чернявская, П.Симонов,
М.Чошанов, В.Ландшеер, А.Арғымбаеваның, Р.Дәулетованың, В.Е.Гаибова,
А.Б.Изделеуова т.б. еңбектерін атауға болады. Ресей ғалымы П.Симонов
әлеуметтік құзыреттілік мәселесін көтерсе, М.Чошанов құзыреттілікті
мазмұндық (білім) және процессуалдық (білік) тұрғыда қарастыратын
көзқарастарын білдірді, ал В.Ландшеер құзыреттілікті терендетілген білім
деп түсіндірді [10].
Танымал психологтар Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, Л.И.Божович,
Л.А.Венгер, Д.Б.Эльконин, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, М.Мұқанов т.б. авторлар
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық дамуы сензитивті кезең ретінде
және оны дамытудың тұлғалық негізділігін қарастырған. А.М.Леушина,
А.А.Люблинская, т.б. мектеп жасына дейінгі балалардың анатомиялық-
физиологиялық, танымдық және эмоциялық-еріктік ерекшеліктерін, мектепке
дейінгі тәрбие мәселелері жөнінде Б.Б.Баймұратова, А.Меңжанова,
М.С.Сәтімбекова, М.Т.Тұрыскелдина, Г.Х.Дүкенбаева, А.Е.Манкеш,
Қ.Меңдаяқова, т.б. ғылыми-теориялық және әдістемелік зерттеулер жүргізген.
Адам өмірінің мектепке дейінгі балалық шағында алғашқы таным үрдісі
қалыптаса бастайды. Демек, осы кезеңде мектепке дейінгі білім беру
траекториясын анықтап, соның негізінде танымдық құзыреттілікті дамытуға
көңіл бөлу қажеттілігі туындайды да, бұл өзекті мәселе болып табылады.
Осыған орай, мектепке дейінгі жас кезеңінде қалыптастырылатын құзыреттілік
мазмұны мен мәнін ашуға үлес қосқан ғалымдар Е.М.Алифанова мен Е.Г.Юдина
болатын [11].
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде мектеп жасына дейінгі балалардың
танымдық құзыреттілігінің дамуы бұл бастапқы жеке тәжірибені игеріп,
жаңаны тану, ақпарат жинақтау үрдісі десе де болады. Бұл кезеңде сандық
өзгерістер сапалық өзгерістерге ауысады. Сандық өзгерістер бала өміріндегі
жетекші әрекеті ойын арқылы танымында, қарым-қатынасында, басқа да
әрекеттерде сапалық тұрғыда көрініс табады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту
мәселесі мектепке дейінгі ұйым тәрбиешілерінен, әсіресе ойын арқылы
игерілетін ұйымдастырылған оқу қызметіне баса назар аударуды қажет етеді.
Сол себепті зерттеу тақырыбымызды Мектеп жасына дейінгі балалардың
танымдық құзыреттілігін ойын арқылы дамыту деп таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттіліктерін ойын арқылы дамыту мәселесін теориялық тұрғыдан негіздеу
және оның тәжірибеде тексеру.
Зерттеу обьектісі: мектепке дейінгі ұйымындағы ұйымдастырылған оқу
қызметі.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
ойын арқылы дамыту үрдісі.
Зерттеу болжамы: егер мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттіліктерін ойын арқылы дамыту тиімді болады, егер
1) танымдық құзыреттілік тұлғаның бойынан көрініс табатын күрделі
кіріктірілген сапасы ретінде қаратырылса;
2) мектеп жасына дейінгі балалардың жас және даралық ерекшеліктерін
ескере отырып, танымдық құзыреттілігі қалыптастырылса;
3) танымдық құзыреттілікті дамытуға ықпал ететін ойын әдістемесі
дайындалса және педагогикалық қолдау тапса.
4) мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін бағалайтын
индикатор көрсеткіштері дайындалса және қолданыс тапса.
Зерттеу міндеттері:
- Мектепке дейінгі білім беру саласындағы құзыреттілік ұғымының
теориялық негіздерін айқындау.
- мектепке дейінгі білім беру саласындағы құзыреттілік,
танымдық құзыреттіліктер түсініктерін сипаттау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттіліктерін
ойын арқылы дамыту әдістемесінің тиімділігін тәжірибелік-эксперимент арқылы
тексеру.
Зерттеудің теориялық негіздеріне: зерттеу мәселесіне қарай Білім
туралы заңы, Қазақстан Республикасында 2011-2020 ж. дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы басшылыққа алынды. Жеке тұлғаны сипаттайтын таным,
танымдық белсенділік, танымдық құзыреттілік туралы психологиялық –
педагогикалық тұжырымдар, осы бағытта зерттеу жүргізген ғалым-педагогтардың
ғылыми-әдістемелік еңбектері алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерге талдау; педагогикалық эксперимент, бақылау, мектепке дейінгі
ұйымдардағы педагогтармен сұхбаттасу, индикатор толтыру, көрсеткіштердің
салыстырмалы және сапалық деңгейін талдау негізіне алынған мәліметтерді
математикалық-статистикалық өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезең мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыру мәселенің теориялық тұрғыда зерттелуіне арналды.
Екінші кезеңде – мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық іс-
әрекеттері, танымдық құзыреттілігін ойын арқылы дамыту мүмкіндіктері
қарастырылды. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін ойын әрекетін ұйымдастырудың мүмкіндіктері
анықталып және оларға қажетті әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Үшінші кезең - мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыретілігін
ойын арқылы дамыту әдістемесіне сәйкес тәжірибелік эксперимент жүргізіліп,
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру
мазмұны, әдіс-тәсілдері, оның ішінде ойын әдісі алынған теориялық,
тәжірибелік, эксперименттік нәтижелер жүйеленіп, қорытынды жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытудың
теориялық негіздері анықталды;
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытудағы
ойын әрекетінің мүмкіндіктері анықталды;
- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы
дамыту әдістемесі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- зерттеу мәселесіне байланысты ұйымдастырылған оқу қызметі жоспары,
ойындар кешені, картотекасы жасалып тәжірибеге ендіріледі
- зерттеу материалдарын мектепке дейінгі ұйымдарда, педагогикалық
колледждерде пайдалануға болады.
Зерттеу орны: Атырау қаласындағы №22 Еркемай балабақшасы
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кiрiспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ
ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Танымдық құзыреттілікті қалыптастыру мәселесінің зерттелу
жағдайы
Білім беру жүйесіне құзыреттілік тұрғысынан келу мәселесі соңғы
онжылдықтағы отандық білім беру саласындағы жаңалық. Отандық ғалымдар
әлемдік тәжірибелерді негізге ала отырып, білім мазмұнын жаңарту
қажеттілігін тың мәселе ретінде көтерді. Басты себеп қазақстандық білім
беру жүйесі еуропалық деңгейдегі Болон келісіміне қол қоюына байланысты
жаһандық өзгерістерге бет бұрып отыр. Осыған орай қазіргі заманғы білім
беруді реформалау кезеңінде жаңа нормативтік және құқықтық құжаттар
дайындалып, бекітілген [12], онда бала тұлғасын дамытудың басты міндеттері
ретінде баланың әлеуметтенуіне ықпал ететін оның жауапкершілігін және
құқықтық сана-сезімін, руханилығы мен мәдениетін, толеранттылығын
қалыптастыру мәселелері қарастырылған. Осы міндеттерді шешу барысында
қазақстандық білім беруде құзыреттілік тұрғысынан келу бағдары анықталды,
білім алушылардың меңгеретін негізгі құзыреттіліктер тізімі дайындалды.
Педагогикалық ғылым мен практикада құзыреттілік тұрғысынан келу ұғымы
әр түрлі мағынада кездеседі, әсіресе келесі ғалымдардың еңбегінде сан
қырынан талданған: В.И. Байденко, В.А. Болотова, С.Г. Воровщикова,
А.Н. Дахина, Э.Ф. Зеера, И.А. Зимняя, Д.А. Иванова, О.В. Лебедева,
А.К. Маркова, А.М. Митяева, А.М. Новикова, И.Д. Фрумина, А.В. Хуторский,
В.Д. Шадрикова және басқалары [13].
Педагог ғалымдардың кейбірі дәстүрлі оқытудан құзыреттілік тұрғысынан
оқытуға өтуді білім беру үрдісінің барлық құрауыштарын – мақсаттарынан
бастап нәтижесіне дейін түбегейлі өзгерту жолымен қамтамасыз етуді ұсынды
(О. В. Лебедев).
Көптеген ғалымдардың ортақ пікірінше, танымдық құзыреттілік
танымдық процестер қалыптасып, дамып, әрі психикалық күй өзгеріске ауысатын
ерекше психологиялық феномен. Психологиялық зерттеулер негізінен қарайтын
болсақ, танымдық құзыреттілік психикалық, яғни танымдық, эмоциялық-
сезімдік, ерік-жігер процестерінің дамуынан, жаңа психикалық жасалымның
қалыптасуынан құралады [14].
Психологиялық-педагогикалық көзқарастарды зерделей отырып, мектеп
жасына дейінгі балалардың таным құзыреттілігін дамыту мәселесін зерттеу осы
процестің ерекшеліктерін түсініп қана қоймай, мектепке дейінгі ұйымдағы оны
дамытуға бағытталған педагогикалық процесті, жас ерекшелік топтарындағы оқу
қызметін ұйымдастыруда болатын күрделі де, өзекті мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту
қарқынын, деңгейін және жалпы ерекшеліктерін Д.Б.Годовикова, Р.Буре,
Л.Р.Голубева, Н.Н.Подъяков, В.А.Петровский өз еңбектерінде қарастырған
болатын [15]. Осы авторлар мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттілігіне тән негізгі сипаттарын, оның өту қарқыны мен бағыттылығын
анықтап берді.
Мектеп жасына дейінгі баланың өзін қоршаған әлеммен танысуы, үнемі
жаңа дүниеге енуі, ол әрекеттерді бірінен екіншісіне ауыстыра білуі
танымдық іс-әрекеттің басқа да іс-әрекет түрлерінен ерекшелігін айқындайды,
десек те іс-әрекет танымдық белсенділіксіз жүзеге аспайды. Сондықтан
танымдық белсенділік туралы ғылыми деректерді басшылыққа аламыз.
Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық құбылыс ретінде
қарастырған орынды, өйткені бұл мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғалық
сапасының ерекшелігін сипаттауға, мектепке дейінгі ұйымдардағы оқыту
үрдісінде оны қалыптастыру және дамыту жағдайлары мен әдістерін қарастыруға
мүмкіндік береді [16].
Бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерде танымдық даму
мәселесі (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, К.К.Платонов,
Л.П.Буева, В.П.Зинченко, А.А.Люблинская, Л.Ф.Обухова, Н.Н.Подьяков, А.П.
Усова, А.М.Леушина, М.И.Лисина, Г.И.Щукина және т.б.) психологиялық,
педагогикалық жөне биологиялық сипатта айқындалатындығын көрсетті.
Танымдық белсенділікті дамыту мәселесі Л.С.Выготский, А.В.Запорожец,
А.П.Усова және т.б. зерттеушілердің еңбегінде педагогикалық тұрғыда
қарастырылған. Осы ғалымдар өз еңбектерінде баланың өзін қоршаған сыртқы
ортамен, айналасындағы адамдармен, өзараәрекеттестігі көп аспектілі және
баланың танымдық белсенділігін ерте жастан дамыту қажет деген тұжырым
жасады [18,47].
Мектепке дейінгі кезеңде баланың айналасын тануға деген танымдық
қызығушылығы және сол жаңаны, таныс нәрседен белгісіз ақпараттарды білу
арқылы қанағаттанудан туындаған сезімі пайда болады. Мектеп жасына дейінгі
балаларды Негештер? деп те атайды. Өйткені осы жастағы балаларда Неге?
Неліктен? Не үшін? деген сұрақтары арқылы білуге құштарлығы айқын
байқалады. Олар өздерін қоршаған әлем, құбылыстар, заттар және олардың бір-
біріне тәуелділігі мен байланыстарының себеп-салдарын анықтау және оны
түсінуге деген талпынысы байқалады.
Құзыреттілік тұрғысынан келгенде ғалымдардың негізгі ұғымдар ретінде
құзырет пен құзыреттілікті жіктеп қарастырады. Кейбір әдебиет қайнар
көздерінде құзырет пен құзыреттілік білім, білік дағдылары мен тұлғалық
қасиеттерінің бірлігі ретінде, тұлғаның кешенді сапасы
ретінде,қабілеттілік, дайындық, жауапкершілік, сенімділік секілді
қасиеттері ретінде анықталады (В.А. Кальней, В.М. Полонский, Дж. Равен,
В.А. Хуторский, С.Е. Шишов және басқалары) [17].
Құзыреттілік тұрғысын дәстүрлі оқыту жүйесінде қарастыру мүмкін емес,
яғни жаңартылған инновациялық жүйені іске қосу арқылы мүмкін болады [18].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартында құзыреттілік, негізгі құзыреттіліктер ұғымдарына анықтама
берілген [8]:
құзыреттілік - мектеп жасына дейінгі баланың тәрбие, даму, білімділік
деңгейі, қалыптасқан жеке басының қасиеттері, білім нәтижесінің типі;
негізгі құзыреттіліктер - күнделікті, кәсіби немесе әлеуметтік өмірлік
жағдайларда қолданылатын, өмірдегі әралуан проблемаларды шешуге мүмкіндік
беретін білім, шеберлік, дағды, қабілет жиынтығы.
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде қолданыс тапқан құзыреттілік
ұғымына: Құзыреттілік - білім беру мен тәрбиелеудегі құндылықты бағдар,
Құзыреттілік - мектепке бару сатысындағы дамудың күтілетін нәтижесі
немесе Құзыреттілік - білім, білік дағдылардың жиынтығы деген анықтамалар
беріледі. Байқап отырғанымыздай, құзыреттілік түсінігі мектепке дейінгі
білім беру жүйесінде, тәжірибеде, кәсіби мәтіндерде синоним ретінде
қолданылады.
Құзыреттіліктің мәні мен құрылымын талдау жасау үшін педагогика мен
психологияның, мектепке дейінгі білім беру жүйесінің ғылыми жаңалықтары мен
мектепке дейінгі ұйымның қазіргі заманғы тәжірибесі мен әдістемесін назарға
алған жетекші авторлардың еңбектерін басшылыққа алуға болады.
Әдістемеші ғалымдардың (Р.Б.Стеркина, О.Л.Князова, Е.Ю.Юдина) пайымдауы
бойынша құзыреттілік, шығармашылық қабілеттер (креативтілік), білімге
құмарлық (зерттеушілік қызығу) бастамшылдық (өзбеттілік, еркіндік,
тәуелсіздік), коммуникативтілік (әлеуметтік дағдылар), Мен бейнесі
(әлемге сенім, қорғаныс сезімі), жауапкершілік, еріктілік секілді қасиеттер
жас ерекшелік сипаттамалары ретінде көрініс табады.
Авторлардың талдауы көрсеткендей, құзыреттілікті басқа көрсеткіштермен
бірге бір қатардан орын алады, яғни тұлғаның басқа да көрсеткіштерімен
өзара байланысты болады.
Жоғарыда аталған кейбір ғалымдардың құзыреттілік ұғымына берген
талдауын қарастырайық. Е.Г.Юдина: Құзыреттілік - индивидтің жай ғана
ақпаратпен қамтамасыз етіліп қана қоймай, бұл ақпаратты қолдана алатын,
сондай-ақ оны жеке шешімдерді қабылдау мақсатында пайдаланатындығын
болжайтын даралық жекелік сипаттама деген анықтама берген [19].
Осы анықтамадан шығатын түйін: құзыреттілікті жеке шешім шығару,
дараландыру, дербес әрекет, индивидтің іс-әрекетінің субьективтілігіне
негізделген құзыреттіліктің негізгі мән-мағынасына байланысты анықталды.
Соңғы кезде ресейлік мектепке дейінгі білім беру саласының теориясы
мен әдістемесін зерттеуші ғалымдардың бірі М.В.Крулехт құзыреттілік
ұғымына мән бере отырып, құзыреттілік мектепке дейінгі ұйымдағы мектеп
жасына дейінгі балаларға беретін білім, білік, дағдының нәтижесі деп
өзіндік пікірін ұсынды [6].
М.В.Крулехт ресейдің Детство мектепке дейінгі білім беру
бағдарламасында мектепке дейінгі жас кезеңіне тән маңызды нәтиже ретінде
заттық құзыреттілікті (қоршаған ортадағы объектілер жайындағы түсінік) және
әлеуметтік құзыреттілікті (ересектердің еңбек циклі, білімнің мазмұны
жөніндегі түсінігі, балада субьект ретінде іс-әрекет түрлерінің дамуы,
еңбек іс-әрекетіндегі өзін-өзі ұйымдастырудың дағдылары) қарастырған. Ал
осы аталған құзыреттіліктерді қалыптастырудың негізгі формасы
ұйымдастырылған оқу қызметінде (сабақта), ал ұйымдастырылған оқу қызметі
ойын формасында жүзеге асады.
Ғылыми әдебиетте құзырет және құзыреттілік ұғымдарына түрлі
анықтамалар табуға болады, сонымен қатар, олардың құрылымдық күрделілігін,
жүйелілігін, пәнаралығын, интегративтілігін, вариативтілігін, әлеуметтік
және тұлғалық мәнін т.б. көрсетеді. Сондықтан, құзыреттілік тұрғысын
дәстүрлі түсіндірмелі-иллюстративті оқытуда жүзеге асыру мүмкін емес.
Бұл ұғымдарды іс-әрекеттің объективті-субъективті шарттары негізінде
айырған дұрыс. Сонда объективті шарттар (адамның міндеттері, құқықтары және
жауапкершілік аясы) құзырет мәртебесіне ие болса, субъективтілері
(психофизиологиялық, әлеуметтік, жеке тұлғалық, рухани және кәсіби сапалар)
құзыреттілік деп танылады [20].
Білім беруді жүйелеуде құзіреттіліктің негізгі қажет ететін өзгертулері
барлық педагогикалық жүйеде сатыланады: құндылығында, оқыту мен
тәрбиелеудің мақсаты мен нәтижесінде, білім беру мазмұнында, мұғалімнің,
оқытушының, білім алушылардың іс - әрекетінде, білім беру процесін
технологиялық қамтамасыз ету, орта білім беруде ішкі ортаның отьасымен,
өндіріспен, қоғаммен, БАҚ, мемлекеттік органдармен қарым – қатынаста
көрінеді т.б.
Мектепке дейінгі білім беруде құзыреттілік ұғымын авторлар келесідей
мағынада қолданады.
А) Білім беру мен тәрбиелеудегі құндылықты бағдар ретінде
Б) мектепке бару сатысындағы дамудың күтілетінт нәтижесі ретінде
В) Білім, білік дағдылардың жиынтығы ретінде.
Мектепке дейінгі білім беруде, тәжірибеде, мәтіндерде құзыреттілік
түсінігі синоним ретінде қолданылады.
Берілген ұғымдарды мектепке дейінгі білім беру теориясы мен
тәжірибесінде авторлар әртүрлі мағынады қолданады.: ББД жиынтығы ретінде,
іс-әрекеттің әлеуметтік қабылданған тәсілдерінің үлгілерін меңгеру ретінде,
табысты болуға мүмкіндік беретін қабілет ретінде.
Талдау жасау үшін мектепке дейінгі білім берудің қазіргі заманғы
тәжірибесі мен әдістемесінің жетекші авторларының еңбектеріне жүгінуге
болады.
Авторлар (Р.Б.Стеркина, О.Л.Князова, Е.Ю.Юдина) анықтауы бойынша жас
ерекшелік сипаттамалары ретінде көрінеді: құзыреттілік, шығармашылық
қабілеттер(креативтілік), білімге құмарлық (зерттеушілік қызығу)
бастамшылдық (өзбеттілік, еркіндік, тәуелсіздік), коммуникативтілік
(әлеуметтік дағдылар), Мен бейнесі (әлемге сенім, қорғаныс сезімі),
жауапкершілік, еріктілік [21].
Алғашқы талдау құзыреттіліктің басқа көрсеткіштермен бір ретте
табылатындығын көрсетеді, яғни тұлғаның басқа да көрінулерімен жалғасатын
қандай да бір үздік, жекелік бар болады [22]. Е.Г.Юдинаның құзыреттілік
түсінігін толығырақ қарастырамыз. Мұнда құзыреттілік ұғымы индивид жай ғана
ақпаратпен қамтылған және бұл ақпаратты қолдана алатын, бірақ оны жеке
шешімдерді қабылдау мақсатында қолданатындығын жорамалдайтын жекелік
сипаттама ретінде қарастырады. [23, 24]
Жеке тұлғаның ББД-ның көлемінің есепке алынуын ескере отырып,
индивидтің ББД-ны қолдана білуі керектігін және осы аталған қабілеттерді
жекелік шешім қабылдаудың негізі ретінде қолдануы қажет. Біздің құзыретке
деген анықтамамыз құзыреттілікті жеке шешім шығару, жекелендіру, өздік
әрекет, индивидтің іс-әрекетінің субьективтілігіне негізделген
құзыреттіліктің негізгі мағынасына байланысты анықталды.
Мектеп жасына дейінгі балада түйінді құзыреттіліктің қалыптасуын біз іс-
әрекетте қалыптасушы жеке әлеуметтік тәжірибемен, бала тұлғасының даму
ерекшелігімен, жастық жаңа өзгерістермен байланысты құзыреттіліктің алғашқы
белгілерінің пайда болуы мен даму үрдісін айтамыз. Мектеп жасына дейінгі
түйінді құзыреттіліктің қалыптасуының негізгі айрықша ерекшелігі балалардың
іс-әрекетті орындау үрдісінде құзыреттіліктің игеріліп, көрінісінің бірігуі
болып табылады. Мысалы, коммуникативті құзыреттіліктің игерілгендігі және
көрінуі тікелей қарым-қатынас кезінде жүзеге асады: сұрақ қоюда, ой
білдіруде, өзінің сезімдері туралы айтқан кезде бала сұрақ қоюды, пікірін
білдіруді, өзінің жағдайын түсінідіруді үйреніп, өзінің іскерлігін бір
нәрсені нақтылап, түсіну үшін және ақпарат алу үшін қолданады. Бала қарым-
қатынас кезінде сөздік қорын арттырып қана қоймай, сонымен қатар, өз-өзіне
және басқаларға деген қатынасын қалыптастыруға, өз пікірін нақты және
түсінікті етіп құруға үйрететін кері байланысқа ие болады [25,26].
Мектепке дейінгі жас және мектепке дейінгі білім беруде түйінді
құзыреттіліктің қалыптасуы бұл бастапқы жеке тәжірибені игеріп, ұғыну
мәселесі, әмбебап іскерліктерді сандық жинақтау үрдісі. Сандық өзгерістер
сапалық өзгерістерге әкеледі, бірақ ол үшін баланың жеке тәжірибесіне
негізделген белгілі бір сапалар жинақталу керек. Сандық өзгерістер бала
өміріндегі жетекші ермегімен – танымында, әлеуметтік қатынасында,
әрекеттерде көрінеді. Инициативаны біз құзыреттіліктің екі негізі бойынша
көріну көрсеткіші ретінде бөлгенбіз: Джон Равен бойынша инициативтілік, а)
құзыреттілікті болуын дәлелдейді және ә) нақты жағдайда құзыреттіліктің
көріну сипаты туралы түсінік береді. Нақты жағдаяттарды шешу деп
қалыптасқан жағдайдың жиынтығы мен осы жағдайдағы баланың шынайы
әрекеттерін түсінеміз.
Инициатива баланың белсенділігі, қызығушылығы, яғни жалпы ермегі
туралы, соған сәйкесінше тәжірибенің игерілуі туралы мәлімет береді.
Д.Равеннің анықтауы бойынша инициатива негізінде баланың әрекеттерін
мақсатты, мәнді ететін ішкі мотивация баланың ішкі резервтерін
қуаттандырып, сыртқы ресурстарына белсенді көңіл бөлінуіне, яғни
құзыреттілігін көрсетуіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ішкі мотивация
инициативаны іріктеулі етіп, әр бала бұдан игеріліп отыратын түсініктерден,
әрекеттерден және алынған нәтижеден өзінің тәжірибесін толықтырады. Жастық
жаңа өзгерістер негіз құрап, көбіне инициативаның мазмұнын анықтайды. Бір
жастағы бала белсенді әрекетке ұмтылады, өйткені бұл жаста ол өзінің іс-
әрекетінің субъектісіне айналады. Л.И.Божович Жеке Мен жүйесінің пайда
болуы ретінде анықталатын үш жастағы жүйелі жаңарулар балаға өзін іс-
әрекеттің субъектісі ретінде сезінуіне мүмкіндік береді, яғни іс-әрекетін
өзінің қалауы бойынша жүзеге асыру ғана емес, сонымен қатар, осы іс-
әрекеттің қоғамдық ортаға, өзіне және басқа адамдарға әсерін ұғына алады
[27]. Әлеуметтік Мен ішкі позициясының қалыптасуынан тұратын жеті жастағы
жаңару балаға есеп көзін өзгертуге, басқа адамның пікірімен санасып,
олардың позициясында қалуға мүмкіндік береді. Осыдан үш жастағы және бес-
алты баланың инициативасындағы айырмашылығын көреміз. Анағұрлым айырмашылық
олардың бағдарының диапазоны кеңейіп, мазмұны өзгеретінінен тұрады. Бұл
айырмашылық жақын заттардан, қоршаған орта құбылысынан, үш жасар баланың
жақын адамдарынан алты жасар баланың анағұрлым кең кеңістігіне дейін
аралықты қамтиды. Нәтижесінде бала әлем және өзі туралы кең түсінікке,
басқа адамдармен және жануарлармен өзара қатынастың алуан түрлі
тәжірибесіне, қандай да бір жағдайда өзін-өзі ұстау және мінез-құлық
тәжірибесіне ие болады. Ал осы кезде құзыреттіліктің түрлері мен мазмұны
өзгеріске ұшырайда ма, жоқ. Екі жасар, үш жасар немесе алты жасар бала да
кезкелген ақпаратты алу үшін басқа адамдарға сұрақ қояды немесе кітапқа
жүгінеді. Бұл жағдайда түйінді құзыреттіліктің түрлері емес, жастан жасқа
қарай игеріліп, жүзеге асырылатын құзыреттіліктің мазмұны, заттарға,
әрекетке, нәтижеге деген баланың қатынасы, мінез-құлық тәсілдері өзгереді.
Дж.Равеннің ізімен біз бөлген құзыреттіліктің когнитивті
(интеллектуалды-танымдық), еріктік және аффективті компоненттері баланың
әлеуметтік, когнитивті, ақпараттық, іс-әрекеттік құзыреттілігінде болып,
баланың мінез-құлық және әрекет тәсілдері, өзіне, өзгелерге және қоршаған
ортаның алуан түрлі көріністеріне қатынасы туралы, қоршаған орта мен оны
тану тәсілдері жөнінде субъектіленген түсінігіндегі шешім қабылдаудың іс-
әрекеттік негізі, қатынасы және мазмұны ретінде көрінеді.
Түйінді құзыреттіліктің барлық түрлерінің негізінде тұлға сапасы және
іс-әрекет түрінде рефлексия қалыптасады. Біз рефлексия адамға өзінің ойын,
эмоционалды жағдайын, әрекеттері мен қатынасын, жалпы барлық арнайы
талдаулар мен бағалаудың, практикалық өзгерістер мен дамудың пәні ретінде
өзін жасауға мүмкіндік беретін ерекше адами қабілет ретінде қарастырамыз
Рефлексия іс-әрекеттің ішкі жоспары ретінде пайда болып, инициативалы
әрекетте пайда болған қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қажет жаңа
ақпаратты іздеуде, өзінің жеке жетістіктерін бағалауда, яғни субъектінің
негізгі жағдайды, мақсаттар мен жеке іс-әрекет тәсілдерін пәндік жағдаймен
бөліп, талдап және сәйкестендіру қабілетінен көрінеді [28].
Мектеп жасына дейінгі балада түйінді құзыреттіліктің қалыптасуындағы
сапалық өзгерістерді біз рефлексияның, яғни баланың өзін өзінің әрекетін,
жетістіктері мен мақсат-мүдделерін саналы ұғынуының дамуымен
байланыстырамыз. Мектеп жасына дейінгі ұғынудың дамуы біртіндеп жүреді –
алдымен бала өзін іс-әрекеттің субъектісі, кейін таным субъектісі, ал одан
кейін әлеуметтік қатынастар субъектісі ретінде танып қабылдайды. Дегенмен
ұғынудың қандай да бір кезеңінің пайда болу шегін бөліп көрсету мүмкін бе?
Алайда біздің ойымызша, рефлексияның дамуы өте жеке және баланың тек жеке
ерекшеліктерімен ғана байланысты емес, сонымен қатар, көп жағдайда
әлеуеттік жағдаятпен байланысты, өйткені рефлексия бұл ең алдымен сөздігі
сезімнің, ой мен әрекеттің көрінісі болып табылады. Ал ол үшін қажет жағдай
жасалу керек. Сәйкесінше, мектеп жасына дейінгі баланың құзыреттілігі
өзгерістер инициативасының (сандық) және рефлексияның (сапалық) артуымен
байланысты.
Мектеп жасына дейінгі баланың түйінді құзыреттілігінің мазмұны болып не
табылады? Біз түйінді құзыреттілікті басқа да құзыреттілік түрлерін,
мысалы, кәсіби құзыреттілікті игеріп қолдану үшін негіз болып табылатын
әмбебап және базалық ретінде анықтағап отырғандықтан, бұл басқа адамдар
қоғамында өмір сүруге, әлеуметтік қоғамға енуге, келісімге келуге, ақпарат
көздерін қолдануға және әрекет етуге дайындығымен және қабілетімен.
Мектепке дейінгі жаста түйінді құзыреттіліктің қалыптасып, көрінуінің
айырықша ерекшелігі, біздің көзқарасымыз бойынша, екі үрдісті арнайы бөлуге
болмайтындығында болып табылады. Бұлар білімді теориялық игеру процесі,
мысалы қалай әрекет етуге болады, қалай сөйлеп, ақпарат көздерін қалай
қолданған жөн және алынған білімді шынайы қолдануды жүзеге асыру процесі.
Бұл процес кәсіби құзыреттілікті қалыптастыруда жүзеге асады. Мектепке
дейінгі жаста түйінді құзыреттіліктің қалыптасуы іштей және белсенді іс-
әрекет негізінде жүреді. Яғни ақпараттық немесе коммуникативтік
құзыреттілікті игеру үшін балаға ақпарат көздерімен жұмыс жасап, қарым-
қатынасқа түсуге тура келеді. Ол үшін бұны қалай жүзеге асырылатыны жөнінде
білімнен гөрі іскерлік қажет. Бұл жағдайда біз А.Н.Тубельскийдің әмбебап
іскерлігіндегі түйінді құзыреттіліктің мәні шартты түрде танымдық әмбебап,
коммуникативті әмбебап және іс-әрекеттік әмбебап болып бөлінуі мүкін деген
идеясына жүгінеміз. Әмбебеап іскерліктер игеру секілді. А.В.Хуторской
игеру жеке білім алудағы жетістікке жету мен бұрын адамзат қол жеткізген
жетістіктерді игерудің біруақыттылығын білдіреді. Игеруге шынайылық және ол
туралы білім жатады. Мектеп жасына дейінгі баланың түйінді
құзреттілігінің құрылымы мен мазмұнын сипаттау үшін біз әмбебап
іскерліктер ұғымын интеллектуалды танымдық және мінез-құлықтық негізді,
баланың объектіге (жағдайға, құбылысқа, басқа адамдарға, өзіне деген)
қатынасын, Дж.Равен бөлген когнитивті, аффективті, еріктік компоненттерді
қоса қолданамыз[29].
Мысалы, әлеуметтік құзыреттілікті сипаттай отырып, біз әр түрлі
әлеуметтік топтармен және жеке адамдармен (кішкентайлармен, құрдастарымен,
ересектермен, үлкендермен) қарым-қатынасты орнатып, жүзеге асыру
іскерлігін айтамыз. Бұл жағдайда бала қарым-қатынастың екі жағына да
қызықты болатын мазмұнды тауып, назар аудартудың тиімді тәсілдерін қолдана
білу керек. Бір немесе бірнеше игерілген әрекет тәсілдері жеткіліксіз.
Біз білімнің мәнін және маңызын жоққа шығармаймыз, біз баланың іс-
әрекетінің барысында білімі мен тәжірибесі мықты және анағұрлым субъективті
болатынын айтамыз. Сонымен, мектеп жасына дейінгі түйінді құзыреттіліктің
қалыптасып, көрінуі жеке психологиялық ерекшеліктерімен және әлеуметтік
ортаның ерекшеліктерімен байланысты субъективті таңдаулы сипатқа ие.
Таңдамалылық және субъективтілік түйінді құзыреттіліктің мазмұнын жасқа
бөлу үшін негіз болып табылады. Бұл жағдай түйінді құзыреттіліктерді игеру
көрсеткіштерін бөлу жөнінде ойлануды мәжбүрлейді.
Бұнда бірнеше негіз бар. Біріншіден, құзыреттілік тұлғалық сипаттама
және мектепке дейінгі жаста тұлғаның алғашқы қарқынды даму процесі жүреді.
Белгілі бір жасқа тән заңдылықтар мен белгілердің бары сөзсіз, бірақ та
жеке қол жеткізген жетістіктері маңызды да мәнді болып табылады.
Екіншіден, мектепке дейінгі жасқа қатысты, біз түйінді құзыреттіліктің
бастап қалыптасуын, яғни алғашқы белгілердің көрінуін айтамыз.
Үшіншіден, мектепке дейінгі білім беру балаға нормативті талаптар
қойылмайтын жалғыз білім беру сатысы. Яғни бұл сатыда жетістіктерді
саралап, бағалау жоқ.
Төртіншіден, қазіргі мектепке дейінгі білім берудің теориясы мен
практикасы тұлғалық-бағдарлы деп анықталып, білім беру траекториясын
жекелендіруді қамтамасыз ететін технологиялар өңделуде. Осыған қатысты
түйінді құзыреттіліктің деңгейлерін сипаттау (төменгі, орта, жоғарғы немесе
алғашқы, екінші, үшінші) дұрыс қадам болмас еді [30].
Мектепке дейінгі жаста және мектепке дейінгі білім беруде түйінді
құзыреттіліктің бастап қалыптасуының нәтижесі ретінде біз баланың таным
үрдісіндегі, әлеуметтік қарым-қатынасты орнатып, оны ұстануда ішкі
әлеуметтік-бағдарлы мотивпен (білу, тану, қамқор болу және т.б.), баланың
жеке құндылықтарымен және әлеуметтік ортақ құндылықтарымен (ең алдымен
отбасының) шартталған іс-әрекетті ұйымдастырып, жүзеге асыруда
инициативаның көрінуін, баланың өз жетістіктерін (бұлар балаға өз күшіне
және мүмкіндігіне сендіреді), қиындықтар мен алдағы мақсаттарын ұғынуын
қарастырамыз. Балалардағы түйінді құзыреттіліктің қалыптасып, көріну
нәтижесінің сипаты құрастырушы түрінде болу керек.
Түйінді құзыреттіліктің мектепке дейінгі білім берудің құндылығы мен
мақсаты (нәтижесі) ретінде қолдану жаңадан қалыптасушы құбылыс және
көптеген еркін дамушы жүйелер секілді мән-мағынаны іздестіруде ашық. Біз
түйінді құзыреттілікті сипаттау тәсілдері, жас шекараларын белгілеу және
олардың көрсеткіштері туралы мәселенің соңғы және толық шешімі деп айтуға
таласпаймыз.
Құзыреттілікті дамыту үшін авторлар баланың қажеттілігіне жақын, әрбір
баланың жекелігін ескере отырып, фронтальды, топтық сабақтарда
ұйымдастырушылық оқыту енетін білім беру үрдісін ұсынған болатын.
Авторлардың ойынша жекелік-бағдарлы тұрғының ерекшелігі пелагогтардың оқыту
құралы мен оның мазмұнын еркін таңдауда; баланың қызығушылығы мен
қажеттілігін ескере отырып, ашықтық пен модификацияда болып табылады.
Автордың пікіріне сүйенсек, құзыреттіліктер ересектердің балаларды
оқытуынан, балалар мен ересектердің қарым-қатынасынан, бірлескен және
өзбетті ойындар салдарынан туындауы керек. Құзыреттіліктер қалыптасқан,
жүйелі және бара - бара әр балада болуы керек. Педагог мазмұн мен
құралды таңдауда еркін және мұғалім балада құзыреттіліктің қалыптасуы мен
оның шекарасын анықтайды.
Әрбір оқытушы мұны қалыптасқан кәсіби- тұлғалық тәжірибеге байланысты
баланың жеке әлемін ескеруі де, ескермеуі де мүмкін.
3-тен 7 жас аралығындағы балалардың танымдық құзыреттілігінің мазмұны
мен құрылымын зерттеген Н.И.Белоцерковец болды. Ол өз жұмысында танымдық
құзыреттілікті Мен-қоғам түсінігінде қарастырып, тұлғаның өз іс-әрекетін
ұйымдастыруға және саналы бағдарын таңдауға деген қабілетінен
көрінетіндігін айтты [31]
Баланың танымдық құзыреттілігін автор қоғам-әлеуметтік қағидаларына
тұлғаның бейімделі деңгеі ретінде қарасьтырады. Себебі әлеуметтік бейімделу
тұлғаның әлеуметтік қатынастарға енуінің алғашқы кезеңі болып табылады.
Н.И.Белоцерковецтің танымдық құзыреттілікке берген анықтамасында
баланың қоғамнан берілген әлеуметтік қағидаларға бейімделуінің деңгейінде
ерекше назар аударған.
Н.И.Белоцерковецтің жұмысында мектеп жасына дейінге баланың
әлеуметтік құзыреттілігінң келесідей мазмұндары көрсетілген: өзіндік
бағалауының дамуы, нәтижелі бейімделу, конфликтілі жағдайларды шешу
қабілеттілігі, мінез-құлықты реттей алу қабілеті, жағымды әлеуметтік
статус; балабақшаға деген жағымды қарым-қатынас, естің даму деңгейі, Білім
деңгейінің мемлекеттік талаптарға сәйкестігі, үйірмен жұмыстарымен
шұғылдану.
Тұлғалық көріну критерийлерінің алмасу сезімі туындайды - әлеуметтік
нормаларды игеру және оларды қолдану (конфликтілі жағдайларды шешуге
қабілеттілігі, мінез-құлықты реттеу біліктілігі); игеру үшін базалық ьолып
табылатын факторлар (психикалық функциялар); эмоционалды жағымды жағдай
(жағымды әлеуметтік статус); мектепке дейінгі білім беру сапасына деген
мемлекеттік стандарт талаптары мен әлеуметтік белсенділіктің сыртқы
факторлары, баланың тұлғасына қатысты емес тікелей қатынастар критерийі.
Н.И.Белоцерковец бойынша құзыреттіліктің қалыптасуының негізгі құралы
арнайы ұйымдастырылған – оқыту, тәрбие процесі; отбасының, балабақшаның,
әлеуметтік, институттың және қоғамдық ұйымдардың тіртұтас білім берушілік
кеңістігін құру.
Н.И.Белоцерковец идеяларын талдау мынадай тұжырым жэасауға мүмкіндік
береді: танымдық құзыреттілік тұлғаның кейбір сапаларының жиынтығын игеруге
мүмкіндік беретін сыртқы талаптар мен әлеуметтік шарттарға бейімдеу ретінде
қарастырылады. Бұл орайда әлеуметтік әрекетті қабылдаумен қатар оны жасаушы
тұлғаның жеке шығармашылық белсенділіктерінің аспектілері шығарылады немесе
жай ескерілмейді [32]. Жоғарыда аталғандардың негізінде біз танымдық
құзыреттілік әлеуметтік өзара әрекеттің әр түрінде және әрбір кезеңінде
пайда болатын әлеуметтік қатынастарды белсенді шығармашылық игеруден,
баланың тұлғааралық және тұлғаішілік әлеуметтік позициялар мен қатынастарды
құру мен реттеудің негізі болып табылатын негізгі этикалық нормаларды
шығармашылық қабылдаудан тұратынын айтамыз.
Ұйымдастырылған оқу қызметі – білім мазмұнын білуге ынтасы, құштарлығы және
оны қабылдауы. Мектеп жасына дейінгі ересек топ балаларына суретті көрсету
әрекетке деген қызығушылығын туғызбайды, себебі балалар сондай бай ақпарат
әлемінде өмір сүруде. Сондықтан балалардың қазіргі даму психологиясын
негізе ала отыры, ақпараттар ағынанан бала жасына лайықты мәліметтерді
алып, өңдеп, ойын мазмұнына енгізуге болады.
Ойынның нәтижесінде
Баланы балабақшадан бастап ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай
алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету
керек. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін
жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы
және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі
ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде
сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар ғана
қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары
болып саналатын бастауыш мектептің орны ерекше.
Қазіргі замандағы білім беру кеңістігіндегі үлкен мақсат: танымдық
әрекетпен қатар өмірдің барлық саласындағы белсенді, танымдық белсенділігі
дамыған, еркін және жан — жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан
алуан қиындықты шеше білу тек шығармашыл адамның қолынан келеді. Танымдық
іс-әрекетке бейім баланың бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық
сияқты қасиеттер мен қатар ерекше ой қызметі, қайшылықтарды түсіну,
заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық болу керек (1.1-
суретте).
Сурет 1.1 Танымдық әрекеттің құрамдас бөліктері
Баланың танымдық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалу тиіс.
Олар:
Танымдық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
Жүйелі түрде танымдық әрекет жағдайында болуы;
Ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
Оқушының танымдық іс-әрекетіне жағдай туғызу;
Тұлғаның танымдық іс-әрекетіне жағдай туғызу дегеніміз — баланы ойлай
білуге үйрету екені сөзсіз. Бүлдіршіннен танымдық қабілетті талап етпес
бұрын, оны соған үйреткен жөн. Баланың зейінін, есін, қиялын, интеллектісін
дамыта отырып, ойлау қабілетін, танымдық іс-әрекетін жоғары деңгейде
көтеруге болады.
Мектепалды даярлық топ балалардың танымдық әрекетін дамытуға бағытталған
оқу іс әрекеттерінің жоспары жасалып, өткізілді
Танымдық құзыреттілік – мектепке дейінгі жастағы баланың өмір сүру
құқығынан, тұлғаның дамуға құқығынан, субъектінің өмірлік әрекет пен
өмірлік шығармашылығына құқығынан, қоғамның мүшесі болу құқығынан
туындайтын мүмкіндігі.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастырудың факторлары мен шарттары
Психологиялық-педагогикалық сөздікте фактор ұғымы қандай да бір
үрдістіңсипатын немесе оның жекелеген қасиетін, механизмдерін және жүру
сатысын анықтайтын қозғаушы күш, себеп-салдар ретінде айқындалады [33]. Біз
зерттеу жұмысымызда фактораларды мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытудың қайнар
көзі ретінде қарастырамыз
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін қалыптастыру
үрдісін ұйымдастыру барысында ішкі және сыртқы факторларды ескеру қажет.
Біздің көзқарасымызша, келесі сыртқы факторларды айқындауға болады:
( педагогикалық факторлар – оған: педагогикалық кадрлардың кәсіби
біліктілік деңгейі, бала тұлғасын қалыптастыруда танымдық құзыреттілігін
арттыру қажеттілігі; білім беру үрдісін бағдарламалық-әдістемелік
қамсыздандырудың қоршаған әлеуметтік орта ерекшелігі мен құндылықтарына
сәйкестігі; танымдық оқу қызметінің педаогикалық технологияларын таңдау;
( әлеуметтік факторлар – бұл білім беру ұйымдарының қызметін жүзеге
асырудың әлеуметтік жағдайы; білім беру ұйымының әлеуметтік мәдени және
блім беру мүмкіндіктері; әлеуметтік-педагогикалық кадрлардың
қамсыздандырылуы, білім беру үрдісіндегі субьектілердің өзара әрекеттестік
және ынтымақтастық деңгейі;
(әлеуметтікмәдени факторлар – келесі сипаттармен көрініс табады:
білім беру үрдісіндегі барлық субьектілердің бала тұлғасын әлеуметтікмәдени
тұрғыда дамытудың ортақ мақсаты мен бағдары; мектепке дейінгі ұйымдағы
білім беру кеңістігінің мәдени дәстүрлерін дамыту; аймақтың немесе туған
өлкенің ұлттық-мәдени құндылықтарын сақтау және дамыту мүмкіндіктері.
Ішкі факторларға біз психологиялық факторларды жатқызамыз:
мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелігі, баланың субмәдениеті, оның
әлеуметтік тәжірибесі, құндылық бағдары, қажеттіліг мен мотивациясы, мектеп
жасына дейінгі балалардың оқу қызметін ұйымдастыру шарттары, құрлдары мен
технологиялары.
Біздің пікірімізше, біздің айқындаған факторлар тобы мектеп жасына
дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін ойын арқылы дамытуға оң ықпалын
тигізеді. Педагогикалық факторлар тобындағы факторлар – жетекші
факторлар, олар білім беру үрдісінде көрініс табады және баланың даралық
ерекшеліг тәуелді болатын психологиялық факторлар тобына әсер етеді.
Педагогикалық топтар факторлары басқаруға икемді келеді, өйткені
пәнге деген қызығушылық, егер адам осы қызметпен айналысса ғана дамиды.
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыру үшін оларды ойын формасында құрылған ұйымдастырылған оқу
қызметіне қатыстыру қажет, және де бұл жерде балалардың тұлғалық-даралық
ерекшеліктері ескеріледі.
Әлеуметтік факторлар тобы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына
тәуелді болғандықтан біз осы факторларға әсер ете алмаймыз, бірақ оларды
мектепке дейінгі білім беру кеңістігін ұйымдастыру барысында ескеру қажет.
Біз осы факторлардың әсерін мектеп жасына дейінгі балалардың
танымдық құзыреттілігін дамытуға бағытталған педагогикалық қызметті жүзеге
асыруда ескере жүруіміз қажет.
Өзіміздің зерттеуімізде жасына дейінгі балалардың танымдық
құзыреттілігін дамыту шарттарына де ерекше көңғіл бөлеміз.
Шарт – даму факторларына жағымды немесе керағар әсер ететін ішкі және
сыртқы жағдайлар, мысалы оқу қызметіне дайындық, ынталандырушы орта,
материалдық-техникалық және ресурстық қамсыздандыру және басқалары [33].
Мектепке дейінгі ұйымның білім беру кеңістігінде мектеп жасына
дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін дамытуға бағытталған зерттеулер
жүргізе отырып, біз осы құзыреттілікті қалыптастыруға арналған
педагогикалық шарттарды анықтадық және нақтыладық.
Педагогикалық әдебиеттер мен педагог-тәрбиешілердің тәжірибесіне
талдау жасау бізге мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық құзыреттілігін
дамытудың ішкі және сыртқы шарттарын айқындауға мүмкіндік берді.
Танымдық құзыреттілікті дамытудың ішкі шарттарына біз білім беру
ортасын, материалдық-техникалық базаны және ресурстық қамсыздандыруды
жатқыздық.
Білім беру ортасы А.Л. Веряева, Т.Г. Ивошина, Г.А. Ковалева, В.В.
Рубцова, В.И. Слободчикова, білім беру ортасын ұйымдастырудың басқарушылық
бағдарына маңыз берілген.
Жалпы ортаның тұлғаны дамытушылық ықпалы әсер етудің екі тобымен
қамтамасыз етіледі: педагогикалық ұйымдаспаған орта тұрғысынан (отбасы,
көше т.б.), педагогикалық ұйымдасқан орта тұрғысынан (балабақша, мектеп).
Ұйымдасқан педагогикалық үрдіс ұйымдастырылмаған қоршаған ортаның
тәірбиелік ықпалымен сәйкес келгенде, бала тұлғасына педагогикалық тұрғыда
ықпал ету тиімділігі күшейеді.
Ортаны педагогикалық тұрғыда ұйымдастыру тұлғаны дамыту үшін
ұйымдастырылмаған әлеуметтік ортаның жағымды мүмкіндіктерін қолдану дегенді
білдіреді. Ұйымдасқан және ұйымдаспаған орта мүмкіндіктеріне сүйене
отырып, педагог-тәрбиеші тәрбие мен оқытудың мақсаттарына қол жеткізеді.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартында (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №
1080 қаулысымен бекітілген) тәрбиеленушілердің және білім алушылардың
дайындық деңгейіне қойылатын талаптар айқын көрініс тапқан [3].
Әрбір жас кезеңіндегі құзыреттіліктерді меңгеру деңгейі берілген. Біз
зерттеу мәселемізге қатысты танымдық құзыреттілік сипаттамасын қарастырып
отырмыз (1.1-кесте):
Танымдық құзыреттілік
№ Құзыреттілік 1 жастан бастап 3 3 жастан бастап 5 5 жастан бастап 6
көрсеткіштері жасқа дейін жасқа дейін жасқа дейін
1 Заттардың Заттардың түрін, Заттарға тән Заттардың
қасиеттерін негізгі түсін, белгілер мен қасиеттері мен
бағдарлау пішінін, айырмашылықтарды белгілерін
фактурасын ажыратасипап сезу, есту, танымдық қызмет
алады иісін сезіп дәрежесінде
қабылдау негізіндеқарастырады
атайды
2 Қоршаған ортаныАдамдар мен Тірі және өлі Көрнекі-әрекеттік
тану олардың табиғат пен және
іс-әрекеттеріне қоғамдық өмірдің көрнекі-бейнелі
қызығушылық пен себеп-салдарлық тұрғыда танымдық
құштарлық қарапайым міндеттерді шеше
білдіреді байланысын алады, ұқсастығы
түсінеді, ол мен ерекшелігін
туралы 2-3 ажыратуға, түрлі
сөйлеммен айта негіздемелер
алады бойынша
топтастыруға және
жүйелеуге
қабілетті
3 Құрастыру Ересектердің Құрылыс материалынҚұрастырудың
дағдылары көрсетуімен таңдау кезінде бірнеше қарапайым
қарапайым дербестік жалпылама
құрылыстарды жасайбілдіреді, тәсілдерін
алады құрылысты әдемі меңгереді және
жасауға тырысады түрлі нәтижеге
жету үшін бір
тәсілді қайталай
береді
4 Экологиялық Жануарлар әлеміне Табиғатта өзін-өзіҚоршаған ортаның
мәдениет тілектестік және ұстай білу көптүрлілігін,
негіздері қамқорлық нормаларын өсімдіктер мен
қарым-қатынасын меңгереді, жануарлардың
білдіреді ересектермен біргебелгілері мен
өсімдіктер мен қасиеттерін,
жануарларға тіршілік
қамқорлық жасайды ортасымен өзара
байланысын
түсінеді
5 Қарапайым Кеңістікте Уақыт, кеңістік, Геометриялық
математикалық бағдарланудың себеп-салдар, сан пішіндердің
ұғымдар алғашқы дағдыларынтуралы қарапайым құрылымдық
көрсетеді түсініктерін сипаттамасын,
көрсетеді тура және кері
сандық қатынас
ретін біледі
6 Іздеу және Түрлі заттармен Жаңа Эксперименталды
эксперименталдыэксперимент материалдармен іс-әрекетте
іс-әрекет жасайды экспериментті мақсат қойып,
(ажыратады, мақсатты түрде нәтижеге жетеді
біріктіреді, жүргізеді, заттар
құрастырады) арасындағы жалпы
қатынастарды
бейнелейді,
қоршаған ортаның
үлгісін жасайды
7 Ақпаратпен Түрлі ақпарат Жаңа ақпарат Жаңа ақпаратты
жұмыс көздеріне алудың қалай ұсыну
қызығушылық қажеттілігін керектігін, оның
танытады түсінеді кімге қызық
екендігін
түсінеді
Кесте 1.1 Танымдық құзыреттілік сипаттамасы
Танымдық құзыреттілік мектеп жасына дейінгі балаларды тек қана оқыту,
оқу қызметіне тарту құралы ғана емес, сонымен қатар баланың ішкі
психологиялық қасиеттерін, даралық ерекшеліктерін қалыптастыратын маңызды
дағды деп қарастыру қажет.
Мектепке дейінгі ұйым тәрбиешісі балалардың танымдық құзыреттілігін
қалыптастыру және дамыту жолдарын, оның теориясы мен әдістемесін меңгеруі
тиіс. Сондай-ақ балаларды оқу қызметіне қызықтырып, баланың танымдық
қажеттілігін сақтап, оны дамытуы және ғылымдардың негізін игеру үшін
танымдық құралдармен қамтамасыз етуі тиіс, ол үшін танымдық іс-әрекеттің
табиғатын біліп, оны бала бойында қалыптастырудың жағдайлары мен шарттарын
білгені жөн.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі мазмұны білім беру
қызметінің нәтижесі ретінде баланың құзыреттілігін қалыптастыруға
бағытталған [4].
Танымдық құзыреттілік
Кіші сала 1 жастан бастап 3 жасқа дейін, 3 жастан бастап 5 жасқа
дейін, 5 жастан бастап 6 жасқа дейін.
Заттардың қасиеттерін бағалау. Заттардың негізгі түрін, пішінін,
шамасын, фактурасын ажырата алады. Заттардың белгілері мен сипаттамалық
ерекшеліктерін сезу, есту, иіс сезіп қабылдау негізінде атайды. Затттардың
қасиеттері мен белгілерін танымдық қызмет дәрежесінде қарастырады.
Қоршаған ортаны тану. Адамдар мен олардың әрекетіне қызығушылық пен
құмарлық білдіреді. Тірі және өлі табиғат пен қоғамдық өмірдің себеп-
салдарлық қарапайым байланысын түсінеді,ло туралы 2-3 сөйлеммен айта алады.
Көрнекі әсерлі және көрнекі-бейнелі тұрңыда танымдық міндеттерді шеше
алады,ұқсастығы мен ерекшелігін ажыратуға,түрлі негіздемелер бойынша
топтастыруға және жүйелеуге қабілетті
Құрастырылымдық дағдылар. Ересектердің көрсетуімен қарапайым
құрылыстарды жасай алады. Құылыс материалын таңдауда дербестік білдіреді,
құрылысты әдемі жасауға тырысады. Құрастыудың бірнеше қарапайым жалпылма
тәсілдерін меңгереді және түрлі нетижеге жету үшін бір тәсілді қайталай
береді.
Экологиялық мәдениет негіздері. Жануарлар әлеміне тілектестік және
қамқорлықпен қарым-қатынас білдіреді. Табиғатта өзін-өзі ұстаудың бірнеше
нормасын меңгереді, ересектер мен бірге өсімдіктер мен жануарларға
қамқорлық жасайды. Қоршаған ортаның түрлілігін, өсімдіктер мен жануарлардың
белгілері мен қасиеттерін, тіршілік ортасымен өзара байланысын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz