Психологиялық әдістердің түрлері
ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА-ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Психология кафедрасы
ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯ пәнінен лекция
сабағын жүргізудің әдістемелік нұсқауы
Шымкент-2020
Әдістемелік нұсқау кафедраның "" 2020 жылғы мәжілісінде талқыланды.
Әдістемелік нұсқауды дайындаған: аға оқытушы, магистр Әліпбек А.З.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к. _________________ Әліпбек А.З.
Лекция 1.
Тақырыбы: Әлеуметтік психологияның пәні
Сабақ жоспары:
1. Жалпы психология және әлеуметтану- әлеуметтік психологияның негізі.
2. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы.
3. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1999
2. Б.Д.Парыгин. Социальная психология. М., 2001.
3. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
4. Е.С.Кузьмин. Основы социальной психологии. ЛГУ., 1979.
5. Крысько В.Г. Социальная психология.М., 2001
6. Майерс В.Г. Социальная психология. СПб., 1998.
7. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
8. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
9. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
10. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Сиб.,1997.
11. Донцов А.И. Психология коллектива. М.,1984.
12. В.Н.Куликов. Проблемы социальной психологии. ЛГУ.1967.
13. Шибутани Т. Социальная психология. М.,1999.
14. Кричевский Р.Л. Дубовская Е.М. Психология малых групп. - М., 1991.
15. Б.Ф.Ломов. Общение и социальная регуляция поведения индивида. М.,1976.
16. Методы социальной психологии. под ред. Е.С.Кузьмина и В.С.Семенова. ЛГУ., 1977.
17. А.В.Петровский, В.В. Шпалинский. Социальная психология коллектива. М.1978.
18. Аверин В.А. Психология детей и подростков. М.,1998.
19. И.С.Кон. Социальная личность. М., 1967.
20. Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы, 1993.
Қосымша:
1. В.А.Артемов. Введение в социальную психологию. М., 1972.
2. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. 2-е изд. М.1988.
3. И.П.Волков. Социометрические методы в социальнопсихологических исследованиях. Л., 1970.
4. В.П.Зинченко.,В.М.Гордон. Методологические проблемы психологического анализа деятельности. М.,1976.
5. В.С.Агеев. Психология межгрупповых отношений. М.: МГУ., 1983.
6. Г.М.Андреева. Социальная психология. .МГУ.1988.
7. С.С.Паповян. Математические методы в социальной психологии. М.Наука.1983.
8. Тәжібаев Т.Жалпы психология. - Алматы, 1993
9. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы,1993.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы, 1995.
11. Гамезо М.В. Домашенко И.А. Атлас по психологии. М.: 1986.
Қысқаша теориялық мәлімет
Жалпы психология және әлеуметтану- әлеуметтік психологияның негізі.
Әлеуметтік психологиялық зерттеудің методологиялық мәселелері. Әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары. Әлеуметтік психология - психология мен социология ғылымының араларында пайда болды. Әлеуметтік психология адамның әлеуметтік топтарға қосылу фактісі мен адамаралық қарым-қатынасы, іс-әрекетінің заңдылықтарын зерттейтін сонымен қатар осы топтарға психологиялық сипаттама беретін психологияның саласы. Ұзақ уақыт бойы әлеуметтік психологиялық көзқарастар философиялық ілімдерде өңделіп, қарастырылып келді.
Әлеуметтік психологияның алғашқы элементтері психология, социология, антропология, этнография, криминология сияқты нақты ғылымдарда қалыптаса бастады. ХІХ-ғасырдың І-ші жартысында әлеуметтік психологияның концепциялары құрыла бастады. Яғни халықтар психологиясы, тап психологиясы, әлеуметтік қарым-қатынас психологиясы т.б.
Әлеуметтік психология жеке пән ретінде 1908 жылы танылды. Әлеуметтік психологияға американ психологы Э.Руссоның және У.Макдугалл еңбектері жарыққа шыға бастады. І-ші дүниежүзілік соғыстан АҚШ-та және басқа елдерде өндірістегі, әскердегі т.б әлеуметтік психологиялық проблемалар комплексті өңдеу жүргізілді. Мұнда экспериментке негізгі роль берілді де, бірақ кіші топтарға көп көңіл бөлмеді. Бұл әлеуметтік психологияда танымдық, концепциялық аспектілерін дұрыс бағаламауға шындықтағы әлеуметтік проблемаларды жоққа шығаруға әкеп соқтырды.
Қарым-қатынас заңдылықтары және адамның функцияналдық әрекеті.
Әлеуметтік топтың психологиялық сипаттамасы. Оған үлкен топтар-нәсілдер, кластар, топтар, ұлттар. Кіші топтар - топтың шешімін қабылдау процесі, лидерлік, ұйымшылдық.
- Жеке адам психологиясы оның әлеуметтік бағдары социализациялануы, әлеуметтік психологиялық практикалық жағы.
- Әртүрлі ортадағы функционалдық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Психологияда осы мәселенің барлығы да іс-әрекеттің принципі негізінде жүзеге асырады. Әлеуметтік психологиялық құбылыстарды зерттеу бірлескен іс-әрекетте шындық әлеуметтік топтарда жүргізіледі. Бұл әр топта қоғамдық қарым-қатынасты терең түсінуге және ақыл-ой механизмдерін ашуға, диффузиялық топтан ұжымға айналуына көмектеседі. Әлеуметтік психология социология, педагогика, философия т.б ғылыммен тығыз байланысты. Социология немесе әлеуметтану қоғамдық, топтық және индивидуалдық нормалар мен құндылықтардың табиғатын немесе сипатын қарастырса, әлеуметтік психология оның макро және микро әлеуметтік ортаның әсерінен қалыптасу нақты механизмдерін немесе жеке адамның даралық ерекшелігін зерттейді. Егер әлеуметтану жеке адамның белсенділігін түзету себептерін түсіндірсе әлеуметтік психология бұлардың пайда болу жолдары мен заңдылықтарын зерттейді. Осы белсенділікті толық жүзеге асыруына жағдай жасауына көмектеседі.
Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы.
Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінен-ақ адамдардың әртүрлі ортада өзара қарым-қатынас процесіне көңіл бөліне бастады.
Әлеуметтік психологияның алғашқы белгілері: Платонның, Аристотельдің еңбектерінде кездеседі. Кейініректе: К.Гельвеций, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо Ресейде А.Н.Радищевтің және ХVІІІ ғасырда көптеген ойшыл ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Әртүрлі топтардағы жеке адамдардың психологиясы туралы жүйелі білім болғанымен бұл индивидтің әлеуметтік ақыл-ойының заңдылықтарын түсінуге бағыттады. Осылайша алғашқы әлеуметтік психологиялық концепциялары пайда болды.
Европада және Америкада ХІХ ғасырдың аяғында немесе ХХ ғасырдың басында әлеуметтік психологиялық концепцияларды құруға үлес қосқан психологиялық мектептердің өкілдері: Г.Гард, П.Лебон, У. Макдугалл, Э.Дюркгейм, Г.Занеля, Г.Кулидің еңбектері әлеуметтік психологияда алғаш рет абстрактылы тұрғыда емес, оның ерекшеліктері мен қасиеттерін топтармен топ жөнінде адамның психикалық әрекеті процесі мен байланысып қарастырады. Жеке адамды әлеуметтік контактісіз, ортасыз толық зерттеу мүмкін емес деген қорытындыға келді.
Г.Кули әлеуметтік психологияға алғашқы топ немесе бірінші топ терминін енгізді. Әлеуметтік ортаны тар көлемде түсіндіріп кіші топқа жақын түсіндірді. Бетбе- бет контакты арқылы топтағы жеке адам аралық қарым-қатынастың мәнін анықтады, бірақ бұл әлеуметтік орта ұғымына толық түсінік бере алмады. 20-шы жылдан бастап АҚШ-та, Англияда, Германияда, Францияда, Жапонияда әлеуметтік психологиялық ғылымның негізгі бағыттары қалыптасты. Хаттары экспериментінен кейін Э. Мэо қазіргі өндірісте психологиялық фактордың ролін зерттеуге негіз болатын қорытындылар жасады. Әрбір жұмысшының еңбек өнімділігі оның сан топтағы немесе ұжымдағы көңіл-күйіне байланысты болады.
ХХ-ғасырдың әлеуметтік психологиясының алғашқы фундаменті жалпы психологиядағы 3 бағыттық әсерімен қалыптасты. Олар: Гештальтпсихология, бихевиоризм, психоанализ. Мұның әсері ірі шетел психологтарының одан әрі әдіснамалық бағыттылығына әсер етті. Э.Фромм, Г.Салливен, Т.Хайвен, Л.Фестингер, К.Харни т.б. Әсіресе, әлеуметтік психологияда З.Фрейдтің психоанализ концепциясы мазмұнды болды. Бұл концепция бойынша адам 2 оттың ортасында болды. Бұл екеуінің ортасында әрқашан қарама-қарсы күрес болып отырды. Туа біткен санадан тыс инстингтер әуестенушіліктер, импульстер немесе қоғам талаптарының әлеуметтік ортаның әсерінің санадағы нәтижесі. Қоғам - іс-әрекет - адам.
Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны.
Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның екі түрі бар:
- Психологиялық әлеуметтік психология.
- Социологиялық әлеуметтік психология.
Егер психологиялық әлеуметтік психология жеке адамдардың дара психологиялық әлеуметтік негізде зерттеуге бағытталса, социологиялық әлеуметтік психология әлеуметтік қоғам жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан әлеуметтану әдістері мен құрылымы қолданылады.
- Жеке адамдардың психологиясымен салыстырғанда әлеуметтік психологияда жеке индивидтер арадағы өзгешеліктерге көп тоқталмайды. Адамдар өзара бірін-бірі қалай бағалайтындығына және бір-біріне қалай әсер ететіндігіне қөңіл бөледі.
- Жалпы психологияда социометрия әдісі көбінесе топтарда зерттейтін болса, әлеуметтік психология топтардың жекелік ерекшеліктері мен мазмұнына көңіл бөледі. Әлеуметтік психология адам және қоғамның өзара әрекеті туралы білімдердің ұзақ уақыт жинақталуынан пайда болды. Алғашқы әлеуметтік-психологиялық идеялар философия, әлеметтану, антропология, этнография және тіл білімі саласында қалыптасқан. Алғашында халықтар психология және т.б.түсініктер пайда болды. Жеке әлеуметтік - нсихологиялық идеялар философия Платон мен Аристотельдің француз материалист-философтарының утопист-әлеуметтанушылардың еңбектерінде содан кейін Фейербах пен Гегельдің еңбектерінде кездеседі. XIX ғ. екінші жартысында әлеуметтік психологияның ғылыми білім саласы ретінде психология мен әлеуметтанудың түйіскен жерінде пайда болды, бірақ сипаттаушы ғалым ретінде ғана бөлінді. Оның пайда болуын 1859 жылы Германияда Штейнталь мен Лацарустың Этностық психология мен тіл білімі туралы журналын шығарумен байланыстырады.
Еуропада эмпирикалық әлеуметтік психологияның көрнекті өкілдері француз заңгері және әлеуметтанушысы Габриель Тард 1843-1904 француз әлеуметтанушысы Гюстав Лебон 1841-1931 және ағылшын-американ психологы Уильям Мак-Дугалль болды. Бұл ғалымдар өткен ғасырдың соңы мен осы ғасырдың басындағы қоғамның әлеуметтік дамуын адамның жеке психикалық қасиеттерімен байланыстыра көрсетуге тырысты. Тард-еліктеушілікті, Лебон-психикалық жұқтыруды, Мак Дугалль-инстинкті қарастырды. Г.Тардтың тұжырымдамасы бойынша, қоғамдық даму тұлға аралық әсвер факторларымен әсіресе, еліктеушілікпен,әдет-ғұрыптармен, модамен анықталады.
Тард бойынша, еліктеу негізінде топтық және қоғамдық нормалар мен құндылықтар пайда болды. Индивид оларды мең гкере от ырып,қоғамдық өмір жағдайларына бейімделеді. Әсіресе, төменгі топтар жоғарғы топтарға қарағанда қатты еліктейді. Дегенмен, идеалға болмаған кезде әлеуметтік оппозиция, әлеуметтік өзара әрекетте конфликт пайда болды. Г.Тардтың бірінші рет тобыр психологиясын жекеліктің басымдық факторы ретінде терең зерттеді. Г.Тардтың идеясының әсерінен тұқымқулаушылықтың екі түрін ажыратуға болады, олар-табиғи және әлеуметтік.
Француз әлеуметтанушысы және әлеуметтік психологы Гюстав Лебон психикалық жұқтыру түсінігін енгізе отырып, әлеуметтік процестердің эмоциялы теориясын өңдеді.
Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздер қатарын француздың әлеуметтік мектебінің негізін салушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 толықтырды. Ол ұжымдық түсініктер феноменін боліп көрсетті.Оның пікірі бойынша,дүниені жеке индивид арқылы көруге болады.
Дюркгейм бойынша индивидтің мінез-құлығы ұжымдық санамен анықталады. Г.Тардтың әлеуметтік ватомизициясыцнан айырмашылығы индивидті қоғамның торы деп есептейтін Э.Дюркгейм әлеуметтенудің бірігуі жалпы мақұлдаған әлеметтік құндылықтар негізіндегі идеяларды қолдады. Адамдар мінез-құлқының әлеметтік қасиеттері Э.Дюркгейм бойынша қоғамның құндылық-нормалық интеграциялануына, оның әлеуметтік қатынастардың дамуына байланысты.
Қоғамның құндылықтық-нормалық дағдарыстарын Э.Дюркгейм аномия француз тілінен - заңның болмауы деп көрсеткен. Ол бұқаралық құқықтық десоциализицияны тудырады. Аномия жағдайында қоғам бірнеше мүшелері үшін әлеуметтік және құқықтық нормаларының мәнділігін жоғалтады. Мінез-құлықтың үлгілі эталондарынан айырылған индивидтің өзін-өзі реттеу деңгейі төмендейді, әлеуметтік бақылаудан шығады. Бұқаралық девианттылықты трудыратын аномия, Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді көрсетеді.
Осыдан, В.Меде адамдардың әлеуметтік топтарға қатынастарынан әр түрлі типтерді анықтады. Ол сонымен бірге топтардың әсері эмоция, ерік және моторика саласында жоғары екенін көрсетті. Әлеуметтік-психологиялық факторлардың индивидтің барлық психикалық қасиеттерге - қабылдау және ойлау, қиял, елес, ой, эмоция және ерікке әсер ететіні анықталды.
Мәселен, кейін американ психологы Гордон Олпорт 1897-1967 әлеуметтік психологияның экспериментті зерттеу әдістемесін дамытты. Оның зерттеуінің негізінде өнеркәсіпті ұйымдастыру, жарнама, саяси насихаттар, әскери іс және т.б. жетілдіруге арналған тәжірибелі тиімді нұсқаулар жасалады.
Әлеуметтік психология қолданбалы ғылым ретінде қарқынды дамыды. АҚШ-та басқару мәселесіне, психологиялық сәйкестікке, кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы қатынастарды шиеленістің төмендеуіне және т.б. зерттеу жүргізіледі. Әлеуметтік психология жалпы психологияға және әлеуметтануға қатысты топтық эксперимент, әңгімелесу, сауңалнама және сұхбаттасу, құжаттарды анықтау, бақылау және т.б. әдістерді қолданады.
Пысықтау және бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік психологияның негізі болып табылады?
2. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы не болып табылады?
3. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны қандай?
4. Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның қанша түрі бар?
5. Әлеуметтік психология қандай ғылым ретінде қарқынды дамыды?
6. ХХ-ғасырда әлеуметтік психологияның алғашқы фундаменті жалпы психологиядағы қай бағыттардың әсерімен қалыптасты?
7. Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздерің кім қалады?
8. Американ психологы Г. Олпорттың әлеуметтік психологияға қосқан үлесі қандай?
9. Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әлеуметтік психологияға деген ықпалы?
10. Әлеуметтік-психологиялық факторларға нелер жатады?
11. В.Меде әлеуметтік топтардың қатынастарына байланысты адамдардың қандай типтерді анықтады?
Лекция 2
Тақырыбы: Әлеуметтік психологиялық идеялардың қалыптасу тарихы
Сабақ жоспары:
1. Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуы.
2. Алғашқы әлеуметтік психологиялық теориялар.
3. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1999
2. Б.Д.Парыгин. Социальная психология. М., 2001.
3. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
4. Е.С.Кузьмин. Основы социальной психологии. ЛГУ., 1979.
5. Крысько В.Г. Социальная психология.М., 2001
6. Майерс В.Г. Социальная психология. СПб., 1998.
7. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
8. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
9. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
10. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Сиб.,1997.
11. Донцов А.И. Психология коллектива. М.,1984.
12. В.Н.Куликов. Проблемы социальной психологии. ЛГУ.1967.
13. Шибутани Т. Социальная психология. М.,1999.
14. Кричевский Р.Л. Дубовская Е.М. Психология малых групп. - М., 1991.
15. Б.Ф.Ломов. Общение и социальная регуляция поведения индивида. М.,1976.
16. Методы социальной психологии. под ред. Е.С.Кузьмина и В.С.Семенова. ЛГУ., 1977.
17. А.В.Петровский, В.В. Шпалинский. Социальная психология коллектива. М.1978.
18. Аверин В.А. Психология детей и подростков. М.,1998.
19. И.С.Кон. Социальная личность. М., 1967.
20. Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы, 1993.
Қосымша:
1. В.А.Артемов. Введение в социальную психологию. М., 1972.
2. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. 2-е изд. М.1988.
3. И.П.Волков. Социометрические методы в социальнопсихологических исследованиях. Л., 1970.
4. В.П.Зинченко.,В.М.Гордон. Методологические проблемы психологического анализа деятельности. М.,1976.
5. В.С.Агеев. Психология межгрупповых отношений. М.: МГУ., 1983.
6. Г.М.Андреева. Социальная психология. .МГУ.1988.
7. С.С.Паповян. Математические методы в социальной психологии. М.Наука.1983.
8. Тәжібаев Т.Жалпы психология. - Алматы, 1993
9. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы,1993.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы, 1995.
11. Гамезо М.В. Домашенко И.А. Атлас по психологии. М.: 1986.
Қысқаша теориялық мәлімет
Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуы.
Әлеуметтік психология - психология мен социология ғылымының араларында пайда болды. Әлеуметтік психология адамның әлеуметтік топтарға қосылу фактісі мен адамаралық қарым-қатынасы, іс-әрекетінің заңдылықтарын зерттейтін сонымен қатар осы топтарға психологиялық сипаттама беретін психологияның саласы. Ұзақ уақыт бойы әлеуметтік психологиялық көзқарастар философиялық ілімдерде өңделіп, қарастырылып келді.
Әлеуметтік психологияның алғашқы элементтері психология, социология, антропология, этнография, криминология сияқты нақты ғылымдарда қалыптаса бастады. ХІХ-ғасырдың І-ші жартысында әлеуметтік психологияның концепциялары құрыла бастады. Яғни халықтар психологиясы, тап психологиясы, әлеуметтік қарым-қатынас психологиясы т.б.
Әлеуметтік психология жеке пән ретінде 1908 жылы танылды. Әлеуметтік психологияға американ психологы Э.Руссоның және У.Макдугалл еңбектері жарыққа шыға бастады. І-ші дүниежүзілік соғыстан АҚШ-та және басқа елдерде өндірістегі, әскердегі т.б әлеуметтік психологиялық проблемалар комплексті өңдеу жүргізілді. Мұнда экспериментке негізгі роль берілді де, бірақ кіші топтарға көп көңіл бөлмеді. Бұл әлеуметтік психологияда танымдық, концепциялық аспектілерін дұрыс бағаламауға шындықтағы әлеуметтік проблемаларды жоққа шығаруға әкеп соқтырды.
Психологияда осы мәселенің барлығы да іс-әрекеттің принципі негізінде жүзеге асырады. Әлеуметтік психологиялық құбылыстарды зерттеу бірлескен іс-әрекетте шындық әлеуметтік топтарда жүргізіледі. Бұл әр топта қоғамдық қарым-қатынасты терең түсінуге және ақыл-ой механизмдерін ашуға, диффузиялық топтан ұжымға айналуына көмектеседі. Әлеуметтік психология социология, педагогика, философия т.б ғылыммен тығыз байланысты. Социология немесе әлеуметтану қоғамдық, топтық және индивидуалдық нормалар мен құндылықтардың табиғатын немесе сипатын қарастырса, әлеуметтік психология оның макро және микро әлеуметтік ортаның әсерінен қалыптасу нақты механизмдерін немесе жеке адамның даралық ерекшелігін зерттейді. Егер әлеуметтану жеке адамның белсенділігін түзету себептерін түсіндірсе әлеуметтік психология бұлардың пайда болу жолдары мен заңдылықтарын зерттейді. Осы белсенділікті толық жүзеге асыруына жағдай жасауына көмектеседі.
Алғашқы әлеуметтік психологиялық теориялар.
Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінен-ақ адамдардың әртүрлі ортада өзара қарым-қатынас процесіне көңіл бөліне бастады.
Әлеуметтік психологияның алғашқы белгілері: Платонның, Аристотельдің еңбектерінде кездеседі. Кейініректе: К.Гельвеций, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо Ресейде А.Н.Радищевтің және ХVІІІ ғасырда көптеген ойшыл ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Әртүрлі топтардағы жеке адамдардың психологиясы туралы жүйелі білім болғанымен бұл индивидтің әлеуметтік ақыл-ойының заңдылықтарын түсінуге бағыттады. Осылайша алғашқы әлеуметтік психологиялық концепциялары пайда болды.
Европада және Америкада ХІХ ғасырдың аяғында немесе ХХ ғасырдың басында әлеуметтік психологиялық концепцияларды құруға үлес қосқан психологиялық мектептердің өкілдері: Г.Гард, П.Лебон, У. Макдугалл, Э.Дюркгейм, Г.Занеля, Г.Кулидің еңбектері әлеуметтік психологияда алғаш рет абстрактылы тұрғыда емес, оның ерекшеліктері мен қасиеттерін топтармен топ жөнінде адамның психикалық әрекеті процесі мен байланысып қарастырады. Жеке адамды әлеуметтік контактісіз, ортасыз толық зерттеу мүмкін емес деген қорытындыға келді.
Г.Кули әлеуметтік психологияға алғашқы топ немесе бірінші топ терминін енгізді. Әлеуметтік ортаны тар көлемде түсіндіріп кіші топқа жақын түсіндірді. Бетбе- бет контакты арқылы топтағы жеке адам аралық қарым-қатынастың мәнін анықтады, бірақ бұл әлеуметтік орта ұғымына толық түсінік бере алмады. 20-шы жылдан бастап АҚШ-та, Англияда, Германияда, Францияда, Жапонияда әлеуметтік психологиялық ғылымның негізгі бағыттары қалыптасты. Хаттары экспериментінен кейін Э. Мэо қазіргі өндірісте психологиялық фактордың ролін зерттеуге негіз болатын қорытындылар жасады. Әрбір жұмысшының еңбек өнімділігі оның сан топтағы немесе ұжымдағы көңіл-күйіне байланысты болады.
ХХ-ғасырдың әлеуметтік психологиясының алғашқы фундаменті жалпы психологиядағы 3 бағыттық әсерімен қалыптасты. Олар: Гештальтпсихология, бихевиоризм, психоанализ. Мұның әсері ірі шетел психологтарының одан әрі әдіснамалық бағыттылығына әсер етті. Э.Фромм, Г.Салливен, Т.Хайвен, Л.Фестингер, К.Харни т.б. Әсіресе, әлеуметтік психологияда З.Фрейдтің психоанализ концепциясы мазмұнды болды. Бұл концепция бойынша адам 2 оттың ортасында болды. Бұл екеуінің ортасында әрқашан қарама-қарсы күрес болып отырды. Туа біткен санадан тыс инстингтер әуестенушіліктер, импульстер немесе қоғам талаптарының әлеуметтік ортаның әсерінің санадағы нәтижесі. Қоғам - іс-әрекет - адам.
Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның екі түрі бар:
- Психологиялық әлеуметтік психология.
- Социологиялық әлеуметтік психология.
Егер психологиялық әлеуметтік психология жеке адамдардың дара психологиялық әлеуметтік негізде зерттеуге бағытталса, социологиялық әлеуметтік психология әлеуметтік қоғам жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан әлеуметтану әдістері мен құрылымы қолданылады.
- Жеке адамдардың психологиясымен салыстырғанда әлеуметтік психологияда жеке индивидтер арадағы өзгешеліктерге көп тоқталмайды. Адамдар өзара бірін-бірі қалай бағалайтындығына және бір-біріне қалай әсер ететіндігіне қөңіл бөледі.
- Жалпы психологияда социометрия әдісі көбінесе топтарда зерттейтін болса, әлеуметтік психология топтардың жекелік ерекшеліктері мен мазмұнына көңіл бөледі. Әлеуметтік психология адам және қоғамның өзара әрекеті туралы білімдердің ұзақ уақыт жинақталуынан пайда болды. Алғашқы әлеуметтік-психологиялық идеялар философия, әлеметтану, антропология, этнография және тіл білімі саласында қалыптасқан. Алғашында халықтар психология және т.б.түсініктер пайда болды. Жеке әлеуметтік - нсихологиялық идеялар философия Платон мен Аристотельдің француз материалист-философтарының утопист-әлеуметтанушылардың еңбектерінде содан кейін Фейербах пен Гегельдің еңбектерінде кездеседі. XIX ғ. екінші жартысында әлеуметтік психологияның ғылыми білім саласы ретінде психология мен әлеуметтанудың түйіскен жерінде пайда болды, бірақ сипаттаушы ғалым ретінде ғана бөлінді. Оның пайда болуын 1859 жылы Германияда Штейнталь мен Лацарустың Этностық психология мен тіл білімі туралы журналын шығарумен байланыстырады.
Еуропада эмпирикалық әлеуметтік психологияның көрнекті өкілдері француз заңгері және әлеуметтанушысы Габриель Тард 1843-1904 француз әлеуметтанушысы Гюстав Лебон 1841-1931 және ағылшын-американ психологы Уильям Мак-Дугалль болды. Бұл ғалымдар өткен ғасырдың соңы мен осы ғасырдың басындағы қоғамның әлеуметтік дамуын адамның жеке психикалық қасиеттерімен байланыстыра көрсетуге тырысты. Тард-еліктеушілікті, Лебон-психикалық жұқтыруды, Мак Дугалль-инстинкті қарастырды. Г.Тардтың тұжырымдамасы бойынша, қоғамдық даму тұлға аралық әсвер факторларымен әсіресе, еліктеушілікпен,әдет-ғұрыптармен, модамен анықталады.
Тард бойынша, еліктеу негізінде топтық және қоғамдық нормалар мен құндылықтар пайда болды. Индивид оларды мең гкере от ырып,қоғамдық өмір жағдайларына бейімделеді. Әсіресе, төменгі топтар жоғарғы топтарға қарағанда қатты еліктейді. Дегенмен, идеалға болмаған кезде әлеуметтік оппозиция, әлеуметтік өзара әрекетте конфликт пайда болды. Г.Тардтың бірінші рет тобыр психологиясын жекеліктің басымдық факторы ретінде терең зерттеді. Г.Тардтың идеясының әсерінен тұқымқулаушылықтың екі түрін ажыратуға болады, олар-табиғи және әлеуметтік.
Француз әлеуметтанушысы және әлеуметтіик психологы Гюстав Лебон психикалық жұқтыру түсінігін енгізе отырып, әлеуметтік процестердің эмоциялы теориясын өңдеді.
Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздер қатарын француздың әлеуметтік мектебінің негізін салушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 толықтырды. Ол ұжымдық түсініктер феноменін боліп көрсетті.Оның пікірі бойынша,дүниені жеке индивид арқылы көруге болады.
Дюркгейм бойынша индивидтің мінез-құлығы ұжымдық санамен анықталады. Г.Тардтың әлеуметтік ватомизициясыцнан айырмашылығы индивидті қоғамның торы деп есептейтін Э.Дюркгейм әлеуметтенудің бірігуі жалпы мақұлдаған әлеметтік құндылықтар негізіндегі идеяларды қолдады. Адамдар мінез-құлқының әлеметтік қасиеттері Э.Дюркгейм бойынша қоғамның құндылық-нормалық интеграциялануына, оның әлеуметтік қатынастардың дамуына байланысты.
Қоғамның құндылықтық-нормалық дағдарыстарын Э.Дюркгейм аномия француз тілінен - заңның болмауы деп көрсеткен. Ол бұқаралық құқықтық десоциализицияны тудырады. Аномия жағдайында қоғам бірнеше мүшелері үшін әлеуметтік және құқықтық нормаларының мәнділігін жоғалтады. Мінез-құлықтың үлгілі эталондарынан айырылған индивидтің өзін-өзі реттеу деңгейі төмендейді, әлеуметтік бақылаудан шығады. Бұқаралық девианттылықты трудыратын аномия, Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді көрсетеді.
Осыдан, В.Меде адамдардың әлеуметтік топтарға қатынастарынан әр түрлі типтерді анықтады. Ол сонымен бірге топтардың әсері эмоция, ерік және моторика саласында жоғары екенін көрсетті. Әлеуметтік-психологиялық факторлардың индивидтің барлық психикалық қасиеттерге - қабылдау және ойлау, қиял, елес, ой, эмоция және ерікке әсер ететіні анықталды.
Мәселен, кейін американ психологы Гордон Олпорт 1897-1967 әлеуметтік психологияның экспериментті зерттеу әдістемесін дамытты. Оның зерттеуінің негізінде өнеркәсіпті ұйымдастыру, жарнама, саяси насихаттар, әскери іс және т.б. жетілдіруге арналған тәжірибелі тиімді нұсқаулар жасалады.
Әлеуметтік психология қолданбалы ғылым ретінде қарқынды дамыды. АҚШ-та басқару мәселесіне, психологиялық сәйкестікке, кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы қатынастарды шиеленістің төмендеуіне және т.б. зерттеу жүргізіледі. Әлеуметтік психолгогия жалпы психологияға және әлеуметтануға қатысты топтық эксперимент, әңгімелесу, сауңалнама және сұхбаттасу, құжаттарды анықтау, бақылау және т.б. әдістерді қолданады.
Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
Психоанализ - шетелде XX ғасырдың басында туындаған психологияның белгілі бағыттарының бірі, оның негізін қалаушы - З.Фрейд .Ол басында әлеуметтік психологияға сенімсіздік білдірді, бірақ Г.Лебон еңбегінің әсерінен өз пікірін өзгертті. Психоанализ тұрғысынан қоғамдық өмір мен саяси іс-әрекет барысында тұлғаны нарықтық тұтас ағза ретінде қабылдау керек деген тұжырымға келді. Оның мінез-құлқы әлеуметтік себептермен шартталады, оларды білу арқасында тұлғаның әлеуметтік-психологиялық хал-ахаулын талдау үшін факторлардың мәнін және олардың рөлін саналы түрде меңгеруде пайдаланылады.
Бихевиоризм - ағылшынша мінез-құлық батыс психологиясының адамның мінез-құлқына сыртқы ортаның әсер етуіне ағзаның жауабының жиынтығы деп түсіндіретін бағыты.
XX ғасырдың 30-жылдары оның орнына необихевиористік теория келді. Кастент талдау әдісі қызығушы зерттеушілерге элементтер формализациялық жиілікпен кездескен жағдайда қолданылады.
Әлеуметтік психологияның өзіне тән әдісіне кейбір жабдық техникалық әдістер анкета және т.б жатады.
Әлеуметтік психологиялық зерттеуде белгілі бір әдісті таңдау қандай феномен, құбылысты зерттеуге болатынына және бұл феноменнің қандай теориялық позициада ұғынылатынына байланысты болады.
XІXғ. ортасы - ХХғ ортасы
Әлеуметтік психология теориясының дайындалуы, дербес ғылым саласына айналуы және әлеуметтік психологиялық мектептердің (этнопсихология, саяси психология және т.б) өркендеуі.
3 - кезең
Әр түрлі әлеуметтік топ өкілдері ретінде мемлекет пен адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасының әсерін жалпылау және зерттеу.
2 - кезең
ХVғ ортасы -
XІXғ. ортасы
Адамдардың әлеуметтік психологиялық мінез-құлықтары, әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерінің мәні және дамуы туралы бастауыш білімдердің қолданылуы
Б.э.д VІ ғ -
ХV ғ ортасы
1 - кезең
Субординациялық қарым-қатынас. Субординация ұғымы. Орындау тәртібін сақтау шарттары. Тікелей және жанама қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты басқару процесінің көптеген жолдары мен әдістері анықталады. Тікелей қарым-қатынас дегеніміз - басшымен орындаушылардың жұмыс орны. Жанама қарым-қатынас көбінесе ортақ мақсат бағдарлама және ортақ әдістерін жүзеге асырады. Осы қарым-қатынас басқару түрлеріне байланысты ұжымда тікелей қарым-қатынас немесе түсінісу топтары жанама қарым-қатынастағы үлкен диффузиялы топтар немесе аралас топтар болып бірнеше түрге бөлінеді.
Топтардың түрлеріне қарамастан басқару барысындағы орындау тәртібін сақтау мәселесі қамтамасыз етіледі. Осыған орай субардинациялық қарым-қатынас шарттарын сақтау қажет.
Субординация дегеніміз - адамның қарым-қатынасы кезіндегі түрлі факторларға байланысты сақталынатын арақашықтық. Субардинация қарым-қатынас дегеніміз - қызмет бабына қарай бір-біріне тәуелді және бір-біріне бағынышта болу тәртібін айтады. Соңғы жылдары жеке адам аралық қарым-қатынас мәселесінде әлеуметтік психологияда әлеуметтік үйрену концепциясы өңделіп келеді. Оның авторлары: Н.Миллер, Д.Доллар, Л.Сирс, А.Бонгура, Б.Скинер. Бұл концепция бойынша әлеуметтік үйрену нәтижесінде баланың қоғамда алатын орнын білдіретін процес.Үйренудің мынадай концепциялары бар:
- Б.Скинердің айтуы бойынша: Адамның мінез-құлық мадақтау мен жазалау көмегімен көптеген мүмкіндіктердің , варианттардың ішіндегі біреудің нақты болуына не болмауына байланысты қалыптасады.
- А.Бондураның айтуы бойынша: Балалар жаңа мінез-құлық әрекетін басқаларға еліктеу арқасында міңгереді деп есептейді.
- Әлеуметтік үйрену теориясында бала анасы арқылы биологиялық қажеттіліктерді қанағаттану негізінде, ұлы тұлғаның мінез-құлқына еліктеп қайталау негізінде, әлеуметтік мінез-құлық бекіту негізінде және сыртқы ортамен әрекеттесетін негізде қалыптасады.
Рольдік дистанция - қарым-қатынастағы субординация ұғымын анықтайды.
Әлеуметтік роль дегеніміз - қандайда бір әлеуметтік позицияда тұрған адамға қоғамның қойған талаптарының бірлігі.
Адамның әртүрлі әлеуметтік позицияда тұруы оның жеке тұлғалық мінез-құлқына байланысты емес, осы позицияға қатысты басқа адамның одан күткен бейнесін анықтайтын мінез-құлық .
Психологияда жеке адам аралық қарым-қатынасты реттеу механизмін әлеуметтік рольдермен статустар жүйесі құрады.
Әлеуметтік роль ұғымын ең алғашқы рет 1934жылы Д.Мид ұсынған. Оның айтуы бойынша әрбір роль басқа ролдермен өзара әрекеттесуде көрінеді.
Д.Мидтің теориясынан кейін Морено еңбектері шыға бастады. Морено рольдердің төмендегідей типтерін көрсетеді.
1. Психосоматикалық рольдер - мұнда мінез-құлық негізі биологиялық қажеттіліктерге байланысты, ол рольдерді ойнау санасыздық сипатта болады.
2. Психодрамалық рольдер - мұнда жеке адамның мінез-құлық әлеуметтік ортаның нақты талаптарына сәйкес құрылады.
3. Әлеуметтік рольдер - мұнда жеке адам қандайда бір әлеуметтік категориядағы өкілеттіліктің күтілуіне қарай құрылды. Әлеуметтік психологияда қарым-қатынас коммуникациялық тұрғыдан яғни қарым-қатынасқа түсетін адамдардың бір-бірімен мәлімет алмасу негізінде жүзеге асады. Мұндай мәлімет алмасу 3 формада жүргізіледі: Монологты, диалогты, политологикалық.
Қарым-қатынастың коммуникациялық процестердің моделін былайша құрастырған.
- Хабар жіберуші - коммуникатор.
- Жіберілетін нәрсе - информация.
- Алмасудың жүзеге асуы - каналдар.
- Хабардың бағытталуы - аудитория.
- Нәтиже көрсеткіші - эффективтілік.
Қарым-қатынастың коммуникациялық жағы вербальдіы және вербальды емес құралдар арқылы жүргізіледі.
Вербальды қарым-қатынастың құрамына мыналар жатады.
- Оптикалық, гинетикалық құралдары. Оған: жүріс-тұрыс, мимика, жест, қимыл-қозғалыс, бағыты, пауза ұзақтығы, контакт жиілігі, поза жатады.
- Көру арқылы қарым-қатынас құралдары. Оған: интонация, темп, тыныс алу, күлу, жылау, мысқылдау.
- Тактилды құралдар. Оған: сүйісу, қол алысу, шапалақтау жатады.
- Кеңістікті, уақытты қарым-қатынас құралдары. Оған: дистанция, қарым-қатынас уақыты жатады.
Вербальды емес қарым-қатынастың құрамына мыналар жатады.
- Вербальды емес қарым-қатынас вербальды әсерді күшейтеді немесе бәсеңдетеді.
- Қарым-қатынас мүшелерінің айтатын ойының айқын болуын көрсетеді.
- Серіктестіктің бейнесін құрайды.
- Қарым-қатынас мүшелерінің психикалық жақындығының оптималды деңгейін ұстанады.
- Жеке адамның психикалық күйінің реттеушісі.
- Айтушының эмоциялық қысымын күшейтеді.
Вербальды және вербальды емес қарым-қатынастың бірлігі қарым-қатынасқа түсетін субъектінің өзара әрекеттесу процесінде адамның бірін-бірі қабылдауы және өзара түсінісу механизмі болса, онда соғұрлым нәтижелі болады.
Әлеуметтік психологияда адамдардың бірін-бірі қабылдауы дегеніміз - сыртқы келбеті мен әрекетіне баға беру негізінде қалыптасатын басқа адамның бейнесі.
Адамның бірін-бірі қабылдау кезінде әртүрлі факторларға байланысты қате болу мүмкін. Мысалы:
- Таң қалушылық фактор - мұнда серіктестіктің өзімізге тең келмеуіне байланысты кездесу кезінде адамдарға қандайда бір таң қалатындай параметр бойынша , оны біршама дұрыс, жоғары бағалау пайда болады.
- Тартымдылық фактор - бойынша басқа адамдардың жеке тұлғалық қасиеттерін аса бағалап жібереді немесе төмен бағалауда пайда болады. Мұндағы қателік адамдардың сыртқы келбеті бойынша тартымды болса, ол басқа жақтары тартымды болады деп қабылдайды.
Бізге қатынас факторы - бойынша біздің арамыздағы қатынастарды адамның әсері теріс немесе оң болуына байланысты қабылдауда қателік пайда болады.
Пысықтау және бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік психологияның негізі болып табылады?
2. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы не болып табылады?
3. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны қандай?
4. Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның қанша түрі бар?
5. Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуы қандай теориялар ықпал етті?
6. Алғашқы әлеуметтік психологиялық теорияларды ата.
7. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы қанша кезеңнен тұрды?
Лекция 3
Тақырыбы: Қазіргі әлеуметтік психологияның теориялық бағыттары.
Сабақ жоспары:
1. Қазіргі әлеуметтік психологиядағы бихевиоризм.
2. Когнитивизм - қазіргі әлеуметтік психологияның бағдары ретінде.
3. Әлеуметтік психологилық құбылыстардың табиғатын жүйелі іс-әрекеттік түсіндіру.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1999
2. Б.Д.Парыгин. Социальная психология. М., 2001.
3. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
4. Е.С.Кузьмин. Основы социальной психологии. ЛГУ., 1979.
5. Крысько В.Г. Социальная психология.М., 2001
6. Майерс В.Г. Социальная психология. СПб., 1998.
7. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
8. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
9. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
10. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Сиб.,1997.
11. Донцов А.И. Психология коллектива. М.,1984.
12. В.Н.Куликов. Проблемы социальной психологии. ЛГУ.1967.
13. Шибутани Т. Социальная психология. М.,1999.
14. Кричевский Р.Л. Дубовская Е.М. Психология малых групп. - М., 1991.
15. Б.Ф.Ломов. Общение и социальная регуляция поведения индивида. М.,1976.
16. Методы социальной психологии. под ред. Е.С.Кузьмина и В.С.Семенова. ЛГУ., 1977.
17. А.В.Петровский, В.В. Шпалинский. Социальная психология коллектива. М.1978.
18. Аверин В.А. Психология детей и подростков. М.,1998.
19. И.С.Кон. Социальная личность. М., 1967.
20. Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы, 1993.
Қосымша:
1. В.А.Артемов. Введение в социальную психологию. М., 1972.
2. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. 2-е изд. М.1988.
3. И.П.Волков. Социометрические методы в социальнопсихологических исследованиях. Л., 1970.
4. В.П.Зинченко.,В.М.Гордон. Методологические проблемы психологического анализа деятельности. М.,1976.
5. В.С.Агеев. Психология межгрупповых отношений. М.: МГУ., 1983.
6. Г.М.Андреева. Социальная психология. .МГУ.1988.
7. С.С.Паповян. Математические методы в социальной психологии. М.Наука.1983.
8. Тәжібаев Т.Жалпы психология. - Алматы, 1993
9. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы,1993.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы, 1995.
11. Гамезо М.В. Домашенко И.А. Атлас по психологии. М.: 1986.
Қысқаша теориялық мәлімет
Қазіргі әлеуметтік психологиядағы бихевиоризм.
Бихевиоризм - ағылшынша мінез-құлық батыс психологиясының адамның мінез-құлқына сыртқы ортаның әсер етуіне ағзаның жауабының жиынтығы деп түсіндіретін бағыты.
XX ғасырдың 30-жылдары оның орнына необихевиористік теория келді. Кастент талдау әдісі қызығушы зерттеушілерге элементтер формализациялық жиілікпен кездескен жағдайда қолданылады.
Әлеуметтік психологияның өзіне тән әдісіне кейбір жабдық техникалық әдістер анкета және т.б жатады.
Әлеуметтік психологиялық зерттеуде белгілі бір әдісті таңдау қандай феномен, құбылысты зерттеуге болатынына және бұл феноменнің қандай теориялық позицияда ұғынылатынына байланысты болады.
Шындыгына келсек, бихевиоризм - өзінің жүйелі және шекті формасында - организм рөлі мен мағынасын бір бүтін ретінде көреді және тіпті мінез-құлық процесіне жалпы көзқарасында психологиялық зерттеу мен физиологиялық зерттеу айырмашылығының маңызды ерекшеліктерін көруге бейім. Кей жағдайларда ол күрделі бүтінді дәл осы бүтін ретінде қарастыруға дейін көтеріледі. Бұл орайда, ол инстинктік және эмоциялық функциялар туралы айтады әне олардан басқа иеленген функциялар, яғни өндірілген және сәйкес ситуация барысында қолданысқа дайын дағдылар жұйелері туралы айтады. Жүйе мен функция түсінігі, әрине, түп тамырында арифметикалық қосынды мен реакциялардың механикалық тізбегі түсінігінен өзгеше. Ол жүйе құрылымының белгілі заңдылығын, жүйенің өзіндік рөлін, ең соңында даму тарихын және жүйе қалыптасуын шамалайды, ал реакциялар тізбегі мен қосынды өзін түсіндіру үшін белгілі стимулдар мен реакциялардың сырттай шектесулерінің қарапайым үйлесуінен басқа ештеңені ұйғармайды. Алдында өндірілген дағдылар жүйесінен басқаны қабылдайтын бихевиоризмді жақтаушылардың қолданатындығындай, психикалық функция түсінігі де қажетті түрде: біріншіден, белгілі функцияның аткарылатын бүтінге деген қатынасын, екіншіден, функция деп аталатын психикалық қүрылымның біртұтас сипаты женіндегі ұғымды болжайды және қорытындылайды.
Мінез-құлық психологиясына жүйе және функция түсініктерін енгізу, осы мағынада, сөз жоқ, мінез-құлықтың механикалық тұжырымдамасынан бір қадам алға жылжуы болып табылады. Ғылыми дамуда осы екі түсінік оларды қолданып келген зерттеушілерді, ерте ме, кеш пе, осы тұжырымдамадан мүлдем бас тарту кажеттілігіне әкеледі. Алайда мінез-құлық психологиясындағы даму алдыңғы терминдер мен ұғымдардың тапшылығына әлсіз емеуріннен басқа ештеңені білдірмейді олардың психологиялық табиғатына теңбе-тең алғышарттарды бере алмайды.
Алайда, біз субъективті және объективті психологияны белгілі бір қатынаста жақындастыра отырып, тек мынаны пайымдаймыз: эмпирикалық және объективті психологияның атомистикалық мақсаты олардың психикалық табиғаттарына жоғары психикалық процестер зерттеуін принципті және фактілі түрде мүмкін емес қылды. Негізінде екеуі де жай ғана қарапайым процестердің психологиясы болып табылады.
Сондықтан болар, балалар психологиясында айрықша қарапайым функциялар жетіліп дамитын ең ерте жасқа қатысты ғана тараулардың жазылуы көздейсоқ емес, ал жоғары функциялар өзінің тарихына дейінгі көзеңді басынан кешіруде. Бұдан әрі қарай жоғары психикалық функциялардың тарихына дейінгі көзеңін дұрыс түсінбейінше, олардың даму тарихының өзін жете зерттеу және бақылау мүмкін емес екенін байқаймыз. Алайда, мына нәрсе күмәнсіз: дәл осы көзеңде мінез-құлықтың мәдени, жоғары формалары дамуының тек табиғи жағы басым болуы дәл осы көзеңде оларды қарапайым талдауға қолайлы етіп келді. Сондықтан да болар, көптеген зерттеушілер үшін баланың сөйлеуі дамуының тарихы ерте жас шамасында аяқталуы ғажап емес. Ал, шындығына келгенде, бұл кезде сөз тек қозғалыстық дағдыларды орнату процесі және табиғи жағынан сырттай сөйлеуді меңгеру процесі аяқталуға жақындап, мінөз-құлықтың күрделі және жоғары формалары даму жолының тек алғашқы қадамы жасалып
жатады.
Когнитивизм - қазіргі әлеуметтік психологияның бағдары ретінде.
Көптеген ғасырлар бойы адам - ғалымдардың зерттейтін көкейкесті мәселесі болып табылады. Бүгінгі таңда да бұл мәселе өз мәнін жоғалтқан жоқ, керісінше одан әрі жан-жақты зерттелу үстінде.
Көне замандағы бір дана адам: Адам үшін басқа адамнан қызықты объект жоқ деген екен. Бұл адамзат баласы өз тарихын, шығу тегін, биологиялық табиғатын, тілдері мен әдет-ғұрыптарын танитындығын және осы таным барысында психология ерекше орын алатындығын көрсетеді. Оның дамуының негізінде үнемі күшейіп отыратын адамзат болмысының табиғатқа деген биологиялық дамуы мен қалыптасуының шарттарына, адамдардың өзара қарым-қатынастары, қоршаған әлемді тану ерекшеліктеріне деген қызығушылықтары жатыр.
Когнитивті психология - шетел психологиясындағы ғылыми бағыт. Бұл бағыт 1960-шы жылдары қалыптасқан.
Когнитивті психологияның мақсаты - адамдар айналадағы өмір туралы информацияны қалай алатынын, бұл информация қалайша көрініс беретінін, ол қалайша есте сақталып, білімге ұласатынын, алынған білімдердің біздің мінез-құлқымызға қалайша ықпал ететін мәселелерді зерттеу болып табылады.
Ресейде және Қазақстанда психологияның ағылшын тіліндегі термин сөздері сақталып қалған және олар қолданыла береді. Мұның өзіндік себептері бар:
Біріншіден, танымдық процестерді психологиялық құбылыстардың ерекше тобына бөлуді психологтардың көпшілігі қанағаттанарлық емес деп мойындайды, өйткені ол дидактикалық тәсілден, басқа да психикалық актілерде, мысалы, заттық іс-әрекеттерде танымдық мазмұнды көруге кедергі жасайтын дәлелденбейтін теорияға айналды.
Екіншіден, американдық психология тарихындағы контексте "когнитивті" ұғымы осы сөздің еуропалық мәнінде болмайтын қосымша мағынаға ие. Бұның себебі, когнитивті психология АҚШ-та, американдық психологияда ондаған жылдар бойы басым болған бихевиоризмге балама ретінде пайда болды және дамыды. Дұрыс көзқарастағы бихевиоризм, сыртқы стимулдарды және жауап реакцияларды талдаумен шектеліп, сөздік қордан психикалық категорияны алып тастады. "Когнитивті" деген толықтауыш - бұл психикалық болмыстың тек мінез-құлықтық және рефлексологиялық топтамаларға қарсы алдын-ала сақтану шарасы. Бихевиоризммен келіспеген ғалымдар тыныш әрі бейбіт жұмыс жасады, ал 1967 жылы У.Найссердің "Когнитивті психология" атты кітабы жарық көріп, бұл психологиялық ойдың жаңа бағытына атау берді.
Когнитивті психологияның шеңберінде қалыптастырылған эксперименттік зерттеулердің әдістемелік базасы оны өз дәстүрлерін дамыту үшін бейімдеген көптеген еуропалық, әсіресе ресейлік ғалымдардың зейінін аудартты. Қазіргі кезде когнитивті психологияның мәселелерімен Б.М.Величковский, М.А.Холодная, В.П.Зинченко және тағы басқалар белсенді айналысуда.
Рухани өмір ақпарат алмасудан емес, ең соңында "ақылды істерге" алып келетін, танымдық және бір мезгілде құштар, аффективті, еріктік әрекеттерден басталады. Когнитивті психология осының барлығын ескеруді және зерттеуді үйренген кезде, ол - психология жан туралы ғылым болады, осыған орай психологиялық ғылымның өз-өзін құрметтейтіндей баяу, бірақ дұрыс бағытта келе жатыр. Психология атауының өзі ғана жеткілікті, ол біздің ғылымымызды толығымен сипаттайды.
Қазіргі кезеңдегі когнитивті психология теориялар мен әдістерді зерттеудің негізгі он аймағынан алады (қабылдау, бейнелерді тану, зейін, ес, қиял, тілдік қызметтер, даму психологиясы, ойлау мен міндетті шешу, адам интеллектісі және жасанды интеллект).
Қазіргі кездегі когнитивті психологияның әдіснамалық мәселелері батыс психологтары У.Найссер, Д.Брунер, Дж.Р.Андерсон, Ж.Пиаже, Р.Солсо, Л.Фестингер сияқты өкілдерінің классикалық жұмыстарынан орын алса, сонымен қатар ресейлік психологтар Б.М.Величковскийдің және М.А.Холоднаяның жұмыстарынан да кездестіруге болады.
Б.М.Величковский когнитивті психология саласындағы негізгі және қолданбалы зерттеулері бойынша бүкіл әлемде мойындалған маман болып табылады. Қазақстандық психологтарға Б.М.Величковскийдің еңбектері когнитивті психологияның шешілмеген мәселелері салаларындағы ғылыми біліктілігін кеңейтіп, байытады, зерттеулерге деген ғылыми қызығушылықтарын арттырады.
Когнитивті психологиялық еңбектерде танымдық процестердің - қабылдау, зейін, ес және ойлаудың - эксперименттік зерттеулері және теориялық модельдері, сонымен қатар когнитивті психология шеңберіндегі шешілмеген, соңғы кездерде осы бағыттың дамуын едәуір баяулатқан әдіснамалық мәселелер қарастырылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКА-ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Психология кафедрасы
ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯ пәнінен лекция
сабағын жүргізудің әдістемелік нұсқауы
Шымкент-2020
Әдістемелік нұсқау кафедраның "" 2020 жылғы мәжілісінде талқыланды.
Әдістемелік нұсқауды дайындаған: аға оқытушы, магистр Әліпбек А.З.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к. _________________ Әліпбек А.З.
Лекция 1.
Тақырыбы: Әлеуметтік психологияның пәні
Сабақ жоспары:
1. Жалпы психология және әлеуметтану- әлеуметтік психологияның негізі.
2. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы.
3. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1999
2. Б.Д.Парыгин. Социальная психология. М., 2001.
3. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
4. Е.С.Кузьмин. Основы социальной психологии. ЛГУ., 1979.
5. Крысько В.Г. Социальная психология.М., 2001
6. Майерс В.Г. Социальная психология. СПб., 1998.
7. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
8. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
9. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
10. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Сиб.,1997.
11. Донцов А.И. Психология коллектива. М.,1984.
12. В.Н.Куликов. Проблемы социальной психологии. ЛГУ.1967.
13. Шибутани Т. Социальная психология. М.,1999.
14. Кричевский Р.Л. Дубовская Е.М. Психология малых групп. - М., 1991.
15. Б.Ф.Ломов. Общение и социальная регуляция поведения индивида. М.,1976.
16. Методы социальной психологии. под ред. Е.С.Кузьмина и В.С.Семенова. ЛГУ., 1977.
17. А.В.Петровский, В.В. Шпалинский. Социальная психология коллектива. М.1978.
18. Аверин В.А. Психология детей и подростков. М.,1998.
19. И.С.Кон. Социальная личность. М., 1967.
20. Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы, 1993.
Қосымша:
1. В.А.Артемов. Введение в социальную психологию. М., 1972.
2. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. 2-е изд. М.1988.
3. И.П.Волков. Социометрические методы в социальнопсихологических исследованиях. Л., 1970.
4. В.П.Зинченко.,В.М.Гордон. Методологические проблемы психологического анализа деятельности. М.,1976.
5. В.С.Агеев. Психология межгрупповых отношений. М.: МГУ., 1983.
6. Г.М.Андреева. Социальная психология. .МГУ.1988.
7. С.С.Паповян. Математические методы в социальной психологии. М.Наука.1983.
8. Тәжібаев Т.Жалпы психология. - Алматы, 1993
9. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы,1993.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы, 1995.
11. Гамезо М.В. Домашенко И.А. Атлас по психологии. М.: 1986.
Қысқаша теориялық мәлімет
Жалпы психология және әлеуметтану- әлеуметтік психологияның негізі.
Әлеуметтік психологиялық зерттеудің методологиялық мәселелері. Әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары. Әлеуметтік психология - психология мен социология ғылымының араларында пайда болды. Әлеуметтік психология адамның әлеуметтік топтарға қосылу фактісі мен адамаралық қарым-қатынасы, іс-әрекетінің заңдылықтарын зерттейтін сонымен қатар осы топтарға психологиялық сипаттама беретін психологияның саласы. Ұзақ уақыт бойы әлеуметтік психологиялық көзқарастар философиялық ілімдерде өңделіп, қарастырылып келді.
Әлеуметтік психологияның алғашқы элементтері психология, социология, антропология, этнография, криминология сияқты нақты ғылымдарда қалыптаса бастады. ХІХ-ғасырдың І-ші жартысында әлеуметтік психологияның концепциялары құрыла бастады. Яғни халықтар психологиясы, тап психологиясы, әлеуметтік қарым-қатынас психологиясы т.б.
Әлеуметтік психология жеке пән ретінде 1908 жылы танылды. Әлеуметтік психологияға американ психологы Э.Руссоның және У.Макдугалл еңбектері жарыққа шыға бастады. І-ші дүниежүзілік соғыстан АҚШ-та және басқа елдерде өндірістегі, әскердегі т.б әлеуметтік психологиялық проблемалар комплексті өңдеу жүргізілді. Мұнда экспериментке негізгі роль берілді де, бірақ кіші топтарға көп көңіл бөлмеді. Бұл әлеуметтік психологияда танымдық, концепциялық аспектілерін дұрыс бағаламауға шындықтағы әлеуметтік проблемаларды жоққа шығаруға әкеп соқтырды.
Қарым-қатынас заңдылықтары және адамның функцияналдық әрекеті.
Әлеуметтік топтың психологиялық сипаттамасы. Оған үлкен топтар-нәсілдер, кластар, топтар, ұлттар. Кіші топтар - топтың шешімін қабылдау процесі, лидерлік, ұйымшылдық.
- Жеке адам психологиясы оның әлеуметтік бағдары социализациялануы, әлеуметтік психологиялық практикалық жағы.
- Әртүрлі ортадағы функционалдық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Психологияда осы мәселенің барлығы да іс-әрекеттің принципі негізінде жүзеге асырады. Әлеуметтік психологиялық құбылыстарды зерттеу бірлескен іс-әрекетте шындық әлеуметтік топтарда жүргізіледі. Бұл әр топта қоғамдық қарым-қатынасты терең түсінуге және ақыл-ой механизмдерін ашуға, диффузиялық топтан ұжымға айналуына көмектеседі. Әлеуметтік психология социология, педагогика, философия т.б ғылыммен тығыз байланысты. Социология немесе әлеуметтану қоғамдық, топтық және индивидуалдық нормалар мен құндылықтардың табиғатын немесе сипатын қарастырса, әлеуметтік психология оның макро және микро әлеуметтік ортаның әсерінен қалыптасу нақты механизмдерін немесе жеке адамның даралық ерекшелігін зерттейді. Егер әлеуметтану жеке адамның белсенділігін түзету себептерін түсіндірсе әлеуметтік психология бұлардың пайда болу жолдары мен заңдылықтарын зерттейді. Осы белсенділікті толық жүзеге асыруына жағдай жасауына көмектеседі.
Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы.
Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінен-ақ адамдардың әртүрлі ортада өзара қарым-қатынас процесіне көңіл бөліне бастады.
Әлеуметтік психологияның алғашқы белгілері: Платонның, Аристотельдің еңбектерінде кездеседі. Кейініректе: К.Гельвеций, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо Ресейде А.Н.Радищевтің және ХVІІІ ғасырда көптеген ойшыл ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Әртүрлі топтардағы жеке адамдардың психологиясы туралы жүйелі білім болғанымен бұл индивидтің әлеуметтік ақыл-ойының заңдылықтарын түсінуге бағыттады. Осылайша алғашқы әлеуметтік психологиялық концепциялары пайда болды.
Европада және Америкада ХІХ ғасырдың аяғында немесе ХХ ғасырдың басында әлеуметтік психологиялық концепцияларды құруға үлес қосқан психологиялық мектептердің өкілдері: Г.Гард, П.Лебон, У. Макдугалл, Э.Дюркгейм, Г.Занеля, Г.Кулидің еңбектері әлеуметтік психологияда алғаш рет абстрактылы тұрғыда емес, оның ерекшеліктері мен қасиеттерін топтармен топ жөнінде адамның психикалық әрекеті процесі мен байланысып қарастырады. Жеке адамды әлеуметтік контактісіз, ортасыз толық зерттеу мүмкін емес деген қорытындыға келді.
Г.Кули әлеуметтік психологияға алғашқы топ немесе бірінші топ терминін енгізді. Әлеуметтік ортаны тар көлемде түсіндіріп кіші топқа жақын түсіндірді. Бетбе- бет контакты арқылы топтағы жеке адам аралық қарым-қатынастың мәнін анықтады, бірақ бұл әлеуметтік орта ұғымына толық түсінік бере алмады. 20-шы жылдан бастап АҚШ-та, Англияда, Германияда, Францияда, Жапонияда әлеуметтік психологиялық ғылымның негізгі бағыттары қалыптасты. Хаттары экспериментінен кейін Э. Мэо қазіргі өндірісте психологиялық фактордың ролін зерттеуге негіз болатын қорытындылар жасады. Әрбір жұмысшының еңбек өнімділігі оның сан топтағы немесе ұжымдағы көңіл-күйіне байланысты болады.
ХХ-ғасырдың әлеуметтік психологиясының алғашқы фундаменті жалпы психологиядағы 3 бағыттық әсерімен қалыптасты. Олар: Гештальтпсихология, бихевиоризм, психоанализ. Мұның әсері ірі шетел психологтарының одан әрі әдіснамалық бағыттылығына әсер етті. Э.Фромм, Г.Салливен, Т.Хайвен, Л.Фестингер, К.Харни т.б. Әсіресе, әлеуметтік психологияда З.Фрейдтің психоанализ концепциясы мазмұнды болды. Бұл концепция бойынша адам 2 оттың ортасында болды. Бұл екеуінің ортасында әрқашан қарама-қарсы күрес болып отырды. Туа біткен санадан тыс инстингтер әуестенушіліктер, импульстер немесе қоғам талаптарының әлеуметтік ортаның әсерінің санадағы нәтижесі. Қоғам - іс-әрекет - адам.
Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны.
Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның екі түрі бар:
- Психологиялық әлеуметтік психология.
- Социологиялық әлеуметтік психология.
Егер психологиялық әлеуметтік психология жеке адамдардың дара психологиялық әлеуметтік негізде зерттеуге бағытталса, социологиялық әлеуметтік психология әлеуметтік қоғам жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан әлеуметтану әдістері мен құрылымы қолданылады.
- Жеке адамдардың психологиясымен салыстырғанда әлеуметтік психологияда жеке индивидтер арадағы өзгешеліктерге көп тоқталмайды. Адамдар өзара бірін-бірі қалай бағалайтындығына және бір-біріне қалай әсер ететіндігіне қөңіл бөледі.
- Жалпы психологияда социометрия әдісі көбінесе топтарда зерттейтін болса, әлеуметтік психология топтардың жекелік ерекшеліктері мен мазмұнына көңіл бөледі. Әлеуметтік психология адам және қоғамның өзара әрекеті туралы білімдердің ұзақ уақыт жинақталуынан пайда болды. Алғашқы әлеуметтік-психологиялық идеялар философия, әлеметтану, антропология, этнография және тіл білімі саласында қалыптасқан. Алғашында халықтар психология және т.б.түсініктер пайда болды. Жеке әлеуметтік - нсихологиялық идеялар философия Платон мен Аристотельдің француз материалист-философтарының утопист-әлеуметтанушылардың еңбектерінде содан кейін Фейербах пен Гегельдің еңбектерінде кездеседі. XIX ғ. екінші жартысында әлеуметтік психологияның ғылыми білім саласы ретінде психология мен әлеуметтанудың түйіскен жерінде пайда болды, бірақ сипаттаушы ғалым ретінде ғана бөлінді. Оның пайда болуын 1859 жылы Германияда Штейнталь мен Лацарустың Этностық психология мен тіл білімі туралы журналын шығарумен байланыстырады.
Еуропада эмпирикалық әлеуметтік психологияның көрнекті өкілдері француз заңгері және әлеуметтанушысы Габриель Тард 1843-1904 француз әлеуметтанушысы Гюстав Лебон 1841-1931 және ағылшын-американ психологы Уильям Мак-Дугалль болды. Бұл ғалымдар өткен ғасырдың соңы мен осы ғасырдың басындағы қоғамның әлеуметтік дамуын адамның жеке психикалық қасиеттерімен байланыстыра көрсетуге тырысты. Тард-еліктеушілікті, Лебон-психикалық жұқтыруды, Мак Дугалль-инстинкті қарастырды. Г.Тардтың тұжырымдамасы бойынша, қоғамдық даму тұлға аралық әсвер факторларымен әсіресе, еліктеушілікпен,әдет-ғұрыптармен, модамен анықталады.
Тард бойынша, еліктеу негізінде топтық және қоғамдық нормалар мен құндылықтар пайда болды. Индивид оларды мең гкере от ырып,қоғамдық өмір жағдайларына бейімделеді. Әсіресе, төменгі топтар жоғарғы топтарға қарағанда қатты еліктейді. Дегенмен, идеалға болмаған кезде әлеуметтік оппозиция, әлеуметтік өзара әрекетте конфликт пайда болды. Г.Тардтың бірінші рет тобыр психологиясын жекеліктің басымдық факторы ретінде терең зерттеді. Г.Тардтың идеясының әсерінен тұқымқулаушылықтың екі түрін ажыратуға болады, олар-табиғи және әлеуметтік.
Француз әлеуметтанушысы және әлеуметтік психологы Гюстав Лебон психикалық жұқтыру түсінігін енгізе отырып, әлеуметтік процестердің эмоциялы теориясын өңдеді.
Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздер қатарын француздың әлеуметтік мектебінің негізін салушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 толықтырды. Ол ұжымдық түсініктер феноменін боліп көрсетті.Оның пікірі бойынша,дүниені жеке индивид арқылы көруге болады.
Дюркгейм бойынша индивидтің мінез-құлығы ұжымдық санамен анықталады. Г.Тардтың әлеуметтік ватомизициясыцнан айырмашылығы индивидті қоғамның торы деп есептейтін Э.Дюркгейм әлеуметтенудің бірігуі жалпы мақұлдаған әлеметтік құндылықтар негізіндегі идеяларды қолдады. Адамдар мінез-құлқының әлеметтік қасиеттері Э.Дюркгейм бойынша қоғамның құндылық-нормалық интеграциялануына, оның әлеуметтік қатынастардың дамуына байланысты.
Қоғамның құндылықтық-нормалық дағдарыстарын Э.Дюркгейм аномия француз тілінен - заңның болмауы деп көрсеткен. Ол бұқаралық құқықтық десоциализицияны тудырады. Аномия жағдайында қоғам бірнеше мүшелері үшін әлеуметтік және құқықтық нормаларының мәнділігін жоғалтады. Мінез-құлықтың үлгілі эталондарынан айырылған индивидтің өзін-өзі реттеу деңгейі төмендейді, әлеуметтік бақылаудан шығады. Бұқаралық девианттылықты трудыратын аномия, Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді көрсетеді.
Осыдан, В.Меде адамдардың әлеуметтік топтарға қатынастарынан әр түрлі типтерді анықтады. Ол сонымен бірге топтардың әсері эмоция, ерік және моторика саласында жоғары екенін көрсетті. Әлеуметтік-психологиялық факторлардың индивидтің барлық психикалық қасиеттерге - қабылдау және ойлау, қиял, елес, ой, эмоция және ерікке әсер ететіні анықталды.
Мәселен, кейін американ психологы Гордон Олпорт 1897-1967 әлеуметтік психологияның экспериментті зерттеу әдістемесін дамытты. Оның зерттеуінің негізінде өнеркәсіпті ұйымдастыру, жарнама, саяси насихаттар, әскери іс және т.б. жетілдіруге арналған тәжірибелі тиімді нұсқаулар жасалады.
Әлеуметтік психология қолданбалы ғылым ретінде қарқынды дамыды. АҚШ-та басқару мәселесіне, психологиялық сәйкестікке, кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы қатынастарды шиеленістің төмендеуіне және т.б. зерттеу жүргізіледі. Әлеуметтік психология жалпы психологияға және әлеуметтануға қатысты топтық эксперимент, әңгімелесу, сауңалнама және сұхбаттасу, құжаттарды анықтау, бақылау және т.б. әдістерді қолданады.
Пысықтау және бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік психологияның негізі болып табылады?
2. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы не болып табылады?
3. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны қандай?
4. Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның қанша түрі бар?
5. Әлеуметтік психология қандай ғылым ретінде қарқынды дамыды?
6. ХХ-ғасырда әлеуметтік психологияның алғашқы фундаменті жалпы психологиядағы қай бағыттардың әсерімен қалыптасты?
7. Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздерің кім қалады?
8. Американ психологы Г. Олпорттың әлеуметтік психологияға қосқан үлесі қандай?
9. Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әлеуметтік психологияға деген ықпалы?
10. Әлеуметтік-психологиялық факторларға нелер жатады?
11. В.Меде әлеуметтік топтардың қатынастарына байланысты адамдардың қандай типтерді анықтады?
Лекция 2
Тақырыбы: Әлеуметтік психологиялық идеялардың қалыптасу тарихы
Сабақ жоспары:
1. Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуы.
2. Алғашқы әлеуметтік психологиялық теориялар.
3. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1999
2. Б.Д.Парыгин. Социальная психология. М., 2001.
3. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
4. Е.С.Кузьмин. Основы социальной психологии. ЛГУ., 1979.
5. Крысько В.Г. Социальная психология.М., 2001
6. Майерс В.Г. Социальная психология. СПб., 1998.
7. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
8. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
9. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
10. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Сиб.,1997.
11. Донцов А.И. Психология коллектива. М.,1984.
12. В.Н.Куликов. Проблемы социальной психологии. ЛГУ.1967.
13. Шибутани Т. Социальная психология. М.,1999.
14. Кричевский Р.Л. Дубовская Е.М. Психология малых групп. - М., 1991.
15. Б.Ф.Ломов. Общение и социальная регуляция поведения индивида. М.,1976.
16. Методы социальной психологии. под ред. Е.С.Кузьмина и В.С.Семенова. ЛГУ., 1977.
17. А.В.Петровский, В.В. Шпалинский. Социальная психология коллектива. М.1978.
18. Аверин В.А. Психология детей и подростков. М.,1998.
19. И.С.Кон. Социальная личность. М., 1967.
20. Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы, 1993.
Қосымша:
1. В.А.Артемов. Введение в социальную психологию. М., 1972.
2. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. 2-е изд. М.1988.
3. И.П.Волков. Социометрические методы в социальнопсихологических исследованиях. Л., 1970.
4. В.П.Зинченко.,В.М.Гордон. Методологические проблемы психологического анализа деятельности. М.,1976.
5. В.С.Агеев. Психология межгрупповых отношений. М.: МГУ., 1983.
6. Г.М.Андреева. Социальная психология. .МГУ.1988.
7. С.С.Паповян. Математические методы в социальной психологии. М.Наука.1983.
8. Тәжібаев Т.Жалпы психология. - Алматы, 1993
9. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы,1993.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы, 1995.
11. Гамезо М.В. Домашенко И.А. Атлас по психологии. М.: 1986.
Қысқаша теориялық мәлімет
Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуы.
Әлеуметтік психология - психология мен социология ғылымының араларында пайда болды. Әлеуметтік психология адамның әлеуметтік топтарға қосылу фактісі мен адамаралық қарым-қатынасы, іс-әрекетінің заңдылықтарын зерттейтін сонымен қатар осы топтарға психологиялық сипаттама беретін психологияның саласы. Ұзақ уақыт бойы әлеуметтік психологиялық көзқарастар философиялық ілімдерде өңделіп, қарастырылып келді.
Әлеуметтік психологияның алғашқы элементтері психология, социология, антропология, этнография, криминология сияқты нақты ғылымдарда қалыптаса бастады. ХІХ-ғасырдың І-ші жартысында әлеуметтік психологияның концепциялары құрыла бастады. Яғни халықтар психологиясы, тап психологиясы, әлеуметтік қарым-қатынас психологиясы т.б.
Әлеуметтік психология жеке пән ретінде 1908 жылы танылды. Әлеуметтік психологияға американ психологы Э.Руссоның және У.Макдугалл еңбектері жарыққа шыға бастады. І-ші дүниежүзілік соғыстан АҚШ-та және басқа елдерде өндірістегі, әскердегі т.б әлеуметтік психологиялық проблемалар комплексті өңдеу жүргізілді. Мұнда экспериментке негізгі роль берілді де, бірақ кіші топтарға көп көңіл бөлмеді. Бұл әлеуметтік психологияда танымдық, концепциялық аспектілерін дұрыс бағаламауға шындықтағы әлеуметтік проблемаларды жоққа шығаруға әкеп соқтырды.
Психологияда осы мәселенің барлығы да іс-әрекеттің принципі негізінде жүзеге асырады. Әлеуметтік психологиялық құбылыстарды зерттеу бірлескен іс-әрекетте шындық әлеуметтік топтарда жүргізіледі. Бұл әр топта қоғамдық қарым-қатынасты терең түсінуге және ақыл-ой механизмдерін ашуға, диффузиялық топтан ұжымға айналуына көмектеседі. Әлеуметтік психология социология, педагогика, философия т.б ғылыммен тығыз байланысты. Социология немесе әлеуметтану қоғамдық, топтық және индивидуалдық нормалар мен құндылықтардың табиғатын немесе сипатын қарастырса, әлеуметтік психология оның макро және микро әлеуметтік ортаның әсерінен қалыптасу нақты механизмдерін немесе жеке адамның даралық ерекшелігін зерттейді. Егер әлеуметтану жеке адамның белсенділігін түзету себептерін түсіндірсе әлеуметтік психология бұлардың пайда болу жолдары мен заңдылықтарын зерттейді. Осы белсенділікті толық жүзеге асыруына жағдай жасауына көмектеседі.
Алғашқы әлеуметтік психологиялық теориялар.
Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінен-ақ адамдардың әртүрлі ортада өзара қарым-қатынас процесіне көңіл бөліне бастады.
Әлеуметтік психологияның алғашқы белгілері: Платонның, Аристотельдің еңбектерінде кездеседі. Кейініректе: К.Гельвеций, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо Ресейде А.Н.Радищевтің және ХVІІІ ғасырда көптеген ойшыл ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Әртүрлі топтардағы жеке адамдардың психологиясы туралы жүйелі білім болғанымен бұл индивидтің әлеуметтік ақыл-ойының заңдылықтарын түсінуге бағыттады. Осылайша алғашқы әлеуметтік психологиялық концепциялары пайда болды.
Европада және Америкада ХІХ ғасырдың аяғында немесе ХХ ғасырдың басында әлеуметтік психологиялық концепцияларды құруға үлес қосқан психологиялық мектептердің өкілдері: Г.Гард, П.Лебон, У. Макдугалл, Э.Дюркгейм, Г.Занеля, Г.Кулидің еңбектері әлеуметтік психологияда алғаш рет абстрактылы тұрғыда емес, оның ерекшеліктері мен қасиеттерін топтармен топ жөнінде адамның психикалық әрекеті процесі мен байланысып қарастырады. Жеке адамды әлеуметтік контактісіз, ортасыз толық зерттеу мүмкін емес деген қорытындыға келді.
Г.Кули әлеуметтік психологияға алғашқы топ немесе бірінші топ терминін енгізді. Әлеуметтік ортаны тар көлемде түсіндіріп кіші топқа жақын түсіндірді. Бетбе- бет контакты арқылы топтағы жеке адам аралық қарым-қатынастың мәнін анықтады, бірақ бұл әлеуметтік орта ұғымына толық түсінік бере алмады. 20-шы жылдан бастап АҚШ-та, Англияда, Германияда, Францияда, Жапонияда әлеуметтік психологиялық ғылымның негізгі бағыттары қалыптасты. Хаттары экспериментінен кейін Э. Мэо қазіргі өндірісте психологиялық фактордың ролін зерттеуге негіз болатын қорытындылар жасады. Әрбір жұмысшының еңбек өнімділігі оның сан топтағы немесе ұжымдағы көңіл-күйіне байланысты болады.
ХХ-ғасырдың әлеуметтік психологиясының алғашқы фундаменті жалпы психологиядағы 3 бағыттық әсерімен қалыптасты. Олар: Гештальтпсихология, бихевиоризм, психоанализ. Мұның әсері ірі шетел психологтарының одан әрі әдіснамалық бағыттылығына әсер етті. Э.Фромм, Г.Салливен, Т.Хайвен, Л.Фестингер, К.Харни т.б. Әсіресе, әлеуметтік психологияда З.Фрейдтің психоанализ концепциясы мазмұнды болды. Бұл концепция бойынша адам 2 оттың ортасында болды. Бұл екеуінің ортасында әрқашан қарама-қарсы күрес болып отырды. Туа біткен санадан тыс инстингтер әуестенушіліктер, импульстер немесе қоғам талаптарының әлеуметтік ортаның әсерінің санадағы нәтижесі. Қоғам - іс-әрекет - адам.
Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның екі түрі бар:
- Психологиялық әлеуметтік психология.
- Социологиялық әлеуметтік психология.
Егер психологиялық әлеуметтік психология жеке адамдардың дара психологиялық әлеуметтік негізде зерттеуге бағытталса, социологиялық әлеуметтік психология әлеуметтік қоғам жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан әлеуметтану әдістері мен құрылымы қолданылады.
- Жеке адамдардың психологиясымен салыстырғанда әлеуметтік психологияда жеке индивидтер арадағы өзгешеліктерге көп тоқталмайды. Адамдар өзара бірін-бірі қалай бағалайтындығына және бір-біріне қалай әсер ететіндігіне қөңіл бөледі.
- Жалпы психологияда социометрия әдісі көбінесе топтарда зерттейтін болса, әлеуметтік психология топтардың жекелік ерекшеліктері мен мазмұнына көңіл бөледі. Әлеуметтік психология адам және қоғамның өзара әрекеті туралы білімдердің ұзақ уақыт жинақталуынан пайда болды. Алғашқы әлеуметтік-психологиялық идеялар философия, әлеметтану, антропология, этнография және тіл білімі саласында қалыптасқан. Алғашында халықтар психология және т.б.түсініктер пайда болды. Жеке әлеуметтік - нсихологиялық идеялар философия Платон мен Аристотельдің француз материалист-философтарының утопист-әлеуметтанушылардың еңбектерінде содан кейін Фейербах пен Гегельдің еңбектерінде кездеседі. XIX ғ. екінші жартысында әлеуметтік психологияның ғылыми білім саласы ретінде психология мен әлеуметтанудың түйіскен жерінде пайда болды, бірақ сипаттаушы ғалым ретінде ғана бөлінді. Оның пайда болуын 1859 жылы Германияда Штейнталь мен Лацарустың Этностық психология мен тіл білімі туралы журналын шығарумен байланыстырады.
Еуропада эмпирикалық әлеуметтік психологияның көрнекті өкілдері француз заңгері және әлеуметтанушысы Габриель Тард 1843-1904 француз әлеуметтанушысы Гюстав Лебон 1841-1931 және ағылшын-американ психологы Уильям Мак-Дугалль болды. Бұл ғалымдар өткен ғасырдың соңы мен осы ғасырдың басындағы қоғамның әлеуметтік дамуын адамның жеке психикалық қасиеттерімен байланыстыра көрсетуге тырысты. Тард-еліктеушілікті, Лебон-психикалық жұқтыруды, Мак Дугалль-инстинкті қарастырды. Г.Тардтың тұжырымдамасы бойынша, қоғамдық даму тұлға аралық әсвер факторларымен әсіресе, еліктеушілікпен,әдет-ғұрыптармен, модамен анықталады.
Тард бойынша, еліктеу негізінде топтық және қоғамдық нормалар мен құндылықтар пайда болды. Индивид оларды мең гкере от ырып,қоғамдық өмір жағдайларына бейімделеді. Әсіресе, төменгі топтар жоғарғы топтарға қарағанда қатты еліктейді. Дегенмен, идеалға болмаған кезде әлеуметтік оппозиция, әлеуметтік өзара әрекетте конфликт пайда болды. Г.Тардтың бірінші рет тобыр психологиясын жекеліктің басымдық факторы ретінде терең зерттеді. Г.Тардтың идеясының әсерінен тұқымқулаушылықтың екі түрін ажыратуға болады, олар-табиғи және әлеуметтік.
Француз әлеуметтанушысы және әлеуметтіик психологы Гюстав Лебон психикалық жұқтыру түсінігін енгізе отырып, әлеуметтік процестердің эмоциялы теориясын өңдеді.
Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздер қатарын француздың әлеуметтік мектебінің негізін салушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 толықтырды. Ол ұжымдық түсініктер феноменін боліп көрсетті.Оның пікірі бойынша,дүниені жеке индивид арқылы көруге болады.
Дюркгейм бойынша индивидтің мінез-құлығы ұжымдық санамен анықталады. Г.Тардтың әлеуметтік ватомизициясыцнан айырмашылығы индивидті қоғамның торы деп есептейтін Э.Дюркгейм әлеуметтенудің бірігуі жалпы мақұлдаған әлеметтік құндылықтар негізіндегі идеяларды қолдады. Адамдар мінез-құлқының әлеметтік қасиеттері Э.Дюркгейм бойынша қоғамның құндылық-нормалық интеграциялануына, оның әлеуметтік қатынастардың дамуына байланысты.
Қоғамның құндылықтық-нормалық дағдарыстарын Э.Дюркгейм аномия француз тілінен - заңның болмауы деп көрсеткен. Ол бұқаралық құқықтық десоциализицияны тудырады. Аномия жағдайында қоғам бірнеше мүшелері үшін әлеуметтік және құқықтық нормаларының мәнділігін жоғалтады. Мінез-құлықтың үлгілі эталондарынан айырылған индивидтің өзін-өзі реттеу деңгейі төмендейді, әлеуметтік бақылаудан шығады. Бұқаралық девианттылықты трудыратын аномия, Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді көрсетеді.
Осыдан, В.Меде адамдардың әлеуметтік топтарға қатынастарынан әр түрлі типтерді анықтады. Ол сонымен бірге топтардың әсері эмоция, ерік және моторика саласында жоғары екенін көрсетті. Әлеуметтік-психологиялық факторлардың индивидтің барлық психикалық қасиеттерге - қабылдау және ойлау, қиял, елес, ой, эмоция және ерікке әсер ететіні анықталды.
Мәселен, кейін американ психологы Гордон Олпорт 1897-1967 әлеуметтік психологияның экспериментті зерттеу әдістемесін дамытты. Оның зерттеуінің негізінде өнеркәсіпті ұйымдастыру, жарнама, саяси насихаттар, әскери іс және т.б. жетілдіруге арналған тәжірибелі тиімді нұсқаулар жасалады.
Әлеуметтік психология қолданбалы ғылым ретінде қарқынды дамыды. АҚШ-та басқару мәселесіне, психологиялық сәйкестікке, кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы қатынастарды шиеленістің төмендеуіне және т.б. зерттеу жүргізіледі. Әлеуметтік психолгогия жалпы психологияға және әлеуметтануға қатысты топтық эксперимент, әңгімелесу, сауңалнама және сұхбаттасу, құжаттарды анықтау, бақылау және т.б. әдістерді қолданады.
Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
Психоанализ - шетелде XX ғасырдың басында туындаған психологияның белгілі бағыттарының бірі, оның негізін қалаушы - З.Фрейд .Ол басында әлеуметтік психологияға сенімсіздік білдірді, бірақ Г.Лебон еңбегінің әсерінен өз пікірін өзгертті. Психоанализ тұрғысынан қоғамдық өмір мен саяси іс-әрекет барысында тұлғаны нарықтық тұтас ағза ретінде қабылдау керек деген тұжырымға келді. Оның мінез-құлқы әлеуметтік себептермен шартталады, оларды білу арқасында тұлғаның әлеуметтік-психологиялық хал-ахаулын талдау үшін факторлардың мәнін және олардың рөлін саналы түрде меңгеруде пайдаланылады.
Бихевиоризм - ағылшынша мінез-құлық батыс психологиясының адамның мінез-құлқына сыртқы ортаның әсер етуіне ағзаның жауабының жиынтығы деп түсіндіретін бағыты.
XX ғасырдың 30-жылдары оның орнына необихевиористік теория келді. Кастент талдау әдісі қызығушы зерттеушілерге элементтер формализациялық жиілікпен кездескен жағдайда қолданылады.
Әлеуметтік психологияның өзіне тән әдісіне кейбір жабдық техникалық әдістер анкета және т.б жатады.
Әлеуметтік психологиялық зерттеуде белгілі бір әдісті таңдау қандай феномен, құбылысты зерттеуге болатынына және бұл феноменнің қандай теориялық позициада ұғынылатынына байланысты болады.
XІXғ. ортасы - ХХғ ортасы
Әлеуметтік психология теориясының дайындалуы, дербес ғылым саласына айналуы және әлеуметтік психологиялық мектептердің (этнопсихология, саяси психология және т.б) өркендеуі.
3 - кезең
Әр түрлі әлеуметтік топ өкілдері ретінде мемлекет пен адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасының әсерін жалпылау және зерттеу.
2 - кезең
ХVғ ортасы -
XІXғ. ортасы
Адамдардың әлеуметтік психологиялық мінез-құлықтары, әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерінің мәні және дамуы туралы бастауыш білімдердің қолданылуы
Б.э.д VІ ғ -
ХV ғ ортасы
1 - кезең
Субординациялық қарым-қатынас. Субординация ұғымы. Орындау тәртібін сақтау шарттары. Тікелей және жанама қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты басқару процесінің көптеген жолдары мен әдістері анықталады. Тікелей қарым-қатынас дегеніміз - басшымен орындаушылардың жұмыс орны. Жанама қарым-қатынас көбінесе ортақ мақсат бағдарлама және ортақ әдістерін жүзеге асырады. Осы қарым-қатынас басқару түрлеріне байланысты ұжымда тікелей қарым-қатынас немесе түсінісу топтары жанама қарым-қатынастағы үлкен диффузиялы топтар немесе аралас топтар болып бірнеше түрге бөлінеді.
Топтардың түрлеріне қарамастан басқару барысындағы орындау тәртібін сақтау мәселесі қамтамасыз етіледі. Осыған орай субардинациялық қарым-қатынас шарттарын сақтау қажет.
Субординация дегеніміз - адамның қарым-қатынасы кезіндегі түрлі факторларға байланысты сақталынатын арақашықтық. Субардинация қарым-қатынас дегеніміз - қызмет бабына қарай бір-біріне тәуелді және бір-біріне бағынышта болу тәртібін айтады. Соңғы жылдары жеке адам аралық қарым-қатынас мәселесінде әлеуметтік психологияда әлеуметтік үйрену концепциясы өңделіп келеді. Оның авторлары: Н.Миллер, Д.Доллар, Л.Сирс, А.Бонгура, Б.Скинер. Бұл концепция бойынша әлеуметтік үйрену нәтижесінде баланың қоғамда алатын орнын білдіретін процес.Үйренудің мынадай концепциялары бар:
- Б.Скинердің айтуы бойынша: Адамның мінез-құлық мадақтау мен жазалау көмегімен көптеген мүмкіндіктердің , варианттардың ішіндегі біреудің нақты болуына не болмауына байланысты қалыптасады.
- А.Бондураның айтуы бойынша: Балалар жаңа мінез-құлық әрекетін басқаларға еліктеу арқасында міңгереді деп есептейді.
- Әлеуметтік үйрену теориясында бала анасы арқылы биологиялық қажеттіліктерді қанағаттану негізінде, ұлы тұлғаның мінез-құлқына еліктеп қайталау негізінде, әлеуметтік мінез-құлық бекіту негізінде және сыртқы ортамен әрекеттесетін негізде қалыптасады.
Рольдік дистанция - қарым-қатынастағы субординация ұғымын анықтайды.
Әлеуметтік роль дегеніміз - қандайда бір әлеуметтік позицияда тұрған адамға қоғамның қойған талаптарының бірлігі.
Адамның әртүрлі әлеуметтік позицияда тұруы оның жеке тұлғалық мінез-құлқына байланысты емес, осы позицияға қатысты басқа адамның одан күткен бейнесін анықтайтын мінез-құлық .
Психологияда жеке адам аралық қарым-қатынасты реттеу механизмін әлеуметтік рольдермен статустар жүйесі құрады.
Әлеуметтік роль ұғымын ең алғашқы рет 1934жылы Д.Мид ұсынған. Оның айтуы бойынша әрбір роль басқа ролдермен өзара әрекеттесуде көрінеді.
Д.Мидтің теориясынан кейін Морено еңбектері шыға бастады. Морено рольдердің төмендегідей типтерін көрсетеді.
1. Психосоматикалық рольдер - мұнда мінез-құлық негізі биологиялық қажеттіліктерге байланысты, ол рольдерді ойнау санасыздық сипатта болады.
2. Психодрамалық рольдер - мұнда жеке адамның мінез-құлық әлеуметтік ортаның нақты талаптарына сәйкес құрылады.
3. Әлеуметтік рольдер - мұнда жеке адам қандайда бір әлеуметтік категориядағы өкілеттіліктің күтілуіне қарай құрылды. Әлеуметтік психологияда қарым-қатынас коммуникациялық тұрғыдан яғни қарым-қатынасқа түсетін адамдардың бір-бірімен мәлімет алмасу негізінде жүзеге асады. Мұндай мәлімет алмасу 3 формада жүргізіледі: Монологты, диалогты, политологикалық.
Қарым-қатынастың коммуникациялық процестердің моделін былайша құрастырған.
- Хабар жіберуші - коммуникатор.
- Жіберілетін нәрсе - информация.
- Алмасудың жүзеге асуы - каналдар.
- Хабардың бағытталуы - аудитория.
- Нәтиже көрсеткіші - эффективтілік.
Қарым-қатынастың коммуникациялық жағы вербальдіы және вербальды емес құралдар арқылы жүргізіледі.
Вербальды қарым-қатынастың құрамына мыналар жатады.
- Оптикалық, гинетикалық құралдары. Оған: жүріс-тұрыс, мимика, жест, қимыл-қозғалыс, бағыты, пауза ұзақтығы, контакт жиілігі, поза жатады.
- Көру арқылы қарым-қатынас құралдары. Оған: интонация, темп, тыныс алу, күлу, жылау, мысқылдау.
- Тактилды құралдар. Оған: сүйісу, қол алысу, шапалақтау жатады.
- Кеңістікті, уақытты қарым-қатынас құралдары. Оған: дистанция, қарым-қатынас уақыты жатады.
Вербальды емес қарым-қатынастың құрамына мыналар жатады.
- Вербальды емес қарым-қатынас вербальды әсерді күшейтеді немесе бәсеңдетеді.
- Қарым-қатынас мүшелерінің айтатын ойының айқын болуын көрсетеді.
- Серіктестіктің бейнесін құрайды.
- Қарым-қатынас мүшелерінің психикалық жақындығының оптималды деңгейін ұстанады.
- Жеке адамның психикалық күйінің реттеушісі.
- Айтушының эмоциялық қысымын күшейтеді.
Вербальды және вербальды емес қарым-қатынастың бірлігі қарым-қатынасқа түсетін субъектінің өзара әрекеттесу процесінде адамның бірін-бірі қабылдауы және өзара түсінісу механизмі болса, онда соғұрлым нәтижелі болады.
Әлеуметтік психологияда адамдардың бірін-бірі қабылдауы дегеніміз - сыртқы келбеті мен әрекетіне баға беру негізінде қалыптасатын басқа адамның бейнесі.
Адамның бірін-бірі қабылдау кезінде әртүрлі факторларға байланысты қате болу мүмкін. Мысалы:
- Таң қалушылық фактор - мұнда серіктестіктің өзімізге тең келмеуіне байланысты кездесу кезінде адамдарға қандайда бір таң қалатындай параметр бойынша , оны біршама дұрыс, жоғары бағалау пайда болады.
- Тартымдылық фактор - бойынша басқа адамдардың жеке тұлғалық қасиеттерін аса бағалап жібереді немесе төмен бағалауда пайда болады. Мұндағы қателік адамдардың сыртқы келбеті бойынша тартымды болса, ол басқа жақтары тартымды болады деп қабылдайды.
Бізге қатынас факторы - бойынша біздің арамыздағы қатынастарды адамның әсері теріс немесе оң болуына байланысты қабылдауда қателік пайда болады.
Пысықтау және бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік психологияның негізі болып табылады?
2. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы не болып табылады?
3. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны қандай?
4. Қазіргі кезде әлеуметтік психологияның қанша түрі бар?
5. Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуы қандай теориялар ықпал етті?
6. Алғашқы әлеуметтік психологиялық теорияларды ата.
7. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы қанша кезеңнен тұрды?
Лекция 3
Тақырыбы: Қазіргі әлеуметтік психологияның теориялық бағыттары.
Сабақ жоспары:
1. Қазіргі әлеуметтік психологиядағы бихевиоризм.
2. Когнитивизм - қазіргі әлеуметтік психологияның бағдары ретінде.
3. Әлеуметтік психологилық құбылыстардың табиғатын жүйелі іс-әрекеттік түсіндіру.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1999
2. Б.Д.Парыгин. Социальная психология. М., 2001.
3. Битянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
4. Е.С.Кузьмин. Основы социальной психологии. ЛГУ., 1979.
5. Крысько В.Г. Социальная психология.М., 2001
6. Майерс В.Г. Социальная психология. СПб., 1998.
7. Шихирев П.Н. Современная социальная психология. М., 1999.
8. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
9. Сейдуллаев Б.А. Методическое пособие по курсу Социальная психология. А., 1995.
10. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Сиб.,1997.
11. Донцов А.И. Психология коллектива. М.,1984.
12. В.Н.Куликов. Проблемы социальной психологии. ЛГУ.1967.
13. Шибутани Т. Социальная психология. М.,1999.
14. Кричевский Р.Л. Дубовская Е.М. Психология малых групп. - М., 1991.
15. Б.Ф.Ломов. Общение и социальная регуляция поведения индивида. М.,1976.
16. Методы социальной психологии. под ред. Е.С.Кузьмина и В.С.Семенова. ЛГУ., 1977.
17. А.В.Петровский, В.В. Шпалинский. Социальная психология коллектива. М.1978.
18. Аверин В.А. Психология детей и подростков. М.,1998.
19. И.С.Кон. Социальная личность. М., 1967.
20. Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы, 1993.
Қосымша:
1. В.А.Артемов. Введение в социальную психологию. М., 1972.
2. А.Г.Ковалев. Коллектив и социально-психологические проблемы руководства. 2-е изд. М.1988.
3. И.П.Волков. Социометрические методы в социальнопсихологических исследованиях. Л., 1970.
4. В.П.Зинченко.,В.М.Гордон. Методологические проблемы психологического анализа деятельности. М.,1976.
5. В.С.Агеев. Психология межгрупповых отношений. М.: МГУ., 1983.
6. Г.М.Андреева. Социальная психология. .МГУ.1988.
7. С.С.Паповян. Математические методы в социальной психологии. М.Наука.1983.
8. Тәжібаев Т.Жалпы психология. - Алматы, 1993
9. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы,1993.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы, 1995.
11. Гамезо М.В. Домашенко И.А. Атлас по психологии. М.: 1986.
Қысқаша теориялық мәлімет
Қазіргі әлеуметтік психологиядағы бихевиоризм.
Бихевиоризм - ағылшынша мінез-құлық батыс психологиясының адамның мінез-құлқына сыртқы ортаның әсер етуіне ағзаның жауабының жиынтығы деп түсіндіретін бағыты.
XX ғасырдың 30-жылдары оның орнына необихевиористік теория келді. Кастент талдау әдісі қызығушы зерттеушілерге элементтер формализациялық жиілікпен кездескен жағдайда қолданылады.
Әлеуметтік психологияның өзіне тән әдісіне кейбір жабдық техникалық әдістер анкета және т.б жатады.
Әлеуметтік психологиялық зерттеуде белгілі бір әдісті таңдау қандай феномен, құбылысты зерттеуге болатынына және бұл феноменнің қандай теориялық позицияда ұғынылатынына байланысты болады.
Шындыгына келсек, бихевиоризм - өзінің жүйелі және шекті формасында - организм рөлі мен мағынасын бір бүтін ретінде көреді және тіпті мінез-құлық процесіне жалпы көзқарасында психологиялық зерттеу мен физиологиялық зерттеу айырмашылығының маңызды ерекшеліктерін көруге бейім. Кей жағдайларда ол күрделі бүтінді дәл осы бүтін ретінде қарастыруға дейін көтеріледі. Бұл орайда, ол инстинктік және эмоциялық функциялар туралы айтады әне олардан басқа иеленген функциялар, яғни өндірілген және сәйкес ситуация барысында қолданысқа дайын дағдылар жұйелері туралы айтады. Жүйе мен функция түсінігі, әрине, түп тамырында арифметикалық қосынды мен реакциялардың механикалық тізбегі түсінігінен өзгеше. Ол жүйе құрылымының белгілі заңдылығын, жүйенің өзіндік рөлін, ең соңында даму тарихын және жүйе қалыптасуын шамалайды, ал реакциялар тізбегі мен қосынды өзін түсіндіру үшін белгілі стимулдар мен реакциялардың сырттай шектесулерінің қарапайым үйлесуінен басқа ештеңені ұйғармайды. Алдында өндірілген дағдылар жүйесінен басқаны қабылдайтын бихевиоризмді жақтаушылардың қолданатындығындай, психикалық функция түсінігі де қажетті түрде: біріншіден, белгілі функцияның аткарылатын бүтінге деген қатынасын, екіншіден, функция деп аталатын психикалық қүрылымның біртұтас сипаты женіндегі ұғымды болжайды және қорытындылайды.
Мінез-құлық психологиясына жүйе және функция түсініктерін енгізу, осы мағынада, сөз жоқ, мінез-құлықтың механикалық тұжырымдамасынан бір қадам алға жылжуы болып табылады. Ғылыми дамуда осы екі түсінік оларды қолданып келген зерттеушілерді, ерте ме, кеш пе, осы тұжырымдамадан мүлдем бас тарту кажеттілігіне әкеледі. Алайда мінез-құлық психологиясындағы даму алдыңғы терминдер мен ұғымдардың тапшылығына әлсіз емеуріннен басқа ештеңені білдірмейді олардың психологиялық табиғатына теңбе-тең алғышарттарды бере алмайды.
Алайда, біз субъективті және объективті психологияны белгілі бір қатынаста жақындастыра отырып, тек мынаны пайымдаймыз: эмпирикалық және объективті психологияның атомистикалық мақсаты олардың психикалық табиғаттарына жоғары психикалық процестер зерттеуін принципті және фактілі түрде мүмкін емес қылды. Негізінде екеуі де жай ғана қарапайым процестердің психологиясы болып табылады.
Сондықтан болар, балалар психологиясында айрықша қарапайым функциялар жетіліп дамитын ең ерте жасқа қатысты ғана тараулардың жазылуы көздейсоқ емес, ал жоғары функциялар өзінің тарихына дейінгі көзеңді басынан кешіруде. Бұдан әрі қарай жоғары психикалық функциялардың тарихына дейінгі көзеңін дұрыс түсінбейінше, олардың даму тарихының өзін жете зерттеу және бақылау мүмкін емес екенін байқаймыз. Алайда, мына нәрсе күмәнсіз: дәл осы көзеңде мінез-құлықтың мәдени, жоғары формалары дамуының тек табиғи жағы басым болуы дәл осы көзеңде оларды қарапайым талдауға қолайлы етіп келді. Сондықтан да болар, көптеген зерттеушілер үшін баланың сөйлеуі дамуының тарихы ерте жас шамасында аяқталуы ғажап емес. Ал, шындығына келгенде, бұл кезде сөз тек қозғалыстық дағдыларды орнату процесі және табиғи жағынан сырттай сөйлеуді меңгеру процесі аяқталуға жақындап, мінөз-құлықтың күрделі және жоғары формалары даму жолының тек алғашқы қадамы жасалып
жатады.
Когнитивизм - қазіргі әлеуметтік психологияның бағдары ретінде.
Көптеген ғасырлар бойы адам - ғалымдардың зерттейтін көкейкесті мәселесі болып табылады. Бүгінгі таңда да бұл мәселе өз мәнін жоғалтқан жоқ, керісінше одан әрі жан-жақты зерттелу үстінде.
Көне замандағы бір дана адам: Адам үшін басқа адамнан қызықты объект жоқ деген екен. Бұл адамзат баласы өз тарихын, шығу тегін, биологиялық табиғатын, тілдері мен әдет-ғұрыптарын танитындығын және осы таным барысында психология ерекше орын алатындығын көрсетеді. Оның дамуының негізінде үнемі күшейіп отыратын адамзат болмысының табиғатқа деген биологиялық дамуы мен қалыптасуының шарттарына, адамдардың өзара қарым-қатынастары, қоршаған әлемді тану ерекшеліктеріне деген қызығушылықтары жатыр.
Когнитивті психология - шетел психологиясындағы ғылыми бағыт. Бұл бағыт 1960-шы жылдары қалыптасқан.
Когнитивті психологияның мақсаты - адамдар айналадағы өмір туралы информацияны қалай алатынын, бұл информация қалайша көрініс беретінін, ол қалайша есте сақталып, білімге ұласатынын, алынған білімдердің біздің мінез-құлқымызға қалайша ықпал ететін мәселелерді зерттеу болып табылады.
Ресейде және Қазақстанда психологияның ағылшын тіліндегі термин сөздері сақталып қалған және олар қолданыла береді. Мұның өзіндік себептері бар:
Біріншіден, танымдық процестерді психологиялық құбылыстардың ерекше тобына бөлуді психологтардың көпшілігі қанағаттанарлық емес деп мойындайды, өйткені ол дидактикалық тәсілден, басқа да психикалық актілерде, мысалы, заттық іс-әрекеттерде танымдық мазмұнды көруге кедергі жасайтын дәлелденбейтін теорияға айналды.
Екіншіден, американдық психология тарихындағы контексте "когнитивті" ұғымы осы сөздің еуропалық мәнінде болмайтын қосымша мағынаға ие. Бұның себебі, когнитивті психология АҚШ-та, американдық психологияда ондаған жылдар бойы басым болған бихевиоризмге балама ретінде пайда болды және дамыды. Дұрыс көзқарастағы бихевиоризм, сыртқы стимулдарды және жауап реакцияларды талдаумен шектеліп, сөздік қордан психикалық категорияны алып тастады. "Когнитивті" деген толықтауыш - бұл психикалық болмыстың тек мінез-құлықтық және рефлексологиялық топтамаларға қарсы алдын-ала сақтану шарасы. Бихевиоризммен келіспеген ғалымдар тыныш әрі бейбіт жұмыс жасады, ал 1967 жылы У.Найссердің "Когнитивті психология" атты кітабы жарық көріп, бұл психологиялық ойдың жаңа бағытына атау берді.
Когнитивті психологияның шеңберінде қалыптастырылған эксперименттік зерттеулердің әдістемелік базасы оны өз дәстүрлерін дамыту үшін бейімдеген көптеген еуропалық, әсіресе ресейлік ғалымдардың зейінін аудартты. Қазіргі кезде когнитивті психологияның мәселелерімен Б.М.Величковский, М.А.Холодная, В.П.Зинченко және тағы басқалар белсенді айналысуда.
Рухани өмір ақпарат алмасудан емес, ең соңында "ақылды істерге" алып келетін, танымдық және бір мезгілде құштар, аффективті, еріктік әрекеттерден басталады. Когнитивті психология осының барлығын ескеруді және зерттеуді үйренген кезде, ол - психология жан туралы ғылым болады, осыған орай психологиялық ғылымның өз-өзін құрметтейтіндей баяу, бірақ дұрыс бағытта келе жатыр. Психология атауының өзі ғана жеткілікті, ол біздің ғылымымызды толығымен сипаттайды.
Қазіргі кезеңдегі когнитивті психология теориялар мен әдістерді зерттеудің негізгі он аймағынан алады (қабылдау, бейнелерді тану, зейін, ес, қиял, тілдік қызметтер, даму психологиясы, ойлау мен міндетті шешу, адам интеллектісі және жасанды интеллект).
Қазіргі кездегі когнитивті психологияның әдіснамалық мәселелері батыс психологтары У.Найссер, Д.Брунер, Дж.Р.Андерсон, Ж.Пиаже, Р.Солсо, Л.Фестингер сияқты өкілдерінің классикалық жұмыстарынан орын алса, сонымен қатар ресейлік психологтар Б.М.Величковскийдің және М.А.Холоднаяның жұмыстарынан да кездестіруге болады.
Б.М.Величковский когнитивті психология саласындағы негізгі және қолданбалы зерттеулері бойынша бүкіл әлемде мойындалған маман болып табылады. Қазақстандық психологтарға Б.М.Величковскийдің еңбектері когнитивті психологияның шешілмеген мәселелері салаларындағы ғылыми біліктілігін кеңейтіп, байытады, зерттеулерге деген ғылыми қызығушылықтарын арттырады.
Когнитивті психологиялық еңбектерде танымдық процестердің - қабылдау, зейін, ес және ойлаудың - эксперименттік зерттеулері және теориялық модельдері, сонымен қатар когнитивті психология шеңберіндегі шешілмеген, соңғы кездерде осы бағыттың дамуын едәуір баяулатқан әдіснамалық мәселелер қарастырылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz