Тамыр және тамыр жүйесі
Тақырыбы: Жүзім өсімдігінің биологиялық ерекшеліктерін зерттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1
Жүзімнің морфологиялық құрылысы, өсуі, дамуы және
олардың қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2
Тамыр және тамыр жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3
Жүзім жапырағының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4
Гүл шоғыры, мұртша, гүлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5
Жүзім шоғы, жидегі, дәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2
Тәжірибелік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Фенологиялық бақылаулардың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
3
Зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1
Жүзімнің фенологиялық бақылаулар нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Күн жидегінің қайталанбас дәмі Ежелгі Мысырда, Вавилонда, Сирияда, Палестинада, Рим империясында, Ежелгі Грекияда бағаланды. Мың жарым ғасырдан артығырақ бұрын жүзімді Қырымда, Кап тауы елдерінде өсірген-ді. Кейбір деректер Киевтің монастырлық шаруашылықтарында жүзімді ХІ - ғасырда өсіргендігін баяндайды.
Бұрынғы кеңестер одағында жүзімдіктің басым бөлігі Молдовада (үштен бірі), Украинада, Кап тауы елдерінде, Орта Азияда, Донда және Еділдің төменгі ағысында болған-ды.
Қазір егіліп жүрген сұрыптарды ғасырлар бойы халықтық селекция будандастыру арқылы шығарған. Қазір әр түрлі елде, жүзімнің 4000-нан аса сұрпы, ал ТМД-де 200-дей сұрып өсіріледі. Орта Азия республикаларында және Қазақстанда өсірілетін Витис винифера түрінің сұрыптары аязға, түрлі кеселдерге төзімді, сапасы да жақсы.
Жүзім - азық-түліктік өнімдердің ішіндегі ең бағалы емдәмдік және тамақтық өнім. Жүзімнің жас жидегінде 30 %-ға жуық жеңіл сіңірілетін қанттар бар - глюкоза, фруктоза және аздап сахароза. Фруктозаны адам ағзасы ұйқы безінсіз сіңіре алады. Бұның сусамыр ауруының алдын алуда маңызы өте зор. Жас жүзімде алма, шарап, лимон, янтарь, галл, құмырсқа, қымыздық, салицилл, т.б. органикалық қышқылдардың мол жиынтығы бар. Жүзім жидегінде калий (235 мг), кальций (45 мг), натрий (26 мг), фосфор (22 мг), сондай-ақ марганец, кобальт, темірдің минералды тұздары мол кездеседі. Жас жүзімнің 100 грамы тәуліктік кальций мөлшерінің 4%, магнийдің - 1,6%, фосфордың - 0,12%, темірдің - 16,4%, жездің - 2,7%, марганецтің - 16,6 %-н қамтамасыздандырады. Жидектің қабықшасында бояғыш заттар (пигменттер), тік қосылыстар кешені, май қышқылдарының глицеридтерінің қоспасынан тұратын балауыз болады. Жүзім А, С, Р, В (В2, В6, В12, т.т.) дәрумендері топтарының молдығымен ерекшеленеді, РР дәрумені бар. Жүзім шырынында тиамин (В1), пантент (В3) және никотин (РР) қышқылдары, пиродоксин (В6) және инозит бар екені белгілі болды[1].
Зерттеу мақсаты: Қазақстанда өсірілетін жүзімнің биологиялық ерекшеліктерін анықтау арқылы, олардың өнімділігі мен сапасын арттыру экологиялық таза өнім алуды қамтамасыз ететін кешенді агротехнологиялық тәсілдерді жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1. Жүзімнің жаңа сұрыптарын таңдау және оларды өсірудің агротехнологиясын зерттеу;
2. Жүзім өсімдігіне фенологиялық бақылау жүргізу, өсу процесстерін, өнімділігі мен сапасын зерттеу;
3. Жүзімнің биологиясын зерттеу және өсірудің жетілдірілген агротехнологиялық шараларының тиімділігін бағалау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстанның оңтүстік жағдайында жүзім шаруашылығында жүзімді өсірудің аса тиімді кешенді агротехнологиялық тәсілдермен өсіруге ғылыми негіздеме берілді.
Тәжірибелік маңызы. Жылыжай шаруашылығында жүзім өнімділігін 15- 20% арттыруға мүмкіндік беретін төзімді сұрыптары ұсынылды.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін отандық ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және әдістемелік негізі, қарастырылған.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Жүзімнің морфологиялық құрылысы, өсуі, дамуы және олардың қызметтері
Жүзім - жер шарындағы гүлді өсімдіктердің бірі. Өткен замандарда ол ашық, күн көзі жақсы түсетін жерлерде өскен және тіктұрар өркендері бар бұталар түрінде болған, дара подиалды түрімен сипатталады. Үшінші дәуірде қоршаған орта жағдайының өзгеруіне, құрлықтың үлкен аумағында тропикалық ормандардың пайда болып, кеңеюіне байланысты Vitaceae жүзім өсімдігі өзіне үйреншікті емес көлеңкелену жағдайында қалды [2]. Орманның көптеген түрлерінің арасында жүзім өсімдігінде өзінің дамуына қажетті, жаңа жағдайға бейімделуге қолайлылық тудыратын ерекшеліктер пайда болды. Табиғи сұрыптау кезіндегі генетикалық жолмен нығайған өміршеңдік кезеңінің дамуындағы жеке ерекшеліктері мен биологиялық атқарым мүшелері өзгерді. Бұл жүзім өсімдігі пішінінің бұталыдан мұртшалармен жабдықталған, жіңішке (15мм аспайтын) және ұзын (20м-ге дейін) бұтақшалары бар басқа да орман ағаштарының өсімдіктері сияқты мығым, діңгегі мен бұтақшалары жоқ өрмелеуші ағаш шырмауығы сияқты өзгеруіне әкеліп соқты. Өркеннің ұшар басы мұртшаға айналды, сабақтың дара подиалды бойы симподиалды болып шыға келді. Мұрташалардың көмегімен өсімдік ағашқа мықтап жармасып, өркені тез өсті, жоғары өрледі, жарыққа ұмтылды. Желден немесе қоршаған ортаның басқа да қолайсыз әрекеттерінен сабағы сынған жағдайда жүзім шырмауында өркендегі тез жетілген өгей бүршіктердің дамуы есебінен, сондай-ақ орталық орынбасар бүршік пен бұйыққан бүршіктердің дамуы есебінен бойын тез қалпына келтіру қабілеті пайда болды.
Жүзімнің мүшелерін атқаратын қызметіне қарай вегетативті (тамырлар, өркендер және жапырақтар) және генеративті мүшелерге (гүл шоғырлары, жеміс шоқтары, жидектер мен тұқымдар) бөледі.Жүзімнің бүршіктері өсу және жеміс салу қызметтерін жүзеге асырады, өсінді және генеративті мүшелердің жұмысына жол ашады[3].
Табиғи жағдайда жүзім бұтасы - ағаштар немесе жартастар бойымен орала, кейде жермен төселе өскен және күн сәулесіне ұмтылған, солқылдақ, ондаған метрлі, ұштарында жүзім шоғы болатын, ағаштанған, жылда жасыл өркен - шыбық беретін шырмауық. Жүзім өсімдігінің ерекшелігі оның жидегі өткен жылғы жасыл өркендерінде дамыған бүршіктерде, яғни, бір жылдық шыбықтарында байланатыны.
Жүзім түбі: топырақ астылық және топырақүстілік сияқты екі жүйеден тұрады. Жүзім түбінің топырақ астылық бөлігінде сүңгектің тамыр жүйесі мен бұтаның топрақастылық бөлігінің бастамасы бұта басы - жуанданған бөлігі болады.
Топырақастылық сүңгек-бұл жүзім бұтасы өсіп шыққан, қаламша. Оның төменгі бөлігінен және бүйірлік бетінен тамырлар өніп-өседі, ал жоғарғы көзшелерінен өркендер өседі де, солардан 3 - 4 жыл бойы бұтаның топырақүстілік бөлігі қалыптасады. Осы өркендер бұтаның негізі болады және салалы бұтақтар деп аталады, сүңгек пен салалы бұтақтар тіршілігінің бірінші жылынан кейін, тек жуанданып дамиды.
Сүңгек бойымен тамырлар: өкшелік немесе негізгі, орталық немесе бүйірлік және шықтық немесе ұштық, ал даму деңгейі бойынша-ескі немесе қаңқалы және жас немесе жаппай өсетін тамырлар болып ажыратылады. Қаңқалы тамырлар қатты, тоздық қабықпен көмкеріледі де, су және онда еріген минералды заттарды өткізетін және қордағы қоректік заттарды сақтағыш орын болып саналады. Жас шашақты тамырлар топырақтан су мен минералды заттарды сіңіреді және оларда жүзім бұтасының қоректенуіне қажет органикалық заттардың түзілуі жүреді. Әр жас тамыршаның ұшындағы өсу нүктесінің жаңа жасушалардың пайда болуы жүреді, яғни тамыр жүйесі дамиды. Жасы келе қаңқалық бұтақтардың бір бөлігі солады. Қалған алты-жетісі дамуын жалғайды да, кейінгі реттік: үшінші, төртінші және т.ттамырларды қалыптастырады.
2
1
1.Топырақастылық бөлімі:
а - топырақасты сидам; ә - өкше тамырлар;
б - шық тамырлар;
2.Топырақүстілік бөлімі.:
в - бас бұта (штамб);г - бұта тарамдары (қолдары); ғ - өркендер (шыбықтар); д - жемістік өркендер; е - өгей бұтақ; ж - балақтық өркен; з - орынбасар өркендер
Сурет 1 - Жүзім түбінің құрылысы
1.2 Тамыр және тамыр жүйесі
Тамырлар өсімдік үшін аса маңызды өмірлік қызмет атқарады. Олар топырақтағы минералды заттары ерітілген суды сіңіріп алып, жоғары қарай жер үстіндегі бөлігіне, сабақтарға, жапырақтарға және генеративті ағзаларға дарытады. Жас тамырлар (шашақ тамырлар) топырақтан ерітілген минералды тұздармен қатар көмірқышқыл газын да сіңіре алады. Кәрі қаңқалы тамырлар өсімдікті топырақта нық ұстап тұрады. Олар әдетте, ұзын, жуан болып келеді, сырт жағы жыл сайын бөлінетін қабықтардың жұқа қабатымен қапталған. Қаңқалы тамырлар сабақтар бойы мен жапыраққа және генеративті ағзаларға нәрлі элементтері ерітілген суды өткізуші ретінде қызмет етіп қана қоймайды.
Олардың ішінде органикалық заттар жинақталады, қосалқы нәрлі заттар кейінге қалдырылады, бұл өсімдік үшін сыңдарлы кезеңде қажет болады. Зерттеулерден белгілі болғандай, қоректі заттар қорын толықтыру болмаған кезде қаңқалы тамырлар бұтақтың өміршеңдігін 6 жылға дейін қамтамасыз ете алады. Жас және кәрі тамырлардың жиынтығы өсімдіктің тамырлық жүйесін құрайды. Тамырлардың, әсіресе, жас тамырлардың маңызды қызметі - көмірсуын амин қышқылына айналдыру және ақуыздың бастапқы жинақталуын жүзеге асыру. Фотосинтез үдерісінде жапырақтарда көмірсу төмен қарай жылдам жылжып тамырға жетеді де, қантқа айналады және әртүрлі органикалық қышқылдар аммоний тұздарымен өзара әрекеттесіп, ақуыз заттарының негізгі құраушы сыңарлары аминоқышқыл қоспаларын жасап шығарады. Органикалық қышқылдардың болмашы бөлігі тамырлардан топыраққа сіңеді және оны органикалық заттармен байытады. Бұл топырақтың үстіңгі қабатында пайдалы микроағзалардың(саңырауқұлақтар, бактериялар және т.б) дамуымен жиналуына қолайлы болады, солардың өміршеңдігі нәтижесінде өсімдік үшін жетуі қиын топырақтың қоректі элементтері жеңіл игерілетін пішінге айналады. Тамырлардан амин қышқылдарының негізгі бөлігі жоғары көтеріледі де, өсуші өркен мен шоқ жемістердің ұлпаларына шоғырланады, қайтадан түрленетін жасушалардың түзілуі үшін пайдаланылады. Жас өркендер мен бүршіктердің қалыптасуы мен өсуі осы үдерістердің бәрінен өтуіне тікелей байланысты болады[4].
Жүзімнің тамырлары 40 - 60% суды құрайды, сабақпен салыстырғанда, оларда азот, фосфор және күлді элементтер көп, калий аз болады. Тамырлардағы иілімді заттардың ішінде көмірсу көп болады, олардың құрамы маусым бойында өзгеріске түседі. Қыркүйекте тамырларда 7% моноқант, 3% диқант және 13% крахмал болады. Крахмалдың басым бөлігі (23%) жіңішке тамырларда, шағын бөлігі (15%) жуан тамырларда орын алады. Крахмалдың құрамы қарашада ұлғаяды.
Бұл уақытта олар тамырдың қабықты бөлігін және өзектерін толтырады. Күздің аяғы мен қысқы кезеңдерде сөл жылжуы басталғанға дейін тамырларда 1,5 - 3% қант және 20% жоғары крахмал болады. Бұдан өзге, тамыр камбиясы аймағында майлар болады, сол майлар жаздың екінші жартысында (шілдеде) жинақталады, ал олардың барынша көп бөлігі байқалады. Тамырлар мен тамырлар жүйесінің даму сипаты тұтастай алғанда, жүзімнің, оның түрлер мен сұрыптық ерекшеліктерін, физикалық - механикалық қасиеттерін, топырақтың химиялық құрамын, оның температурасын, ылғалдылығын және отырғызу алдындағы өңдеу әдісін қолдануымен тікелей байланысты болады. Тұқымдық көбею кезінде, тұқым өсер уақытта әуелі оның тұмсықшасындағы сызат арқылы бастапқы ұрықша түбіртегінен ең басты, өзекті тамыр дамиды, одан таяу арада тамыр түкшелері пайда болады. Бірнеше күннен кейін басты тамыр тарамдала бастайды, оның жуан жерлерінен 1-кезектегі жіңішке қапталдық тамырлар пайда болады, олардан 2-кезектегі тамырлар, сосын 3-кезектегі тамырлар болып бөлінеді. Олар өзекті тамырдан тікбұрыштанып созылады, сосын олардың ұштары иіледі де, басты тамырмен қатарласа өсе бастайды. Сеппе көшеттің өзекті тамыры қапталдық тамырлардан күштірек өседі және 1- жылдың өзінде 1 м және одан әрі тереңдей түседі[5,6].
Алғашқы 2 жылда тамырлар жүйесі жерүсті бөлігінен едәуір күштірек дамиды. Сеппе көшеттегі тамырдан сабаққа дейінгі өту орнын тамыр мойны деп атайды. Жүзімді өсінді тәсілмен көбейту кезінде қаламшалар, телу, сабақтамаларды қолдану кезінде, олардың түйіндерде тамырлануы үшін қолайлы жағдайлар кезінде болатын жайттарды ескеру керек. Бұл жағдайларда үстеме тамырлар пайда болады, оларды адвентивті деп атайды. 8 - 10 см ұзарған соң олар тарамдала бастайды, әртүрлі реттегі қапталдық тамырлары пайда болады, Жуанданған тұстарының ұшы ақ түсті болып келеді. Бір көзшелі қысқа қаламшаларды отырғызу кезінде оларды әдетте, көлденең орналастырады, көзшеге қарама-қарсы шоғырланып дамиды. Тік орналастырылған 3,4,5 көзше қаламшаларды отырғызу кезінде тамырлар қаламшаның түйінінде, әуелі төменгі, содан кейін жоғарысында, бірақ көбінесебазальдыбөлігі шүйдесіндедамиды.
Сеппе көшетке қараған екпе көшеттің тамырлар жүйесі шашақ сипатта болады. Екпе көшеттің жерасты бөлігі тамырлары бірнеше қабатқа бөлінген сабақтан (жерасты сидамы) тұрады. Жерасты сидамының жоғарғы бөлігінде 10 - 15 см тереңдікте жыл сайын өңделетін топырақтың үстіңгі қабатында үстірт (шықшөп) немесе шықжинағыш тамырлардың басым бөлігі дамиды. Бұл тамырлар жіңішке, қысқа болады, егер оларды дер кезінде жұлып тастамаса, онда өсімдік тұтасымен тамыр жүйесінің дамуына көшеді, бұл терең қабаттағы тамырдың дамуына кедергі келтіреді, бұтақтардың осалдануына және олардың толық құрып кетуіне әкеліп соғады. Бұл ұзаққа созылған құрғақшылық кезінде және қыс мезгіліндегі қатты аяздардан кейін байқалады.
Жүзім түрлерінің тамыры сыртқы көрінісі мен анатомиялық құрылымы бойынша ерекшеленеді. Филлоксераға (өсімдік битіне) төзімді сұрыптардың америкалық түрлерінде, атап айтқанда,V. vulpina (V. riparia) түрлерінің тамырлары анағұрлым жіңішке, ұзарып өсуге бейім болып келеді, ұлпасының түзілімі тығыз, өткізгіш жүйесінің тамырлары өте ұсақ, паренхима жасушалары солғын дамыған және олардың саны да аз, жасуша қабаты тым жуан және сыртқы ұлпа жасушалары толымды сипатта болады. Олардағы интеркутис екі қатпарлы болып келеді, бұл америкалық түрлердің филлоксераға төзімділік көрсеткіштерінің бірі болып саналады, V. vinifera тамырлары жуан, жұмсақ құрылымды, ксилема тамырлары ірі және қапталдың бұтақшалары шағын бұрыштары ойық болып келеді.
Тамырларда тыныштық кезеңі болмайды. Олардың пайда болу, өсу және даму қарқыны өсімдіктің тамырлық жүйесі орналасқан жердің жағдайына байланысты болады. Топырақта жылу, ылғал және қоректік заттар жеткілікті мөлшерде болса, тамырлар жыл бойы өсе береді. Дегенмен, тамырлар дамуында жыл сайын өсудің анағұрлым артуының қарқынды екі толқыны байқалады, бірі - көктемде, топырақ тыңайған, 6 - 8°C-тан жоғары қызған кезде, екінші - күзде, өркендердің өсуі тоқтаған, жауын мол жауған, топырақ әлі жеткілікті дәрежеде жылы болған кезде білінеді (7 - 8°C). Егер өсіп-даму кезеңінде құрғақшылық ұзаққа созылса, онда өсудің екінші толқыны болмайды. Тамырлардың белсенді тіршілік әрекеттері мен өсуі көктемде бүршік жарғанға дейін, топырақ 5 - 7°C температура болған кезде, өсімдіктің қарқынды сөл жылжуы ("жылау") жүрген сәттерде басталады. Тамырлардың тіршілік әрекеттері 18 - 24°C температурада өркендер мен жапырақтардың қарқынды өсуі кезеңінде күшейе түседі. Тамырлардың барынша өсуі (тәулігіне 12мм) және олардың тарамдалуы жаздың бірінші жартысында, гүлденгенге дейінгі уақытта, топырақтың тамыр жатқан қабатында 28 - 30°C қолайлы температура болған кезде байқалады. Аса жоғары (34 - 40°C) температура кезінде өсудің нашарлауы, тамырдың зақымдануы басталады, ақыры солып қалады[7].
Топырақтың тамыр жатқан қабаты қатып қалған жағдайда, 5 - 8°C температура кезінде жүзімнің еуропалық-азиялық сұрыптарының тамырлары, 10 - 12°C кезінде амур жүзімі мен америкалық түрінің филлоксераға (өсімдік битіне) төзімді сұрыптарының тамырлары өліп қалады. Қыстан жайлы шыққан жағдайда ғана көктемде тамырлардың өсуі жаңарады. Олардың негізгі бөлігі отырғызылғаннан кейінгі алғашқы 2 жылда шыға бастайды. Негізгі тамырлардың саны және бірінші реттегі тамырлар саны және бірінше реттегі тарамдануы бұл кезде 60 - 70%-ға жетеді. Өсімдіктің жасы ұзарған сайын бірінші реттегі тамырлар саны 5 - 6 есе азаяды, ең жіңішкелері қурайды, бірақ қоректенуші тамырлар саны артады, бұлар 3 - 4 реттегі тамырлардан қалыптасып шығады. Бұл тамырлар ақ түстерін ұзақ уақыт сақтап қалады.
Тамырлардың негізгі бөлігі топырақта 2- жылы 20 - 80 см, 3- жылы 20 - 130 см, 4- жылы 20 - 180 см тереңдікте орналасады. Олардың орналасу тереңдігі топырақтың түріне, физикалық-механикалық ерекшелігіне, отырғызу алдындағы өңдеу тереңдігіне, егу жағдайына байланысты болады. Құнарлы, ылғалы жеткілікті және жарамды топырақтарда тамырлар мықты болады, топыраққа тереңдеп ене түседі және тез тарамдалып, ұсақ тамырлары көбейіп шығады. Күл басқан көңде және орманның сары топырағында олар тереңдей алмайды, өйткені бұл топырақтар физикалық-механикалық ерекшеліктері жағынан осал болып келеді. Оңтүстіктегі құрғақ аудандардың құнары аз топырағында тамырлар осал тарамдалады, бірақ 5 - 6 м және одан әрі тереңге жетеді. Алайда, өсімдіктің сорғыш тамырларының негізгі бөлігі 20 - 40 см-ден 60 см-ге дейінгі тереңдікте орналасады, жылу мен ылғал алуына, қоректенуінежақсы жағдай туындайды. Жерасты суларына жақын жатқан топырақта (1,5 м-ге дейін) жүзім өсімдігі сол сулардың үстіндегі қабатта орналасады. Солтүстік аудандардағы жүзімшілікте тамырлар жүйесі 30 - 35 см тереңдіктегі топырақтың жылытылған қабатында дамиды. Көлбеу бағытта тамырлар бұтадан 2 - 5-тен 8 м-ге қашықтыққа дейін таралады, егер бәсекелес өсімдік жоқ болса, белгіленген кеңістік шегінен асып кететін кездері болады.
Қоректенудің үлкен көлемін алып жатқан, бойшаң боп өскен жүзім сұрыптарының тамырлар жүйесі анағұрлым мықты болып дамиды.
Жүзім өсімдігінің тамырлар жүйесін егістік жерлерді қазу жолымен зерттейді.
Сабақтың бұта қаңқасын құрайтын көп жылдық бөліктерінде біржылдық жемістік өркендері дамиды. Олар мүшелі, буымдар мен буынаралықтардан тұрады. Буындарда кейін шоқ жеміске айналатын жапырақтар, гүл шоғыры, сондай - ақ өгей бұтақшалар, мұртшалар және қуыс бүршіктер қалыптасады. Өркендердің буынаралықтарында ешқандай ағзалар дамымайды. Жеміс өркенінің әр буынының ішінде қалқа-диафрагма болады, бұл паренхима жасушаларының мол крахмалы бар жуан ағаш қабықшадан тұрады. Диафрагманың тірі ұлпашықтары өзектің өлі жасушаларынан бірнеше бітеу жасуша арқылы бөлінеді. Диафрагма - өсімдік сабағына қажетті нәрлі заттар қорының қоймасы. Гүл шоғырын немесе мұртшаны көтеретін өркен буындарында диафрагма толымды және мұнда нәрлі заттар қоры көп, ал мұртшасы жоқ буындарда диафрагма толық емес.
а - буындар; ә - буынаралықтар; б - жапырақтар; в - қолтықтық бүршіктер; г - қолтықтық (өгей) бүршіктер; ғ - мұртшалар; д - гүлшоғырлар; е - өркен ұшы (тәжі, тарағы)
Сурет 2 - Жүзімнің жеміс салатын бір жылдық өркені
Сабақ меристеманың бөлінуі есебінен және сол сияқты буынаралық жасушалардың созылуы есебінен де өседі. Алайда жоғарғы меристема жасушаларының бөлінуі өркеннің болмашы ұзаруын қамтамасыз етеді. Өсу ең алдымен, жасушалардың созылу есебінен болады. Өркеннің негізіндегі бастапқы 2 - 3 буынаралықтар ұзақ өспейді, сондықтан өркенде қысқа күйінде қалады, келесі буынаралықтардың ұзындығы қалыпты болады. 5 - 6 буынаралықтар барынша ұзарып өседі. Буындардағы мұртшаларды көтеретін буынаралықтар анағұрлым қарқынды өседі. Сабақ бойлаумен қатар, ені қалыңдап та өседі, ең жоғарғы бөлігінде ол жасушалар көлемінің ұлғаюы есебінен, ал төменгі бөлігінде флоэма мен ксилеманың шоғырландырма қабаттарын жасауға қабілетті қайталама меристеманың (камбий) жасалуы нәтижесінде жуандайды.
Өркендердің қарқынды өсуіне температуралық себепшарт қатты әсер етеді. Өсудің бастапқы кезеңінде, ауаның тәуліктік орташа температурасы әлі төмен болған кезде, өркендер түнде қатты өседі. Температура жоғарылаған соң түнгі және күндізгі өсу арасындағы айырма білінбей кетеді. Өркендердің қарқынды өсуіне полярлық, сұрыптық ерекшеліктер, экологиялық жағдайлар ықпал етеді (сурет2).
Сабақ тік қалыпта болған жағдайда әуелі жоғары аумақтың, содан кейін ортаңғы және төменгі аумақ көзшелерінің бүршіктері өсіп жетіледі. Жоғары орналасқан өркендер төмен орналасқандарға қарағанда анағұрлым қарқынды өседі. Сабақ көлденең қалыпта болған жағдайда бүршік жару мен өркендердің өсуі біршама тең дәрежеде болады. Жүзім өсіру тәжірибесінде бұл сапалар мен құнарлы өркендерді көлденең бағыттап байлау түрінде пайдаланады.
Жүзім өсімдігі жеміс салуға кіріскенге дейін оның барлық өркендері мүшелердің қызметін атқарады. Жеміс алу басталған бойда өркеннің өсу және жеміс салу қызметі үйлестіріледі, мұның өзі жүзімнің биологиялық ерекшелігі болып табылады. Алайда, өркеннің бір бөлігі жеміссіз болып қалады, бұл оның сұрыбына, салу кезіндегі ішкі және сыртқы жағдайға, бүршіктер мен шоқ гүлдердің қалыптасуына байланысты болады. Мол суарылған, азот тыңайтқыштарын шамадан тыс сіңірген бұталарды көлеңкелеген кездерде өсімдік майдалана бастайды. Мұндай жағдайда бүршіктердің жеміс салуы тоқтайды, ал олардан жеміс өркендер өсіп шығады. Кейде жеміс салатын бүршіктерден де жеміссіз өркендер дамиды[8,9].
Өркендердің өсуі өте әлсіз болған жағдайда бүршіктер жеміс салмайды. Өсу мен жеміс салу үйлесімді болған кезде өнімтал бүршіктердің салынуы және олардан өнімтал бүршіктердің дамып шығуы үшін анағұрлым қолайлы жағдай жасалады. Бастапқыда 2 - 5 буын аралығында өркен тек өсудің жоғары нүктесімен өседі. Бұл моноподиальді өсу болып табылады. 3 - 6 буынан бастап моноподиальді өсу симподиальді өсумен ауысады. Өсудің бұл кезеңінде өркеннің негізгі нүктесі жаңа төбешікке орын береді, ол келесі буынға дейінгі өсуді жалғастырады, онда тағы да өсудің жаңа нүктесі ауысып, өркеннің өсуін жалғастыратын жаңа төбешік пайда болады. Ығысқан өсу нүктелері гүл шоғырын немесе мұртшаларды жасап шығарады. Өсу нүктесін ығыстыру және оны өсудің жаңа нүктесімен ауыстыру арқылы өркеннің осылай өсуі симподиальді деп аталады. 3- буында өсу нүктесі қайтадан жоғары қарай өсуді жалғастырады және мұртша немесе гүл шоғыры пайда болмайды, яғни тағы да моноподиальді өсу және т.т өтіп жатады.
Жүзімді тұқымнан (сеппе көшеттен) өсірген кезде тұқым ұрығының екі дән жарнағының арасындағы бүршікшеден сабақ өсіп шығады. Дән жарнағы астындағы ұрықтың (гипокотиль) өсуімен қатар ұрықтық бүршікше дән жарнағының жапырағымен бірге топырақтың бетіне шығады. Артқы жағы төбешік түрінде болып келетін ұрықтың сабақтық бүршікшесі үнемі бөлінеді де, сабақ ұзарып өседі. Бір айдан кейін төбешік бүйірінен тұқым өнген соң жаңа төбешік пайда болады - бұл алғашқы нағыз жапырақтың ұрығы болып табылады, сөйтіп, сабақтық бөлік (эпикотиль) одан әрі өсе бастайды. Содан соң әр 10 - 15 күн сайын сабақтың әрбір қарама-қарсы жақтарында бұдырлы төбешіктер пайда болады, олар жаңа жапырақтардың өсуіне бастау болады. Жапырақтардың бұдырлы төбешіктерінің ішінен жаңа бұдырлы төбешіктер пайда болады, бұлар қолтық бүршіктерді тудырады. 6 - 10 буынға дейін сеппе көшет сабағы моноподиальді түрде өседі, яғни буындарда тек қана жапырақтар пайда болады. Бұл буындардан жоғары қарай сеппе көшет сабақтарының өсуінде кейбір өзгерістер байқалады. Жапырақтың бұдырлы төбешіктерінің ішінен шыққан төбешік тез өседі, көп ұзамай негізгі өркеннің өсу нүктесіне ауысады. Моноподиальді өсу мен бұтақтану симподиальді өсумен алмасады. Өркеннің жаңа жоғарғы ұшы жаңа жапырақ бұдырын жасай отырып өседі, оның ішінде негізгі өсу конусын ығыстыратын қолтық төбешік жасала бастайды. Келесі буында төбешікті ығыстыру байқалмайды, өсу моноподиальді түрде өтеді[10].
Сеппе көшетте төбешіктер мен жеке мүшелердің қалыптасуы баяу жүреді. Алғашқы нағыз жапырақ дамыған кезде өсу конусының басында 10 - 12 буынның төбешігі салынады.
а - негізгі өркеннің жапырағы; ә - қыстайтын бүршік; б - жетілмеген жапырақ;
в - өгей бұтақ
Сурет 3 - Өгей бұтақ
Сеппе көшет сабағының өсуі өсіп-даму кезеңінің аяғына дейін жалғасады. Тыныштық кезеңіне жеткенде жоғарғы бүршік солады. Өсіп-өнудің екінші жылында сеппе көшеттің өркендері қыстап шыққан қолтық бүршіктерден дамиды, сабақ өркеннің төбесінен емес, симподиальді түрде өседі. Өсінді өркендер жасыл, шөпшең, жіңішке, бастары төмен иілгіш болып келеді. Өнімтал бұталардың өскен өркендерінің буындарында, 3 - 10 буындар шегінде, кейде одан да жоғарыда гүл шоғыры немесе мұртшалар дамиды. Бір өркенде 1 - 2 немесе одан көп гүл шоғыры болуы мүмкін.
Өсіп-даму соңында өркендердің өсуі баяулайды, олардың жетілуі басталады. Бастапқы 3 - 7 буынаралықтар 10 - 15 күн ішінде баяу жетіледі, одан әрі жетілу қарқыны шұғыл үдей түседі. Жоғары орналасқан буынаралықтар (8 - 14) үш күн ішінде жетіледі. Өркендердің жетілуі - перидерма салынғаннан кейін болатын анатомиялық және физиологиялық қайта құру үдерісі. Бұл кезеңде сабақ жасушаларында қоректік заттар қоры жиналады, крахмал құрамы ұлғаяды, су мөлшері азаяды. Өсіп-даму соңында жетілген өркендерде қабықтық камбий (феллоген) пайда болады, оның өзі бірнеше қабық қабаттарынан тұрады, ол бастапқы қабықты қайталама флоэмадан бөліп отырады. Осыдан соң қабық құрған қабықшаға айналады. Жүзімде ол ұзын жолақтармен бөлінеді. Қабықтық камбий мен қабықтар пайда болу салдарынан өркендер сұрыптарына байланысты ашық қоңыр түстен қара қоңыр түске айналады. Жақсы жетілген өркендер жүзім шағы деп аталады (сурет 3).
Жетілген біржылдық өркенде дорзовентральдық-ассиметриялық жақтары айқын көрінетін дөңгеленген пішін тез білінеді. Өркеннің ең ұзын жағы - ішкі жағы. Ішкі жағында коленхима, перицикл талшықтары, ағаш, өзектің нүкте және басқалар анағұрлым жақсы дамыған. Ішкі жаққа қарама - қарсы арқа жағы орналасқан. Арқа жағында колнехима, ағаш және басқа элементтер нашар дамыған, алайда, өсу үдерісі мұнда ішкі жағына қарағанда, белсенді жүреді. Қапталдық жақтары - науалы жағы, әсіресе, тайпақ жағы кемшін дамыған. Науалы жағында жапырақ орналасқан, оның ішінде өгей бұтақша мен қыстап шығушы бүршік (көзше) бар. Өгей бұтақша арқа жаққа, көзше ішкі жаққа қаратылған. Тайпақ жағында мұртша немесе шоқ жеміс тұрады[11].
1.3 Жүзім жапырағының ерекшелігі
Жүзім өсімдігінің негізгі физиологиялық қызметін - фотосинтезді орындайтын басты ағзасы. Жүзімнің жапырағы қарапайым, ұзын сағақша мен жапырақ бетінен тұрады. Әртүрлі түрлері мен сұрыптарына қарай жапырақ шамасы, пішіні, жапырақ бетінің төменгі жағының түсіңкілігі, иілмелілігі, сондай-ақ бүйір қиықтарының пішіні, сағақша ойығының пішіні болуы және т.б қасиеттері мен айырым белгілері арқылы ерекшеленеді (Сурет 4).
Жапырақтың морфологиялық белгілерінің үйлесімділігі - бұл сұрыптарды анықтау кезінде кеңінен қолданылатын айрықша сипаты. Сағақша бойымен жапырақ бетінен 5 негізгі тамыршаны жасап шығаратын тамырлы талшықты бүршіктер өтеді. Жөлкелер тармақталған соң жұқа тығыз торшаны қалыптастырады, ол жапырақтың бүкіл беткі қабатына енеді. Жөлкелер бойымен жапыраққа минералды тұзы бар су жеткізіледі.
Сурет 4 - Жүзім жапырағының әртүрлілігі
Жапырақтардың дамуы мен өсуі өркеннің жоғарғы ұшындағы бұдырдан жапырақ қабатының тартылып шығуынан басталады. Жас жапырақтарды екі жапырақ аралық бүркемесі қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан қорғайды, кейін жапырақ дамыған соң олар түсіп қалады. Жапырақтың беткі қабаты негізінен 4 - 5 аптада өседі, өсудің үш толқынын өткереді. Бастапқы 6 - 9 күн ішінде жапырақ қабаты баяу (тәулігіне 2 - 8 см2) өседі. Оның ең көп өсуі 2 - 3 аптада байқалады (тәулігіне 14 - 20см2). 4 - 5 аптаның аяғында жапырақ қабатының орта тәуліктік өсу қарқындылығы 3 - 5 см2 -қа дейін төмендейді. Өз шамасының 30 %-ына жеткен соң жапырақтар өндірілген ассимилят бөлігін өзге ағзаларға беруге қабілетті болады. Гүлдену кезіне қарай жапырақтардың 50% -ы ең көп мөлшеріне жетеді, бұл өркеннің жапырақ шыққан үсті мен бұтаның тұтастай өнімділігін едәуір ұлғайтады. Толық гүлдену кезінде 19 жапырақтың 12-сі анағұрлым өнімді болып шығады[12].
Өсуі аяқталған уақытта жапырақ қабатының көлемі сұрыптарына байланысты 120 - 300см2 және одан көп оңтайлы шамаға дейін жетеді. Ең ірі жапырақтар 6 - 12 буын шегінде, ең ұсақ жапырақтар 21 - 25 буын шектерінде болады, төменгі қабаттағы, 1 - 5 буындағы жапырақтар аралық шамаға ие болады.
Жүзімнің жапырақтары өркен бойымен қарсылай кезектесу ретімен орналасады, соның арқасында біріне-бірі көлеңке түсірмейді. Өркендер ұзарып өскен сайын жапырақтарының саны да ұлғаяды, көлемдері де үлкейеді.
Жапырақтардың өсуіне қолайлы температура - 28 - 30°C .
а - жапырақ серігі; ә - жапырақ; б - жапырақ телімі; в - мұрташа; г - мұртшаның қабығы (Баранов бойынша)
Сурет 5 - Өркеннің ұштық бөлігі
Ол төмендеген және сол сияқты жоғарылаған кезде жапырақтардың өсу қарқындығыәлсірейді. Телінген өсімдіктегі жапырақтардың өсу қарқындығына телітуші тамыр жүйесі де ықпал етеді. Жеке алғанда, Рупестрис дю Ло телітушісінде сұрыптардың өсуі жеке тамырлық өсімдіктерге қарағанда, анағұрлым қарқынды болады.
Жапырақтың бет көлемінің шамасы өркендердің ұзарып өсу күшіне, бұталардың өркендермен жүктелуіне, отырғызу тығыздығына, өгей бұтақшалардың дамуына және т.б. байланыста болады.
Ғалымдардың мәліметтері бойынша, өнімді жапырақ бетінің ең үлкен көлемі (12м2)Гюйо біриықты және қосиықты түрдегі бұталарында дамиды. Шағын тостаған пішіндес кезінде ол8 - 9м2құрайды. Орталық Азия жағдайларында 1 га отырғызылған қос жазықтық саптағы үлкен желпуіш пішіндерде 23 мың см2 , күңқағары бар сапта - 21,8 мың см2, тік түрінде - 16 мың см2, жайып өсіру кезінде - 8 мың м2 дамиды. Жүктеме жоғарылаған сайын жапырақтардың орташа көлемі кемиді, олар тым ұсақ болып қалады.
Тығыз отырғызу да жапырақ көлемінің шамасына әсер етеді. Тығыз отырғызылған 1м2 аумақтағы қоректену 3,26м2, сирек отырғызылған жердегісі 2,55 м2 болып келеді. Соңғысының қалыптасуына тек қана негізгі өркендердің жапырақтары емес, сол сияқты өгей бұтақшалардың да жапырақтары қатысады. Егер өгей бұтақшаларды шырпымаса, онда олардың үлесіне бұтаның жалпы жапырақ толы бетінің 40 - 50%-ы тиеді, ал егер олар шырпылған жағдайда 30 - 40%-ға ие болады. Өгей бұтақшаларды түгел алып тастаса, бұтаның жапырақтары 30 - 55% -ға азаяды. Қалың отырғызылған жерлердегі көлеңке түскен жапырақтар мен өркендерде фотосинтез үдерісі тоқтатылады. Мұндай жапырақтардың ішіне өнімтал бүршіктер салынбайды, өздерінің өсуі мен дамуы үшін олар басқа жапырақтардың нәрлі заттарын жұмсауға мәжбүр болады. Сондықтан жүзімдіктегі жапырақтары бар өркендердің бәріне бірдей жақсы жарық түсіп тұруы өте маңызды[13].
Физиолог ғалымдардың зерттеу нәтижелері көрсеткендей, өркеннің әртүрлі қабатында орналасқан жапырақтардың өсіп-өну кезеңіндегі фотосинтетикалық белсенділігі бірдей болмайды. Өсіп-дамудың басында фотосинтез үдерісі төменгі қабаттағы жапырақтарда (өркеннің 5-буынынан 12-буынына дейін), өсіп-дамудың ортасы мен аяғында ортаңғы (15-буыннан 20-буынға дейін) және жоғарғы қабаттағы жапырақтарда фотосинтез анағұрлым белсенді түрде жүреді. Жапырақтар өсудің оңтайлы шамасына жеткен сәтте ассимиляттардың жапырақтардан қайтуы басталады. Жас (2 - 3 апталық) жапырақтар фотосинтез өнімдерін жеткізбейді, өркендердің өсуі бұл кезеңде өзге ағзаларда - түбірлер мен бұтаның көпжылдық бөліктерінде бұрыннан жинақталған пластикалық заттардың есебімен жүзеге асады.
Жеміс салатын өркендердің жапырақтары жеміс салмайтын өркендерге қарағанда, үлкен ассимиляциялық белсенділігімен ерекшеленеді.
Өсіп - өнудің басында жапырақтарды 82% -ға дейін су құрайды және құрғақ заттардың (негізінен күлді) біршама мөлшері жинақталады. Өсіп-даму кезеңінің соңына қарай ауа мен топырақ температурасы төмендеген, өсімді сумен қамтамасыз ету азайған тұста буландыру және фотосинтез үдерістері баяулайды. Жапырақтар бұл уақытта қартая бастайды, өнімділіктері де төмендейді. Олардағы су құрамы 70%-ға дейін азаяды, ал күлдің жалпы мөлшері 4,5 - 12%-ға дейін ұлғаяды, мұның өзі төменгі қабаттағы жапырақтарда көбірек болады. Қартайған және ассимиляттар қайтуы тоқтаған кезде жапырақтар тығыз және ауыр бола бастайды, құрамдарындағы хлоропласт, хлорофилл азая түседі. Хлорофилдің анағұрлым көп мөлшері өркеннің ортаңғы аймағындағы жапырақтарда сақталады.
Күзде жапырақтар өздеріне тән түстерге боялады: ақ және қызыл жидектері бар сұрыптары - сары, қышқыл жидекті сұрыптары - қызыл - күрең түске енеді. Хлоропласт және бояғыш пигменттер бұзылуы нәтижесінде кей жағдайда жасушаның антоциан мен ксентофилге баюы салдарынан жапырақтардың бояуы өзгереді. Осы уақытта жапырақтан сабаққа толық дерлік органикалық заттар (крахмал, қант және т.б) қайтады.
Жапырақтардағы азот пен фосфордың құрамы шұғыл төмендейді. Жапырақ сағақшасының өркенге бекіген тұсында қабықтық бөлгіш қабат пайда болады да, жапырақ қабатымен бірге түсіп қалады.
Бүршіктер. Жапыраққолтығында, оның өсінді өркендерінің буындарындағы сағақшаның түбінен пайда болады. Өсіп-дамудың әр кезеңінде бүршік дамығанда өркендердің өсуі жаңартылады, сондықтан бүршіктер өсу нүктелері болып табылады. Жүзім өсімдігінде бүршіктің 3 түрі: тез пісетін өгей бұтақшалы, қыстап шығушы және бұйыққан бүршіктер айырылып көрсетіледі. Олардың ұрықтық өркендерінде өне бастау жағдайына сәйкес болашақ өсімдіктің өсінді және генеративті ағзалары қалыптасады. Бүршіктер өсу конусының жоғарғы жағындағы меристема жасушаларының үстіңгі қабаттарынан бөлінуі жолымен пайда болады. Өркенінің өсуіне қарай жапырақ ішіне әуелі тез пісетін қолтық бүршіктер салынады. Оларда тыным кезеңі болмайды, тез қалыптасады, өсіп-дамудың сол кезеңінің өзінде өгей бұтақшалар дамиды. Өгей бұтақшалардың ең төменгі жапырақтарының ішінде негізгі өркен өскен бойда, олардың даму (әлсіз немесе күшті) дәрежесіне қарамастан күрделі қыстап шығушы бүршіктер қалыптасады, жүзімшілік тәжірибесінде бұларды көзшелер деп атайды. Олардан келесі жылы көктемде негізгі өркендер дамып шығады. Көзше бірнеше бүршіктен - басты немесе орталық және бірнеше (3 - 6) орынбасар - қосалқы бүршіктерден тұрады. Қосалқы бүршіктер шағын болып келеді және басты бүршікті айнала орналасады. Қыстап шығушы бүршік өсіп - дамудың барлық кезеңінде өседі, біртіндеп көлемі ұлғаяды, көзшеге айналады. Қолтықтық бүршіктен айырмашылығы сол, қыстап шығушы көзшелер терең тыныс кезеңін өткереді, содан соң қолайлы жағдай туғанда, әдетте келесі жылдың көктемінде өсуге ұмтылады. Әуелі өсуге көзшенің орталық бүршігі, содан соң орынбасар бүршіктер ден қояды. Қолайлы жағдайларда, сондай - ақ басты бүршік төмен температурадан немесе басқа қолайсыз сыртқы себепшарттардың ықпалынан зақымданған жағдайда 1 не болмаса 2 - 3 барынша дамыған орынбасар бүршіктер өсуге ұмтылады. Алайда, олардан өркендер (қосайырлар мен үшайырлар) негізгіден әлсіздеу және кем өнімді болады. Егер қандай да бір себептермен көз бүршіктері (басты немесе орынбасар) өсуге ұмтылмаса, онда олар өркенде қалады да, күзге қарай бұтаның көпжылдық бөлігінің ұлпалығына тереңдеп енеді. Көзшелердің сыртқы бөлігі құрғайды. Тек қана оның ішкі бөлігі - бүршіктік ізі сабақтың өсуімен қатар жуандайды. Мұндай бүршіктерді шартты түрде бұйыққан бүршіктер деп атайды. Олар қолайлы жағдайларда қоректенуі жақсы болғанда ұзақ жасайды. Бұтаның жер үстіндегі бөлігінің өсу нүктелері күйген жағдайларда да ояна алады, өгей бұтақшалардан немесе қыстап шығушы бүршіктерден дамитын өркендермен морфологиялық құрылымы жағынан ұқсас өркендерді (балақтық және сұңыла) шығара алады. Даму жылында мұндай өркендер тез өсіп, тез жуандаса да, негізінен жеміс бермейтін өркен болып қалады. Олардың жапырақтарының қолтығында жеміс беретін өнімтал бүршіктер қалыптасады, келесі жылы олар өнім береді[14,15].
Бұйыққан бүршіктердің оянуы және жүзімнің өркен қалыптастырудағы жоғары қабілеті-тамыр жүйесінің дамуы мен бұтаның жер үстіндегі бөлігінің өсу қауқары арасындағы бұзылған тең салмақ дәрежесін қалпына келтірудің өзіне тән көрсеткіштері. Бұтаның көзшелермен және өркендермен жүктелуі қажет болған жағдайда жаңа салалы бұтақтары қалыптастыруға немесе бұтаның бүкіл жерүсті бөлігін алмастыруға қолайлылық тудырады. Өсімдікті жасарту және аяздардан, басқа да қоршаған ортаның қолайсыз себепшарттарынан зақымданған бұталарды қалпына келтіру жүзімнің осы биологиялық ерекшелігіненегізделеді. Бүршіктің барлық түрлері: өгей бұтақшалы (жазғы), қыстап шығушы (бастысы мен орынбасарлары) және бұйыққан бүршіктер де морфологиялық құрылымы жағынан бірдей. Олар тек даму деңгейіне, болашақ өркендерінің өне бастаған өсімді ағзаларының санына қарай ажыратылады. Жақсы қалыптасқан қыстап шығушы бүршіктың (көзшенің) бойлау әрекетіне микроскоппен қарағанда, орта тұсынан нағұрлым жақсы дамыған басты бүршікті көруге болады, іргелерінде 1 - 2 және одан көп кейін дамыған орынбасар бүршіктер болады.
Басты бүршіктің ортасында өне бастаған өркеннің іргеге қарай кеңейген конус пішінді өзегі және өсу конусының төбесі көрінеді. Өзекте көлбеу кезектескен ашық және қара жолақтар байқалады. Бұлар - болашақ буындар мен буынаралықтар. Өнген сабақтың екі жағында жапырақ бастамасы, бұдырлы, шоқ гүлдер бастамасы, болашақ мұртшалардың айыршық түріндегі бастамасы орналасады. Даму деңгейіне байланысты орталық бүршікте 13-ке дейін жапырақшалар бастамасы болады. Қолтық жапырақ бастамаларының іштерінен өнуші өгей бұтақшалардың бүршіктерін көруге болады. Орынбасар бүршіктердің де құрылымы басты бүршіктердің құрылымымен бірдей, бірақ олар орталық бүршіктен кейінірек пайда болып қалыптасатындықтан, олардың көлемі кішірек және ағзалардың бастамасының саралануы да аз деңгейде болатынымен өзгешеленеді. Егер орталық бүршіктің өнген өркенінен жеті-сегіз буынды санап шығу мүмкін болса, онда орынбасар бүршіктердікі үш-бес буыннан көп бола қоймайды[16].
Орталық және орынбасар бүршіктердің сырты екі ірі қабыршықпен бүркелген. Жазда олар жасыл болады, ал күзде ерекше затты - субаринді сіңіріп, көң қабықтанып, қоңыр-құба түске боялады. Көзше қабыршағының астында түкті қорғаныш жамылғысы болады, бұл көзшенің нәзік бүршіктерін төмен температура зақымдануынан қорғайды. Көзшелер өркен буындарындағы шағын тегіс үстіртте - жайықшада орналасқан. Жастықша мен көзше негізінің арасында жұқа қабырғалы паренхималық жасушалардан тұратын жұқа (2 мм-ден көп емес) төсеніш қабат бар. Бұрын бұл қабатта бүршік өскіндері болады деп есептелген. Алайда, зерттеу нәтижелері мұны растаған жоқ. Барлық сұрыптардағы жүзімдердің бүршіктерінде өсінді және генеративті үрдістер жүзеге асырыла алады. Гүл шоғыры өскіндері бар бүршіктер жеміс салатын деп аталады, жапырақшалар мен мұртшалар өнімсіз(жеміс салмайтын) саналады.
Жүзім өсімдігінің жеміс салатын бүршіктерін жеміс салмайтын бүршіктерден сыртқы түрлеріне қарай айыру мүмкін емес. Түптің өнімділігі өркендерде орналасқан жеміс салатын бүршіктердің санына және олардың гүл шоғырларының санына байланысты болып келеді.
Көзшелерде бүршіктердің мүшеленуі, өсуі және дамуы, олардың ішінде ұрықтық гүл шоғырлары шығуы үшін ең жақсы кезең жаздың бірінші жартысы мен ортасы.
Анағұрлым дамыған (өнімтал) бүршіктер өркеннің ортаңғы бөлігінің көзшелерінде, 4 - 12 буындардың шектерінде қалыптасады. Нашар дамыған бүршіктер өркеннің бастапқы үш және ең жоғарғы буындарында орын алады. Олар қашан да жеміссіз болады.
Ұрықтық өркеннің өмірінде бірнеше жауапты кезеңдер болады, сондай кездерде олар өзгеріске түседі, мәселен, гүл шоғырының пайда болуы мен салалануы бүршіктің жеміс салатын немесе жеміс салмайтынын айқындап тұрады. Жеміс салатын бүршіктер неғұрлым көп дамыса, жүзімнің өнімділігі де соғұрлым жоғары болады. Бүршіктің қалыптасуы мен дамуы кезіндегі алғашқы жауапты кезең өсудің жылжытылған нүктесі өсуді жалғастыратын және жағдайларға қарай онда гүлшоғыры немесе мұртша қалыптасатын уақытқа сәйкес келеді.
Өркеннің ұзына бойындағы бүршіктердің жеміс салатын өркен деңгейі бірдей емес. Анағұрлым жеміс салатын және қалыптасатын гүл шоғыры 5 - 10 буындардың шектерінде орналасқан көзшелерде болады.
Бірінші гүл шоғырының бүр жаруынан мүшеленуіне дейін 22 - 23 күн, екінші гүл шоғыры үшін 18 - 30 күн өтеді, соңғысының бүр жаруы мен мүшеленуі алғашқысынан 10 - 12 күн кейін басталады. Гүл шоғырының басым көпшілігі жүзім өсімдігінің жылдық дамуындағы екінші жауапты кезең болып саналатын гүл шоғырының салынуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1
Жүзімнің морфологиялық құрылысы, өсуі, дамуы және
олардың қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2
Тамыр және тамыр жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3
Жүзім жапырағының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4
Гүл шоғыры, мұртша, гүлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5
Жүзім шоғы, жидегі, дәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2
Тәжірибелік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Фенологиялық бақылаулардың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
3
Зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1
Жүзімнің фенологиялық бақылаулар нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Күн жидегінің қайталанбас дәмі Ежелгі Мысырда, Вавилонда, Сирияда, Палестинада, Рим империясында, Ежелгі Грекияда бағаланды. Мың жарым ғасырдан артығырақ бұрын жүзімді Қырымда, Кап тауы елдерінде өсірген-ді. Кейбір деректер Киевтің монастырлық шаруашылықтарында жүзімді ХІ - ғасырда өсіргендігін баяндайды.
Бұрынғы кеңестер одағында жүзімдіктің басым бөлігі Молдовада (үштен бірі), Украинада, Кап тауы елдерінде, Орта Азияда, Донда және Еділдің төменгі ағысында болған-ды.
Қазір егіліп жүрген сұрыптарды ғасырлар бойы халықтық селекция будандастыру арқылы шығарған. Қазір әр түрлі елде, жүзімнің 4000-нан аса сұрпы, ал ТМД-де 200-дей сұрып өсіріледі. Орта Азия республикаларында және Қазақстанда өсірілетін Витис винифера түрінің сұрыптары аязға, түрлі кеселдерге төзімді, сапасы да жақсы.
Жүзім - азық-түліктік өнімдердің ішіндегі ең бағалы емдәмдік және тамақтық өнім. Жүзімнің жас жидегінде 30 %-ға жуық жеңіл сіңірілетін қанттар бар - глюкоза, фруктоза және аздап сахароза. Фруктозаны адам ағзасы ұйқы безінсіз сіңіре алады. Бұның сусамыр ауруының алдын алуда маңызы өте зор. Жас жүзімде алма, шарап, лимон, янтарь, галл, құмырсқа, қымыздық, салицилл, т.б. органикалық қышқылдардың мол жиынтығы бар. Жүзім жидегінде калий (235 мг), кальций (45 мг), натрий (26 мг), фосфор (22 мг), сондай-ақ марганец, кобальт, темірдің минералды тұздары мол кездеседі. Жас жүзімнің 100 грамы тәуліктік кальций мөлшерінің 4%, магнийдің - 1,6%, фосфордың - 0,12%, темірдің - 16,4%, жездің - 2,7%, марганецтің - 16,6 %-н қамтамасыздандырады. Жидектің қабықшасында бояғыш заттар (пигменттер), тік қосылыстар кешені, май қышқылдарының глицеридтерінің қоспасынан тұратын балауыз болады. Жүзім А, С, Р, В (В2, В6, В12, т.т.) дәрумендері топтарының молдығымен ерекшеленеді, РР дәрумені бар. Жүзім шырынында тиамин (В1), пантент (В3) және никотин (РР) қышқылдары, пиродоксин (В6) және инозит бар екені белгілі болды[1].
Зерттеу мақсаты: Қазақстанда өсірілетін жүзімнің биологиялық ерекшеліктерін анықтау арқылы, олардың өнімділігі мен сапасын арттыру экологиялық таза өнім алуды қамтамасыз ететін кешенді агротехнологиялық тәсілдерді жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1. Жүзімнің жаңа сұрыптарын таңдау және оларды өсірудің агротехнологиясын зерттеу;
2. Жүзім өсімдігіне фенологиялық бақылау жүргізу, өсу процесстерін, өнімділігі мен сапасын зерттеу;
3. Жүзімнің биологиясын зерттеу және өсірудің жетілдірілген агротехнологиялық шараларының тиімділігін бағалау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстанның оңтүстік жағдайында жүзім шаруашылығында жүзімді өсірудің аса тиімді кешенді агротехнологиялық тәсілдермен өсіруге ғылыми негіздеме берілді.
Тәжірибелік маңызы. Жылыжай шаруашылығында жүзім өнімділігін 15- 20% арттыруға мүмкіндік беретін төзімді сұрыптары ұсынылды.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін отандық ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және әдістемелік негізі, қарастырылған.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Жүзімнің морфологиялық құрылысы, өсуі, дамуы және олардың қызметтері
Жүзім - жер шарындағы гүлді өсімдіктердің бірі. Өткен замандарда ол ашық, күн көзі жақсы түсетін жерлерде өскен және тіктұрар өркендері бар бұталар түрінде болған, дара подиалды түрімен сипатталады. Үшінші дәуірде қоршаған орта жағдайының өзгеруіне, құрлықтың үлкен аумағында тропикалық ормандардың пайда болып, кеңеюіне байланысты Vitaceae жүзім өсімдігі өзіне үйреншікті емес көлеңкелену жағдайында қалды [2]. Орманның көптеген түрлерінің арасында жүзім өсімдігінде өзінің дамуына қажетті, жаңа жағдайға бейімделуге қолайлылық тудыратын ерекшеліктер пайда болды. Табиғи сұрыптау кезіндегі генетикалық жолмен нығайған өміршеңдік кезеңінің дамуындағы жеке ерекшеліктері мен биологиялық атқарым мүшелері өзгерді. Бұл жүзім өсімдігі пішінінің бұталыдан мұртшалармен жабдықталған, жіңішке (15мм аспайтын) және ұзын (20м-ге дейін) бұтақшалары бар басқа да орман ағаштарының өсімдіктері сияқты мығым, діңгегі мен бұтақшалары жоқ өрмелеуші ағаш шырмауығы сияқты өзгеруіне әкеліп соқты. Өркеннің ұшар басы мұртшаға айналды, сабақтың дара подиалды бойы симподиалды болып шыға келді. Мұрташалардың көмегімен өсімдік ағашқа мықтап жармасып, өркені тез өсті, жоғары өрледі, жарыққа ұмтылды. Желден немесе қоршаған ортаның басқа да қолайсыз әрекеттерінен сабағы сынған жағдайда жүзім шырмауында өркендегі тез жетілген өгей бүршіктердің дамуы есебінен, сондай-ақ орталық орынбасар бүршік пен бұйыққан бүршіктердің дамуы есебінен бойын тез қалпына келтіру қабілеті пайда болды.
Жүзімнің мүшелерін атқаратын қызметіне қарай вегетативті (тамырлар, өркендер және жапырақтар) және генеративті мүшелерге (гүл шоғырлары, жеміс шоқтары, жидектер мен тұқымдар) бөледі.Жүзімнің бүршіктері өсу және жеміс салу қызметтерін жүзеге асырады, өсінді және генеративті мүшелердің жұмысына жол ашады[3].
Табиғи жағдайда жүзім бұтасы - ағаштар немесе жартастар бойымен орала, кейде жермен төселе өскен және күн сәулесіне ұмтылған, солқылдақ, ондаған метрлі, ұштарында жүзім шоғы болатын, ағаштанған, жылда жасыл өркен - шыбық беретін шырмауық. Жүзім өсімдігінің ерекшелігі оның жидегі өткен жылғы жасыл өркендерінде дамыған бүршіктерде, яғни, бір жылдық шыбықтарында байланатыны.
Жүзім түбі: топырақ астылық және топырақүстілік сияқты екі жүйеден тұрады. Жүзім түбінің топырақ астылық бөлігінде сүңгектің тамыр жүйесі мен бұтаның топрақастылық бөлігінің бастамасы бұта басы - жуанданған бөлігі болады.
Топырақастылық сүңгек-бұл жүзім бұтасы өсіп шыққан, қаламша. Оның төменгі бөлігінен және бүйірлік бетінен тамырлар өніп-өседі, ал жоғарғы көзшелерінен өркендер өседі де, солардан 3 - 4 жыл бойы бұтаның топырақүстілік бөлігі қалыптасады. Осы өркендер бұтаның негізі болады және салалы бұтақтар деп аталады, сүңгек пен салалы бұтақтар тіршілігінің бірінші жылынан кейін, тек жуанданып дамиды.
Сүңгек бойымен тамырлар: өкшелік немесе негізгі, орталық немесе бүйірлік және шықтық немесе ұштық, ал даму деңгейі бойынша-ескі немесе қаңқалы және жас немесе жаппай өсетін тамырлар болып ажыратылады. Қаңқалы тамырлар қатты, тоздық қабықпен көмкеріледі де, су және онда еріген минералды заттарды өткізетін және қордағы қоректік заттарды сақтағыш орын болып саналады. Жас шашақты тамырлар топырақтан су мен минералды заттарды сіңіреді және оларда жүзім бұтасының қоректенуіне қажет органикалық заттардың түзілуі жүреді. Әр жас тамыршаның ұшындағы өсу нүктесінің жаңа жасушалардың пайда болуы жүреді, яғни тамыр жүйесі дамиды. Жасы келе қаңқалық бұтақтардың бір бөлігі солады. Қалған алты-жетісі дамуын жалғайды да, кейінгі реттік: үшінші, төртінші және т.ттамырларды қалыптастырады.
2
1
1.Топырақастылық бөлімі:
а - топырақасты сидам; ә - өкше тамырлар;
б - шық тамырлар;
2.Топырақүстілік бөлімі.:
в - бас бұта (штамб);г - бұта тарамдары (қолдары); ғ - өркендер (шыбықтар); д - жемістік өркендер; е - өгей бұтақ; ж - балақтық өркен; з - орынбасар өркендер
Сурет 1 - Жүзім түбінің құрылысы
1.2 Тамыр және тамыр жүйесі
Тамырлар өсімдік үшін аса маңызды өмірлік қызмет атқарады. Олар топырақтағы минералды заттары ерітілген суды сіңіріп алып, жоғары қарай жер үстіндегі бөлігіне, сабақтарға, жапырақтарға және генеративті ағзаларға дарытады. Жас тамырлар (шашақ тамырлар) топырақтан ерітілген минералды тұздармен қатар көмірқышқыл газын да сіңіре алады. Кәрі қаңқалы тамырлар өсімдікті топырақта нық ұстап тұрады. Олар әдетте, ұзын, жуан болып келеді, сырт жағы жыл сайын бөлінетін қабықтардың жұқа қабатымен қапталған. Қаңқалы тамырлар сабақтар бойы мен жапыраққа және генеративті ағзаларға нәрлі элементтері ерітілген суды өткізуші ретінде қызмет етіп қана қоймайды.
Олардың ішінде органикалық заттар жинақталады, қосалқы нәрлі заттар кейінге қалдырылады, бұл өсімдік үшін сыңдарлы кезеңде қажет болады. Зерттеулерден белгілі болғандай, қоректі заттар қорын толықтыру болмаған кезде қаңқалы тамырлар бұтақтың өміршеңдігін 6 жылға дейін қамтамасыз ете алады. Жас және кәрі тамырлардың жиынтығы өсімдіктің тамырлық жүйесін құрайды. Тамырлардың, әсіресе, жас тамырлардың маңызды қызметі - көмірсуын амин қышқылына айналдыру және ақуыздың бастапқы жинақталуын жүзеге асыру. Фотосинтез үдерісінде жапырақтарда көмірсу төмен қарай жылдам жылжып тамырға жетеді де, қантқа айналады және әртүрлі органикалық қышқылдар аммоний тұздарымен өзара әрекеттесіп, ақуыз заттарының негізгі құраушы сыңарлары аминоқышқыл қоспаларын жасап шығарады. Органикалық қышқылдардың болмашы бөлігі тамырлардан топыраққа сіңеді және оны органикалық заттармен байытады. Бұл топырақтың үстіңгі қабатында пайдалы микроағзалардың(саңырауқұлақтар, бактериялар және т.б) дамуымен жиналуына қолайлы болады, солардың өміршеңдігі нәтижесінде өсімдік үшін жетуі қиын топырақтың қоректі элементтері жеңіл игерілетін пішінге айналады. Тамырлардан амин қышқылдарының негізгі бөлігі жоғары көтеріледі де, өсуші өркен мен шоқ жемістердің ұлпаларына шоғырланады, қайтадан түрленетін жасушалардың түзілуі үшін пайдаланылады. Жас өркендер мен бүршіктердің қалыптасуы мен өсуі осы үдерістердің бәрінен өтуіне тікелей байланысты болады[4].
Жүзімнің тамырлары 40 - 60% суды құрайды, сабақпен салыстырғанда, оларда азот, фосфор және күлді элементтер көп, калий аз болады. Тамырлардағы иілімді заттардың ішінде көмірсу көп болады, олардың құрамы маусым бойында өзгеріске түседі. Қыркүйекте тамырларда 7% моноқант, 3% диқант және 13% крахмал болады. Крахмалдың басым бөлігі (23%) жіңішке тамырларда, шағын бөлігі (15%) жуан тамырларда орын алады. Крахмалдың құрамы қарашада ұлғаяды.
Бұл уақытта олар тамырдың қабықты бөлігін және өзектерін толтырады. Күздің аяғы мен қысқы кезеңдерде сөл жылжуы басталғанға дейін тамырларда 1,5 - 3% қант және 20% жоғары крахмал болады. Бұдан өзге, тамыр камбиясы аймағында майлар болады, сол майлар жаздың екінші жартысында (шілдеде) жинақталады, ал олардың барынша көп бөлігі байқалады. Тамырлар мен тамырлар жүйесінің даму сипаты тұтастай алғанда, жүзімнің, оның түрлер мен сұрыптық ерекшеліктерін, физикалық - механикалық қасиеттерін, топырақтың химиялық құрамын, оның температурасын, ылғалдылығын және отырғызу алдындағы өңдеу әдісін қолдануымен тікелей байланысты болады. Тұқымдық көбею кезінде, тұқым өсер уақытта әуелі оның тұмсықшасындағы сызат арқылы бастапқы ұрықша түбіртегінен ең басты, өзекті тамыр дамиды, одан таяу арада тамыр түкшелері пайда болады. Бірнеше күннен кейін басты тамыр тарамдала бастайды, оның жуан жерлерінен 1-кезектегі жіңішке қапталдық тамырлар пайда болады, олардан 2-кезектегі тамырлар, сосын 3-кезектегі тамырлар болып бөлінеді. Олар өзекті тамырдан тікбұрыштанып созылады, сосын олардың ұштары иіледі де, басты тамырмен қатарласа өсе бастайды. Сеппе көшеттің өзекті тамыры қапталдық тамырлардан күштірек өседі және 1- жылдың өзінде 1 м және одан әрі тереңдей түседі[5,6].
Алғашқы 2 жылда тамырлар жүйесі жерүсті бөлігінен едәуір күштірек дамиды. Сеппе көшеттегі тамырдан сабаққа дейінгі өту орнын тамыр мойны деп атайды. Жүзімді өсінді тәсілмен көбейту кезінде қаламшалар, телу, сабақтамаларды қолдану кезінде, олардың түйіндерде тамырлануы үшін қолайлы жағдайлар кезінде болатын жайттарды ескеру керек. Бұл жағдайларда үстеме тамырлар пайда болады, оларды адвентивті деп атайды. 8 - 10 см ұзарған соң олар тарамдала бастайды, әртүрлі реттегі қапталдық тамырлары пайда болады, Жуанданған тұстарының ұшы ақ түсті болып келеді. Бір көзшелі қысқа қаламшаларды отырғызу кезінде оларды әдетте, көлденең орналастырады, көзшеге қарама-қарсы шоғырланып дамиды. Тік орналастырылған 3,4,5 көзше қаламшаларды отырғызу кезінде тамырлар қаламшаның түйінінде, әуелі төменгі, содан кейін жоғарысында, бірақ көбінесебазальдыбөлігі шүйдесіндедамиды.
Сеппе көшетке қараған екпе көшеттің тамырлар жүйесі шашақ сипатта болады. Екпе көшеттің жерасты бөлігі тамырлары бірнеше қабатқа бөлінген сабақтан (жерасты сидамы) тұрады. Жерасты сидамының жоғарғы бөлігінде 10 - 15 см тереңдікте жыл сайын өңделетін топырақтың үстіңгі қабатында үстірт (шықшөп) немесе шықжинағыш тамырлардың басым бөлігі дамиды. Бұл тамырлар жіңішке, қысқа болады, егер оларды дер кезінде жұлып тастамаса, онда өсімдік тұтасымен тамыр жүйесінің дамуына көшеді, бұл терең қабаттағы тамырдың дамуына кедергі келтіреді, бұтақтардың осалдануына және олардың толық құрып кетуіне әкеліп соғады. Бұл ұзаққа созылған құрғақшылық кезінде және қыс мезгіліндегі қатты аяздардан кейін байқалады.
Жүзім түрлерінің тамыры сыртқы көрінісі мен анатомиялық құрылымы бойынша ерекшеленеді. Филлоксераға (өсімдік битіне) төзімді сұрыптардың америкалық түрлерінде, атап айтқанда,V. vulpina (V. riparia) түрлерінің тамырлары анағұрлым жіңішке, ұзарып өсуге бейім болып келеді, ұлпасының түзілімі тығыз, өткізгіш жүйесінің тамырлары өте ұсақ, паренхима жасушалары солғын дамыған және олардың саны да аз, жасуша қабаты тым жуан және сыртқы ұлпа жасушалары толымды сипатта болады. Олардағы интеркутис екі қатпарлы болып келеді, бұл америкалық түрлердің филлоксераға төзімділік көрсеткіштерінің бірі болып саналады, V. vinifera тамырлары жуан, жұмсақ құрылымды, ксилема тамырлары ірі және қапталдың бұтақшалары шағын бұрыштары ойық болып келеді.
Тамырларда тыныштық кезеңі болмайды. Олардың пайда болу, өсу және даму қарқыны өсімдіктің тамырлық жүйесі орналасқан жердің жағдайына байланысты болады. Топырақта жылу, ылғал және қоректік заттар жеткілікті мөлшерде болса, тамырлар жыл бойы өсе береді. Дегенмен, тамырлар дамуында жыл сайын өсудің анағұрлым артуының қарқынды екі толқыны байқалады, бірі - көктемде, топырақ тыңайған, 6 - 8°C-тан жоғары қызған кезде, екінші - күзде, өркендердің өсуі тоқтаған, жауын мол жауған, топырақ әлі жеткілікті дәрежеде жылы болған кезде білінеді (7 - 8°C). Егер өсіп-даму кезеңінде құрғақшылық ұзаққа созылса, онда өсудің екінші толқыны болмайды. Тамырлардың белсенді тіршілік әрекеттері мен өсуі көктемде бүршік жарғанға дейін, топырақ 5 - 7°C температура болған кезде, өсімдіктің қарқынды сөл жылжуы ("жылау") жүрген сәттерде басталады. Тамырлардың тіршілік әрекеттері 18 - 24°C температурада өркендер мен жапырақтардың қарқынды өсуі кезеңінде күшейе түседі. Тамырлардың барынша өсуі (тәулігіне 12мм) және олардың тарамдалуы жаздың бірінші жартысында, гүлденгенге дейінгі уақытта, топырақтың тамыр жатқан қабатында 28 - 30°C қолайлы температура болған кезде байқалады. Аса жоғары (34 - 40°C) температура кезінде өсудің нашарлауы, тамырдың зақымдануы басталады, ақыры солып қалады[7].
Топырақтың тамыр жатқан қабаты қатып қалған жағдайда, 5 - 8°C температура кезінде жүзімнің еуропалық-азиялық сұрыптарының тамырлары, 10 - 12°C кезінде амур жүзімі мен америкалық түрінің филлоксераға (өсімдік битіне) төзімді сұрыптарының тамырлары өліп қалады. Қыстан жайлы шыққан жағдайда ғана көктемде тамырлардың өсуі жаңарады. Олардың негізгі бөлігі отырғызылғаннан кейінгі алғашқы 2 жылда шыға бастайды. Негізгі тамырлардың саны және бірінші реттегі тамырлар саны және бірінше реттегі тарамдануы бұл кезде 60 - 70%-ға жетеді. Өсімдіктің жасы ұзарған сайын бірінші реттегі тамырлар саны 5 - 6 есе азаяды, ең жіңішкелері қурайды, бірақ қоректенуші тамырлар саны артады, бұлар 3 - 4 реттегі тамырлардан қалыптасып шығады. Бұл тамырлар ақ түстерін ұзақ уақыт сақтап қалады.
Тамырлардың негізгі бөлігі топырақта 2- жылы 20 - 80 см, 3- жылы 20 - 130 см, 4- жылы 20 - 180 см тереңдікте орналасады. Олардың орналасу тереңдігі топырақтың түріне, физикалық-механикалық ерекшелігіне, отырғызу алдындағы өңдеу тереңдігіне, егу жағдайына байланысты болады. Құнарлы, ылғалы жеткілікті және жарамды топырақтарда тамырлар мықты болады, топыраққа тереңдеп ене түседі және тез тарамдалып, ұсақ тамырлары көбейіп шығады. Күл басқан көңде және орманның сары топырағында олар тереңдей алмайды, өйткені бұл топырақтар физикалық-механикалық ерекшеліктері жағынан осал болып келеді. Оңтүстіктегі құрғақ аудандардың құнары аз топырағында тамырлар осал тарамдалады, бірақ 5 - 6 м және одан әрі тереңге жетеді. Алайда, өсімдіктің сорғыш тамырларының негізгі бөлігі 20 - 40 см-ден 60 см-ге дейінгі тереңдікте орналасады, жылу мен ылғал алуына, қоректенуінежақсы жағдай туындайды. Жерасты суларына жақын жатқан топырақта (1,5 м-ге дейін) жүзім өсімдігі сол сулардың үстіндегі қабатта орналасады. Солтүстік аудандардағы жүзімшілікте тамырлар жүйесі 30 - 35 см тереңдіктегі топырақтың жылытылған қабатында дамиды. Көлбеу бағытта тамырлар бұтадан 2 - 5-тен 8 м-ге қашықтыққа дейін таралады, егер бәсекелес өсімдік жоқ болса, белгіленген кеңістік шегінен асып кететін кездері болады.
Қоректенудің үлкен көлемін алып жатқан, бойшаң боп өскен жүзім сұрыптарының тамырлар жүйесі анағұрлым мықты болып дамиды.
Жүзім өсімдігінің тамырлар жүйесін егістік жерлерді қазу жолымен зерттейді.
Сабақтың бұта қаңқасын құрайтын көп жылдық бөліктерінде біржылдық жемістік өркендері дамиды. Олар мүшелі, буымдар мен буынаралықтардан тұрады. Буындарда кейін шоқ жеміске айналатын жапырақтар, гүл шоғыры, сондай - ақ өгей бұтақшалар, мұртшалар және қуыс бүршіктер қалыптасады. Өркендердің буынаралықтарында ешқандай ағзалар дамымайды. Жеміс өркенінің әр буынының ішінде қалқа-диафрагма болады, бұл паренхима жасушаларының мол крахмалы бар жуан ағаш қабықшадан тұрады. Диафрагманың тірі ұлпашықтары өзектің өлі жасушаларынан бірнеше бітеу жасуша арқылы бөлінеді. Диафрагма - өсімдік сабағына қажетті нәрлі заттар қорының қоймасы. Гүл шоғырын немесе мұртшаны көтеретін өркен буындарында диафрагма толымды және мұнда нәрлі заттар қоры көп, ал мұртшасы жоқ буындарда диафрагма толық емес.
а - буындар; ә - буынаралықтар; б - жапырақтар; в - қолтықтық бүршіктер; г - қолтықтық (өгей) бүршіктер; ғ - мұртшалар; д - гүлшоғырлар; е - өркен ұшы (тәжі, тарағы)
Сурет 2 - Жүзімнің жеміс салатын бір жылдық өркені
Сабақ меристеманың бөлінуі есебінен және сол сияқты буынаралық жасушалардың созылуы есебінен де өседі. Алайда жоғарғы меристема жасушаларының бөлінуі өркеннің болмашы ұзаруын қамтамасыз етеді. Өсу ең алдымен, жасушалардың созылу есебінен болады. Өркеннің негізіндегі бастапқы 2 - 3 буынаралықтар ұзақ өспейді, сондықтан өркенде қысқа күйінде қалады, келесі буынаралықтардың ұзындығы қалыпты болады. 5 - 6 буынаралықтар барынша ұзарып өседі. Буындардағы мұртшаларды көтеретін буынаралықтар анағұрлым қарқынды өседі. Сабақ бойлаумен қатар, ені қалыңдап та өседі, ең жоғарғы бөлігінде ол жасушалар көлемінің ұлғаюы есебінен, ал төменгі бөлігінде флоэма мен ксилеманың шоғырландырма қабаттарын жасауға қабілетті қайталама меристеманың (камбий) жасалуы нәтижесінде жуандайды.
Өркендердің қарқынды өсуіне температуралық себепшарт қатты әсер етеді. Өсудің бастапқы кезеңінде, ауаның тәуліктік орташа температурасы әлі төмен болған кезде, өркендер түнде қатты өседі. Температура жоғарылаған соң түнгі және күндізгі өсу арасындағы айырма білінбей кетеді. Өркендердің қарқынды өсуіне полярлық, сұрыптық ерекшеліктер, экологиялық жағдайлар ықпал етеді (сурет2).
Сабақ тік қалыпта болған жағдайда әуелі жоғары аумақтың, содан кейін ортаңғы және төменгі аумақ көзшелерінің бүршіктері өсіп жетіледі. Жоғары орналасқан өркендер төмен орналасқандарға қарағанда анағұрлым қарқынды өседі. Сабақ көлденең қалыпта болған жағдайда бүршік жару мен өркендердің өсуі біршама тең дәрежеде болады. Жүзім өсіру тәжірибесінде бұл сапалар мен құнарлы өркендерді көлденең бағыттап байлау түрінде пайдаланады.
Жүзім өсімдігі жеміс салуға кіріскенге дейін оның барлық өркендері мүшелердің қызметін атқарады. Жеміс алу басталған бойда өркеннің өсу және жеміс салу қызметі үйлестіріледі, мұның өзі жүзімнің биологиялық ерекшелігі болып табылады. Алайда, өркеннің бір бөлігі жеміссіз болып қалады, бұл оның сұрыбына, салу кезіндегі ішкі және сыртқы жағдайға, бүршіктер мен шоқ гүлдердің қалыптасуына байланысты болады. Мол суарылған, азот тыңайтқыштарын шамадан тыс сіңірген бұталарды көлеңкелеген кездерде өсімдік майдалана бастайды. Мұндай жағдайда бүршіктердің жеміс салуы тоқтайды, ал олардан жеміс өркендер өсіп шығады. Кейде жеміс салатын бүршіктерден де жеміссіз өркендер дамиды[8,9].
Өркендердің өсуі өте әлсіз болған жағдайда бүршіктер жеміс салмайды. Өсу мен жеміс салу үйлесімді болған кезде өнімтал бүршіктердің салынуы және олардан өнімтал бүршіктердің дамып шығуы үшін анағұрлым қолайлы жағдай жасалады. Бастапқыда 2 - 5 буын аралығында өркен тек өсудің жоғары нүктесімен өседі. Бұл моноподиальді өсу болып табылады. 3 - 6 буынан бастап моноподиальді өсу симподиальді өсумен ауысады. Өсудің бұл кезеңінде өркеннің негізгі нүктесі жаңа төбешікке орын береді, ол келесі буынға дейінгі өсуді жалғастырады, онда тағы да өсудің жаңа нүктесі ауысып, өркеннің өсуін жалғастыратын жаңа төбешік пайда болады. Ығысқан өсу нүктелері гүл шоғырын немесе мұртшаларды жасап шығарады. Өсу нүктесін ығыстыру және оны өсудің жаңа нүктесімен ауыстыру арқылы өркеннің осылай өсуі симподиальді деп аталады. 3- буында өсу нүктесі қайтадан жоғары қарай өсуді жалғастырады және мұртша немесе гүл шоғыры пайда болмайды, яғни тағы да моноподиальді өсу және т.т өтіп жатады.
Жүзімді тұқымнан (сеппе көшеттен) өсірген кезде тұқым ұрығының екі дән жарнағының арасындағы бүршікшеден сабақ өсіп шығады. Дән жарнағы астындағы ұрықтың (гипокотиль) өсуімен қатар ұрықтық бүршікше дән жарнағының жапырағымен бірге топырақтың бетіне шығады. Артқы жағы төбешік түрінде болып келетін ұрықтың сабақтық бүршікшесі үнемі бөлінеді де, сабақ ұзарып өседі. Бір айдан кейін төбешік бүйірінен тұқым өнген соң жаңа төбешік пайда болады - бұл алғашқы нағыз жапырақтың ұрығы болып табылады, сөйтіп, сабақтық бөлік (эпикотиль) одан әрі өсе бастайды. Содан соң әр 10 - 15 күн сайын сабақтың әрбір қарама-қарсы жақтарында бұдырлы төбешіктер пайда болады, олар жаңа жапырақтардың өсуіне бастау болады. Жапырақтардың бұдырлы төбешіктерінің ішінен жаңа бұдырлы төбешіктер пайда болады, бұлар қолтық бүршіктерді тудырады. 6 - 10 буынға дейін сеппе көшет сабағы моноподиальді түрде өседі, яғни буындарда тек қана жапырақтар пайда болады. Бұл буындардан жоғары қарай сеппе көшет сабақтарының өсуінде кейбір өзгерістер байқалады. Жапырақтың бұдырлы төбешіктерінің ішінен шыққан төбешік тез өседі, көп ұзамай негізгі өркеннің өсу нүктесіне ауысады. Моноподиальді өсу мен бұтақтану симподиальді өсумен алмасады. Өркеннің жаңа жоғарғы ұшы жаңа жапырақ бұдырын жасай отырып өседі, оның ішінде негізгі өсу конусын ығыстыратын қолтық төбешік жасала бастайды. Келесі буында төбешікті ығыстыру байқалмайды, өсу моноподиальді түрде өтеді[10].
Сеппе көшетте төбешіктер мен жеке мүшелердің қалыптасуы баяу жүреді. Алғашқы нағыз жапырақ дамыған кезде өсу конусының басында 10 - 12 буынның төбешігі салынады.
а - негізгі өркеннің жапырағы; ә - қыстайтын бүршік; б - жетілмеген жапырақ;
в - өгей бұтақ
Сурет 3 - Өгей бұтақ
Сеппе көшет сабағының өсуі өсіп-даму кезеңінің аяғына дейін жалғасады. Тыныштық кезеңіне жеткенде жоғарғы бүршік солады. Өсіп-өнудің екінші жылында сеппе көшеттің өркендері қыстап шыққан қолтық бүршіктерден дамиды, сабақ өркеннің төбесінен емес, симподиальді түрде өседі. Өсінді өркендер жасыл, шөпшең, жіңішке, бастары төмен иілгіш болып келеді. Өнімтал бұталардың өскен өркендерінің буындарында, 3 - 10 буындар шегінде, кейде одан да жоғарыда гүл шоғыры немесе мұртшалар дамиды. Бір өркенде 1 - 2 немесе одан көп гүл шоғыры болуы мүмкін.
Өсіп-даму соңында өркендердің өсуі баяулайды, олардың жетілуі басталады. Бастапқы 3 - 7 буынаралықтар 10 - 15 күн ішінде баяу жетіледі, одан әрі жетілу қарқыны шұғыл үдей түседі. Жоғары орналасқан буынаралықтар (8 - 14) үш күн ішінде жетіледі. Өркендердің жетілуі - перидерма салынғаннан кейін болатын анатомиялық және физиологиялық қайта құру үдерісі. Бұл кезеңде сабақ жасушаларында қоректік заттар қоры жиналады, крахмал құрамы ұлғаяды, су мөлшері азаяды. Өсіп-даму соңында жетілген өркендерде қабықтық камбий (феллоген) пайда болады, оның өзі бірнеше қабық қабаттарынан тұрады, ол бастапқы қабықты қайталама флоэмадан бөліп отырады. Осыдан соң қабық құрған қабықшаға айналады. Жүзімде ол ұзын жолақтармен бөлінеді. Қабықтық камбий мен қабықтар пайда болу салдарынан өркендер сұрыптарына байланысты ашық қоңыр түстен қара қоңыр түске айналады. Жақсы жетілген өркендер жүзім шағы деп аталады (сурет 3).
Жетілген біржылдық өркенде дорзовентральдық-ассиметриялық жақтары айқын көрінетін дөңгеленген пішін тез білінеді. Өркеннің ең ұзын жағы - ішкі жағы. Ішкі жағында коленхима, перицикл талшықтары, ағаш, өзектің нүкте және басқалар анағұрлым жақсы дамыған. Ішкі жаққа қарама - қарсы арқа жағы орналасқан. Арқа жағында колнехима, ағаш және басқа элементтер нашар дамыған, алайда, өсу үдерісі мұнда ішкі жағына қарағанда, белсенді жүреді. Қапталдық жақтары - науалы жағы, әсіресе, тайпақ жағы кемшін дамыған. Науалы жағында жапырақ орналасқан, оның ішінде өгей бұтақша мен қыстап шығушы бүршік (көзше) бар. Өгей бұтақша арқа жаққа, көзше ішкі жаққа қаратылған. Тайпақ жағында мұртша немесе шоқ жеміс тұрады[11].
1.3 Жүзім жапырағының ерекшелігі
Жүзім өсімдігінің негізгі физиологиялық қызметін - фотосинтезді орындайтын басты ағзасы. Жүзімнің жапырағы қарапайым, ұзын сағақша мен жапырақ бетінен тұрады. Әртүрлі түрлері мен сұрыптарына қарай жапырақ шамасы, пішіні, жапырақ бетінің төменгі жағының түсіңкілігі, иілмелілігі, сондай-ақ бүйір қиықтарының пішіні, сағақша ойығының пішіні болуы және т.б қасиеттері мен айырым белгілері арқылы ерекшеленеді (Сурет 4).
Жапырақтың морфологиялық белгілерінің үйлесімділігі - бұл сұрыптарды анықтау кезінде кеңінен қолданылатын айрықша сипаты. Сағақша бойымен жапырақ бетінен 5 негізгі тамыршаны жасап шығаратын тамырлы талшықты бүршіктер өтеді. Жөлкелер тармақталған соң жұқа тығыз торшаны қалыптастырады, ол жапырақтың бүкіл беткі қабатына енеді. Жөлкелер бойымен жапыраққа минералды тұзы бар су жеткізіледі.
Сурет 4 - Жүзім жапырағының әртүрлілігі
Жапырақтардың дамуы мен өсуі өркеннің жоғарғы ұшындағы бұдырдан жапырақ қабатының тартылып шығуынан басталады. Жас жапырақтарды екі жапырақ аралық бүркемесі қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан қорғайды, кейін жапырақ дамыған соң олар түсіп қалады. Жапырақтың беткі қабаты негізінен 4 - 5 аптада өседі, өсудің үш толқынын өткереді. Бастапқы 6 - 9 күн ішінде жапырақ қабаты баяу (тәулігіне 2 - 8 см2) өседі. Оның ең көп өсуі 2 - 3 аптада байқалады (тәулігіне 14 - 20см2). 4 - 5 аптаның аяғында жапырақ қабатының орта тәуліктік өсу қарқындылығы 3 - 5 см2 -қа дейін төмендейді. Өз шамасының 30 %-ына жеткен соң жапырақтар өндірілген ассимилят бөлігін өзге ағзаларға беруге қабілетті болады. Гүлдену кезіне қарай жапырақтардың 50% -ы ең көп мөлшеріне жетеді, бұл өркеннің жапырақ шыққан үсті мен бұтаның тұтастай өнімділігін едәуір ұлғайтады. Толық гүлдену кезінде 19 жапырақтың 12-сі анағұрлым өнімді болып шығады[12].
Өсуі аяқталған уақытта жапырақ қабатының көлемі сұрыптарына байланысты 120 - 300см2 және одан көп оңтайлы шамаға дейін жетеді. Ең ірі жапырақтар 6 - 12 буын шегінде, ең ұсақ жапырақтар 21 - 25 буын шектерінде болады, төменгі қабаттағы, 1 - 5 буындағы жапырақтар аралық шамаға ие болады.
Жүзімнің жапырақтары өркен бойымен қарсылай кезектесу ретімен орналасады, соның арқасында біріне-бірі көлеңке түсірмейді. Өркендер ұзарып өскен сайын жапырақтарының саны да ұлғаяды, көлемдері де үлкейеді.
Жапырақтардың өсуіне қолайлы температура - 28 - 30°C .
а - жапырақ серігі; ә - жапырақ; б - жапырақ телімі; в - мұрташа; г - мұртшаның қабығы (Баранов бойынша)
Сурет 5 - Өркеннің ұштық бөлігі
Ол төмендеген және сол сияқты жоғарылаған кезде жапырақтардың өсу қарқындығыәлсірейді. Телінген өсімдіктегі жапырақтардың өсу қарқындығына телітуші тамыр жүйесі де ықпал етеді. Жеке алғанда, Рупестрис дю Ло телітушісінде сұрыптардың өсуі жеке тамырлық өсімдіктерге қарағанда, анағұрлым қарқынды болады.
Жапырақтың бет көлемінің шамасы өркендердің ұзарып өсу күшіне, бұталардың өркендермен жүктелуіне, отырғызу тығыздығына, өгей бұтақшалардың дамуына және т.б. байланыста болады.
Ғалымдардың мәліметтері бойынша, өнімді жапырақ бетінің ең үлкен көлемі (12м2)Гюйо біриықты және қосиықты түрдегі бұталарында дамиды. Шағын тостаған пішіндес кезінде ол8 - 9м2құрайды. Орталық Азия жағдайларында 1 га отырғызылған қос жазықтық саптағы үлкен желпуіш пішіндерде 23 мың см2 , күңқағары бар сапта - 21,8 мың см2, тік түрінде - 16 мың см2, жайып өсіру кезінде - 8 мың м2 дамиды. Жүктеме жоғарылаған сайын жапырақтардың орташа көлемі кемиді, олар тым ұсақ болып қалады.
Тығыз отырғызу да жапырақ көлемінің шамасына әсер етеді. Тығыз отырғызылған 1м2 аумақтағы қоректену 3,26м2, сирек отырғызылған жердегісі 2,55 м2 болып келеді. Соңғысының қалыптасуына тек қана негізгі өркендердің жапырақтары емес, сол сияқты өгей бұтақшалардың да жапырақтары қатысады. Егер өгей бұтақшаларды шырпымаса, онда олардың үлесіне бұтаның жалпы жапырақ толы бетінің 40 - 50%-ы тиеді, ал егер олар шырпылған жағдайда 30 - 40%-ға ие болады. Өгей бұтақшаларды түгел алып тастаса, бұтаның жапырақтары 30 - 55% -ға азаяды. Қалың отырғызылған жерлердегі көлеңке түскен жапырақтар мен өркендерде фотосинтез үдерісі тоқтатылады. Мұндай жапырақтардың ішіне өнімтал бүршіктер салынбайды, өздерінің өсуі мен дамуы үшін олар басқа жапырақтардың нәрлі заттарын жұмсауға мәжбүр болады. Сондықтан жүзімдіктегі жапырақтары бар өркендердің бәріне бірдей жақсы жарық түсіп тұруы өте маңызды[13].
Физиолог ғалымдардың зерттеу нәтижелері көрсеткендей, өркеннің әртүрлі қабатында орналасқан жапырақтардың өсіп-өну кезеңіндегі фотосинтетикалық белсенділігі бірдей болмайды. Өсіп-дамудың басында фотосинтез үдерісі төменгі қабаттағы жапырақтарда (өркеннің 5-буынынан 12-буынына дейін), өсіп-дамудың ортасы мен аяғында ортаңғы (15-буыннан 20-буынға дейін) және жоғарғы қабаттағы жапырақтарда фотосинтез анағұрлым белсенді түрде жүреді. Жапырақтар өсудің оңтайлы шамасына жеткен сәтте ассимиляттардың жапырақтардан қайтуы басталады. Жас (2 - 3 апталық) жапырақтар фотосинтез өнімдерін жеткізбейді, өркендердің өсуі бұл кезеңде өзге ағзаларда - түбірлер мен бұтаның көпжылдық бөліктерінде бұрыннан жинақталған пластикалық заттардың есебімен жүзеге асады.
Жеміс салатын өркендердің жапырақтары жеміс салмайтын өркендерге қарағанда, үлкен ассимиляциялық белсенділігімен ерекшеленеді.
Өсіп - өнудің басында жапырақтарды 82% -ға дейін су құрайды және құрғақ заттардың (негізінен күлді) біршама мөлшері жинақталады. Өсіп-даму кезеңінің соңына қарай ауа мен топырақ температурасы төмендеген, өсімді сумен қамтамасыз ету азайған тұста буландыру және фотосинтез үдерістері баяулайды. Жапырақтар бұл уақытта қартая бастайды, өнімділіктері де төмендейді. Олардағы су құрамы 70%-ға дейін азаяды, ал күлдің жалпы мөлшері 4,5 - 12%-ға дейін ұлғаяды, мұның өзі төменгі қабаттағы жапырақтарда көбірек болады. Қартайған және ассимиляттар қайтуы тоқтаған кезде жапырақтар тығыз және ауыр бола бастайды, құрамдарындағы хлоропласт, хлорофилл азая түседі. Хлорофилдің анағұрлым көп мөлшері өркеннің ортаңғы аймағындағы жапырақтарда сақталады.
Күзде жапырақтар өздеріне тән түстерге боялады: ақ және қызыл жидектері бар сұрыптары - сары, қышқыл жидекті сұрыптары - қызыл - күрең түске енеді. Хлоропласт және бояғыш пигменттер бұзылуы нәтижесінде кей жағдайда жасушаның антоциан мен ксентофилге баюы салдарынан жапырақтардың бояуы өзгереді. Осы уақытта жапырақтан сабаққа толық дерлік органикалық заттар (крахмал, қант және т.б) қайтады.
Жапырақтардағы азот пен фосфордың құрамы шұғыл төмендейді. Жапырақ сағақшасының өркенге бекіген тұсында қабықтық бөлгіш қабат пайда болады да, жапырақ қабатымен бірге түсіп қалады.
Бүршіктер. Жапыраққолтығында, оның өсінді өркендерінің буындарындағы сағақшаның түбінен пайда болады. Өсіп-дамудың әр кезеңінде бүршік дамығанда өркендердің өсуі жаңартылады, сондықтан бүршіктер өсу нүктелері болып табылады. Жүзім өсімдігінде бүршіктің 3 түрі: тез пісетін өгей бұтақшалы, қыстап шығушы және бұйыққан бүршіктер айырылып көрсетіледі. Олардың ұрықтық өркендерінде өне бастау жағдайына сәйкес болашақ өсімдіктің өсінді және генеративті ағзалары қалыптасады. Бүршіктер өсу конусының жоғарғы жағындағы меристема жасушаларының үстіңгі қабаттарынан бөлінуі жолымен пайда болады. Өркенінің өсуіне қарай жапырақ ішіне әуелі тез пісетін қолтық бүршіктер салынады. Оларда тыным кезеңі болмайды, тез қалыптасады, өсіп-дамудың сол кезеңінің өзінде өгей бұтақшалар дамиды. Өгей бұтақшалардың ең төменгі жапырақтарының ішінде негізгі өркен өскен бойда, олардың даму (әлсіз немесе күшті) дәрежесіне қарамастан күрделі қыстап шығушы бүршіктер қалыптасады, жүзімшілік тәжірибесінде бұларды көзшелер деп атайды. Олардан келесі жылы көктемде негізгі өркендер дамып шығады. Көзше бірнеше бүршіктен - басты немесе орталық және бірнеше (3 - 6) орынбасар - қосалқы бүршіктерден тұрады. Қосалқы бүршіктер шағын болып келеді және басты бүршікті айнала орналасады. Қыстап шығушы бүршік өсіп - дамудың барлық кезеңінде өседі, біртіндеп көлемі ұлғаяды, көзшеге айналады. Қолтықтық бүршіктен айырмашылығы сол, қыстап шығушы көзшелер терең тыныс кезеңін өткереді, содан соң қолайлы жағдай туғанда, әдетте келесі жылдың көктемінде өсуге ұмтылады. Әуелі өсуге көзшенің орталық бүршігі, содан соң орынбасар бүршіктер ден қояды. Қолайлы жағдайларда, сондай - ақ басты бүршік төмен температурадан немесе басқа қолайсыз сыртқы себепшарттардың ықпалынан зақымданған жағдайда 1 не болмаса 2 - 3 барынша дамыған орынбасар бүршіктер өсуге ұмтылады. Алайда, олардан өркендер (қосайырлар мен үшайырлар) негізгіден әлсіздеу және кем өнімді болады. Егер қандай да бір себептермен көз бүршіктері (басты немесе орынбасар) өсуге ұмтылмаса, онда олар өркенде қалады да, күзге қарай бұтаның көпжылдық бөлігінің ұлпалығына тереңдеп енеді. Көзшелердің сыртқы бөлігі құрғайды. Тек қана оның ішкі бөлігі - бүршіктік ізі сабақтың өсуімен қатар жуандайды. Мұндай бүршіктерді шартты түрде бұйыққан бүршіктер деп атайды. Олар қолайлы жағдайларда қоректенуі жақсы болғанда ұзақ жасайды. Бұтаның жер үстіндегі бөлігінің өсу нүктелері күйген жағдайларда да ояна алады, өгей бұтақшалардан немесе қыстап шығушы бүршіктерден дамитын өркендермен морфологиялық құрылымы жағынан ұқсас өркендерді (балақтық және сұңыла) шығара алады. Даму жылында мұндай өркендер тез өсіп, тез жуандаса да, негізінен жеміс бермейтін өркен болып қалады. Олардың жапырақтарының қолтығында жеміс беретін өнімтал бүршіктер қалыптасады, келесі жылы олар өнім береді[14,15].
Бұйыққан бүршіктердің оянуы және жүзімнің өркен қалыптастырудағы жоғары қабілеті-тамыр жүйесінің дамуы мен бұтаның жер үстіндегі бөлігінің өсу қауқары арасындағы бұзылған тең салмақ дәрежесін қалпына келтірудің өзіне тән көрсеткіштері. Бұтаның көзшелермен және өркендермен жүктелуі қажет болған жағдайда жаңа салалы бұтақтары қалыптастыруға немесе бұтаның бүкіл жерүсті бөлігін алмастыруға қолайлылық тудырады. Өсімдікті жасарту және аяздардан, басқа да қоршаған ортаның қолайсыз себепшарттарынан зақымданған бұталарды қалпына келтіру жүзімнің осы биологиялық ерекшелігіненегізделеді. Бүршіктің барлық түрлері: өгей бұтақшалы (жазғы), қыстап шығушы (бастысы мен орынбасарлары) және бұйыққан бүршіктер де морфологиялық құрылымы жағынан бірдей. Олар тек даму деңгейіне, болашақ өркендерінің өне бастаған өсімді ағзаларының санына қарай ажыратылады. Жақсы қалыптасқан қыстап шығушы бүршіктың (көзшенің) бойлау әрекетіне микроскоппен қарағанда, орта тұсынан нағұрлым жақсы дамыған басты бүршікті көруге болады, іргелерінде 1 - 2 және одан көп кейін дамыған орынбасар бүршіктер болады.
Басты бүршіктің ортасында өне бастаған өркеннің іргеге қарай кеңейген конус пішінді өзегі және өсу конусының төбесі көрінеді. Өзекте көлбеу кезектескен ашық және қара жолақтар байқалады. Бұлар - болашақ буындар мен буынаралықтар. Өнген сабақтың екі жағында жапырақ бастамасы, бұдырлы, шоқ гүлдер бастамасы, болашақ мұртшалардың айыршық түріндегі бастамасы орналасады. Даму деңгейіне байланысты орталық бүршікте 13-ке дейін жапырақшалар бастамасы болады. Қолтық жапырақ бастамаларының іштерінен өнуші өгей бұтақшалардың бүршіктерін көруге болады. Орынбасар бүршіктердің де құрылымы басты бүршіктердің құрылымымен бірдей, бірақ олар орталық бүршіктен кейінірек пайда болып қалыптасатындықтан, олардың көлемі кішірек және ағзалардың бастамасының саралануы да аз деңгейде болатынымен өзгешеленеді. Егер орталық бүршіктің өнген өркенінен жеті-сегіз буынды санап шығу мүмкін болса, онда орынбасар бүршіктердікі үш-бес буыннан көп бола қоймайды[16].
Орталық және орынбасар бүршіктердің сырты екі ірі қабыршықпен бүркелген. Жазда олар жасыл болады, ал күзде ерекше затты - субаринді сіңіріп, көң қабықтанып, қоңыр-құба түске боялады. Көзше қабыршағының астында түкті қорғаныш жамылғысы болады, бұл көзшенің нәзік бүршіктерін төмен температура зақымдануынан қорғайды. Көзшелер өркен буындарындағы шағын тегіс үстіртте - жайықшада орналасқан. Жастықша мен көзше негізінің арасында жұқа қабырғалы паренхималық жасушалардан тұратын жұқа (2 мм-ден көп емес) төсеніш қабат бар. Бұрын бұл қабатта бүршік өскіндері болады деп есептелген. Алайда, зерттеу нәтижелері мұны растаған жоқ. Барлық сұрыптардағы жүзімдердің бүршіктерінде өсінді және генеративті үрдістер жүзеге асырыла алады. Гүл шоғыры өскіндері бар бүршіктер жеміс салатын деп аталады, жапырақшалар мен мұртшалар өнімсіз(жеміс салмайтын) саналады.
Жүзім өсімдігінің жеміс салатын бүршіктерін жеміс салмайтын бүршіктерден сыртқы түрлеріне қарай айыру мүмкін емес. Түптің өнімділігі өркендерде орналасқан жеміс салатын бүршіктердің санына және олардың гүл шоғырларының санына байланысты болып келеді.
Көзшелерде бүршіктердің мүшеленуі, өсуі және дамуы, олардың ішінде ұрықтық гүл шоғырлары шығуы үшін ең жақсы кезең жаздың бірінші жартысы мен ортасы.
Анағұрлым дамыған (өнімтал) бүршіктер өркеннің ортаңғы бөлігінің көзшелерінде, 4 - 12 буындардың шектерінде қалыптасады. Нашар дамыған бүршіктер өркеннің бастапқы үш және ең жоғарғы буындарында орын алады. Олар қашан да жеміссіз болады.
Ұрықтық өркеннің өмірінде бірнеше жауапты кезеңдер болады, сондай кездерде олар өзгеріске түседі, мәселен, гүл шоғырының пайда болуы мен салалануы бүршіктің жеміс салатын немесе жеміс салмайтынын айқындап тұрады. Жеміс салатын бүршіктер неғұрлым көп дамыса, жүзімнің өнімділігі де соғұрлым жоғары болады. Бүршіктің қалыптасуы мен дамуы кезіндегі алғашқы жауапты кезең өсудің жылжытылған нүктесі өсуді жалғастыратын және жағдайларға қарай онда гүлшоғыры немесе мұртша қалыптасатын уақытқа сәйкес келеді.
Өркеннің ұзына бойындағы бүршіктердің жеміс салатын өркен деңгейі бірдей емес. Анағұрлым жеміс салатын және қалыптасатын гүл шоғыры 5 - 10 буындардың шектерінде орналасқан көзшелерде болады.
Бірінші гүл шоғырының бүр жаруынан мүшеленуіне дейін 22 - 23 күн, екінші гүл шоғыры үшін 18 - 30 күн өтеді, соңғысының бүр жаруы мен мүшеленуі алғашқысынан 10 - 12 күн кейін басталады. Гүл шоғырының басым көпшілігі жүзім өсімдігінің жылдық дамуындағы екінші жауапты кезең болып саналатын гүл шоғырының салынуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz