Семей аймағында құтырық ауруының байқалуы және оны болдырмау шаралары
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекетік Университеті
Бекенов Нұрсұлтан Сырымбетұлы
Семей аймағында құтырық ауруының байқалуы және оны болдырмау шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В120200 - Ветеринариялық санитария
Семей
2020
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекетік Университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________Байгазанов А.Н.
__________________2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Семей аймағында құтырық ауруының байқалуы және оны болдырмау шаралары
Мамандығы: 5В120200 - Ветеринариялық санитария
Орындаған:
ВС-505 тобының студенті Бекенов Н.С.
Ғылыми жетекшісі:
в.ғ.к., доцент м.а. Марал К.
Норма бақылаушы
в.ғ.к., профессор м.а. Омарбеков Е.О.
Семей 2020
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ТЕРМИНДЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
2.1
СЕМЕЙ АЙМАҒЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .
38
2.2
СЕМЕЙ АЙМАҒЫНЫҢ ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... .
41
2.3
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ ... ... ... ... .
43
2.4
АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАРДЫ ЖАППАЙ ҚОРҒАУ ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
2.5
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
48
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3.1
Зерттеу әдістері мен материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3.2
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 2007 жылғы 27 шілдедегі №319- III ҚРЗ (13.02.2012 берілген өзгерістер мен толықтырулармен ).
2. ҚазақстантРеспубликасының Техникалық реттеулер туралы Заңы. 2004 жылғы 9 қарашадағы №603- II ҚРЗ (10.07.2012 берілген өзгерістер мен толықтырулармен ).
3. ГОСТ 26075-84 Методы лабораторной диагностики бешенства.
4. Қазақстан Республикасының ветеринариялық заңнамасы. Астана, 2005.
5. Приказ Министра сельского хозяйства РК от 30 апреля 2015 года № 7-1393 Правила отбора проб, перемещаемых (перевозимых) объектов и биологического материала.
6. Қазақстан Республикасының Ветеринария туралы заңы. (10.07.2002 жылғы №№39-II ) (өзгертулер мен толықтырулар бойынша 09.07.13).
7. Аса қауіпті инфекциялық аурулардың алдын алу бойынша санитариялық- эпидемиологиялық талаптар санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы №136 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 10 сәуірде №10694 тіркелді.
8. Республикалық азаматтық қорғау қызметтері туралы ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2014 жылғы 18 маусымдағы № 303 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2014 жылы 17 шілдеде № 9593 тіркелді
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР
Антидене - белгілі бір антигеннің әсерінен мал денесіне қалыптасып, қан сарысуында жиынтықталатын белок тектес заттар.
Балау - ауруды анықтау, табу, диагноз қою.
Вакцина - микробтардан, олардың тіршілік етуі сарынында қалыптасқан заттардан алынатын, малға белгілі бір жұқпалы ауруларды дарытпау үшін қолданылатын биологиялық пепарат.
Вирус - тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі.Олар рибонуклеин қышқылынан немесе дезоксирибонуклеин қышықылынан құралған нуклеопротеидтерден, сондай- ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан- кабсидтерден тұрады.
Гидрофобия - судан, сұйықтықтан қорқу.
Дауалау - жұқпалы аурудың алдын алу,яғни профилактикалау.
Диагностикалау (балау) - ауруды анықтау, диагноз қою.
Дезинфекция - сырттағы жұқпалы ауру қоздырғыштарын (бактериялар, вирустар) жою.
Дератизация - зиянкес кемірушілерді жоюға бағытталған шаралар.
Дистрофия - жасушалар мен тіндерде зат алмасуының бұзылуына байланысты дамитын патологиялық үдеріс.
Дегенерация - эволюциялық дамуында қарапайымдала түсу деген ұғымды білдіреді. Оны дегенерация немесе морфофизиологиялық регресс деп те атайды.
Зардаптылық - ауру қоздырушы микробтың инфекция қоздыру қабілеті.
Зooaнтpoпoнoздар - жануарлар мен адамға ортақ инфекциялық және инвазиялық аурулар тобы
Карантин - жұқпалы ауруларды ескертуге және зақымдану ошағын жоюға бағытталған санитарлық шаралар кешені.
Инфекциялық ауру - инфекцияның айқын көрінісі.
Инфекция - макроорганизмдерге патогенді микрооргпнизмдердің енуі нәтижесінде пайда болған биологиялық процесстер жиынтығы.
Патогендік - белгілі бір микробтың ауру тудыру қабілеті. Онымен тығыз байланысты ұғым-вируленттік-уыттылық, яғни белгілі бір микроб штамының ауру тудыру қабілетінің күшті-әлсіздігі.
Преципитация - иммунологиялық тұндыру реакциясы.
Серологиялық реакциялар - антиген мен антиденелердің әрекеттесуі нәтижесінде болатын реакциялар.
Уыттылық (вируленттік) - микробтың зардаптылық дәрежесі немесе өлшемі.
Штамм - генетикалық жағынан біркелкі микроорганизмдер өсіні.
Індет - індет процесінің орташа дәрежедегі таралу қарқыны.
Эпизоотия - малдардың жаппай инфекциялық ауруға ұшырауы.
Эпидемия - жұқпалы аурулардың халық арасына (белгілі бір жерге,елді мекенге) жаппай таралуы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БМҒБИ (ВГНКИ) - бүкілодақтық мемлекеттік ғылыми бақылау институты даярлаған вакциналар
ВНИ - ИВВиМ - ветеринариялық вирусология және микробиология ғылыми- зерттеу институты (научно-исследовательский институт ветеринарной вирусологии и микробиологии)
ВНИИ - Бүкілресейлік ғылыми- зерттеу институты (всероссийский научно- исследовательский институт)
ВНК-21 - сириялық атжалманның бүйрек торшаларының өсінділері (Перевиваемая линия клеток почки новорожденного сирийского хомячка)
ДПР - диффузиялық преципитация реакциясы.
ЖАО - жергілікті атқарушы орган
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
ҚРАШМ - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі
РНҚ - Рибонуклеин қышқылы
ПР - преципитация реакциясы
МКК - мемлекеттік коммуналдық мекеме
ИФА - иммуноферменттік анализ
Хб - халықаралық бірлік.
КІРICПE
Қазақстан Pecпубликacының xaлық шapyaшылығының eң бacты caлacының бipi ayыл шapyaшылығы бoлып тaбылaды. Қaзaқcтан eжeлдeн мaл шapyшылығымeн aйнaлыcып келедi. Мaл шapyaшылығының нeгiзгi дaмыған салалары қой мен ірі қара малдары, сонымен қатар жылқыда жақсы көбейген. Осымен қоса, білікті мамандар саны да осыған байланысты артуда. Дәpiгep - aдaм бaлacын eмдece, мал дәpiгepi - aдaмзaтты eмдeйдi. Барлық aypyды aлып қapacaқтa, зepттey нeгiзiндe бaрлық aдaм ayрyлapы жaнyapлaрдaн жұғaтыны aнық болды . Coндықтaн aдaмдapғa coл аурулар жұқпac үшiн мaл дәpiгepлepi, яғни мына біздep жoғаpы дәpeжeдe бiлiмдi игepiп, жaқcы жұмыc жасауға міндеттіміз. Aдaмзaттың өмipiнe қaуiп төндipeтiн және өлiмiнe әкeп coғaтын ayрyлapдaн caқтандыpyымыз кepeк. Мiнe осындай ayрyлapдың бiрi - құтыpy ауруы. Құтыpy - зooaнтpoпoнoзды аypy. Яғни, aдaмдap мeн жaнyapлapдың өмipiнe және әлеуметтік- экономикалық зор зиян кeлтipeтін aca қayiптi аypy. Бұл індет бүкіл әлем бойынша таралған және халықаралық ұйымдармен бақыланады. Жұқпалы аурулардың құрылымы 150 - ден астам елде тіркелген. Құтырық адамдарға 3000 жылдан астам уақыттан белгілі. Бұл аурудан жыл сайын 35 - 55 мың адам және 1 миллионнан астам жануарлар өледі. Халықаралық ұйымдардың айтуынша, құтырық жануарлар мен жануар тектес өнімдер саудасын жүзеге асыруды ұйымдастыру, денсаулық сақтау және екі ел ішінде және халықаралық экономикаға айтарлықтай әсер ететін аурулар тобына кіреді. Құтырық Республиканың барлық облыстарында әсіресе Солтүстік, Батыс және оңтүстік өңірлерде кездесуде. Сонымен қатар Шығыс Қазақстан облысында кейінгі жылдары Аягөз, Үржар, Жарма, Бесқарағай, аудандарында тіркелген. Құтырықтың вирустық зооантропонозды ауру екенін ескерсек індеттің ашылмаған қыр - сырлары көп әліде зерттеуді қажет ететіндігі белгілі болып отыр. Бұл аурудың таралуы негізінен құтыpғaн eт қopeктiлepдiң үй жaнyapлapын жapaқaттayынaн бoлып табылады. Aл aдaмдapғa үй жaнyapлapы иттiң қaбyынaн, мыcықтың кeйдe құтыpғaн қacқыр нeмece түлкiлepдiң aдaмдapғa шaбyыл жacayынa бaйланыcты, тicтеуі apқылы ciлeкeйдeн жұғады. Қaзiргi yaқыттa көп елдерде жaнyapлapдың құтыpy aypyынa шaлдығyы негiзгi ғaлaмдық пpoблeмaлapдың бipiнe aйнaлды. Oл жүйкe жүйeciн зақымдап, шашыранды полиэнцефаломиелитпен ерекшеленетін, жіті түрде өтетін өте қауіпті жұқпалы ауру. Аурудың қоздырғышы - рабдовирустар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Семей аймағы бойынша 2014 - 2018 жылдар аралығындағы құтырық ауруының таралуын зерттеп, құтырық ауруының адам баласына әкелетін зардабын және ауруды болдырмаудың себептерін анықтау болып табылады. Бұл мақсатты шешу үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Аймақ бойынша соңғы 2014-2018 жылдардағы құтырық ауруының таралуы туралы мағұлмат беру;
- өңірдегі ауру ошақтарын анықтау;
-Семей аймағына қарасты елді мекендерде ауруды болдырмау, құтырық ауруының алдын-алу, ауруға қарсы жүргізілетін ветеринариялық- санитариялық іс - шаралармен таныстыру. Дипломдық жұмыс құрылымы және көлемі Дипломдық жұмыс 72 бетте компьютермен терілген, кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеулер, қорытынды, тәжірибелік ұсыныстар, қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады және 17 кестемен 7 суретпен көркемделген.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Е. И. Қасымовтың мәліметінше құтырық (Бешенство, Rabies) - орталық жүйке жүйесінің зақымдануынан аггресивтілікпен, тістеу, құтыру, жартылай салдану, судан қорқу, сілекей шұбыру, т.б. белгілермен ерекшеленіп, жіті өршитін вирустық ауру. Ауру қоздырушысы - рабдовирус, айқын нейротропизм қасиетімен сипатталады. Яғни тек нерв торшаларына орнығуға, онда сақталып, өсіп - өніп, жарақаттауға талпынған вирус. Нерв торшаларында өсіп - өніп, онда арнайы Негри денешіктерін түзеді [1].
Т. Сайдулдиннің пайымдауынша құтыру өте ерте заманнан белгілі. Ол туралы мәліметтер Вавилонның б.з.д. 2300 жылы жасалған заңдар жинағында кездеседі. Демокрит (б.д.д 5- ғ), Аристотельдің (б.д.д 4- ғ), Әмір темірдің (14- ғ) көне жазбаларында айтылған. Алғаш рет тәжірибе жүзінде 1804 ж. Францияда Цинке дәлелдеген. Құтырық қоздырушысының вирус екендігін бұдан кейін 1903 жылы Ремленже мен Риффатбей дәлелдеді. Румын ғалымы В.Бабеш және италяндық А.Негри кейіннен Бабеш-Негри денешігі деп аталып кеткен құтырыққа шалдыққан жануардың ми нейрондарының протоплазмасында болатын ерекше құрылымды ашты [2].
В. М. Нахмансон, Л. Г. Бурбаның мәліметтеріне сүйенсек құтырық ауруының қоздырушысы - ірі РНҚ- ның оқ пішінді формасы, рабдовирустар тұқымдасы, лиссавирустар туыстығына жатады. Вирион ұзыындығы - 180 нм, диаметрі - 7,5 - 8 нм. Вирионның сыртқы бетіндегі қылқандары екі қабатты липидті қабыққа бекіген. Вирионның құрамы теріс зарядталған сегменттелмеген бір спиральді РНҚ: вирус спецификалық транскриптаза (L), нуклеопротеин (N), фосфопротеин (NS), вирустың ішкі қабықшасында орналасқан матриксті протеин (М), беткейлік дөңестер тудыратын гликопротеин (G). Вирус негізінен ауру жануардың миының сұр затында, аммони мүйіздерінде, ми жарты шарларында, мишықта жиналып көбейеді [3]. Вирус әр түрлі химиялық, физикалық, биологиялық факторларға төзімді болып келеді. Құтыру вирусы 23 градуста 28 - 53 күннен кейін, 35 грудуста 20-22, 50 градус та бір күннен кейін, 60 градуста 5-10 минуттан соң тіршілігін жояды. Шіри бастаған материалда 2 - 3 апта бойы тіршілігін жоймайды. Оның уыттылығы 0,5 проценттік фенолда, 4 градус жылылықта 2 ай ішінде, 1 процент формалинде - 24 сағатта жойылады. Ал қоздырғышы керісінше суыққа өте төзімді келеді [4; 21]. Туыстастығының ішінде 12 генотипі бар. Олар:
oo Классикалық құтырық (RABV) ;
oo Африкалық құрлықта анықталған Lagosbat (LBV), Mokola (MOKV), Duvenhage (DUVV) вирусы;
oo Жарқанаттардың 1 - ші (EBLV1) және 2 - ші(EBLV2) типті еуропалық лиссавирусы;
oo Жарқанаттардың аустралиялық лиссавирусы(ABLV) [9; 23];
oo Шығыс сібірде анықталған Irkut (IRKV) вирусы;
oo Батыс Кавказ жарқанаттарының вирустары (WCBV),
oo Орталық азияның вирусы Aravan (ARAV) және Khujand (KHUV);
oo Кенияда жарқанаттардан анықталған жаңа Shimonibat (SHIBV) вирусы;
oo Германияда жарқанаттардан анықталған BokelohBat (BBLV) вирусы, бірақ қазіргі таңда жеке генотип ретінде мойындалмаған [23; 24; 25]. Бұл ауру жергілікті және жабайы жануарлар арасында тропикалық елдерде кеңінен таралған. Аурулар Кипр, Ямайка, Батыс аралдарында тіркелмеген [5]. Құтыру ауруының екі түрі бар: 1- табиғи түрі немесе орман құтырығы деп аталатын жабайы жыртқыштардың таратуы, 2 - қала типі, үй жануарлары ауырған кезде (негізінен иттер мен мысықтарда) және аурудың басты таратушылары- иесіз жануарлар [6]. Ғылыми әдебиеттердегі деректер бойынша негізінен, вирусты таратушылар қатарына түлкілер, қарсақтар, жабайы иттер, шибөрілер жатады. Сонымен қатар қаңғыбас иттер мен мысықтардың көбеюі осы мәселені одан ары ушықтыруда. Ірі қара және ұсақ малдардың, иттердің, мысықтардың ауруы негізінен құтырықтың табиғи энзоотиялық аймағына байланысты болады. Құтырықпен барлық жылы қанды, үй және жабайы жануарлар, сонымен бірге адам да ауырады. Ит тектестер, сусар тектестер, жарқанат, кемірушілердің көптеген түрлері және үй мысығы аса бейім. Бұлардан адам мен төрт түлік малдың бейімділігі төмен, ал құстардың бейімділігі өте төмен. Жас жануарлар ересектерінен қарағанда құтырық вирусына сезімтал келеді. Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның қоздырушысының табиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет қоректілер, ал кейбір өлкелерде - жарқанат. Аурудың көзі - сілекейімен құтырманың вирусын шығаратын және оны тістегендегі жара арқылы беретін жануар. Адам мен малды ауру ит, қасқыр, түлкі қапса өте қауіпті. Статистикалық мәліметтер бойынша құтырудың 60 % ит қапқанда, 10 % басқа жануарлардан жұғады. Қазақстанның жағдайында құтырықтың ең басты таратушысы - түлкі, ал үй жануарларының ішінде бұл ауруға ең жиі шалдығатыны - сиыр. Түлкінің өсіп - өну ерекшеліктеріне байланысты, атап айтқанда, жаңа ұрпағының жетіліп күшіктеуіне дейінгі уақыт 2 - 3 жыл өткен сайын құтырық оқтын-оқтын жиі байқалып тұрады. Бұл осы аурудың кезеңдік сипаты. Сонымен қатар оның маусымдық ерекшеліктері де байқалады, әсіресе қысқа қарай немесе қыстың көктемге ауысқан кезінде жиілейді. Оның себебі де ауруды тарататын жыртқыштардың тіршілігіне, олардың қысты күні жыныс белсенділігінің артыуына байланысты. Бұл кезде еркек аңдар бір - бірімен таласып, денелерін жарақаттайды. Құтырық түлкі, қасқыр, қарсақ және иттерге бір - бірін тістеген сәтте жұғады. Ал алиментарлық жолмен жұғуының індет тудырарлықтай маңызы түпкілікті айқындалған жоқ [2; 7; 8 ].
oo Құтырық қоздырушысының денеге түсетін негізгі көзі - ол құтырған жануардың тістеген жері - ошақ жара, вирус денеге түскеннен кейін аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы ОЖЖ бағытында алдымен жұлынға, оның гангли түйіндеріне, соңына қарай миға өтеді. Мидың ганглиозды түйіндерінде өсіп - өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің дамуына әкеліп соқтырады. Мидан вирус қайтадан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі. Сілекейде вирус ауру белгілері көріне бастағанға дейін 5-10 күнде табылады. Онда интрамуральді жүйке түйіндерінде көбейе келіп, жүйке торшалары залалданған кезде вирус без түтігіне өте отырып сілекеймен араласады. Мидан қоздырушы көздің тор қабаты мен мүйіз қабатына, бүйрек үсті безіне жетеді. Сонымен қатар денеде вирус аэрогенді жолдар мен сөл және қан арқылы да таралуы мүмкін. Жүйке жүйесінде қоздырушының әсерінен қабыну процестері, күрделі зақымдар дамиды [9].
oo Инкубациялық кезең бірнеше күннен бірнеше жылға дейін созылады, бірақ көбінесе 30 күннен аспайды. Инкубациялық кезеңнің ұзақтығы құтырған жыртқыштың тісінен болған жарақаттың шамасы мен түскен орнына, тереңдігі, таланған малдың төзімділігіне, жасына байланысты, вирустың мөлшері мен уыттылығына және тағы басқа көптеген факторларға байланысты болады. Тәжірибе жүзінде ауру жұқтырылған иттен, жазылған соң 350 күнге дейін құтырық вирусы бөлінген. Инкубациялық кезең жас төлде ересек малмен салыстырғанда қысқарақ болады [7;10].
oo Клиникалық белгілері әр түрлі жануарларды ұқсас болады. М.А. Добиннің айтуы бойынша жылқыда аурудың өршіген түрінің бірінші белгілері - үркектік, мазасыздану, кейде тістелген жерін үйкеу. Несеп шығаруға бейімделген сыңайы желілейді, тышқаншық тигендей қипалақтай береді. Көтерілу белгілері шылбырын үзіп, босануға тырысуы өшпенділігінің артуы арқылы білінеді. Кейде жыныстық қозуы байқалады. Көтерілу жабырқауланумен алмасады, жануар мүлгіп тұрады. Жұтынуы қиындап, кісінеген дыбысы булығып шығады, аузынан шұбырып сілекей ағады. Бастың , әсіресе жағының бұлшық еттері бүлкілдеп, дірілдеп тұрады. Ауру басталған соң 2 - 3 күннен кейін артқы аяғы салданып, сүйрете бастайды, біртіндеп бүкіл денесінен жан кетіп, 3 - 4 күн ішінде өліп кетеді. Жабайы жыртқыштардан жұққанда ауру салданған түрінде өтеді де, көтерілу кезеңі байқалмауы мүмкін [11]. М.А. Добиннің мәліметі бойынша қой мен ешкіде де өршіген құтыру кезінде басқа жануарларға әсіресе итке өшпенділігі байқалады. Ауырған малдар тістерін шықырлатып аяғын тартынып, сүзісе береді. Әдетте жыныстық қозу белгілерін береді. Сіілекейлері шұбырып, денесі салдана бастайды. Екінші күннен бастап - ақ денесінің артқы жағы бұлғақтанып кенеттен құлап қалады. Құтырықтың салданған түрі көтерілу және өшпенділік белгілерінсіз өтеді [11].
И.А. Бакуловтың айтуы бойынша құтыру жылықандылардың барлығына қауіпті жұқпалы ауру. Тістеу арқылы берілумен және орталық нерв жүйесінің ауыр зақымдану белгілерімен жіті өтетіндігін сипаттады. Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға, соңынан миға өтеді. Қоздырушының мидың сұр затында өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеліп соғады. Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі [12].
Құтырық ауруын клиникалық белгілеріне және эпизоотологиялық деректерге сүйене отырып анықтайды. Сонымен қоса өлген мал миын зертханада зерттеп Бабеш - Негри денешігінің бар немесе жок екендігін тексереді немесе Иммунды - люминесценттік микроскоп және преципитация реакциясы (ПP) арқылы зерттеу жұмысын жүргізеді, лабораториялық жануарларға ауру жұқтырып, оларды биологиялық тексеруден өткізе отырып та анықталады. Құтыруды листериоз, Ауески ауруларынан ажырата білу керек. Ол үшін осы аталған аурулардың белгілерін, эпизоотологиялық деректерін салыстырады [1;13]. Індеттанулық балау. Шаруашылыққа, елдi мекенге талдау жасағанда анықталатын деректер:
1. Аймақта құтырық ауруының ақырғы рет орын алған уақыты.
2. Аймақтағы тiршiлiк жасайтын ет қоректiлердiң түрлерi, (әсiресе қасқыр, түлкi, қарсақ) олардың саны.
3. Жануарлардың бiр - бiрiне немесе адамдарға қарсы бөгде әрекет жасаған кездерiнiң болған, болмағаны.
4. Аймақтағы ит пен мысықтардың саны, олардың қандай жағдайда ұсталатыны және құтырыққа қарсы вакцинамен егiлетiндiктерi.
5. Аймақта қоқыс төгетiн, өлексенi утильдейтiн жерлердiң бар, жоқтығы.
Құтырықты клиникалық белгiлерi арқылы балағанда, қазiргi кезде малдың, әсiресе сиырдың бұл аурудың классикалық (тыныш және елiрген) түрiмен ғана емес, атиптік (ауруға тән емес) түрде де ауыратыны ескерiлуi керек. Атиптік түрде ауырған сиыр малының аяқ астынан iшi кеуiп, дене мүшелерiнiң толық немесе жартылай салдануы байқалады. Құтырықта патология-анатомиялық өзгерiстер айқын байқалмайды. Күйiс қайыратын малдың жалбыршақ қарнында кеуiп, кептелiп қалған азықты көруге болады. Ет қоректiлердiң асқазанында әртүрлi қоректiк азық, азық емес бөгде заттар кездеседi. Көп жағдайда малдың аш iшегiнiң қабынып, қанталағаны, ісінулер кездеседі. Сирек жағдайда бауырда, бүйректе және жүректе паренхиматозды дегенерация болады. Тамырларда гиперемия байқалады және мидың ісінуі, сыртқы қабығында өте ұсақ нүктелі қанталаулар байқалады [1; 14]. Лабораторияда малдың миынан ИФР, ДПР арқылы құтырық вирусының антигенi, одан жасалынған жағындылардан микроскоп арқылы Бабеш - Негри денешiктерi анықталып, биологиялық сынама қойылады. Ғылыми еңбектерде құтырықты балауға бiрнеше серологиялық реакциялар (ДПР, ПГАР, СР, ИФА) әр түрлi антигендермен қойылып, лабораториялық практикаға қосымша әдiс ретiнде ұсынылып жүр. Серологиялық реакциялар арқылы вакцинамен егiлген жануарлардың қан сарысуындағы вакциналық антиденелердi де анықтауға болады [13;15].
Құтырық ауруын әр қашан бақылауды ұстау үшін заманауи диагностика мен иммунопрофилактиканың орны ерекше.
Материал алу үшін тiрi малдан сiлекей, көзiнiң қарашығынан жағынды алынады. Алынған материал иммунды-флуоресценттi реакциясымен зерттеледi. Мал өлген кезде лабораториялық зерттеуге ұсақ малдың толық өлексесi, iрi малдың басы немесе миы (бөлiнбеген күйiнде) алынады. Қажет болған жағдайда малдың миы 50% - ды глицеринмен консервацияланады. Малдың өлексесi немесе басы целофан қапқа, миы арнаулы стерилденген шыны сауытқа салынады. Сауыттың аузы тығындалып, тығынның айналасы парофинмен дәнекерленедi. Алынған патологиялық материал су өтпейтiн қағазбен оралып, жолдама құжатпен бiрге жуық арада лабораторияға зерттеуге жiберiледi. Құтырық вирусының адамға жұғатыны ескерiле отырып, лабораториялық зерттеуге материал алғанда, санитариялық ережелер қатаң түрде орындалуы тиіс. Ветеринария дәрiгерi материал алмас бұрын, үстiне халат пен алжапқыш, басына қалпақ, қолына қолғап, аяғына резеңке етiк киiп, көзiне көзiлдiрiк, бетiне дәкеден маска тағады. Жеткiлiктi мөлшерде дезинфекциялық ерiтiндi, 70% - ды спирт, йод тұнбасы дайын болуы қажет [16; 19].
Лабораториялық зерттеу реті - малдың миы стерильденген жағдайда жарылып, оның бөлiктерiнен: Аммонов мүйiзiнен, мишықтан, ми қыртыстарынан, сопақша мидан (әрқайсысынан) екiден, барлығы 8 жағынды алынады. Төртеуiнен телiмдi Бабеш - Негри денешiктерi, қалғандарынан ИФР-дiң тура қойылымы арқылы құтырық вирусының антигенi анықталады. Жағындылар жарық және люминисценттi микроскоптар арқылы зерттеледi. Ми ағзасынан алынған патологиялық материал ДПР - мен зерттелiп, лабораториялық жануарларға биосынама қойылады. Телiмдi (спецификалық) денешiктердi анықтау үшін алынған жағындылар Селлерсу, Муромцев, т.б. әдiстермен боялып, жарық микроскоп арқылы қаралады. Селлерсу тәсiлiмен боялғанда протоплазмада телiмдi Бабеш-Негри денешiктерi сопақша келген, бұрыштары айқын, күлгiн қызыл түстi денешiктер түрiнде, ал Муромцев әдiсiмен боялғанда ашық сия түстес торшаларда - қою көк түстi денешiктер ретiнде көрiнедi. Бабеш - Негри денешiктерiнiң анықталуымен құтырыққа түбегейлi балау қоюға болады. Бiрақ кейбiр жағдайда сау жануарлардың (әсiресе мысық пен тышқанның), сонымен бiрге жыланның уымен уланған немесе электр тоғынан өлген иттiң миынан Бабеш - Негри денешiктерiне ұқсас денешiктердi кездестiруге болады. Мұндай жағдайда, денешiктердi иммунды флуоресценттi әдiстi қолдану арқылы ажыратады. Құтырыққа шалдыққан жануарлардың 60 - 85% - да ғана Бабеш-Негри денешiктерiнiң анықталуына байланысты, бұл iндетке тән болжамдар болып жағындылардан телiмдi денешiктер анықталмаған жағдайда патологиялық материал ИФР, ДПР, биологиялық сынама арқылы зерттелiнедi. ИФР реакциясы құтырықты балауға қолданылатын негiзгi және экспресс әдiс болып саналады. Реакцияның қойылу реттiлiгi: мидың әр бөлiгiнен алынып, суытылған ацетонмен (8 - 100оС) бекiтiлген жағындыларға құтырық вирусына қарсы алынып флуоресценцияланған (арнайы бояумен боялған) иммундыглобулиндi қосады. Иммунды кешеннiң (антиген - антидене) түзiлгенiн люминесценттi микроскоп арқылы қарап анықтайды. Реакцияның дұрыстығын бақылау мақсатында патологиялық материалдан дайындалған жағындымен қатар, сау тышқанның тұтас миынан дайындалған жағынды да осы жолмен зерттеледi. Егер де патологиялық материалдан дайындалған жағындыдан жарқыраған, ашық жасыл түстi әртүрлi формадағы нүктелер көрiнсе, реакцияның нәтижесi құтырыққа оң деп бағаланады. Бақылау мақсатымен дайындалған жағындыда жұлдыз тәрiздi жарқыраған нүктелер болмауы тиiс [17; 18]. ДПР әдiсімен көше құтырығының вирусынан өлген иттiң консер- вацияланбаған миы немесе биологиялық сынамада қолданылған жас ақ тышқандардың ми ағзасы зерттеледi. Реакция мөлтек түрде, үстiне 1 - 1,5% - ды агар гелi құйылған төсенiш шыныда қойылады. Алдын ала агар гелiнiң бетiне реакцияның компоненттерiн құюға арнап, ойықтар жасалынады. Нәтижелi оң реакия алу үшiн ойықтарды мынандай түрде орналастыру қажет: А - Аммонов мүйiзi; Б - ми қыртысы; С - мишық; Д - сопақша ми; "+" - оң бақылау; "-" - терiс бақылау; 1, 2, 3, 4 - тиiмдi иммунды глобулиндердiң әртүрлi (1:2, 1:4, 1:8, 1:16) сұйытындылары малдың әр бөлiгiнен алынып дайындалған ұнтақтарды пинцет арқылы агар гелiндегi ойықтарға тәртiппен орналастырып, үстiлерiне арнайы иммунды глобулиннiң әртүрлi сұйытындылары қосылады. Реакцияның нәтижесi 6, 24, 48 сағат өткенде есепке алынады. Егер, ми ұнтақтары мен иммундыглобулин сұйытындылары орналасқан ойықтар аралығында преципитация сызығы түзiлсе - реакциясының оң нәтиже көрсеткенi, яғни зерттелген патологиялық материалда құтырық антигенiнiң болғаны. Реакцияның оң және терiс бақылауларында өздерiне сәйкес оң және терiс нәтижелер алынуы тиiс. Патологиялық материалдан телімді Бабеш - Негри денешiктерi анықталмай, ИФР мен ДПР терiс нәтиже көрсеткен жағдайда, биологиялық сынама қойылады [1; 13;19].
Биологиялық сынама 6 - 10 (саны) ақ тышқанның бауырындағы балаларына қойылғаны тиiмдi, себебi олар құтырық вирусының барлық түрлерiне сезiмтал. Мидың әр бөлiгiнен дайындалған 10% - ды езiндi сынамаға алынған ақ тышқандардың жартысының (50%) миына, қалғандарының танауының терi астына енгiзiледi. Дозасы: миға 0,015 - 0,03, ал терi астына 0,1-0,2 см3 (тышқанның салмағына байланысты). Сынамаға алынған тышқандар 30 күнге дейiн бақылауға алынады. 48 сағат аралығында өлгендерi есепке алынбайды. Патологиялық материалда құтырық вирусы болса, сынамадағы тышқандар 6 - шы, 10 - шы, 20 - шы күндерi ауруға тән клиникалық белгiлер берiп, өле бастайды. Өлгендерiнiң миы, жоғарыда аталған әдiстермен зерттелiнедi. Сынамаға алынған ақ тышқандардың миынан Бабеш - Негри денешiктерi немесе құтырық вирусының антигенi анықталса - биологиялық сынаманың нәтижесi оң деп бағаланады. Биологиялық сынама қою әдісі сенімді тесттерге жатады және елімізде 65 жылдан астам уақыт бойы қолданылуда. Әдістің артықшылығы техникалық оңайлығы және сезімталдығы 100% және тышқанның миынан көп мөлшерде вирусты бөліп алуға болады. Әдістің кемшілігі зерттеу уақытың ұзақтығы (40 күнге дейін), қоздырғыштың сыртқы ортаға бөліну қаупі, виварилерде тірі жануарларды ұстау үшін оларды бөлмелерге орналастыру, оларға күтім жүргізетін қызметкерлердің барлығы экономикалық жағынан үнемсіз [20]. Дауалау және арылу шараларын жоспарлау мақсатымен жүргiзiлетiн шаралар мал дәрiгерлiк заң кiтаптарында көрсетiлген нұсқауға, вакцинаны қолдануға арналған түсiнiктемеге және iндеттанулық талдауға негiзделiп жоспарланады. Жоспар құру кезінде қамтылатын басты мәселелер:
1. Аймақтағы дала аңдарының оның ішінде түлкi тектестердiң санының қалыпты мөлшерден аспауын қадағалау, реттеу. Халықаралық iндеттанулық бюроның шешiмi бойынша (1976) құтырықтан таза емес аймақтарда әрбiр 10 км2 жерде 1 - 2 түлкiден аспауы тиiс.
2. Аймақтағы ит пен мысықтардың саны есепке алынып, иесiздерiне қарсы арнайы шаралар қолдану.
3. Қазiргi кезде құтырықтың шығу қаупi бар елдi - мекендердi иммунды аймаққа айналдыру мақсатымен ондағы барлық жануарлар арнайы вакциналармен егiледi. Әсiресе аймақтағы барлық итттер мiндеттi түрде иммунделуi шарт.
Бұрынғы кеңес одағын құраған, қазiргi тәуелсiз республикаларда ит пен мысықты иммундеуге қойдың миынан алынып инактивацияланған (белсен- дiлiгi жойылған) фенол вакцина қолданылады. Практикада жануарлардың басқа түрлерi құтырықты дауалау және одан арылу мақсатымен адьювантпен деполанған тiрi вирус вакцинамен егiледi. Вакцина дайындап шығару әдістемесін бұрынғы Алматы зоотехникалық мал дәрiгерлiгi институтының мамандары ұсынған. Егiлген жануарлардың денесiнде құтырыққа қарсы иммунитет бiр жылға дейiн сақталынады. Вакцинаның кемшiлiгi: бiрiншiден тiрi, екiншiден құрамында қажетсiз (баласты) белоктардың көптiгiнен имундылығы төмен. Соңғы жылдары этанолмен инактивтелген құрғақ ВГНКИ вакцинасы және культуралы (ВНК - 21) инактивтелiнген пропиолактон вакцинасы практикада кең түрде сыналды. Москваның вирустық препараттарды зерттеу ғылыми институтында қойдың миынан дайындалып, пропиолактонмен инактивтелiнген вакцина шығарылды. Препарат ми ағзасының жарамсыз белоктарынан 80 - 90% тазартылған және де нейроаллергендiгi жоқ. Қазiргi кезде Қазақстанда құтырық ауруына қарсы ет қоректiлер моно - валенттi "Nobivak" вакцинасымен егiлiп жүр. Табиғаттағы аңдарды құтырыққа қарсы иммундеу қажеттiлiгi туындалған жағдайда, вакциналарды еттiң немесе iшкi ағзалардың кесiндiлерiне енгiзiп, аңдардың iнiне, жолдарына тастау арқылы дауалау шаралары iске асырылады. Құтырыққа қарсы жүргiзiлетiн жалпы және арнайы шаралар ауданның осы аурудан iндеттiк ахуалына байланысты жоспарланады. Аймақта iндеттiң ақырғы рет орын алған мерзiмi 2 жылдан аспаса, онда бұл өңiр құтырықтан таза деп саналады. Сонымен қатар біздің елде келесі вакциналарды қолданады: Щелково - 51 штаммнан құрғақ өсінділі инактивтелген вакцинаны, өсінділі лиофилизденген және ТС - 80 штаммнан өсінділі сорбировантты вакцинаны (ВНИ - ИВВиМ ), құтыруға қарсы ет қоректі жануарлардың оральды иммунизация үшін вирус вакцинасын (ВНИИЗЖ) [21,22].
Құтырыққа қарсы келесі шаралар жүргізіледі:
1. Эпидемиологиялық қадағалау (мониторинг). Иесіз жануарларды қадағалау тұрақты түрде өткізіліп отыруы тиіс, себебі құтырық бойынша жағдайды бақылауда ұстау және аурудың таралауына жол бермеу осы істерге тікелей байланысты. Құтырыққа барлық ауланған бұралқы жануарлар зерттелуі керек, оның негізінде жойылуы тиіс жануарлар айқындалып, диагноз нәтижелері жайында бірден ветеринариялық және медициналық қызметтерге хабар жеткізіліп отыруы керек. 2. Жалпылай вакциналау жұмыстарын жүргізу. Құтырыққа қатысты эндемиялық аумақтардағы вакцинацияланған антирабикалық антиденелердің аз дегенде (минимум) 70% иттердегі деңгейі 0,5 ХБмл болуы керек. Әдетте иттер мен мысықтарды жасы мен жынысына қарамастан жыл сайын вакцинациялайды. Жалпылай вакцинациялау үшін тек инактивирленген вакциналар пайдаланылады. Жабайы жануарларды пероралды вакцинациялап, иммундық күйін бақылауға алып отырады. 3.Иттер туыстастығы санын бақылауда ұстау. Үйсіз-күйсіз жануарлардың санын шектеу бойынша басты шара азықтық базасына шектеу қою. Бұл қымбат тұратын, дегенмен тиімді шара, болашақта оны тұрмыстық қалдық контейнерлеріне жетуіне шектеу қою, уақтылы дератизациялау, тұрғындармен ақпараттық-түсініктемелік жұмыстар жүргізу. Алынған нәтижелер талдауы көрсеткеніндей тұрғындар саны мен жануарлар санының тығыздығына қатысты деңгейлер әр облыстарда айтарлықтай айырмашылық құрайды, бұл өз алдына өңірлердегі эпизоотиялық жағдайға тікелей әсерін тигізеді. Аурудың таралу қауіпі жоғары аймақтарда жабайы етқоректілер санын реттеу және барлық үй жануарларын вакцинациялау ұсынылады, ондай аймақтар: Қостанай, Шығыс - Қазақстан, Ақмола, Батыс - Қазақстан облыстарында ірі қара малды; Атырау, Қостанай, Шығыс - Қазақстан, Батыс-Қазақстан облыстарында қой мен ешкі; Батыс - Қазақстан, Атырау облыстарында жылқы; Батыс - Қазақстан, Атырау облыстарында түйе. Ауру таралу қауіпі орташа немесе аз аймақтарда құтырық ошақтары пайда болған кездері айналдыра вакцинациялау өткізу ұсынылады. Жалпылай вакцинация өткізу ұсынылмайды. Сан түрінде келтірілген және графикалық бейнеленіп көрсетілген (визуализацияланған) нақтылы көрініс пен республика аумағында құтырықтың болжамды түрде прогрессивті дамуы қайшылық тұрғысындағы ескерту мен тиімді мемлекеттік антирабикалық бағдарламалар жасалуы керектігін ұғындыру деп қарастыруымыз керек.
Жеке және заңды тұлғалар құтырудың алдын алу бойынша санитариялық- эпидемияға қарсы (профилактикалық) іс - шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге (жануарлар иелерінің) мынадай шараларды сақтау керек:
* өздеріне тиесілі иттер мен мысықтарды ауданның (қаланың) мемлекеттік ветеринариялық - санитариялық инспекторының немесе мемлекеттік ветеринариялық дәрігерінің ұсынымы бойынша клиникалық тексеру және антирабикалық вакцинамен сақтандыру екпелері үшін ветеринариялық емдік - профилактикалық ұйымдарға жеткізу;
* құтыруға қарсы егілмеген иттерді жеке ауруларға, фермаларға, үйірлерге, отарларға және табындарға жіберуді шектеу;
* ауыл шаруашылығы және үй жануарларын жабайы жыртқыштар, иттер немесе мысықтар тістеген жағдайда, ауруға күдікті немесе тістелген жануарларды оқшаулауға қажетті шаралар қабылдау [23].
Адамдарды немесе жануарларды тістеген иттер, мысықтар және басқа да жануарлардың (құтырудың айқын белгілері бар жануарлардан басқа) иелері немесе қараусыз қалған иттер мен мысықтарды ұстайтын арнайы бригада оларды ветеринария мамандарының 10 күн ішінде оқшаулауы мен бақылауы үшін тез арада жақын ветеринариялық емдеу ұйымына жеткізеді. Жеке және заңды тұлғалар өз жануарларын құтыруға қарсы уақтылы вакцинациялауды және диагностикалауды қамтамасыз етеді. Профилактикалық егулерді жүргізу туралы актіге олардың иелерінің деректерін (аты - жөнін, мекен - жайын) көрсете отырып, вакцинацияланған иттер мен мысықтардың тізімдемесі міндетті түрде қоса беріледі. Жануарлардың паспортына тиісті белгілер қойылады. Құтыру бойынша эпизоотологиялық қолайсыз аймақтарда ауыл шаруашылығы жануарларын ( ірі қара мал, ұсақ мал, жылқы, түйе), иттер мен мысықтарды құтыруға қарсы жоспарлы профилактикалық иммундеу жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, ветеринариялық емдеу ұйымының рұқсаты бойынша адамдарды немесе малдарды тістеген жануар оны 10 күн ішінде оқшауланған үй - жайда ұстауға және оны ветеринариялық дәрігерлерге тексеруге беруге жазбаша міндеттеме берген иесінде қалдырылады. Оқшауланған жануарларды бақылау нәтижелерін осы аумаққа қызмет көрсететін ветеринария дәрігері арнайы журналда тіркейді және бақылау нәтижелері туралы ақпарат бақылау аяқталғаннан кейін 2 күннен кешіктірілмей жазбаша түрде зардап шеккен адамға егу жүргізетін ұйымға және зардап шегушінің тұрғылықты жері бойынша халықтың санитариялық - эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік орган ведомствосының аумақтық бөлімшесіне, жергілікті атқарушы орган (ЖАО) ветеринариялық бөлімшесіне, тиісті аумақтың ветеринария саласындағы уәкілетті орган ведомстволарының аумақтық бөлімшесіне хабарланады. Оқшаулау мерзімі аяқталғаннан кейін клиникалық сау малдар алдан ала вакцинацияланғаннан кейін оларды 30 күнтізбелік оқшаулап ұстау шартымен иелеріне қайтарылады. Құтырықпен ауырған жануарлар ветеринария саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен өлтіріледі [24; 25]. Құтырық бойынша қолайсыз елді мекендерде иттер мен мысықтардың көрмесін өткізуге, иттерді шығаруға және баулуға жол берілмейді. Жануарларды сату тоқтатылады, иттер мен мысықтарды қолайсыз пункттен тыс шығаруға және шектеу қойылған аумақ пен қауіп төндіретін аймақта жабайы жануарларды аулауға (хайуанаттар паркіне апару үшін, басқа аудандарға орналастыру мақсатында) тыйым салынады. ЖАО ветеринариялық бөлімшілері және халықтың санитариялық- эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік орган ведомствосының аумақтық бөлімшелері құтыру бойынша қолайсыз пунктерде мынадай іс- шарларды ұйымдастырады:
* тұрғындар арасында құтыру ауруының қауіптілігі және оның алдын алу шаралары туралы түсіндіру жұмыстарын жүргізу;
* құтыруға қарсы егулерді қажет ететін адамдарды анықтау үшін қолайсыз пункттің үй - үйлерін аралау, ит, мысық және басқа да жануарларды ұстау жағдайын тексеру, құтырумен ауыратын науқастарды, ауруға күдіктілерді және құтыруды жұқтыруға күдікті жануарларды анықтау;
* адамдар мен жануарларды тістеген, оқшауланатын және бақылауда ұсталатын жануарлардан басқа құтырумен ауыратыны анықталған иттерді, мысықтарды және басқа жануарларды өлтіріп, кейіннен өртеу;
* жабайы жануарлардың құтыру жағдайлары анықталған кезде жергілікті атқарушы органдар (ауылдық округтердің, аудандардың, қалалардың, облыстардың әкімдері) жабайы жануарларды, иттер мен мысықтарды аулау және жою бойынша іс - шараларды жүргізеді [25].
Құтырудың эпизоотиялық ошағында құтырумен ауыратын немесе ауруға күдікті малдар бөлініп алынған жануарлардың тобына (үйір, ферма, мал тобы, табын, отар) тұрақты бақылау орнатылады. Бұл малдарды күніне үш рет қарайды және антирабикалық вакцинаны қолдану нұсқаулығына сәйкес онымен профилактикалық егулер жүргізіледі. Егулерден кейін малдарды міндетті 60 күнтізбелік күн оқшаулау керек. Жабайы жыртқыш аңдар немесе иттер тістеген клиникалық сау малдарды, құтыруға қарсы егулерге және тұқымдастығына қарамастан өлтіріп, кейіннен өртейді. Ауыл шаруашылығы малдарын сою құтырумен ауыру жағдайы тіркелген орында жүргізіледі. Құтыру бойынша қолайсыз ферманың (үйір, мал тобы, табын, отар) клиникалық сау малдарының сүтін құтыруға қарсы егулер жүргізілгеніне қарамастан, 30 минут ішінде 800 - 850 С пастерлегеннен кейін немесе 5 минут бойы қайнатқан соң ғана адамдарға тамаққа пайдалануға немесе малдарға азық ретінде беруге рұқсат етіледі. Құтыру бойынша қолайсыз топтың клиникалық сау малынан алынған жүнді оның дезинфекциялауға жататын ветеринариялық ілеспе құжаттарда көрсете отырып, қожалықтан тығыз матадан жасалған ыдыспен қайта өңдеу кәсіпорындарына апарады. Құтыру ауруымен ауырған жануарлар, адамдар, және оларға күдікті малдардың болған орындары, күту заттары, сілекейлермен және басқа бөлінділермен ластанған киім мен басқа заттар ветеринария саласындағы нормативтік құқықтық актілерге сәйкес дезинфекциялануы тиіс. Құтыру вирусын жұқтыру тәуекеліне ұшыраған адамдарды анықтаған медицина қызметкерлері олар туралы халықтың санитариялық - эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік орган ведомствосының аумақтық бөлімшесіне және ветеринариялық қызметке шұғыл хабарлайды. Шектеуді жергілікті атқарушы органдардың шешімімен (ауданның (қаланың), облыстың бас мемлекеттік ветеринарлық инспекторы мен ауданның (қаланың), облыстың бас мемлекеттік санитариялық дәрігерінің бірлескен ұсынымы негізінде) жоспарланған алдын алу және эпидемияға қарсы іс-шараларды орындау шартымен жануарлар ауруының соңғы жағдайы күнінен бастап, ең соңғы ауырған жануар өлгеннен кейін немесе сауыққаннан соң 2 ай өткеннен кейін алынады.
Эпидемияға қарсы іс - шаралар: Құтырықпен ауырған немесе осы ауруға күдікті жануар жарақаттаған немесе түкіріктеген адамдар құтырма вирусын жұқтыру қаупі төнген адамдар деп есептеледі. Құтырық вирусын жұқтыру қаупі төнген адамдарды анықтаған медицина қызметкерлері аумақтық мемлекеттік санитариялық - эпидемиологиялық қадағалау органымен ветеринариялық қызметке олар туралы жедел хабарлауға (шұғыл хабарлама, телефонограмма) міндетті. Аумақтық мемлекеттік санитариялық - эпидемиологиялық қадағалау органы әрбір құтырма вирусын жұқтыру қаупі туралы жағдай бойынша хабар түскен әрбір жағдайда:
1) Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министірінің 2003 жылғы 19 ақпандағы Адамдардың құтырмамен науқастануының алдын алу туралы N140 бұйрығына сәйкес зардап шегушіні журналға (060 - У нысаны) тіркейді;
2) осындай жағдайларды эпизоотиялық - эпидемиологиялық тексеруді жүргізеді;
3)зақым келтірген жануарларды оқшаулау және оларды ветеринариялық қадағалауды тағайындау мақсатында ауданның (қаланың), обылыстың бас мемлекеттік ветеринариялық инспекторына зақым келтірген белгілі жануарлар туралы ақпарат береді;
4) құтырма вирусын жұқтыру қаупі төнген және емдеу - алдын ала иммундауды қажет ететін адамдардың топтарын анықтайды және оларды жарақаттану (кабинетіне), ал ол болмаған кезде - хирургиялық кабинетке жібереді. Құтырма вирусын жұқтырған адамдар халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы нормативтік құқықтық актілерге сәйкес емдеу - алдын ала иммундау курсынан өтеді. Құтырмамен ауыратын адамдар жұқпалы аурулар стационарларының жекелеген бокстарына жатқызылады [25; 26]. Егер адамды құтырған жануар тістесе, онда оны тез арада антирабикалық вакцинамен егу қажет. Ауру адам 15 күн бойы шамалы ғана жараланған жағдайда 20 күн, ауыр жараланғанда 25 - 30 күн. Сонымен қоса адамдар вакциналаудың толық курсынан өткізіледі. Оған осы мезгіл ішінде арақ - шарап ішуге болмайды, сондай - ақ екі айға дейін басқа ем шаралары жасалмайды [21].
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, құтыру адамдар мен жануарларға ортақ ең үлкен әлеуметтік және экономикалық шығынға әкелетін бес инфекциялық аурулардың қатарына кіреді. Ауру Азиядағы барлық елдерде және Еуропа, Африка, Оңтүстік және Солтүстік Америка, Австралия (160 - тан аса) елдерінде тіркеледі. Қазақстан аумғында құтырудың негізгі тасымалдаушылары - түлкі, қасқырлар, қаңғыбас иттер, мысықтар, шибөрілер, кеміргіштердің көтеген түрлері бар. 1963 - 1985 ж. аралығында құтырық вирусының 240 далалық изоляттары зерттелді. Құтырық барлық ауыл шаруашылық малдары, үй жануарлары мен жабайы жануарлардың, кеміргіштердің барлық түрінде кездесті [27; 30]. Республикамыздың қазіргі кезде ауыл шаруашылық малдар және жабайы жануарлар арасында құтырық індетінің табиғи ошағы тұрақты сақталуда. Елімізде аурудың таралу санының өсуі негізінен жылдың күз - қыс мезгілдерінде байқалады және олар кезеңдік сипатта ( әр 2 - 3 жыл сайын) болады. Ауыл шаруашылық малдарының ішінде құтырық ауруымен көбінесе ірі қара малы және қойлар шалдығады.Ет қоректілер арасынан кезеңдік құтырықтың таралуы індеттің табиғи- антропургиялық ошақтың түзілуіне әкеледі. 1999 - 2010 жылдар аралығында Ветеринариядағы мониторинг, референция, лабораториялық диагностика және әдіснамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекетік Университеті
Бекенов Нұрсұлтан Сырымбетұлы
Семей аймағында құтырық ауруының байқалуы және оны болдырмау шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В120200 - Ветеринариялық санитария
Семей
2020
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекетік Университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________Байгазанов А.Н.
__________________2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Семей аймағында құтырық ауруының байқалуы және оны болдырмау шаралары
Мамандығы: 5В120200 - Ветеринариялық санитария
Орындаған:
ВС-505 тобының студенті Бекенов Н.С.
Ғылыми жетекшісі:
в.ғ.к., доцент м.а. Марал К.
Норма бақылаушы
в.ғ.к., профессор м.а. Омарбеков Е.О.
Семей 2020
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ТЕРМИНДЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
2.1
СЕМЕЙ АЙМАҒЫНА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .
38
2.2
СЕМЕЙ АЙМАҒЫНЫҢ ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... .
41
2.3
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ ... ... ... ... .
43
2.4
АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАРДЫ ЖАППАЙ ҚОРҒАУ ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
2.5
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
48
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3.1
Зерттеу әдістері мен материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3.2
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 2007 жылғы 27 шілдедегі №319- III ҚРЗ (13.02.2012 берілген өзгерістер мен толықтырулармен ).
2. ҚазақстантРеспубликасының Техникалық реттеулер туралы Заңы. 2004 жылғы 9 қарашадағы №603- II ҚРЗ (10.07.2012 берілген өзгерістер мен толықтырулармен ).
3. ГОСТ 26075-84 Методы лабораторной диагностики бешенства.
4. Қазақстан Республикасының ветеринариялық заңнамасы. Астана, 2005.
5. Приказ Министра сельского хозяйства РК от 30 апреля 2015 года № 7-1393 Правила отбора проб, перемещаемых (перевозимых) объектов и биологического материала.
6. Қазақстан Республикасының Ветеринария туралы заңы. (10.07.2002 жылғы №№39-II ) (өзгертулер мен толықтырулар бойынша 09.07.13).
7. Аса қауіпті инфекциялық аурулардың алдын алу бойынша санитариялық- эпидемиологиялық талаптар санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы №136 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 10 сәуірде №10694 тіркелді.
8. Республикалық азаматтық қорғау қызметтері туралы ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2014 жылғы 18 маусымдағы № 303 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2014 жылы 17 шілдеде № 9593 тіркелді
ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР
Антидене - белгілі бір антигеннің әсерінен мал денесіне қалыптасып, қан сарысуында жиынтықталатын белок тектес заттар.
Балау - ауруды анықтау, табу, диагноз қою.
Вакцина - микробтардан, олардың тіршілік етуі сарынында қалыптасқан заттардан алынатын, малға белгілі бір жұқпалы ауруларды дарытпау үшін қолданылатын биологиялық пепарат.
Вирус - тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі.Олар рибонуклеин қышқылынан немесе дезоксирибонуклеин қышықылынан құралған нуклеопротеидтерден, сондай- ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан- кабсидтерден тұрады.
Гидрофобия - судан, сұйықтықтан қорқу.
Дауалау - жұқпалы аурудың алдын алу,яғни профилактикалау.
Диагностикалау (балау) - ауруды анықтау, диагноз қою.
Дезинфекция - сырттағы жұқпалы ауру қоздырғыштарын (бактериялар, вирустар) жою.
Дератизация - зиянкес кемірушілерді жоюға бағытталған шаралар.
Дистрофия - жасушалар мен тіндерде зат алмасуының бұзылуына байланысты дамитын патологиялық үдеріс.
Дегенерация - эволюциялық дамуында қарапайымдала түсу деген ұғымды білдіреді. Оны дегенерация немесе морфофизиологиялық регресс деп те атайды.
Зардаптылық - ауру қоздырушы микробтың инфекция қоздыру қабілеті.
Зooaнтpoпoнoздар - жануарлар мен адамға ортақ инфекциялық және инвазиялық аурулар тобы
Карантин - жұқпалы ауруларды ескертуге және зақымдану ошағын жоюға бағытталған санитарлық шаралар кешені.
Инфекциялық ауру - инфекцияның айқын көрінісі.
Инфекция - макроорганизмдерге патогенді микрооргпнизмдердің енуі нәтижесінде пайда болған биологиялық процесстер жиынтығы.
Патогендік - белгілі бір микробтың ауру тудыру қабілеті. Онымен тығыз байланысты ұғым-вируленттік-уыттылық, яғни белгілі бір микроб штамының ауру тудыру қабілетінің күшті-әлсіздігі.
Преципитация - иммунологиялық тұндыру реакциясы.
Серологиялық реакциялар - антиген мен антиденелердің әрекеттесуі нәтижесінде болатын реакциялар.
Уыттылық (вируленттік) - микробтың зардаптылық дәрежесі немесе өлшемі.
Штамм - генетикалық жағынан біркелкі микроорганизмдер өсіні.
Індет - індет процесінің орташа дәрежедегі таралу қарқыны.
Эпизоотия - малдардың жаппай инфекциялық ауруға ұшырауы.
Эпидемия - жұқпалы аурулардың халық арасына (белгілі бір жерге,елді мекенге) жаппай таралуы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БМҒБИ (ВГНКИ) - бүкілодақтық мемлекеттік ғылыми бақылау институты даярлаған вакциналар
ВНИ - ИВВиМ - ветеринариялық вирусология және микробиология ғылыми- зерттеу институты (научно-исследовательский институт ветеринарной вирусологии и микробиологии)
ВНИИ - Бүкілресейлік ғылыми- зерттеу институты (всероссийский научно- исследовательский институт)
ВНК-21 - сириялық атжалманның бүйрек торшаларының өсінділері (Перевиваемая линия клеток почки новорожденного сирийского хомячка)
ДПР - диффузиялық преципитация реакциясы.
ЖАО - жергілікті атқарушы орган
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
ҚРАШМ - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі
РНҚ - Рибонуклеин қышқылы
ПР - преципитация реакциясы
МКК - мемлекеттік коммуналдық мекеме
ИФА - иммуноферменттік анализ
Хб - халықаралық бірлік.
КІРICПE
Қазақстан Pecпубликacының xaлық шapyaшылығының eң бacты caлacының бipi ayыл шapyaшылығы бoлып тaбылaды. Қaзaқcтан eжeлдeн мaл шapyшылығымeн aйнaлыcып келедi. Мaл шapyaшылығының нeгiзгi дaмыған салалары қой мен ірі қара малдары, сонымен қатар жылқыда жақсы көбейген. Осымен қоса, білікті мамандар саны да осыған байланысты артуда. Дәpiгep - aдaм бaлacын eмдece, мал дәpiгepi - aдaмзaтты eмдeйдi. Барлық aypyды aлып қapacaқтa, зepттey нeгiзiндe бaрлық aдaм ayрyлapы жaнyapлaрдaн жұғaтыны aнық болды . Coндықтaн aдaмдapғa coл аурулар жұқпac үшiн мaл дәpiгepлepi, яғни мына біздep жoғаpы дәpeжeдe бiлiмдi игepiп, жaқcы жұмыc жасауға міндеттіміз. Aдaмзaттың өмipiнe қaуiп төндipeтiн және өлiмiнe әкeп coғaтын ayрyлapдaн caқтандыpyымыз кepeк. Мiнe осындай ayрyлapдың бiрi - құтыpy ауруы. Құтыpy - зooaнтpoпoнoзды аypy. Яғни, aдaмдap мeн жaнyapлapдың өмipiнe және әлеуметтік- экономикалық зор зиян кeлтipeтін aca қayiптi аypy. Бұл індет бүкіл әлем бойынша таралған және халықаралық ұйымдармен бақыланады. Жұқпалы аурулардың құрылымы 150 - ден астам елде тіркелген. Құтырық адамдарға 3000 жылдан астам уақыттан белгілі. Бұл аурудан жыл сайын 35 - 55 мың адам және 1 миллионнан астам жануарлар өледі. Халықаралық ұйымдардың айтуынша, құтырық жануарлар мен жануар тектес өнімдер саудасын жүзеге асыруды ұйымдастыру, денсаулық сақтау және екі ел ішінде және халықаралық экономикаға айтарлықтай әсер ететін аурулар тобына кіреді. Құтырық Республиканың барлық облыстарында әсіресе Солтүстік, Батыс және оңтүстік өңірлерде кездесуде. Сонымен қатар Шығыс Қазақстан облысында кейінгі жылдары Аягөз, Үржар, Жарма, Бесқарағай, аудандарында тіркелген. Құтырықтың вирустық зооантропонозды ауру екенін ескерсек індеттің ашылмаған қыр - сырлары көп әліде зерттеуді қажет ететіндігі белгілі болып отыр. Бұл аурудың таралуы негізінен құтыpғaн eт қopeктiлepдiң үй жaнyapлapын жapaқaттayынaн бoлып табылады. Aл aдaмдapғa үй жaнyapлapы иттiң қaбyынaн, мыcықтың кeйдe құтыpғaн қacқыр нeмece түлкiлepдiң aдaмдapғa шaбyыл жacayынa бaйланыcты, тicтеуі apқылы ciлeкeйдeн жұғады. Қaзiргi yaқыттa көп елдерде жaнyapлapдың құтыpy aypyынa шaлдығyы негiзгi ғaлaмдық пpoблeмaлapдың бipiнe aйнaлды. Oл жүйкe жүйeciн зақымдап, шашыранды полиэнцефаломиелитпен ерекшеленетін, жіті түрде өтетін өте қауіпті жұқпалы ауру. Аурудың қоздырғышы - рабдовирустар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Семей аймағы бойынша 2014 - 2018 жылдар аралығындағы құтырық ауруының таралуын зерттеп, құтырық ауруының адам баласына әкелетін зардабын және ауруды болдырмаудың себептерін анықтау болып табылады. Бұл мақсатты шешу үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Аймақ бойынша соңғы 2014-2018 жылдардағы құтырық ауруының таралуы туралы мағұлмат беру;
- өңірдегі ауру ошақтарын анықтау;
-Семей аймағына қарасты елді мекендерде ауруды болдырмау, құтырық ауруының алдын-алу, ауруға қарсы жүргізілетін ветеринариялық- санитариялық іс - шаралармен таныстыру. Дипломдық жұмыс құрылымы және көлемі Дипломдық жұмыс 72 бетте компьютермен терілген, кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеулер, қорытынды, тәжірибелік ұсыныстар, қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады және 17 кестемен 7 суретпен көркемделген.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Е. И. Қасымовтың мәліметінше құтырық (Бешенство, Rabies) - орталық жүйке жүйесінің зақымдануынан аггресивтілікпен, тістеу, құтыру, жартылай салдану, судан қорқу, сілекей шұбыру, т.б. белгілермен ерекшеленіп, жіті өршитін вирустық ауру. Ауру қоздырушысы - рабдовирус, айқын нейротропизм қасиетімен сипатталады. Яғни тек нерв торшаларына орнығуға, онда сақталып, өсіп - өніп, жарақаттауға талпынған вирус. Нерв торшаларында өсіп - өніп, онда арнайы Негри денешіктерін түзеді [1].
Т. Сайдулдиннің пайымдауынша құтыру өте ерте заманнан белгілі. Ол туралы мәліметтер Вавилонның б.з.д. 2300 жылы жасалған заңдар жинағында кездеседі. Демокрит (б.д.д 5- ғ), Аристотельдің (б.д.д 4- ғ), Әмір темірдің (14- ғ) көне жазбаларында айтылған. Алғаш рет тәжірибе жүзінде 1804 ж. Францияда Цинке дәлелдеген. Құтырық қоздырушысының вирус екендігін бұдан кейін 1903 жылы Ремленже мен Риффатбей дәлелдеді. Румын ғалымы В.Бабеш және италяндық А.Негри кейіннен Бабеш-Негри денешігі деп аталып кеткен құтырыққа шалдыққан жануардың ми нейрондарының протоплазмасында болатын ерекше құрылымды ашты [2].
В. М. Нахмансон, Л. Г. Бурбаның мәліметтеріне сүйенсек құтырық ауруының қоздырушысы - ірі РНҚ- ның оқ пішінді формасы, рабдовирустар тұқымдасы, лиссавирустар туыстығына жатады. Вирион ұзыындығы - 180 нм, диаметрі - 7,5 - 8 нм. Вирионның сыртқы бетіндегі қылқандары екі қабатты липидті қабыққа бекіген. Вирионның құрамы теріс зарядталған сегменттелмеген бір спиральді РНҚ: вирус спецификалық транскриптаза (L), нуклеопротеин (N), фосфопротеин (NS), вирустың ішкі қабықшасында орналасқан матриксті протеин (М), беткейлік дөңестер тудыратын гликопротеин (G). Вирус негізінен ауру жануардың миының сұр затында, аммони мүйіздерінде, ми жарты шарларында, мишықта жиналып көбейеді [3]. Вирус әр түрлі химиялық, физикалық, биологиялық факторларға төзімді болып келеді. Құтыру вирусы 23 градуста 28 - 53 күннен кейін, 35 грудуста 20-22, 50 градус та бір күннен кейін, 60 градуста 5-10 минуттан соң тіршілігін жояды. Шіри бастаған материалда 2 - 3 апта бойы тіршілігін жоймайды. Оның уыттылығы 0,5 проценттік фенолда, 4 градус жылылықта 2 ай ішінде, 1 процент формалинде - 24 сағатта жойылады. Ал қоздырғышы керісінше суыққа өте төзімді келеді [4; 21]. Туыстастығының ішінде 12 генотипі бар. Олар:
oo Классикалық құтырық (RABV) ;
oo Африкалық құрлықта анықталған Lagosbat (LBV), Mokola (MOKV), Duvenhage (DUVV) вирусы;
oo Жарқанаттардың 1 - ші (EBLV1) және 2 - ші(EBLV2) типті еуропалық лиссавирусы;
oo Жарқанаттардың аустралиялық лиссавирусы(ABLV) [9; 23];
oo Шығыс сібірде анықталған Irkut (IRKV) вирусы;
oo Батыс Кавказ жарқанаттарының вирустары (WCBV),
oo Орталық азияның вирусы Aravan (ARAV) және Khujand (KHUV);
oo Кенияда жарқанаттардан анықталған жаңа Shimonibat (SHIBV) вирусы;
oo Германияда жарқанаттардан анықталған BokelohBat (BBLV) вирусы, бірақ қазіргі таңда жеке генотип ретінде мойындалмаған [23; 24; 25]. Бұл ауру жергілікті және жабайы жануарлар арасында тропикалық елдерде кеңінен таралған. Аурулар Кипр, Ямайка, Батыс аралдарында тіркелмеген [5]. Құтыру ауруының екі түрі бар: 1- табиғи түрі немесе орман құтырығы деп аталатын жабайы жыртқыштардың таратуы, 2 - қала типі, үй жануарлары ауырған кезде (негізінен иттер мен мысықтарда) және аурудың басты таратушылары- иесіз жануарлар [6]. Ғылыми әдебиеттердегі деректер бойынша негізінен, вирусты таратушылар қатарына түлкілер, қарсақтар, жабайы иттер, шибөрілер жатады. Сонымен қатар қаңғыбас иттер мен мысықтардың көбеюі осы мәселені одан ары ушықтыруда. Ірі қара және ұсақ малдардың, иттердің, мысықтардың ауруы негізінен құтырықтың табиғи энзоотиялық аймағына байланысты болады. Құтырықпен барлық жылы қанды, үй және жабайы жануарлар, сонымен бірге адам да ауырады. Ит тектестер, сусар тектестер, жарқанат, кемірушілердің көптеген түрлері және үй мысығы аса бейім. Бұлардан адам мен төрт түлік малдың бейімділігі төмен, ал құстардың бейімділігі өте төмен. Жас жануарлар ересектерінен қарағанда құтырық вирусына сезімтал келеді. Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның қоздырушысының табиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет қоректілер, ал кейбір өлкелерде - жарқанат. Аурудың көзі - сілекейімен құтырманың вирусын шығаратын және оны тістегендегі жара арқылы беретін жануар. Адам мен малды ауру ит, қасқыр, түлкі қапса өте қауіпті. Статистикалық мәліметтер бойынша құтырудың 60 % ит қапқанда, 10 % басқа жануарлардан жұғады. Қазақстанның жағдайында құтырықтың ең басты таратушысы - түлкі, ал үй жануарларының ішінде бұл ауруға ең жиі шалдығатыны - сиыр. Түлкінің өсіп - өну ерекшеліктеріне байланысты, атап айтқанда, жаңа ұрпағының жетіліп күшіктеуіне дейінгі уақыт 2 - 3 жыл өткен сайын құтырық оқтын-оқтын жиі байқалып тұрады. Бұл осы аурудың кезеңдік сипаты. Сонымен қатар оның маусымдық ерекшеліктері де байқалады, әсіресе қысқа қарай немесе қыстың көктемге ауысқан кезінде жиілейді. Оның себебі де ауруды тарататын жыртқыштардың тіршілігіне, олардың қысты күні жыныс белсенділігінің артыуына байланысты. Бұл кезде еркек аңдар бір - бірімен таласып, денелерін жарақаттайды. Құтырық түлкі, қасқыр, қарсақ және иттерге бір - бірін тістеген сәтте жұғады. Ал алиментарлық жолмен жұғуының індет тудырарлықтай маңызы түпкілікті айқындалған жоқ [2; 7; 8 ].
oo Құтырық қоздырушысының денеге түсетін негізгі көзі - ол құтырған жануардың тістеген жері - ошақ жара, вирус денеге түскеннен кейін аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы ОЖЖ бағытында алдымен жұлынға, оның гангли түйіндеріне, соңына қарай миға өтеді. Мидың ганглиозды түйіндерінде өсіп - өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің дамуына әкеліп соқтырады. Мидан вирус қайтадан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі. Сілекейде вирус ауру белгілері көріне бастағанға дейін 5-10 күнде табылады. Онда интрамуральді жүйке түйіндерінде көбейе келіп, жүйке торшалары залалданған кезде вирус без түтігіне өте отырып сілекеймен араласады. Мидан қоздырушы көздің тор қабаты мен мүйіз қабатына, бүйрек үсті безіне жетеді. Сонымен қатар денеде вирус аэрогенді жолдар мен сөл және қан арқылы да таралуы мүмкін. Жүйке жүйесінде қоздырушының әсерінен қабыну процестері, күрделі зақымдар дамиды [9].
oo Инкубациялық кезең бірнеше күннен бірнеше жылға дейін созылады, бірақ көбінесе 30 күннен аспайды. Инкубациялық кезеңнің ұзақтығы құтырған жыртқыштың тісінен болған жарақаттың шамасы мен түскен орнына, тереңдігі, таланған малдың төзімділігіне, жасына байланысты, вирустың мөлшері мен уыттылығына және тағы басқа көптеген факторларға байланысты болады. Тәжірибе жүзінде ауру жұқтырылған иттен, жазылған соң 350 күнге дейін құтырық вирусы бөлінген. Инкубациялық кезең жас төлде ересек малмен салыстырғанда қысқарақ болады [7;10].
oo Клиникалық белгілері әр түрлі жануарларды ұқсас болады. М.А. Добиннің айтуы бойынша жылқыда аурудың өршіген түрінің бірінші белгілері - үркектік, мазасыздану, кейде тістелген жерін үйкеу. Несеп шығаруға бейімделген сыңайы желілейді, тышқаншық тигендей қипалақтай береді. Көтерілу белгілері шылбырын үзіп, босануға тырысуы өшпенділігінің артуы арқылы білінеді. Кейде жыныстық қозуы байқалады. Көтерілу жабырқауланумен алмасады, жануар мүлгіп тұрады. Жұтынуы қиындап, кісінеген дыбысы булығып шығады, аузынан шұбырып сілекей ағады. Бастың , әсіресе жағының бұлшық еттері бүлкілдеп, дірілдеп тұрады. Ауру басталған соң 2 - 3 күннен кейін артқы аяғы салданып, сүйрете бастайды, біртіндеп бүкіл денесінен жан кетіп, 3 - 4 күн ішінде өліп кетеді. Жабайы жыртқыштардан жұққанда ауру салданған түрінде өтеді де, көтерілу кезеңі байқалмауы мүмкін [11]. М.А. Добиннің мәліметі бойынша қой мен ешкіде де өршіген құтыру кезінде басқа жануарларға әсіресе итке өшпенділігі байқалады. Ауырған малдар тістерін шықырлатып аяғын тартынып, сүзісе береді. Әдетте жыныстық қозу белгілерін береді. Сіілекейлері шұбырып, денесі салдана бастайды. Екінші күннен бастап - ақ денесінің артқы жағы бұлғақтанып кенеттен құлап қалады. Құтырықтың салданған түрі көтерілу және өшпенділік белгілерінсіз өтеді [11].
И.А. Бакуловтың айтуы бойынша құтыру жылықандылардың барлығына қауіпті жұқпалы ауру. Тістеу арқылы берілумен және орталық нерв жүйесінің ауыр зақымдану белгілерімен жіті өтетіндігін сипаттады. Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға, соңынан миға өтеді. Қоздырушының мидың сұр затында өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеліп соғады. Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі [12].
Құтырық ауруын клиникалық белгілеріне және эпизоотологиялық деректерге сүйене отырып анықтайды. Сонымен қоса өлген мал миын зертханада зерттеп Бабеш - Негри денешігінің бар немесе жок екендігін тексереді немесе Иммунды - люминесценттік микроскоп және преципитация реакциясы (ПP) арқылы зерттеу жұмысын жүргізеді, лабораториялық жануарларға ауру жұқтырып, оларды биологиялық тексеруден өткізе отырып та анықталады. Құтыруды листериоз, Ауески ауруларынан ажырата білу керек. Ол үшін осы аталған аурулардың белгілерін, эпизоотологиялық деректерін салыстырады [1;13]. Індеттанулық балау. Шаруашылыққа, елдi мекенге талдау жасағанда анықталатын деректер:
1. Аймақта құтырық ауруының ақырғы рет орын алған уақыты.
2. Аймақтағы тiршiлiк жасайтын ет қоректiлердiң түрлерi, (әсiресе қасқыр, түлкi, қарсақ) олардың саны.
3. Жануарлардың бiр - бiрiне немесе адамдарға қарсы бөгде әрекет жасаған кездерiнiң болған, болмағаны.
4. Аймақтағы ит пен мысықтардың саны, олардың қандай жағдайда ұсталатыны және құтырыққа қарсы вакцинамен егiлетiндiктерi.
5. Аймақта қоқыс төгетiн, өлексенi утильдейтiн жерлердiң бар, жоқтығы.
Құтырықты клиникалық белгiлерi арқылы балағанда, қазiргi кезде малдың, әсiресе сиырдың бұл аурудың классикалық (тыныш және елiрген) түрiмен ғана емес, атиптік (ауруға тән емес) түрде де ауыратыны ескерiлуi керек. Атиптік түрде ауырған сиыр малының аяқ астынан iшi кеуiп, дене мүшелерiнiң толық немесе жартылай салдануы байқалады. Құтырықта патология-анатомиялық өзгерiстер айқын байқалмайды. Күйiс қайыратын малдың жалбыршақ қарнында кеуiп, кептелiп қалған азықты көруге болады. Ет қоректiлердiң асқазанында әртүрлi қоректiк азық, азық емес бөгде заттар кездеседi. Көп жағдайда малдың аш iшегiнiң қабынып, қанталағаны, ісінулер кездеседі. Сирек жағдайда бауырда, бүйректе және жүректе паренхиматозды дегенерация болады. Тамырларда гиперемия байқалады және мидың ісінуі, сыртқы қабығында өте ұсақ нүктелі қанталаулар байқалады [1; 14]. Лабораторияда малдың миынан ИФР, ДПР арқылы құтырық вирусының антигенi, одан жасалынған жағындылардан микроскоп арқылы Бабеш - Негри денешiктерi анықталып, биологиялық сынама қойылады. Ғылыми еңбектерде құтырықты балауға бiрнеше серологиялық реакциялар (ДПР, ПГАР, СР, ИФА) әр түрлi антигендермен қойылып, лабораториялық практикаға қосымша әдiс ретiнде ұсынылып жүр. Серологиялық реакциялар арқылы вакцинамен егiлген жануарлардың қан сарысуындағы вакциналық антиденелердi де анықтауға болады [13;15].
Құтырық ауруын әр қашан бақылауды ұстау үшін заманауи диагностика мен иммунопрофилактиканың орны ерекше.
Материал алу үшін тiрi малдан сiлекей, көзiнiң қарашығынан жағынды алынады. Алынған материал иммунды-флуоресценттi реакциясымен зерттеледi. Мал өлген кезде лабораториялық зерттеуге ұсақ малдың толық өлексесi, iрi малдың басы немесе миы (бөлiнбеген күйiнде) алынады. Қажет болған жағдайда малдың миы 50% - ды глицеринмен консервацияланады. Малдың өлексесi немесе басы целофан қапқа, миы арнаулы стерилденген шыны сауытқа салынады. Сауыттың аузы тығындалып, тығынның айналасы парофинмен дәнекерленедi. Алынған патологиялық материал су өтпейтiн қағазбен оралып, жолдама құжатпен бiрге жуық арада лабораторияға зерттеуге жiберiледi. Құтырық вирусының адамға жұғатыны ескерiле отырып, лабораториялық зерттеуге материал алғанда, санитариялық ережелер қатаң түрде орындалуы тиіс. Ветеринария дәрiгерi материал алмас бұрын, үстiне халат пен алжапқыш, басына қалпақ, қолына қолғап, аяғына резеңке етiк киiп, көзiне көзiлдiрiк, бетiне дәкеден маска тағады. Жеткiлiктi мөлшерде дезинфекциялық ерiтiндi, 70% - ды спирт, йод тұнбасы дайын болуы қажет [16; 19].
Лабораториялық зерттеу реті - малдың миы стерильденген жағдайда жарылып, оның бөлiктерiнен: Аммонов мүйiзiнен, мишықтан, ми қыртыстарынан, сопақша мидан (әрқайсысынан) екiден, барлығы 8 жағынды алынады. Төртеуiнен телiмдi Бабеш - Негри денешiктерi, қалғандарынан ИФР-дiң тура қойылымы арқылы құтырық вирусының антигенi анықталады. Жағындылар жарық және люминисценттi микроскоптар арқылы зерттеледi. Ми ағзасынан алынған патологиялық материал ДПР - мен зерттелiп, лабораториялық жануарларға биосынама қойылады. Телiмдi (спецификалық) денешiктердi анықтау үшін алынған жағындылар Селлерсу, Муромцев, т.б. әдiстермен боялып, жарық микроскоп арқылы қаралады. Селлерсу тәсiлiмен боялғанда протоплазмада телiмдi Бабеш-Негри денешiктерi сопақша келген, бұрыштары айқын, күлгiн қызыл түстi денешiктер түрiнде, ал Муромцев әдiсiмен боялғанда ашық сия түстес торшаларда - қою көк түстi денешiктер ретiнде көрiнедi. Бабеш - Негри денешiктерiнiң анықталуымен құтырыққа түбегейлi балау қоюға болады. Бiрақ кейбiр жағдайда сау жануарлардың (әсiресе мысық пен тышқанның), сонымен бiрге жыланның уымен уланған немесе электр тоғынан өлген иттiң миынан Бабеш - Негри денешiктерiне ұқсас денешiктердi кездестiруге болады. Мұндай жағдайда, денешiктердi иммунды флуоресценттi әдiстi қолдану арқылы ажыратады. Құтырыққа шалдыққан жануарлардың 60 - 85% - да ғана Бабеш-Негри денешiктерiнiң анықталуына байланысты, бұл iндетке тән болжамдар болып жағындылардан телiмдi денешiктер анықталмаған жағдайда патологиялық материал ИФР, ДПР, биологиялық сынама арқылы зерттелiнедi. ИФР реакциясы құтырықты балауға қолданылатын негiзгi және экспресс әдiс болып саналады. Реакцияның қойылу реттiлiгi: мидың әр бөлiгiнен алынып, суытылған ацетонмен (8 - 100оС) бекiтiлген жағындыларға құтырық вирусына қарсы алынып флуоресценцияланған (арнайы бояумен боялған) иммундыглобулиндi қосады. Иммунды кешеннiң (антиген - антидене) түзiлгенiн люминесценттi микроскоп арқылы қарап анықтайды. Реакцияның дұрыстығын бақылау мақсатында патологиялық материалдан дайындалған жағындымен қатар, сау тышқанның тұтас миынан дайындалған жағынды да осы жолмен зерттеледi. Егер де патологиялық материалдан дайындалған жағындыдан жарқыраған, ашық жасыл түстi әртүрлi формадағы нүктелер көрiнсе, реакцияның нәтижесi құтырыққа оң деп бағаланады. Бақылау мақсатымен дайындалған жағындыда жұлдыз тәрiздi жарқыраған нүктелер болмауы тиiс [17; 18]. ДПР әдiсімен көше құтырығының вирусынан өлген иттiң консер- вацияланбаған миы немесе биологиялық сынамада қолданылған жас ақ тышқандардың ми ағзасы зерттеледi. Реакция мөлтек түрде, үстiне 1 - 1,5% - ды агар гелi құйылған төсенiш шыныда қойылады. Алдын ала агар гелiнiң бетiне реакцияның компоненттерiн құюға арнап, ойықтар жасалынады. Нәтижелi оң реакия алу үшiн ойықтарды мынандай түрде орналастыру қажет: А - Аммонов мүйiзi; Б - ми қыртысы; С - мишық; Д - сопақша ми; "+" - оң бақылау; "-" - терiс бақылау; 1, 2, 3, 4 - тиiмдi иммунды глобулиндердiң әртүрлi (1:2, 1:4, 1:8, 1:16) сұйытындылары малдың әр бөлiгiнен алынып дайындалған ұнтақтарды пинцет арқылы агар гелiндегi ойықтарға тәртiппен орналастырып, үстiлерiне арнайы иммунды глобулиннiң әртүрлi сұйытындылары қосылады. Реакцияның нәтижесi 6, 24, 48 сағат өткенде есепке алынады. Егер, ми ұнтақтары мен иммундыглобулин сұйытындылары орналасқан ойықтар аралығында преципитация сызығы түзiлсе - реакциясының оң нәтиже көрсеткенi, яғни зерттелген патологиялық материалда құтырық антигенiнiң болғаны. Реакцияның оң және терiс бақылауларында өздерiне сәйкес оң және терiс нәтижелер алынуы тиiс. Патологиялық материалдан телімді Бабеш - Негри денешiктерi анықталмай, ИФР мен ДПР терiс нәтиже көрсеткен жағдайда, биологиялық сынама қойылады [1; 13;19].
Биологиялық сынама 6 - 10 (саны) ақ тышқанның бауырындағы балаларына қойылғаны тиiмдi, себебi олар құтырық вирусының барлық түрлерiне сезiмтал. Мидың әр бөлiгiнен дайындалған 10% - ды езiндi сынамаға алынған ақ тышқандардың жартысының (50%) миына, қалғандарының танауының терi астына енгiзiледi. Дозасы: миға 0,015 - 0,03, ал терi астына 0,1-0,2 см3 (тышқанның салмағына байланысты). Сынамаға алынған тышқандар 30 күнге дейiн бақылауға алынады. 48 сағат аралығында өлгендерi есепке алынбайды. Патологиялық материалда құтырық вирусы болса, сынамадағы тышқандар 6 - шы, 10 - шы, 20 - шы күндерi ауруға тән клиникалық белгiлер берiп, өле бастайды. Өлгендерiнiң миы, жоғарыда аталған әдiстермен зерттелiнедi. Сынамаға алынған ақ тышқандардың миынан Бабеш - Негри денешiктерi немесе құтырық вирусының антигенi анықталса - биологиялық сынаманың нәтижесi оң деп бағаланады. Биологиялық сынама қою әдісі сенімді тесттерге жатады және елімізде 65 жылдан астам уақыт бойы қолданылуда. Әдістің артықшылығы техникалық оңайлығы және сезімталдығы 100% және тышқанның миынан көп мөлшерде вирусты бөліп алуға болады. Әдістің кемшілігі зерттеу уақытың ұзақтығы (40 күнге дейін), қоздырғыштың сыртқы ортаға бөліну қаупі, виварилерде тірі жануарларды ұстау үшін оларды бөлмелерге орналастыру, оларға күтім жүргізетін қызметкерлердің барлығы экономикалық жағынан үнемсіз [20]. Дауалау және арылу шараларын жоспарлау мақсатымен жүргiзiлетiн шаралар мал дәрiгерлiк заң кiтаптарында көрсетiлген нұсқауға, вакцинаны қолдануға арналған түсiнiктемеге және iндеттанулық талдауға негiзделiп жоспарланады. Жоспар құру кезінде қамтылатын басты мәселелер:
1. Аймақтағы дала аңдарының оның ішінде түлкi тектестердiң санының қалыпты мөлшерден аспауын қадағалау, реттеу. Халықаралық iндеттанулық бюроның шешiмi бойынша (1976) құтырықтан таза емес аймақтарда әрбiр 10 км2 жерде 1 - 2 түлкiден аспауы тиiс.
2. Аймақтағы ит пен мысықтардың саны есепке алынып, иесiздерiне қарсы арнайы шаралар қолдану.
3. Қазiргi кезде құтырықтың шығу қаупi бар елдi - мекендердi иммунды аймаққа айналдыру мақсатымен ондағы барлық жануарлар арнайы вакциналармен егiледi. Әсiресе аймақтағы барлық итттер мiндеттi түрде иммунделуi шарт.
Бұрынғы кеңес одағын құраған, қазiргi тәуелсiз республикаларда ит пен мысықты иммундеуге қойдың миынан алынып инактивацияланған (белсен- дiлiгi жойылған) фенол вакцина қолданылады. Практикада жануарлардың басқа түрлерi құтырықты дауалау және одан арылу мақсатымен адьювантпен деполанған тiрi вирус вакцинамен егiледi. Вакцина дайындап шығару әдістемесін бұрынғы Алматы зоотехникалық мал дәрiгерлiгi институтының мамандары ұсынған. Егiлген жануарлардың денесiнде құтырыққа қарсы иммунитет бiр жылға дейiн сақталынады. Вакцинаның кемшiлiгi: бiрiншiден тiрi, екiншiден құрамында қажетсiз (баласты) белоктардың көптiгiнен имундылығы төмен. Соңғы жылдары этанолмен инактивтелген құрғақ ВГНКИ вакцинасы және культуралы (ВНК - 21) инактивтелiнген пропиолактон вакцинасы практикада кең түрде сыналды. Москваның вирустық препараттарды зерттеу ғылыми институтында қойдың миынан дайындалып, пропиолактонмен инактивтелiнген вакцина шығарылды. Препарат ми ағзасының жарамсыз белоктарынан 80 - 90% тазартылған және де нейроаллергендiгi жоқ. Қазiргi кезде Қазақстанда құтырық ауруына қарсы ет қоректiлер моно - валенттi "Nobivak" вакцинасымен егiлiп жүр. Табиғаттағы аңдарды құтырыққа қарсы иммундеу қажеттiлiгi туындалған жағдайда, вакциналарды еттiң немесе iшкi ағзалардың кесiндiлерiне енгiзiп, аңдардың iнiне, жолдарына тастау арқылы дауалау шаралары iске асырылады. Құтырыққа қарсы жүргiзiлетiн жалпы және арнайы шаралар ауданның осы аурудан iндеттiк ахуалына байланысты жоспарланады. Аймақта iндеттiң ақырғы рет орын алған мерзiмi 2 жылдан аспаса, онда бұл өңiр құтырықтан таза деп саналады. Сонымен қатар біздің елде келесі вакциналарды қолданады: Щелково - 51 штаммнан құрғақ өсінділі инактивтелген вакцинаны, өсінділі лиофилизденген және ТС - 80 штаммнан өсінділі сорбировантты вакцинаны (ВНИ - ИВВиМ ), құтыруға қарсы ет қоректі жануарлардың оральды иммунизация үшін вирус вакцинасын (ВНИИЗЖ) [21,22].
Құтырыққа қарсы келесі шаралар жүргізіледі:
1. Эпидемиологиялық қадағалау (мониторинг). Иесіз жануарларды қадағалау тұрақты түрде өткізіліп отыруы тиіс, себебі құтырық бойынша жағдайды бақылауда ұстау және аурудың таралауына жол бермеу осы істерге тікелей байланысты. Құтырыққа барлық ауланған бұралқы жануарлар зерттелуі керек, оның негізінде жойылуы тиіс жануарлар айқындалып, диагноз нәтижелері жайында бірден ветеринариялық және медициналық қызметтерге хабар жеткізіліп отыруы керек. 2. Жалпылай вакциналау жұмыстарын жүргізу. Құтырыққа қатысты эндемиялық аумақтардағы вакцинацияланған антирабикалық антиденелердің аз дегенде (минимум) 70% иттердегі деңгейі 0,5 ХБмл болуы керек. Әдетте иттер мен мысықтарды жасы мен жынысына қарамастан жыл сайын вакцинациялайды. Жалпылай вакцинациялау үшін тек инактивирленген вакциналар пайдаланылады. Жабайы жануарларды пероралды вакцинациялап, иммундық күйін бақылауға алып отырады. 3.Иттер туыстастығы санын бақылауда ұстау. Үйсіз-күйсіз жануарлардың санын шектеу бойынша басты шара азықтық базасына шектеу қою. Бұл қымбат тұратын, дегенмен тиімді шара, болашақта оны тұрмыстық қалдық контейнерлеріне жетуіне шектеу қою, уақтылы дератизациялау, тұрғындармен ақпараттық-түсініктемелік жұмыстар жүргізу. Алынған нәтижелер талдауы көрсеткеніндей тұрғындар саны мен жануарлар санының тығыздығына қатысты деңгейлер әр облыстарда айтарлықтай айырмашылық құрайды, бұл өз алдына өңірлердегі эпизоотиялық жағдайға тікелей әсерін тигізеді. Аурудың таралу қауіпі жоғары аймақтарда жабайы етқоректілер санын реттеу және барлық үй жануарларын вакцинациялау ұсынылады, ондай аймақтар: Қостанай, Шығыс - Қазақстан, Ақмола, Батыс - Қазақстан облыстарында ірі қара малды; Атырау, Қостанай, Шығыс - Қазақстан, Батыс-Қазақстан облыстарында қой мен ешкі; Батыс - Қазақстан, Атырау облыстарында жылқы; Батыс - Қазақстан, Атырау облыстарында түйе. Ауру таралу қауіпі орташа немесе аз аймақтарда құтырық ошақтары пайда болған кездері айналдыра вакцинациялау өткізу ұсынылады. Жалпылай вакцинация өткізу ұсынылмайды. Сан түрінде келтірілген және графикалық бейнеленіп көрсетілген (визуализацияланған) нақтылы көрініс пен республика аумағында құтырықтың болжамды түрде прогрессивті дамуы қайшылық тұрғысындағы ескерту мен тиімді мемлекеттік антирабикалық бағдарламалар жасалуы керектігін ұғындыру деп қарастыруымыз керек.
Жеке және заңды тұлғалар құтырудың алдын алу бойынша санитариялық- эпидемияға қарсы (профилактикалық) іс - шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге (жануарлар иелерінің) мынадай шараларды сақтау керек:
* өздеріне тиесілі иттер мен мысықтарды ауданның (қаланың) мемлекеттік ветеринариялық - санитариялық инспекторының немесе мемлекеттік ветеринариялық дәрігерінің ұсынымы бойынша клиникалық тексеру және антирабикалық вакцинамен сақтандыру екпелері үшін ветеринариялық емдік - профилактикалық ұйымдарға жеткізу;
* құтыруға қарсы егілмеген иттерді жеке ауруларға, фермаларға, үйірлерге, отарларға және табындарға жіберуді шектеу;
* ауыл шаруашылығы және үй жануарларын жабайы жыртқыштар, иттер немесе мысықтар тістеген жағдайда, ауруға күдікті немесе тістелген жануарларды оқшаулауға қажетті шаралар қабылдау [23].
Адамдарды немесе жануарларды тістеген иттер, мысықтар және басқа да жануарлардың (құтырудың айқын белгілері бар жануарлардан басқа) иелері немесе қараусыз қалған иттер мен мысықтарды ұстайтын арнайы бригада оларды ветеринария мамандарының 10 күн ішінде оқшаулауы мен бақылауы үшін тез арада жақын ветеринариялық емдеу ұйымына жеткізеді. Жеке және заңды тұлғалар өз жануарларын құтыруға қарсы уақтылы вакцинациялауды және диагностикалауды қамтамасыз етеді. Профилактикалық егулерді жүргізу туралы актіге олардың иелерінің деректерін (аты - жөнін, мекен - жайын) көрсете отырып, вакцинацияланған иттер мен мысықтардың тізімдемесі міндетті түрде қоса беріледі. Жануарлардың паспортына тиісті белгілер қойылады. Құтыру бойынша эпизоотологиялық қолайсыз аймақтарда ауыл шаруашылығы жануарларын ( ірі қара мал, ұсақ мал, жылқы, түйе), иттер мен мысықтарды құтыруға қарсы жоспарлы профилактикалық иммундеу жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, ветеринариялық емдеу ұйымының рұқсаты бойынша адамдарды немесе малдарды тістеген жануар оны 10 күн ішінде оқшауланған үй - жайда ұстауға және оны ветеринариялық дәрігерлерге тексеруге беруге жазбаша міндеттеме берген иесінде қалдырылады. Оқшауланған жануарларды бақылау нәтижелерін осы аумаққа қызмет көрсететін ветеринария дәрігері арнайы журналда тіркейді және бақылау нәтижелері туралы ақпарат бақылау аяқталғаннан кейін 2 күннен кешіктірілмей жазбаша түрде зардап шеккен адамға егу жүргізетін ұйымға және зардап шегушінің тұрғылықты жері бойынша халықтың санитариялық - эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік орган ведомствосының аумақтық бөлімшесіне, жергілікті атқарушы орган (ЖАО) ветеринариялық бөлімшесіне, тиісті аумақтың ветеринария саласындағы уәкілетті орган ведомстволарының аумақтық бөлімшесіне хабарланады. Оқшаулау мерзімі аяқталғаннан кейін клиникалық сау малдар алдан ала вакцинацияланғаннан кейін оларды 30 күнтізбелік оқшаулап ұстау шартымен иелеріне қайтарылады. Құтырықпен ауырған жануарлар ветеринария саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен өлтіріледі [24; 25]. Құтырық бойынша қолайсыз елді мекендерде иттер мен мысықтардың көрмесін өткізуге, иттерді шығаруға және баулуға жол берілмейді. Жануарларды сату тоқтатылады, иттер мен мысықтарды қолайсыз пункттен тыс шығаруға және шектеу қойылған аумақ пен қауіп төндіретін аймақта жабайы жануарларды аулауға (хайуанаттар паркіне апару үшін, басқа аудандарға орналастыру мақсатында) тыйым салынады. ЖАО ветеринариялық бөлімшілері және халықтың санитариялық- эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік орган ведомствосының аумақтық бөлімшелері құтыру бойынша қолайсыз пунктерде мынадай іс- шарларды ұйымдастырады:
* тұрғындар арасында құтыру ауруының қауіптілігі және оның алдын алу шаралары туралы түсіндіру жұмыстарын жүргізу;
* құтыруға қарсы егулерді қажет ететін адамдарды анықтау үшін қолайсыз пункттің үй - үйлерін аралау, ит, мысық және басқа да жануарларды ұстау жағдайын тексеру, құтырумен ауыратын науқастарды, ауруға күдіктілерді және құтыруды жұқтыруға күдікті жануарларды анықтау;
* адамдар мен жануарларды тістеген, оқшауланатын және бақылауда ұсталатын жануарлардан басқа құтырумен ауыратыны анықталған иттерді, мысықтарды және басқа жануарларды өлтіріп, кейіннен өртеу;
* жабайы жануарлардың құтыру жағдайлары анықталған кезде жергілікті атқарушы органдар (ауылдық округтердің, аудандардың, қалалардың, облыстардың әкімдері) жабайы жануарларды, иттер мен мысықтарды аулау және жою бойынша іс - шараларды жүргізеді [25].
Құтырудың эпизоотиялық ошағында құтырумен ауыратын немесе ауруға күдікті малдар бөлініп алынған жануарлардың тобына (үйір, ферма, мал тобы, табын, отар) тұрақты бақылау орнатылады. Бұл малдарды күніне үш рет қарайды және антирабикалық вакцинаны қолдану нұсқаулығына сәйкес онымен профилактикалық егулер жүргізіледі. Егулерден кейін малдарды міндетті 60 күнтізбелік күн оқшаулау керек. Жабайы жыртқыш аңдар немесе иттер тістеген клиникалық сау малдарды, құтыруға қарсы егулерге және тұқымдастығына қарамастан өлтіріп, кейіннен өртейді. Ауыл шаруашылығы малдарын сою құтырумен ауыру жағдайы тіркелген орында жүргізіледі. Құтыру бойынша қолайсыз ферманың (үйір, мал тобы, табын, отар) клиникалық сау малдарының сүтін құтыруға қарсы егулер жүргізілгеніне қарамастан, 30 минут ішінде 800 - 850 С пастерлегеннен кейін немесе 5 минут бойы қайнатқан соң ғана адамдарға тамаққа пайдалануға немесе малдарға азық ретінде беруге рұқсат етіледі. Құтыру бойынша қолайсыз топтың клиникалық сау малынан алынған жүнді оның дезинфекциялауға жататын ветеринариялық ілеспе құжаттарда көрсете отырып, қожалықтан тығыз матадан жасалған ыдыспен қайта өңдеу кәсіпорындарына апарады. Құтыру ауруымен ауырған жануарлар, адамдар, және оларға күдікті малдардың болған орындары, күту заттары, сілекейлермен және басқа бөлінділермен ластанған киім мен басқа заттар ветеринария саласындағы нормативтік құқықтық актілерге сәйкес дезинфекциялануы тиіс. Құтыру вирусын жұқтыру тәуекеліне ұшыраған адамдарды анықтаған медицина қызметкерлері олар туралы халықтың санитариялық - эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік орган ведомствосының аумақтық бөлімшесіне және ветеринариялық қызметке шұғыл хабарлайды. Шектеуді жергілікті атқарушы органдардың шешімімен (ауданның (қаланың), облыстың бас мемлекеттік ветеринарлық инспекторы мен ауданның (қаланың), облыстың бас мемлекеттік санитариялық дәрігерінің бірлескен ұсынымы негізінде) жоспарланған алдын алу және эпидемияға қарсы іс-шараларды орындау шартымен жануарлар ауруының соңғы жағдайы күнінен бастап, ең соңғы ауырған жануар өлгеннен кейін немесе сауыққаннан соң 2 ай өткеннен кейін алынады.
Эпидемияға қарсы іс - шаралар: Құтырықпен ауырған немесе осы ауруға күдікті жануар жарақаттаған немесе түкіріктеген адамдар құтырма вирусын жұқтыру қаупі төнген адамдар деп есептеледі. Құтырық вирусын жұқтыру қаупі төнген адамдарды анықтаған медицина қызметкерлері аумақтық мемлекеттік санитариялық - эпидемиологиялық қадағалау органымен ветеринариялық қызметке олар туралы жедел хабарлауға (шұғыл хабарлама, телефонограмма) міндетті. Аумақтық мемлекеттік санитариялық - эпидемиологиялық қадағалау органы әрбір құтырма вирусын жұқтыру қаупі туралы жағдай бойынша хабар түскен әрбір жағдайда:
1) Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министірінің 2003 жылғы 19 ақпандағы Адамдардың құтырмамен науқастануының алдын алу туралы N140 бұйрығына сәйкес зардап шегушіні журналға (060 - У нысаны) тіркейді;
2) осындай жағдайларды эпизоотиялық - эпидемиологиялық тексеруді жүргізеді;
3)зақым келтірген жануарларды оқшаулау және оларды ветеринариялық қадағалауды тағайындау мақсатында ауданның (қаланың), обылыстың бас мемлекеттік ветеринариялық инспекторына зақым келтірген белгілі жануарлар туралы ақпарат береді;
4) құтырма вирусын жұқтыру қаупі төнген және емдеу - алдын ала иммундауды қажет ететін адамдардың топтарын анықтайды және оларды жарақаттану (кабинетіне), ал ол болмаған кезде - хирургиялық кабинетке жібереді. Құтырма вирусын жұқтырған адамдар халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы нормативтік құқықтық актілерге сәйкес емдеу - алдын ала иммундау курсынан өтеді. Құтырмамен ауыратын адамдар жұқпалы аурулар стационарларының жекелеген бокстарына жатқызылады [25; 26]. Егер адамды құтырған жануар тістесе, онда оны тез арада антирабикалық вакцинамен егу қажет. Ауру адам 15 күн бойы шамалы ғана жараланған жағдайда 20 күн, ауыр жараланғанда 25 - 30 күн. Сонымен қоса адамдар вакциналаудың толық курсынан өткізіледі. Оған осы мезгіл ішінде арақ - шарап ішуге болмайды, сондай - ақ екі айға дейін басқа ем шаралары жасалмайды [21].
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, құтыру адамдар мен жануарларға ортақ ең үлкен әлеуметтік және экономикалық шығынға әкелетін бес инфекциялық аурулардың қатарына кіреді. Ауру Азиядағы барлық елдерде және Еуропа, Африка, Оңтүстік және Солтүстік Америка, Австралия (160 - тан аса) елдерінде тіркеледі. Қазақстан аумғында құтырудың негізгі тасымалдаушылары - түлкі, қасқырлар, қаңғыбас иттер, мысықтар, шибөрілер, кеміргіштердің көтеген түрлері бар. 1963 - 1985 ж. аралығында құтырық вирусының 240 далалық изоляттары зерттелді. Құтырық барлық ауыл шаруашылық малдары, үй жануарлары мен жабайы жануарлардың, кеміргіштердің барлық түрінде кездесті [27; 30]. Республикамыздың қазіргі кезде ауыл шаруашылық малдар және жабайы жануарлар арасында құтырық індетінің табиғи ошағы тұрақты сақталуда. Елімізде аурудың таралу санының өсуі негізінен жылдың күз - қыс мезгілдерінде байқалады және олар кезеңдік сипатта ( әр 2 - 3 жыл сайын) болады. Ауыл шаруашылық малдарының ішінде құтырық ауруымен көбінесе ірі қара малы және қойлар шалдығады.Ет қоректілер арасынан кезеңдік құтырықтың таралуы індеттің табиғи- антропургиялық ошақтың түзілуіне әкеледі. 1999 - 2010 жылдар аралығында Ветеринариядағы мониторинг, референция, лабораториялық диагностика және әдіснамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz