Шығыс Қазақстан облысы Уржар аумағындағы мал шаруашылығындағы бруцеллез індетінің таралуын зерттеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________Серикова А.Т.
__________________2017 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Үржар ауданы бойынша бруцеллез ауру кезіндегі ветеринариялық- санитариялық іс-шараларын ұйымдастыру
Мамандығы: 5В120200 - Ветеринариялық санитария
Орындаған:ВС-203 тобының студенті
Тарту Қ
Ғылыми жетекшісі: ас профессор Нуркенова М.Қ
Семей
2017
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Терминдер мен анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
2 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Үржар ауданының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-52
2.2 Азаматтық қорғаныс және жануарларды жаппай қорғау ..52-53
2.3 Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... 54
2.4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58-
3 Өзіндік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.1 Зерттеу әдістері мен материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-
3.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
1
2
Нормативтік сілтемелер
1. Закон Республики Казахстан от 10 июля 2002 года О ветеринарии
2. Приказ МСХ РК от 29.06.2015 г. № 7-1587 Об утверждении Ветеринарных (ветеринарно-санитарных) правил.
3. Приказ МСХ РК от 30.04.2015 года № 7-1393 Об утверждении Правил отбора проб перемещаемых (перевозимых) объектов и биологического материала.
4. Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 11 июня 2014 года № 16-07296 Об утверждении Правил проведения диагностических исследований.
5. Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 июня 2014 года № 16-07332 Об утверждении Правил планирования и проведения ветеринарных мероприятий против особо опасных болезней животных.
6. Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 декабря 2014 года № 7-1700 Об утверждении Правил карантинирования животных.
Терминдер мен анықтамалар
Бруцеллез - жаппай іш тастаумен, дене қызуының көтерілуімен және сыртқы белгілерінің әр түрлілігімен сипатталатын антропозоонозды індет.
Иммунитет - ағзаның генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде инфекциялық емес агенттерді жұқтырмаушылығы.
Антигендер - ағзада иммунды жауап тудыратын бөгде заттар.
Антиденелер - жұқпалы ауру қоздырушыларына және генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде заттарға қарсы бағытталған ағзаның лимфоидтық жасушаларынан тұратын маңызды қорғаныс факторлары.
Агглютинация - антиген мен антидененің желімделуі.
Агглютинат - антиген мен антидене кешені
Аллергия - ағзаға қайтадан енген кезде жоғары сезімталдықпен білінетін белгілі бір антигенге бағытталған жай-күй реактивтілігі.
Серологиялық реакция - антиген мен антидененің әрекеттесуі нәтижесінде жүретін реакция.
Диссоциация - бактерияның дамуы кезіндегі оның биологиялық қасиетінің өзгеруіне ұласатын, терең морфологиялық, функционалдық және биохимиялық өзгерістердің өтуі.
Идентификация - микроорганизмдердің белгілі бір түрге, туысқа т.б жататындығын анықтау, олардың биологиялық белгілері жиынтығын (морологиясы, биохимиялық белсенділігі, антигендік қаситеті, малға ауру тудыруы т.б) зерттеуге негізделген.
Санация - ағзадағы дерттік өзгерістерді емдеп, жазу, сауықтыру.
Патогендік зардаптылық - патологиялық процестің немесе күйдің даму механизмі. Микробтардың індеттік ауруды қоздыру қабілеті.
Иммундеу - ағзаға белгілі бір вакциналарды жіберу арқылы белгілі жұқпалы ауруларға қарсы төтеп беретіндей қсиеттер дарыту.
Балау - жан-жақты зерттеулер нәтижесінде ауруды анықтау, ауырған ағзаның хал-жағдайы туралы қорытынды.
Биологиялық сынама - зертханалық жолмен жануарларға патологиялық материалдарды жұқтырып, соны зерттеу арқылы жұқпалы ауруларды балаудың бір тәсілі.
Вакцина - микроорганизмдерден, олардың жекелеген компонеттерінен, антигендерінен немесе олардың өмір сүру процесі кезінде түзілетін заттардан дайындалатын биологиялық дәрмек.
Уыттылық - белгілі бір микроб штаммының уыттылығы, оның ауырту қабілетінің күштілігі.
Қысқартылған сөздер
ҚР - Қазақстан республикасы
ШҚО - Шығыс Қазақстан облысы
ЕМК - Еншілес мемлекеттік кәсіпорын
РМК - Республикалық мемлекеттік кәсіпорын
АБПБДҰ - Аграрлық бірлестіктің федерациясы Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
РБС - роз-бенгал сынамасы
ПРА - пластинкадағы агглютинация реакциясы
АР - агглютинация реакциясы
КБР - комплементті байланыстыру реакциясы
КҰБР - комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы
СР - сақина реакциясы
ИФР - иммунды флуоресценция реакциясы
ДНҚ - дезоксорибонуклеин қышқылы
ЕПС - ет-петон сорпасы
ЛПС (LPS) - липополисахарид
м.ж - микроб жасушасы
г - грамм
ВҒЗИ - ветеринария ғылыми-зерттеу институты
ҒЗС - ғылыми - зерттеу стансасы
АҚ - акционерлік қоғам
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ПВП - поливинилпирролидон
ОФР - офсонофагоцитарлық реакция
КСРО - Кеңестік социалистік республикалар одағы
АтБР - антителаны бейтараптандыру реакциясы
ТЕГАР - тіке емес гемагглютинация реакциясы
ИФА - иммуноферменттік анализ
Кіріспе
Ел басының Қазақстан Республикасы халқына жасаған жолдауында және ауылды көтеру мәселесіне байланысты мемлекеттік бағдарламасында Қазақстан халқының оның ішінде ауылдық жағдайын жақсарту мәселесі айрықша атап көрсетілген.
Бұл мақсаттарды табысты атқару үшін, ең алдымен ауылшаруашылығындағы мал басын көбейтіп, одан алынатын өнімдерді (ет, сүт, жүн, жұмыртқа т.б) мейлінше көбірек өндіру қажет. Бірақта аталған проблемаларды жүзеге асыру оңай шаруа емес екені белгілі. өйткені басқаны айтпағанда мына малдардың арасында кездесіп, өлім-жетімге және де басқа қыруар шығынға әкеліп соқтыратынәртүрлі жұқпалы аурулар үлкен бөгет болып келеді. Бұрыннанда әсіресе соңғы жылдары төрт түлік малдардың арасында жұқпалы бруцеллез ауруы өте қауіпті малдан малға және малдан адамдарға жұғатын індет болғандықтан, бұл ауруға шалдыққан малдар арнайы нұсқаулар бойынша арнайы малдәрігерлік санитарлық тәртіпті сақтай отырып көзі жойылады.
Қазақстанда малдардың бруцеллез ауруының эпизоотологиясы, шығу көздері, аурудың белгілері, қоздырғышның биологиясы, ауруды анықтап балау жолдары мен алдын алу шаралары жөнінде бірқатар ғылыми тәжірибелік жұмыстар атқарылғаны белгілі. Соған қарамастан бұл ауру малдәрігерлік ғылымы мен өндірістің әлі де болса толық шешімін таппаған мәселеге айналып отыр.
Бруцеллез зооантропоноздық ауру болғандықтан, ол біздің елімізде үлкен әлеуметтік - экономикалық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанда бруцеллезбен ауыратын адамдар мен жануарлар саны бұрынғы одақ және ТМД елдерімен салыстырғанда алғашқы орындардың бірін алып отыр.
Бруцеллез нозеареалы әр қилы, шаруашылықтың экономикалық, табиғи-географиялық жағдайына, халықтың тұрмысы және арнайы ветеринариялық шаралардың жүргізілу деңгейіне байланысты болып келеді.
Адамдардың негізгі бруцеллезжұқтыру көзі жануарлар болып табылатын балғандықтан, бруцеллезбен күресу шаралары өте жоғары дәрежеде және тиімді болуы керек.
Республика аумағында ауыл шаруашылық малдар арасындағы бруцеллез індетінің таралуы әлі күнге дейін әр жылы әр түрлі дәрежеде, көбіне бруцеллезге қарсы арнайы шаралардың орындалуына да байланысты болып келеді.
Бруцеллез қазіргі кезде адамдар мен жануарлардың өте күрделі ауруы екендігі дәлелденіп, оны жою үлкен экономикалық және әлеуметтік мәселеге айналып отыр.
Бруцеллезбен күрес шараларының тиімді болу үшін, олар міндетті түрде ғылымның жетістіктеріне негізделуі қажет.
Бүгінгі таңда індетті ауруларға қарсы белсенді иммундеу заттарын ойластырудың екі жолыбар. Олардың бірі - тірі, ал екіншісі - экологиялық жағынан қауіп төндірмейтін өлі вакцина қолдану.
Бруцеллезбен күрес шараларының тиімдіболуы ең бірінші бұл індетті дер кезінде әрі нақты балауға да байланысты.
Осыкүнге дейін қолданып келген бруцеллезді дифференциалды балау, дауалау әдістері әлі де қанағаттандарарлық дәрежеде емес. өйткені соңғы уақытта кең таралған мал өсіру технолгиясы (жекелеген шаруа қожалықтары, жеке меншік үлесіндегі малдар) бруцеллезді балау, дауалау және онымен күрес шараларын сәйкесінше, өзгеше жүргізуді қажет етеді.
Соңғы бесжылдықта жыл сайын Қазақстанда бруцеллезге шалдыққан адамдар саны 3000-нан кем емес, эпидемиологиялық жағдай әсіресе республикамыздың оңтүстік аймағында күрделі болып отыр. Бұл фактілер ветеринария және медицина қызметкерлеріне үлкен жауапкершілік жүктейді.
Қазіргі кезде ветеринария тәжірибесінде қолданылып жүрген мал бруцеллезіне қарсы шаралар жүйесі шаруашылықтарды бруцеллез індетінен толықтай сауықтыруды қамтамасыз ете алмай отыр.
Айтылғандарды ескере отырып жүргізілген, осы ғылыми зерттеужұмыстарында Шығыс Қазақстан облысындағы жануарлар бруцеллезін дифференциалдық балау, дауалау және оған қарсы жүргізілетін арнайы шараларды жетілдіру мен нәтижелерін өндіріске енгізу мәселелері алға қойылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Үржар ауданы бойынша бруцеллез індетінің таралуын зерттеп, осы індетті дифференциалды балау тәсілдерін салыстыра отырып бруцеллезден сауықтыру шараларын қарастыру болып табылады.
Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Шығыс Қазақстан облысы Уржар аумағындағы мал шаруашылығындағы бруцеллез індетінің таралуын зерттеу.
2. Үржар ауданы бойынша бруцеллезге ветеринариялық- санитариялық іс-шараларын ұйымдастыру
1 Әдебиетке шолу
1.1 Жануарлар бруцеллезі және оның таралуы
Сайдулдин Т (2009) Бруцеллез (Brucellosis) - созылмалы өтетін, іш тастау, шуы түспеу, эндо-метрит, орхит және жануарлардың жыныстық қабілетінің бұзылуы, арқылы ерекшеленетін жұқпалы ауру.
Бруцеллездің адамда байқалатын белгілерін Гиппо-крат сипаттады, ал жан-жақты зерттеулер 18-19 ғ. жүргізілді. Ф.Марстои (1861) Мальта аралында бруцеллез адамның өз алдында дербес ауруы екендігін көрсетті, ал Д. Брюс (1877) оның қоздырушысын бөліп алып Micrococcus melitensis деп атады. Бұлар ағылшын ғалымдары еді. Даниялық ветеринария дәрігерлері В. Банг жэне Стрибольт (1896) ауру қоздырушысын іш тасталынған бұзаудан, ал американдық Траум (1914) іш тасталынған торайдан бөліп алды. Бұл микробтар 1918-1920 жылдар аралығында бір туыстастыққа біріктіріліп, Брюстің құрметіне Бруцеллалар деп аталған. 19 ғ. аяғы мен 20 ғ. басында бруцеллез ауылшаруашылық маддардың арасында барлық жерде де кеңінен тарады. Қазақстанға бұл ауру Еуропалық өлкелерден келді, оны алғаш рет 30-жылдары Семей облысында Тасбұлақ деген жерде ветеринария дэрігері Тевельский анықтады.[1]
Қазіргі кезде бруцеллез деп аталып жүрген жануарлар ауруы Англияда XIX ғасырдың басында ақ белгілі болған. Бұл ауру онда кеңінен таралып жануарларға тән белгі бойынша "жаппай іш тастау" деп аталған. Оның этиологиясы көп уақыт бойына белгісіз болып келген.
Аздаған уақыттан соң Ленерт (1878) және Броурер (1880) бұл аурудың жұқпалылығын растады.
Ауру жұқпалы іш тастау атына ие болды. Бірақ аурудың қоздырғышы тек 1896 жылы дат зерттеушісі Банг Стрибольт ауру сиырлардан, соңынан Банг бацилласы деп аталып кеткен, микроб тауып алған кезден бастап белгілі болды.
Ығылманұлы Ө (2010) Ауруды Brucella туыстығына жататын өте майда микробтар қоздырады. Br.bovis, Br.suis, Br.ovis, Br.melitensis. Адамға өте зардапты болып Br.melitensis табылады. Бруцеллалар грам-теріс боялады, полиморфты, сыртқы бейнесі коктар тәрізді, сопақшалау, таяқшаға ұқсас болып келеді.
Бруцеллезге 60-тан артық үй және жабайы жануарлар түрлері бейім болып келеді. Сиыр, қой ешкі, шошщқа, солтүстік бұғысы ауруға тез шалдығады.Жануарлар организмінен шумен, шаранамен, тастанды төлмен, жыныс жолдарынан аққан сорамен, сүтпен, шәуетпен, нежіс және несеппен бірге бөлініп отырады.
Ірі қара малда бруцеллез көп жағдайда клиникалық белгілері анық білінбей, үстіртін латентті (жасырын) түрде өтеді. Ауырған аналық малдың негізгі белгісі -- іш тастау (аборт). Буаз аналықтардың іш тастауы 3-4 айлық немесе 6-8 айлық кезінде болады. 1ш тастау мезгілі ауру микробының жұғуына тығыз байланысты. Жаппай іш тастау көп жағдайда алғаш туатын құнажындарда байқалады. Оның мөлшері 30-50 пайызға дейін жетеді.
Ауру сиырда іш тастау бір рет болады, ал екі не үш рет іш тастауы өте сирек кездеседі. Сиырда іш тастауына 2-3 күн қалғанда оның сыртқы жыныс органдары ісініп, қызарады және жатыр алды бөлімінен қызғылт иіссіз кілегей ағады. Мұндай малдың буындары қабынып, жүргенде қатты қиналады, көпке дейін оның шуы түспейді, жатыр ішінде шіриді. Ақырында мал эндометритке метритке, вагинитке ұшырайды. Оның желіні қабынады. Мұндай жағдайда аналық малдың ұрықтану қабілеті төмендейді немесе жойылады.
Ауырған ірі қараның негізгі белгісінің бірі - буындарының ісініп қабынуы, әсіресе, тобық, Тізе буындары. Бастапқы кезде буын іспей, ұстап қарағанда мал ауырсынады, содан соң ісініп, ісігі күннен күнге ұлғая береді. Бара-бара буынға ірің микробтары түсіп, буын ісіп қатты қызып, мал мүлде жүре алмай қалады. 1сік тесіліп, одан ірің ағады. Буында өзіне тән емес ұлпалар өсіп, ол әк тұздарымен қапталып, буын қозғалысы бұзылады.
Бруцеллезбен ауырған бұқаларда іріңді орхит, эпидидимит, артритте және синовиттер болады.
Бруцеллезбен ауырған сиырларда патологиялық өзгерістер лимфа бездерінде, паренхиматозды ұлпаларда және жыныс мүшелерінде болады. Жыныс мүшелерінің кілегей қабықтары ісініп, қызарады, жатыр алды бөлімінен қоңыр-қызыл түсті кілегей ағады. Хорион мен жатырдың кілегей қабығының арасында іріңді-фибринді эксудат пайда болады, хорион ворсинкасы мен жатыр карункулында көп нүктелі қанталаулар, кей жағдайда өлі плацент қалдықтарымен жабылады.
Ұрықтың қабығы қалыңдап, ісіп қызарады, үсті іріңді-фибринге қиыршыққа толы, көп жері қанталаған. Хорионды гистологиялық тексеруден өткізгенде көптеген некроз бен эпителийдің қалыңдағаны көрінеді. Хорион ворсинкаларынан іріңді және некрозды қабынғаны немесе жаппай грануляциялық ұлпалардың өскені байқалады.
Кей жағдайда ұрық мумификацияга ұшырайды. Мүшелердің және құрсақ қуысының кілегейлі және сыртқы қабықтарында ұсақ тары тәріздес қанталаған тері асты көк етте серозды және геморрагиялық қабынған талақ пен сөл түйіндерінің ісінгені байқалады. Бауырда күңгірт сары түсті некроз кездесіп, өкпе іріңді-қатаральді пневмонияга ұшырайды. Буаз сиырлардың желіні мен оның үстіндегі лимфа бездері қабынады, олар іріңді және фибриозды желінсау түрінде өтеді. Бүйректе интерстициальді нефрит кездесед1. Бұқалардың ені мен қосалқы ендерінің көлемі үлкейіп, ұстап қарағанда өте қатты болады, ал кесіп көрсе онда некрозды ірің қалдықтары кездеседі, сперматогенез функциясы мүлдем жойылады не болмаса азаяды. Ен паренхимасы атрофияға ұшырай ен каналдарында өзіне тән емес тканьдер өсіп, тесіктері бітеледі.
Бруцеллез ауруының белгілі дәрежеде кеңінен таралуына себеп жануарлар ағзасында қоздырушылардың әртүрлі тірі затпен қоректенуге икемделіп, жануарлардың ауруға бейім келуі үлкен бір шеңбер құрайтындығымен сипатталады.
Қазіргі таңда бруцеллез індеті барлық әлемде тіркелген десек те болады.
Біріккен сараптама комитетінің АБФБДҰ-ң бруцеллез мәліметтеріне сүйенсек (алтыншы баяндама, 1986 ж.), ауылшаруашылық малдарының бруцеллезі дамыған капиталистік АҚШ, Франция, Канада, Австралия, Италия, Испания, Нидерланды елдерінде де таралған.
Қазіргі уақытта жануарлар бруцеллез! Жерорта тещз1 кауызында, I Азия (Туркия, Иран), Азияныц Оңтүстік-Шығысында (әсіресе Үндістанда Лаоста), Африкада, Орталық және Оңтүстік Америкада (Мексика, Бразилия Чили, Парагвай, Гватемала, Колумбия) кеңінен етек алған.
ТМД бойынша эпизоотологиялық және экономикалық жағынан ірі қара малының бруцеллезі ең маңыздысы, содан кейін ұсақ мүйізді мал, солтүстік бұғылар және шошқалар болып табылады. Эпидемиологиялық тұрғыдан адамдарға 91,2-100 пайыз бір-бірімен тығыз байланысты болғаннан кейін ең қауіптісі қой-ешкі бруцеллезі болып саналады. Басқа жануарлардан қара мал, шошқалар, бұғылар, түйелер) бруцеллездің адамдарға жұғу қаупі эпидемиологиялық сараптама бойынша өте төменгі дәрежеде. B.ovis қоздырушысынан зарарланған адамдар еш жағдайда тіркелмеген.
ТМД елдеріндегі бруцеллездің эпизоотикалық және эпидемиология, жағдайына Қырғыстан мен Қазақстан аса кауіп төндіріп тұр. Бруцеллезді жою Закавказье, Орта Азия, РФ-ң - Солтүстік Кавказ, Поволжья елдерінде де : мәселе болып отыр.
Осы айтылған елді-мекендерде адамдардың бруцеллез ауруымен ауруы өте жоғары көрсеткіштер көрсетіп отыр, себеб1 олардың басым көпшілігі шаруашылығымен айналысуымен байланыстырылады [36]. Эпидемиология, керсеткіштер мәліметіне сүйенсек негізінен адамдардың бруцеллезбен ауруы қайта өңдеу кешендерінде, қойларды күтіп-бағу, қолдан ұрықтандыру, қырқын кезі, қораны тазалау уақыттарында тіркелген.
Қазақстанда алғаш рет ірі қара малының бруцеллезбен ауруы 1930 жылы Петропавл және Щучинск аудандарына қарасты жеке шаруашылықтан Петропавл мал дәрігерлік зертханасында анықталған. Осы жылы Семей облысының Тас-бұлақ совхозының мал дәрігері Тавель қойдың бруцеллезін аңғарған.
Қазақстанда бруцеллез жөнінде 1933 жылға дейін іс жүзінде ғылыми- зерттеу жұмысы жүргізілген жоқ десе де болады. Тек кейбір ғылыми қызметкерлер ғана өздерінің ықыласымен бруцеллезді анықтау тәсілдерін білу мақсатында азды-көпті зерттеулер жүргізді. Академик С.Н. Вышелесскийдің басшылығымен 1933 жылдың бас кезінде Қазақ мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу институты мал дәрігерлігінің бруцеллезді анықтау жөніндегі жұмыс ұйымдастырылды. Онан кейінгі жерде осы институт жанынан бруцеллезді, сондай-ақ тағы басқа да жұқпалы ауруларды анықтау тәсілдерін игеру жөніндегі мал дәрігерлік мамандар даярланды.
Бруцеллездің жалпы алғанда жеткілікті зерттелмеуі, оның республикада барған сайын тарап, экономикалық үлкен зиян келтіруі, аурудың малдан адамға жұғұының жиілей түсуі, Қазақстанда барлығы істі үйлестіріп отыратын және кеңес беретін орталық болып табылатын ғылыми мекеме құруды талап етті. Міне, осыған орай Қазақ мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу институты жанындағы ірі қара ауруларын зерттейтін зертхананы қайта құру негізінде 1937 жылдың бас кезінде бруцеллезді зерттейтін арнайы зертхана құрылды, бұл зертхана індет жаппай тарап кеткен шаруашылықтар мен аудандарда, облыстарда осы індет бойынша эпизотиялық, эпидемиологиялық жағдайды анықтауға, індетті анықтау тәсілдері іздестіруге және оны жетілдіре беруге, шет аймақтардағы зертханалардың қызметкерлерін даярлап шығаруға, олардың мамандығын арттыра беруге, бруцеллезге қарсы шараларды жүзеге асыру ісіне ғылыми-әдістемелік басшылық етіп отыруға, малды індеттен алдын-ала сақтандырып, ауырғандарын емдеу, ауру малды іріктеп бөлек шығару, вакцина егу тәсілдерін әзірлеп, сыннан өткізуге, облыстық мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу станциялары мен мал дәрігерлік зертханалық жұмысына басшылық етуге міндетті болды.
Бруцеллездің жаппай таралуы және адамдардың бұл ауруға шалдығуының жиілеп кетуі медицина мамандарының да назарын аудара бастады. Сондықтан біраз кейінірек Қазақ санитарлық-бактериологиялық институты жанынан бруцеллез бөлімі ашылды.
Бруцеллез жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстары бірте-бірте қанат жайды. Бұл жұмысқа зоотехникалық-мал дәрігерлік институттың эпизоотология және микробиология кафедралары (М.И. Иванов, П.А. Буланов) қатыса бастады. Өлкелік патология институтында (Г.Н. Удинцев) бруцеллезді зерттеу жөнінде бөлім ашылды, Қазақ ССР Ғылым академиясының Зоология институтында академик И.Г. Галузо, Көз аурулары институтында - профессор В.П. Рощин және доцент В.М. Киселева, Медицина институтында патология кафедрасында профессор П.П. Очкур, эпидемиология кафедрасында профессор Г.Н. Удинцев жұмысты кең көлемде жүргізді. Орта Азияның обаға қарсы күрес жүргізетін институтында бруцеллезді зерттеу жөнінде бөлім ашылды.
Мал дәрігерлігі және медицина мамандары жұмысты кешенді түрде және тығыз байланыс жасай отырып жүргізді.
Республикамыздың жекелеген облыстарында бруцеллезге қарсы күрес жөніндегі шараларды жузеге асыру ісіне ықпал жасап отыру үшін және бұл аурудан өту барысыныц ерекшеліктерін зерттеу үшін облыстың мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу станцияларында тиісті жұмыстар жүргізілді. Бұл жұмыстарға Қазақ мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу институтының бруцеллезді зерттеу жөніндегі лабораториясы басшылық етті. Мұндай жұмыстар Орал, Гурьев, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Целиноград облыстық станцияларында жүргізіліп келді.
Қазақстанда бруцеллезді зерттеу ісіне К.П. Студенцов, И.Г. Галузо, В.Г.Уваров, В.К. Антонов, Г.Н. Удинцев, В.П. Рощин, Н.Д. Беклемишев, П.П. Очкур, И.К,. Каракулов, М.И. Иванов, П.А. Буланов, П.А. Карасев, М.И. Солоницин, П.И. Островидов, И.Л. Жалобовский, А.А. Пальгов, М.М. Ременцова, Б.Р. Узбекова, Ф.И. Усманова, В.М. Киселева, К.Т. Мирошниченко, З.И. Парамонова, Н.В. Сафронов, В.С. Чичибабин, Н.П. Иванов, В.Б. Бельченко, А.Э. Султанов, К,.И. Мыңжасов, В.И. Белобаб, В.Б. Тен, Р.Ж. Сейдахметова, Ш.А. Барамова, Э. Эбутәліп және басқа ғалым-мамандар зор үлес қосып, республикадағы, облыстардағы немесе тікелей шаруашылықтардағы мал дәрігерлік қызметке басшылық етті, көптеген нақтылы мәселелерді шешуге қатысты.
Республикада қазіргі кезде осы ауруды зерттеу женіндегі еліміздегі жетекші орталықтардың бірі болып отыр, бұған институт ғалымдардың еңбектерінде, отандық және шет елде арнаулы журналдарда жарияланған бруцеллездің әр алуан мәселелері жөніндегі монографиялар, ютаптар, нұсқау-лар, жүздеген ғылыми еңбектер дәлел бола алады.
Республика аумағында таралған бруцеллез індеті әр жылы, әртүрлі дәрежеде, біркелкі күйде емес және бруцеллезге қарсы шаралардың орында-луына да байланысты болып келді.
Бруцеллез індетінің таралуына әсер ету және жүргізілетін шаралар нәтижесіне қол жеткізу үшін ең негізгі көзі болып шаруашылықтың техноло-гиясы мен мәдениетіне, тұратын орнының ұзақтығына (табиғат жағдайына байланысты), ветеринариялык-санитариялық шаралардың жоғарғы дәрежеде орындалуына, сондай-ақ мамандармен материалды-техникалық заттар мен мал туратын орын, техникалық және ветеринарлық жабдықтармен қамтылуына аса көңіл бөлу керек.
Қазіргі кезде бруцеллез адамдар мен жануарлардың күрделі ауру екендігі анықталынды, ал оны жою үлкен экономикалық және әлеуметтік мәселеге айналды
Бруцеллезбен барлық дерлік үй жануарлары, сонымен қатар, құстар да залалданып, ауырады.
Табындарда (шаруашылықтарда) пайда болған бруцеллез эпизоотиялық және эпизоотиялық таралуға бейім. Клиникалық жағынан қарағанда, бруцеллез біресе анық көрінетін буаз малдардың іш тастауына жалғасатын ауру ретінде өтеді, біресе жасырын түрінде өтіп, ұзақ жылдарға созылады.
Бруцеллез эпизоотологиясын терең зерттеу бұл аурумен күресте ауруды дер кезінде балаудың үлкен маңызы бар екендігін көрсетті.
Бірақ бұл аурудың жануарларда әр түрлі өтетіндігіне байланысты ауруды балау көбіне қиынға соғады. Осыған байланысты, ғылымда балаудың бұрынғы тәсілдері жетілдіріліп, жаңа тәсілдері шығарылуда. Қазіргі кезеңде қанды серологиялық зерттеу (агглютинация реакциясы, комплемент байланыстыру реакциясы), түсікті, сүтті және ауру малдардыц түрлі секреттері мен экскреттерін бактериологиялық зерттеу,аллергендік дәрмектер көмегімен зерттеу сияқты тәсілдер көмегімен балау жасалынып, тәжірибеде қолданылады.
Қазіргі кезде бруцеллезге жасанды турде иммунитет туғызу мүмкіндігі зерттелініп, тәжірибеде қолданылады. Бұл ғылымның керемет жетістігі бруцеллез сияқты күрделі және қиын аурумен күрестегі жағдайды біршама жақсартады. Қазірде сәтсіз шаруашылықтарды сауықтыруды жеңілдететін және бруцеллездің эпизоотиялық ошақтарында қызмет істейтін адамдар залалдануының алдын-алуға мүмкіндік беретін, бруцеллездің алдын алуға қолданылатын бірқатар түрлі вакциналар ұсынылған.
Бруцеллездің эпизоотологиясы мен эпидемиологиясын көп жылдар бойы зерттеу тәжірибесі көрсеткендей, бұл ауруды жою көптеген қиындықтар тудырады, біршама қаражат шығаруды және көптеген күш жұмсауды қажет етеді.
Табындардағы бруцеллезді жою үшін арнайы ветеринарлық ұйымдастырушы - шаруашылық шараларының толық жүйесін қарастыратын ерекше шығарылған жоспар қажет.
Бруцеллезбен күрес шаралары тиімді болу үшін олар міндетті түрде ғылымның жетістіктеріне негізделуі қажет.Біздер жүргізген ғылыми жұмыстары бруцеллезбен ауырған малдарды мейлінше толық анықтауға, ағзасының бруцеллезге төзімділігін көтеруге, індет жұқтырған жануарлар организмін санациялауға, бруцеллезді жоюға бағытталған шаралар ұйымдастыруға бағытталды.
Шаруашылықты немесе ауданды бруцеллезден сауықтыру үшін жалғыз ветеринарлық қызметкерлердің жұмысы жеткіліксіз. Бруцеллез ауруымен күресте мал шаруашылығы қызметкерлері, шарушылық жетекшілері және ауыл шаруашылығының түрлі бөлімдерінің мамандары белсенді ат салысулары керек.
1.2 Бруцеллезді балау әдістері
Серологиялық зерттеулер. Малдың бруцеллезге шалдыққан- шалдықпағанын анықтау үшін зертханада қан сарысуы арнаулы нұсқауға сәйкес серологиялық тексеруден өтеді. Бұл тәсілдің негізі -- малдың ағзасындағы өзіне тән антиденелерді қан сарысуын агглютинация (АР) комплемент байланыстыру (КБР), комплементті ұзақ байланыстыру (ҚҰБР) розбенгал антигені мен пластинкадағы агглютинация - розбенгал сынамасы (РБС) және сақиналы реакциялары (СР) арқылы анықтау.
Агглютинация реакциясы (АР) пробиркадағы қан сарысуына бруцеллездік антигенді қосу арқылы ірі қаранын, қой, ешкі, жылқы, енеке, бұғы, ит, терісі бағалы аңдар мен басқа да жануарлардың бруцеллез ауруын анықтайды. АР айқындылығы мен қарапайымдылығына байланысты адамдардың және ауыл шаруашылығы малдарының барлық түлігінің бруцеллез ауруларын анықтауда кең пайдаланылып келеді. Реакцияның ең маңызды ерекшелігі - індетпен жаңадан зарарланған малдарды табуға көмектеседі реакция шетел және отандық ғалымдардың зерттеулерінде кең қамтылған.
АР арқылы тексеруде қаннын ескірмеген сарысуын немесе бүлінбеуі үшін консервант қосылған сарысуды пайдаланады.
Лайланған иісі шыққан және еріген қан түйіршіктері бар қан сарысуы тексеруге жарамайды. Ірі қараның, жылқының, түйенің, шошқаның және иттің қан сарысуларын тексергенде фенолданған (0,5% дейін) физиологиялық ерітінді (0,85%), ал қой-ешкі қан сарысуын тексергенде - 5 пайыздық дистилденген суға езілген ас тұзының ерітіндісі қолданылады.
Пластинкадағы жылдамдатылған РА (розбенгал сынамасы - РБС). Көптеген зерттеушілер пластинкадағы жылдамдатылған АР-ның адам және мал қандарын тексергенде балаулық маңызы зор екенін дәлелдеген.Бұл тәсілдің артьқшылығы сонда, оны бірден шаруашылық жағдайында қоюға болады, екіншіден құрал-жабдықты қажет етпейді және қорытындысын жылдам ала-аламыз. КСРО ауыл шаруашылық министрлігінің нұсқауы бойынша РБС ұсақ малды және бұғыларды тексеру үшін, ал 1978 жылдан кейін басқа малдарды да тексеруге ұсынылған.
Алғашында тексеруге ұсынылған реакцияны жүргізу үшін АР-ның стандартты антигені қолданылды. Бұған ас тұзын 12 пайызға дейінгі қоймалжыңдықта және генцианвиолетті 1:50000 немесе бриллиант жасылын 1:20000 қатынасындай етіп қосады. Қосындыны ұқыпты түрде араластырып 6 күн термостатқа қояды. Осыдан кейін антиген қолдануға дайын болады .
Бұдан кейінгі жүргізілген зерттеулер бұл реакцияға арналған антигеннің бірнеше нұсқаларын ұсынды. Бұл реакцияның диагностика құндылығы жөніндегі зерттеулер, оның ыңғайлы және тиімді әдіс екенін дәлелдеді.
Комплементті байланыстыру реакциясы (КБР) бірінші рет 1909 жылы сиырдың ішіндегі іш тастауының себебін анықтау үшін қолданылған. Көптеген ғалымдар КБР-ның сезімтал, тұрақты және телімді реакция екенін оның бруцеллез ауруын АР-ға қарағанда көбірек анықтайтынын, әсіресе 11 созылмалы түрде өтіп шаруашылықтан ауру малды тез табуда маңызы жоғары екенін дәлелдеді.
Комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы (КҰБР) Реакция қойылу тәртібі мен тәсілін 1940 жылы В.И. Иоффе, 1949 жылы В.С. Калинин,. С.И.Гинзбург және Н.И. Шершевский жобалады.
1956 жылы П. А. Триленко бұл реакцияны ауыл шаруашылық малдарының бруцеллез ауруына анықтау үшін ұсынды. Реакцияны 0-4 °С суықта қояды.
Зерттеушшердің қорытындысы бойынша, ҚҰБР ірі к қара мен ұсақ малдың бруцеллез ауруына анықтауда өте сезімтал, ауырған малды КБР-нан гөрі көбірек айқындайды..
Сүтпен қоятын сақина реакциясы Сүтпен қоятын сақиналы реакцияны сауын сиырға реакция қою үшін Флейшауер 1937 жылы ұсынды. Бұл реакцияның маңызы мынада: егер сүтте өзіне тән агглютининдер болса, онда олар боялған антигендер мен әрекеттеседі де, пайда болған агглютинат қаймақпен бірге, сүттің бетіне көтеріліп, боялған сақина түзеді. Сүттің төменгі бөлігі өзгеріссіз қалады.
Сүтпен қоятын сақиналы реакция өте қарапайым. Сондықтан оны шаруашылықта, фермаларда және жайлауда қоя беруге болады.
Антиген ретінде гемотокмилинмен көк түске боялған, бруцеллалардың өлтірілген жиынтығы қолданылады.
Тексеруге жаңа сауылып алынған немесе формалинмен консервіленген сүт пайдаланылады. Консервілеу үшін 10 мл сүтке 1 тамшы 10 процент формалин ерітіндісін тмызады. Реакцияны қою үшін 2 мл сүтке екі тамшы антиген қосады. Содан кейін пробиркаларды штативімен су моншасына немесе термостатқа 37-38 градус жылылықта 45-50 минут ұстайды.
Реакцияны мына сұлба бойынша оқиды: сүттің бетінде түзілген сақина көк түске және айқын болса (сүттің басқа бөлігі ақ) - оң реакция (++++) және (+++); сүттің бетінде көк сақина барынша айқын және сүттің басқа бөлігі көгілдірлеу болса - оң реакция (++); сүттің бетінде көк сақинаның айқындығы әлсіз, сүттің басқа бөлігі көк түсті болса - күмәнді реакция (+); сүттің беті ақ, басқа бөлігі біркелкі жылытқанға дейінгі боялған қалпы болса - теріс реакция (-). Бұл реакцияның диагностикалық құндылығы жөнінде зерттеулер, оның тиімді әдіс екенін көрсетеді.
Сақина реакциясы арқылы оң немесе күмәнді қорытынды алған жағдайда тексерілуге алынған брлық малдың қанын АР және КБР арқылы тексеруден өткізеді. Егер бұл реакциялар арқылы оң қорытынды алынса, онда ол мал бруцеллезбен ауру деп есептелінеді.
Бруцеллезді балаудың жедел әдісі. Бруцеллезді балауға арналған әдістердің көбі, тексерілетін малдан алынған қан сарысуын зерттеуге негізделген (АР,КБР,КҰБР,РБС және т.б). бұл әдістерді жүзеге асыру үшін ең бірінші малдан қан алып, оның сарысуын шығарып алу қажет. Осылайша дайындалған сынаманы ветеринарлық зертханаға жеткізіп, оны зерттеп, алынған нәтижелері туралы хабар қайтадан шаруашылыққа келіп жеткенше көп уақыт өтеді. (шамамен 5-7 күн). Бұл уақыт ішінде табын ішінде індет қоздырғышының көзі әрі қарай тарауы мүмкін. Сондықтан да малдың тұрған орнын да зерттеп, диагноз қоюдың маңызы зор. Бұл мақсат үшін малдың сүті немесе сүт сарысуы зерттелінеді. Алайда бұл әдістемелер онша тарала қойған жоқ, өйткені оның диагностикалық құндылығы, телімділігі жөнінде зерттеушілер пікірі әр алуан.
Аллергиялық зерттеулер Аллергиялық әдіс - негізінен бруцеллезбен ауырған малдың ағзасындағы қорғаныс күштері мен ауру коздырғышы арасындағы күрделі күрес әсерінен туған құбылыстардың қосымша енгізілген өзіне тән микробпен (антиген) кездесудегі құбылыс әсеріне негізделген.
Аллергиялық тәсілді ірі қара, буйвол, қой, ешкі, шошқа мен солтүстік бұғылар арасындағы бруцеллез ауруын анықтауға қолданылады.
1932 жылы бірінші рет Кеңес Одағында А.Н. Пашковский мал бруцеллез ауруын анықтау үшін абортин деген корпускулярлы антигенді ұсынды. Бұл дәрмек абортустың қыздыру арқылы өлтірілген сорпадағы және ол буландырылып, алғашқы көлемнің 0,1 дейін теңестіріледі.
Бұдан кейін 1934 жылдан бастап С.Н. Вышелескийдің абортин кеңінен қолданыла бастады. Бұл дәрмек қыздыру арқылы өлтірілген бруцелла агардағы өсіндісі. Езінді түрінде физиологиялық ерітіндіде дайындалады. Мұнда микробтың мөлшері 2х10 дәрежесіндей.
1937 жылы П. Ф. Здродовский ұсақ малдың бруцеллезін анықтау бруцелланың ұнтақталған жасушаларынан жасалған тұнба түріндегі аллергенді ұсынды. Бұл дәрмекті бруцеллизат деп атады. Дәрмектің белсенділігі жоғары болып, шаруашылықта кең мөлшерде қолданыла бастады.
Бұдан кейінгі жылдары аллергеннің бірнеше түрі ұсынылып, өндіріс жағдайында сынақтан өтті.
Кейінгі уақытта ұсақ мал мен шошқаның бруцеллезін анықтау аллерген (ВИЭВ бруцеллині) қолданылды. ВИЭВ бруцеллині қой мен ешкіге құйрық астындағы қатпардағы терінің ішіне 0,2 мл жіберіледі, ал шошқаның құлақ түбіне тері ішіне осындай мөлшерін егеді. Ал, бұл аллергенді пальпебралды тәсілді қолданғанда қой мен ешкіге сау көзінің астыңғы жағынан, көз жиегінен бір сантиметрдей төмен, көздің сыртқы бұрышыныц тұсынан тері астына 0,5 мл мөлшерінде жібереді.
Ауру малдың аллерген егілген жерінде тері қабынып ісінеді, ал малда- тері бұрынғы қалпында өзгеріссіз қалады. Бруцеллин егілген қой, ешкі, бұғы, ірі қара және енекеде реакция 48 сағаттан кейін анықталады, ал шошқада әр 24 және 48 сағаттан кейін бақыланады. Анықталған ауру малдарды тез бөліп алып, қалған шаралар осы ауру жөніндегі нұсқау бойынша белгіленеді. Бруцеллин егілген малдардан еш кедергісіз қан ала беруге болады. Жүргізілген әрбір аллергиялық тексеруде кесім жасалып, онда қолданылған бруцеллиннің дайындалған кезеңі, жасалған биокомбинаты, сериясы мен мемлекеттік бақылауы, малдың түрі мен саны, бөлінген ауру малдың саны және олар инвентарлық номері мен жасы, түсі көрсетіледі.
1.3 Бруцеллез ауруы кезіндегі иммунитет
Иммунитет сөзі кең мағынасында алғанда (латын тілінен аударғанда immunus - қабылдамаушылық) ауру тудырушы, өзіне тән емес агенттерге соның ішінде жұқпалы аурулардан ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауға бағытталған үрдістер мен механизмдердщің жиынтығынан тұрады.
И.И. Мечниковтың пайымдауынша иммунитет дегеніміз ауру тудырушы микробтар шабуылы кезінде ағзаның тұрақтылығын қамтамасыз ететін құбылыстардың жалпы жүйесі. Зильбер Л.А. болса, иммунитет деп, жұқпалы аурудың қоздырғыштарына немесе басқа тән емес затқа ағзаның қабылдамаушылық қасиетін айтады. Бұл қабылдамаушылық барлық ағзаға тұқым арқылы берілетін және алынған қасиеттер жиынтығына негізделген, бұлар микробтардың, вирустардың және басқа патогенді агенттердің, сонымен қатар олар бөлетін өнімдердің ішке енуі мен көбеюінің алдын алады.
Иммунитеттің механизмдері мен факторлары әр түрлі: тері мен кілегейлі қабықтардың қорғаныс қызметі: қабыну, фагоцитоз, гуморальды жүйе антиденелер, қанның бактериоциттігі, комплемент және т.б) жасушалардың және ұлпалардың реактивтілігі.
Иммунитеттің өзі табиғи иммунитет, туа бітетін немесе түрлік және өзіне тән немесе жүре біткен иммунитет болып бөлінеді. әсер ету механизміне байланысты антимикробты және антитоксикалық иммунитет деп те ажыратылады. Сонымен қатар, жергілікті және жалпы, стерильді және стерильді емес иммунитет түрлері болады.
Бірақ, бір ауру кезінде иммунитеттің бір түрін ғана шектеп алу мүмкін емес, себебі бүгін ағзаға жүріп жатқан үрдістер бір-бірімен тығызбайланыста болады.
Көптеген жылдарға эпизоотиялық бақылаулар мәліметтеріне сәйкес, сонымен қатар, көптеген тәжірибелік мәліметтерге сүйене отырып, бруцеллезкезінде белгілі бір үлесті түрлік немесе табиғи (туа біткен) иммунитет алатынын айтуға болады.
әрбір жануар ішінде индивидумдар кездесетін сияқты, генетикалық деңгейде бір-бірімен байланысты (әкелік немесе анлық жағынан) бүкіл популяцияда бруцеллезге жоғары тұрақтылық көрсететіндері болады.
Бірақ бруцеллез ауруы кезінде қорғаныс факторының жүйесінде зор маңызға жүре біткен иммунитет ие болады. Оған көптеген индивидумдар микроб текті антигендермен қатынас үрдісі кезінде дағдыланады.
Иммунитеттің түзілуіне, оның ширығуына және ұзақтығына сыртқы акторлармен қатар (азықтану, күтім және ұстап бағу жағдайлары) ішкі факторлар (арықтау, ағзаның жалпы әлсізденуі, тұқымдық бейімділік, басқа жұқпалы және жұқпалы емес аурулармен бірігуі, буаздық мерзімі) да әсер етеді.
Әдетте, заладанғандар пайызы буаздық мерзімі жоғарылаған сайын көтеріле береді.
Соңғы кезде бруцеллез ауруы кезінде стерильді иммунитеттің болуы күмән туғызбайды. Оған дәлел ретінде өлі вакцинамен егілген жануарларға бруцеллез ауруын қолдан жұқтыру кезіндегі пайда болатын жоғары тұрақтылықты мысалға келтіруге болады.
Осы бағытта зерттеу жүргізген ғалымдар бруцеллез індетіне және иммунитетіне жүргізілген жұмыстарының негізін сараптай келе, алғаш рет стерильді және стерильсіз фазаға байланыстығын және постинфекция кезінде індеттік иммунитеттің берілетінін анықтады.
Бруцеллездік иммунитеттердің бір-бірінен ерекшеленетіні, стерильсіз иммунитет осы айтылған індет кезінде өте ұзақ уақыт бойы және әр жануарларда белгілі-бір уақыт аралығында апталап, айлап сақталады, негізнен жануарлардың жеке басының ауыр зарадануны немесе ауырып жазылғанына байланысты болып келеді.
Жас төлдерде жыныстық ағзалары толықжетілгенге дейін, бруцеллезге қарсы жоғары табиғи төзімділігі болады.
Бұл категориядағы жануарлар тек қана зарарданып қана қоймай сонымен қоса жиі ауруға ұшырайды, бірақ үлкен жануарларда қоздырушыдан тез арылып, қайта зарардануына қарсы төзімді өзіндік иммунитеттер пайда болады. Осыған байланысты жас малдарда стерильсіз иммунитет фазасы барынша қысқа уақытта болады.
Зерттеушілер бруцеллез кезінде иммунитеттің қиын және жай түзілетіндігін айтады. Нәтижесін қорытындылай келе, бруцеллездің індеттік үрдісі баяулай кетуімен сипатталады.
Бруцеллездік індеттің қоздырушысына қарсы ағзаның қорғаныстық күшінің алғаш кездесуі сол енгізілегн жерде және жақын орналасқан сөл түйіндерінде байқалады. Фагацитоз иммунделгенде және иммунделмеген де ағзалар кездеседі. Соңғы жағдайда ол аяқталмаған сипатта болады, микроб жасушаларын еру жағжайына ұшыратпайды. Кей жағдайда фагоциттер ішіндегі микроб жасушалары белгілі бір уақыт аралығында көбеюі және сонымен қатар бос күйінде қанға және барлық ағзаға таралуы да мүмкін. Ағзаның иммунитет қалыптастыру кезінде иммундық жауап беру механизмінің ең басты жасушасы ретінде лимфоциттер мен макрофагтар болып табылады. Лимфоциттер сүйек кемігінің түтікшелі жасушаларда түзіледі, лимфаның жарты бөлігін эпителиоидтық жасушалар мен гуморальдық факторлармен әсер етілген тимусқа апарады да, созылмалы түрде сипатталатын індеттердің (бруцеллез, туберкулез және т.б) жасушалы иммундық реакцияларының Т-лимфоцитіне айналады.
Түтікшелі жасушаның кейбір бөлігі, пейер бляшкісі, аппендикске, жұтқыншақ жүзік миндалині, В-лимфоциттері дифференциялануы секілді плазмоциттердің жинақталуына, иммуноглобулиндердің жасалуына, осындай ауру сатысына қажет антидене түзуіне атсалысады. Айта кететін бір жайт, барлық көрсетілген топтардағы лимфоциттер біртекті емес. Т-лимфоциттері антигендік стимуляциялау әсерінен, тұрақты лимфоциттердің жинқталуына септігін тигізетін Т-эффекторларының жасушалық популяциясын құрайды, Т- киллерлер бөгде жасушаларды жойып жібере алады, Т-хелперлер иммундық жауап беруші Т- және В-жасушаларын тудырады, супрессорлар Т және В лимфоциттерінің белсенділігін арттырады.
В-лимфоциттері жетілу кезінде үш түрге ажыратылады, олар плазмоциттерді айнала отырып, белгілі бір иммуноглобулиндер клонын түзеді, нағыз синтезделген ақуыздарды санау үшін генетикалық аппарат жасушаларын келісімді түрде іске қосады.
Осыған орай, патогенді бруцеллаларға ағзаның иммундық жауабы қандай болса, сондай өзара байланысты белсенді макрофагтар мен Т-және В-лимфоциттерін тудырады.
Соңғы зерттеулердің нәтижелері, бруцеллездік ндеті жіті және созылмалы сатысында өтетіндігін, оған қарсы иммунитет түзуге бұрыннан белгілі барлық иммундық жауап қатысатынын көрсетті.
Осыған байланысты иммунитет түзуге қатысатын жоғарыда айтылған механизмдерді ескере отырып, қазіргі заманғы талаптарға сай өзіне тән алдын алу дәрмектерін жасау өте өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді.
Бруцеллез ауруына байланысты иммунитеттің антимикробтық және антитоксикалық немесе жасушалық және гуморальды деген түрлері бар, әдетте , бұл факторлардың барлығы бірге көрінеді. Бруцеллез кезіндегі иммунитеттің қалыптасуында негізгі рольды антимикробтық механизммен бірге жасушалық факторлар атқарады. Бұл кезде макрофагтар қызметінде антигенмен кодталған белгілі өзіне тәнділік бақыланады. Белсенділіктің жоғарылауы өзіне тән болады, яғни, бірінші иммундеуге қолданылған микроорганиздерге қатысты.
Қорғаныста макрофагтармен бірге басқа жасушалардың да қатысуы анықталған, жекелеп алғанда, лимфоциттер. Лимфоидты жүйе (тимус, фабриций қалтасы, пейер түйіндері, сүйек миы, талақ, лимфа түйіндері) ағзаның бөлек иммундық жүйесі ретінде қарастырылады.
Басқа жасушалардан айырмашылығы лимфоциттер қан ағзасынан ұлпаларға көшіп, қайтадан лимфалық жолдар арқылы қанға қайтып отырады. Олар бөтен жасушаларды немесе заттарды анықтап, иммунды жауап ұйымдастырады. Лимфоциттердің екі түрі бар. Тимустың қатысуымен сүйек миының діңгекті жасушаларынан түзілетін және бөтен заттарды анықтауға қатысатын лимфоциттер тимусқа тәуелді деп аталады (Т-лимфоциттер). Олар ағзаның лимфоциттерінің 80%-ын құрайды.
Тимустың әсерінсіз сүйек миының діңгекті жасушаларынан түзілетін лимфоциттер В-жасушалар деп аталады. Олар антиденелерді түзетін плазмалық жасушаларға айналады.
Қазіргі иммунология қорғаныс үрдісін Т-лимфоциттер, макрофагтар және В-лимфоциттердің бірігіп қатысуымен қарастырады.
Көптеген иегерлердің пікірінше, Т-лимфоциттер бруцеллез ауруы кезінде иммунитеттің түзілуінде негізгі роль атқарады.
Одан басқа, иммунитеттің гуморальды факторларына жататын иммуноглобулиндердің барлық кластары мен оның бөлімдері ауру қоздырғышының патогенді әсерінен макроорганизмді қорғауда түрлі қызметтер атқарады-жабыстыру (корпускуляр антигеннің агглютинациясы және еритін антигендердің преципитациясы), лизис (комплемент байланыстырушы антиденелер), лейкоциттердің фагоцитарлық қабілетін белсендіру (опсониндер, тропиндер), токсиндерді бейтараптау (антитоксиндер). Жоғарыдағы антиденелер сәйкес антигендермен иммунологиялық реакцияларда анықталады - АР (агглютинация реакциясы), КБР (комплемент байланыстырушы реакция), ККБР (конглютиндеуші кешенді байланыстыру реакциясы), ИДР (иммунодиффузия реакциясы), ОФР (опсоно-фагоцитарлы реакция) және олардың әр түрлі модификацияларында (РБС, сүтпен СР, ҚҰБР, ТГАР, ИФР; АДБР және т.б)
Көрсетілегндерден басқа толық емес және тосқауыл қоятын, сәйкес антигендермен қатынасқа түсетін, бірақ көрінетін реакция тудырмайтын антиденелердің брлығы анықталған.
өзіне тән емес иммунитет пропердин, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________Серикова А.Т.
__________________2017 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Үржар ауданы бойынша бруцеллез ауру кезіндегі ветеринариялық- санитариялық іс-шараларын ұйымдастыру
Мамандығы: 5В120200 - Ветеринариялық санитария
Орындаған:ВС-203 тобының студенті
Тарту Қ
Ғылыми жетекшісі: ас профессор Нуркенова М.Қ
Семей
2017
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Терминдер мен анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
2 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Үржар ауданының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-52
2.2 Азаматтық қорғаныс және жануарларды жаппай қорғау ..52-53
2.3 Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... 54
2.4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58-
3 Өзіндік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.1 Зерттеу әдістері мен материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-
3.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
1
2
Нормативтік сілтемелер
1. Закон Республики Казахстан от 10 июля 2002 года О ветеринарии
2. Приказ МСХ РК от 29.06.2015 г. № 7-1587 Об утверждении Ветеринарных (ветеринарно-санитарных) правил.
3. Приказ МСХ РК от 30.04.2015 года № 7-1393 Об утверждении Правил отбора проб перемещаемых (перевозимых) объектов и биологического материала.
4. Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 11 июня 2014 года № 16-07296 Об утверждении Правил проведения диагностических исследований.
5. Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 июня 2014 года № 16-07332 Об утверждении Правил планирования и проведения ветеринарных мероприятий против особо опасных болезней животных.
6. Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 декабря 2014 года № 7-1700 Об утверждении Правил карантинирования животных.
Терминдер мен анықтамалар
Бруцеллез - жаппай іш тастаумен, дене қызуының көтерілуімен және сыртқы белгілерінің әр түрлілігімен сипатталатын антропозоонозды індет.
Иммунитет - ағзаның генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде инфекциялық емес агенттерді жұқтырмаушылығы.
Антигендер - ағзада иммунды жауап тудыратын бөгде заттар.
Антиденелер - жұқпалы ауру қоздырушыларына және генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде заттарға қарсы бағытталған ағзаның лимфоидтық жасушаларынан тұратын маңызды қорғаныс факторлары.
Агглютинация - антиген мен антидененің желімделуі.
Агглютинат - антиген мен антидене кешені
Аллергия - ағзаға қайтадан енген кезде жоғары сезімталдықпен білінетін белгілі бір антигенге бағытталған жай-күй реактивтілігі.
Серологиялық реакция - антиген мен антидененің әрекеттесуі нәтижесінде жүретін реакция.
Диссоциация - бактерияның дамуы кезіндегі оның биологиялық қасиетінің өзгеруіне ұласатын, терең морфологиялық, функционалдық және биохимиялық өзгерістердің өтуі.
Идентификация - микроорганизмдердің белгілі бір түрге, туысқа т.б жататындығын анықтау, олардың биологиялық белгілері жиынтығын (морологиясы, биохимиялық белсенділігі, антигендік қаситеті, малға ауру тудыруы т.б) зерттеуге негізделген.
Санация - ағзадағы дерттік өзгерістерді емдеп, жазу, сауықтыру.
Патогендік зардаптылық - патологиялық процестің немесе күйдің даму механизмі. Микробтардың індеттік ауруды қоздыру қабілеті.
Иммундеу - ағзаға белгілі бір вакциналарды жіберу арқылы белгілі жұқпалы ауруларға қарсы төтеп беретіндей қсиеттер дарыту.
Балау - жан-жақты зерттеулер нәтижесінде ауруды анықтау, ауырған ағзаның хал-жағдайы туралы қорытынды.
Биологиялық сынама - зертханалық жолмен жануарларға патологиялық материалдарды жұқтырып, соны зерттеу арқылы жұқпалы ауруларды балаудың бір тәсілі.
Вакцина - микроорганизмдерден, олардың жекелеген компонеттерінен, антигендерінен немесе олардың өмір сүру процесі кезінде түзілетін заттардан дайындалатын биологиялық дәрмек.
Уыттылық - белгілі бір микроб штаммының уыттылығы, оның ауырту қабілетінің күштілігі.
Қысқартылған сөздер
ҚР - Қазақстан республикасы
ШҚО - Шығыс Қазақстан облысы
ЕМК - Еншілес мемлекеттік кәсіпорын
РМК - Республикалық мемлекеттік кәсіпорын
АБПБДҰ - Аграрлық бірлестіктің федерациясы Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
РБС - роз-бенгал сынамасы
ПРА - пластинкадағы агглютинация реакциясы
АР - агглютинация реакциясы
КБР - комплементті байланыстыру реакциясы
КҰБР - комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы
СР - сақина реакциясы
ИФР - иммунды флуоресценция реакциясы
ДНҚ - дезоксорибонуклеин қышқылы
ЕПС - ет-петон сорпасы
ЛПС (LPS) - липополисахарид
м.ж - микроб жасушасы
г - грамм
ВҒЗИ - ветеринария ғылыми-зерттеу институты
ҒЗС - ғылыми - зерттеу стансасы
АҚ - акционерлік қоғам
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ПВП - поливинилпирролидон
ОФР - офсонофагоцитарлық реакция
КСРО - Кеңестік социалистік республикалар одағы
АтБР - антителаны бейтараптандыру реакциясы
ТЕГАР - тіке емес гемагглютинация реакциясы
ИФА - иммуноферменттік анализ
Кіріспе
Ел басының Қазақстан Республикасы халқына жасаған жолдауында және ауылды көтеру мәселесіне байланысты мемлекеттік бағдарламасында Қазақстан халқының оның ішінде ауылдық жағдайын жақсарту мәселесі айрықша атап көрсетілген.
Бұл мақсаттарды табысты атқару үшін, ең алдымен ауылшаруашылығындағы мал басын көбейтіп, одан алынатын өнімдерді (ет, сүт, жүн, жұмыртқа т.б) мейлінше көбірек өндіру қажет. Бірақта аталған проблемаларды жүзеге асыру оңай шаруа емес екені белгілі. өйткені басқаны айтпағанда мына малдардың арасында кездесіп, өлім-жетімге және де басқа қыруар шығынға әкеліп соқтыратынәртүрлі жұқпалы аурулар үлкен бөгет болып келеді. Бұрыннанда әсіресе соңғы жылдары төрт түлік малдардың арасында жұқпалы бруцеллез ауруы өте қауіпті малдан малға және малдан адамдарға жұғатын індет болғандықтан, бұл ауруға шалдыққан малдар арнайы нұсқаулар бойынша арнайы малдәрігерлік санитарлық тәртіпті сақтай отырып көзі жойылады.
Қазақстанда малдардың бруцеллез ауруының эпизоотологиясы, шығу көздері, аурудың белгілері, қоздырғышның биологиясы, ауруды анықтап балау жолдары мен алдын алу шаралары жөнінде бірқатар ғылыми тәжірибелік жұмыстар атқарылғаны белгілі. Соған қарамастан бұл ауру малдәрігерлік ғылымы мен өндірістің әлі де болса толық шешімін таппаған мәселеге айналып отыр.
Бруцеллез зооантропоноздық ауру болғандықтан, ол біздің елімізде үлкен әлеуметтік - экономикалық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанда бруцеллезбен ауыратын адамдар мен жануарлар саны бұрынғы одақ және ТМД елдерімен салыстырғанда алғашқы орындардың бірін алып отыр.
Бруцеллез нозеареалы әр қилы, шаруашылықтың экономикалық, табиғи-географиялық жағдайына, халықтың тұрмысы және арнайы ветеринариялық шаралардың жүргізілу деңгейіне байланысты болып келеді.
Адамдардың негізгі бруцеллезжұқтыру көзі жануарлар болып табылатын балғандықтан, бруцеллезбен күресу шаралары өте жоғары дәрежеде және тиімді болуы керек.
Республика аумағында ауыл шаруашылық малдар арасындағы бруцеллез індетінің таралуы әлі күнге дейін әр жылы әр түрлі дәрежеде, көбіне бруцеллезге қарсы арнайы шаралардың орындалуына да байланысты болып келеді.
Бруцеллез қазіргі кезде адамдар мен жануарлардың өте күрделі ауруы екендігі дәлелденіп, оны жою үлкен экономикалық және әлеуметтік мәселеге айналып отыр.
Бруцеллезбен күрес шараларының тиімді болу үшін, олар міндетті түрде ғылымның жетістіктеріне негізделуі қажет.
Бүгінгі таңда індетті ауруларға қарсы белсенді иммундеу заттарын ойластырудың екі жолыбар. Олардың бірі - тірі, ал екіншісі - экологиялық жағынан қауіп төндірмейтін өлі вакцина қолдану.
Бруцеллезбен күрес шараларының тиімдіболуы ең бірінші бұл індетті дер кезінде әрі нақты балауға да байланысты.
Осыкүнге дейін қолданып келген бруцеллезді дифференциалды балау, дауалау әдістері әлі де қанағаттандарарлық дәрежеде емес. өйткені соңғы уақытта кең таралған мал өсіру технолгиясы (жекелеген шаруа қожалықтары, жеке меншік үлесіндегі малдар) бруцеллезді балау, дауалау және онымен күрес шараларын сәйкесінше, өзгеше жүргізуді қажет етеді.
Соңғы бесжылдықта жыл сайын Қазақстанда бруцеллезге шалдыққан адамдар саны 3000-нан кем емес, эпидемиологиялық жағдай әсіресе республикамыздың оңтүстік аймағында күрделі болып отыр. Бұл фактілер ветеринария және медицина қызметкерлеріне үлкен жауапкершілік жүктейді.
Қазіргі кезде ветеринария тәжірибесінде қолданылып жүрген мал бруцеллезіне қарсы шаралар жүйесі шаруашылықтарды бруцеллез індетінен толықтай сауықтыруды қамтамасыз ете алмай отыр.
Айтылғандарды ескере отырып жүргізілген, осы ғылыми зерттеужұмыстарында Шығыс Қазақстан облысындағы жануарлар бруцеллезін дифференциалдық балау, дауалау және оған қарсы жүргізілетін арнайы шараларды жетілдіру мен нәтижелерін өндіріске енгізу мәселелері алға қойылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Үржар ауданы бойынша бруцеллез індетінің таралуын зерттеп, осы індетті дифференциалды балау тәсілдерін салыстыра отырып бруцеллезден сауықтыру шараларын қарастыру болып табылады.
Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
1. Шығыс Қазақстан облысы Уржар аумағындағы мал шаруашылығындағы бруцеллез індетінің таралуын зерттеу.
2. Үржар ауданы бойынша бруцеллезге ветеринариялық- санитариялық іс-шараларын ұйымдастыру
1 Әдебиетке шолу
1.1 Жануарлар бруцеллезі және оның таралуы
Сайдулдин Т (2009) Бруцеллез (Brucellosis) - созылмалы өтетін, іш тастау, шуы түспеу, эндо-метрит, орхит және жануарлардың жыныстық қабілетінің бұзылуы, арқылы ерекшеленетін жұқпалы ауру.
Бруцеллездің адамда байқалатын белгілерін Гиппо-крат сипаттады, ал жан-жақты зерттеулер 18-19 ғ. жүргізілді. Ф.Марстои (1861) Мальта аралында бруцеллез адамның өз алдында дербес ауруы екендігін көрсетті, ал Д. Брюс (1877) оның қоздырушысын бөліп алып Micrococcus melitensis деп атады. Бұлар ағылшын ғалымдары еді. Даниялық ветеринария дәрігерлері В. Банг жэне Стрибольт (1896) ауру қоздырушысын іш тасталынған бұзаудан, ал американдық Траум (1914) іш тасталынған торайдан бөліп алды. Бұл микробтар 1918-1920 жылдар аралығында бір туыстастыққа біріктіріліп, Брюстің құрметіне Бруцеллалар деп аталған. 19 ғ. аяғы мен 20 ғ. басында бруцеллез ауылшаруашылық маддардың арасында барлық жерде де кеңінен тарады. Қазақстанға бұл ауру Еуропалық өлкелерден келді, оны алғаш рет 30-жылдары Семей облысында Тасбұлақ деген жерде ветеринария дэрігері Тевельский анықтады.[1]
Қазіргі кезде бруцеллез деп аталып жүрген жануарлар ауруы Англияда XIX ғасырдың басында ақ белгілі болған. Бұл ауру онда кеңінен таралып жануарларға тән белгі бойынша "жаппай іш тастау" деп аталған. Оның этиологиясы көп уақыт бойына белгісіз болып келген.
Аздаған уақыттан соң Ленерт (1878) және Броурер (1880) бұл аурудың жұқпалылығын растады.
Ауру жұқпалы іш тастау атына ие болды. Бірақ аурудың қоздырғышы тек 1896 жылы дат зерттеушісі Банг Стрибольт ауру сиырлардан, соңынан Банг бацилласы деп аталып кеткен, микроб тауып алған кезден бастап белгілі болды.
Ығылманұлы Ө (2010) Ауруды Brucella туыстығына жататын өте майда микробтар қоздырады. Br.bovis, Br.suis, Br.ovis, Br.melitensis. Адамға өте зардапты болып Br.melitensis табылады. Бруцеллалар грам-теріс боялады, полиморфты, сыртқы бейнесі коктар тәрізді, сопақшалау, таяқшаға ұқсас болып келеді.
Бруцеллезге 60-тан артық үй және жабайы жануарлар түрлері бейім болып келеді. Сиыр, қой ешкі, шошщқа, солтүстік бұғысы ауруға тез шалдығады.Жануарлар организмінен шумен, шаранамен, тастанды төлмен, жыныс жолдарынан аққан сорамен, сүтпен, шәуетпен, нежіс және несеппен бірге бөлініп отырады.
Ірі қара малда бруцеллез көп жағдайда клиникалық белгілері анық білінбей, үстіртін латентті (жасырын) түрде өтеді. Ауырған аналық малдың негізгі белгісі -- іш тастау (аборт). Буаз аналықтардың іш тастауы 3-4 айлық немесе 6-8 айлық кезінде болады. 1ш тастау мезгілі ауру микробының жұғуына тығыз байланысты. Жаппай іш тастау көп жағдайда алғаш туатын құнажындарда байқалады. Оның мөлшері 30-50 пайызға дейін жетеді.
Ауру сиырда іш тастау бір рет болады, ал екі не үш рет іш тастауы өте сирек кездеседі. Сиырда іш тастауына 2-3 күн қалғанда оның сыртқы жыныс органдары ісініп, қызарады және жатыр алды бөлімінен қызғылт иіссіз кілегей ағады. Мұндай малдың буындары қабынып, жүргенде қатты қиналады, көпке дейін оның шуы түспейді, жатыр ішінде шіриді. Ақырында мал эндометритке метритке, вагинитке ұшырайды. Оның желіні қабынады. Мұндай жағдайда аналық малдың ұрықтану қабілеті төмендейді немесе жойылады.
Ауырған ірі қараның негізгі белгісінің бірі - буындарының ісініп қабынуы, әсіресе, тобық, Тізе буындары. Бастапқы кезде буын іспей, ұстап қарағанда мал ауырсынады, содан соң ісініп, ісігі күннен күнге ұлғая береді. Бара-бара буынға ірің микробтары түсіп, буын ісіп қатты қызып, мал мүлде жүре алмай қалады. 1сік тесіліп, одан ірің ағады. Буында өзіне тән емес ұлпалар өсіп, ол әк тұздарымен қапталып, буын қозғалысы бұзылады.
Бруцеллезбен ауырған бұқаларда іріңді орхит, эпидидимит, артритте және синовиттер болады.
Бруцеллезбен ауырған сиырларда патологиялық өзгерістер лимфа бездерінде, паренхиматозды ұлпаларда және жыныс мүшелерінде болады. Жыныс мүшелерінің кілегей қабықтары ісініп, қызарады, жатыр алды бөлімінен қоңыр-қызыл түсті кілегей ағады. Хорион мен жатырдың кілегей қабығының арасында іріңді-фибринді эксудат пайда болады, хорион ворсинкасы мен жатыр карункулында көп нүктелі қанталаулар, кей жағдайда өлі плацент қалдықтарымен жабылады.
Ұрықтың қабығы қалыңдап, ісіп қызарады, үсті іріңді-фибринге қиыршыққа толы, көп жері қанталаған. Хорионды гистологиялық тексеруден өткізгенде көптеген некроз бен эпителийдің қалыңдағаны көрінеді. Хорион ворсинкаларынан іріңді және некрозды қабынғаны немесе жаппай грануляциялық ұлпалардың өскені байқалады.
Кей жағдайда ұрық мумификацияга ұшырайды. Мүшелердің және құрсақ қуысының кілегейлі және сыртқы қабықтарында ұсақ тары тәріздес қанталаған тері асты көк етте серозды және геморрагиялық қабынған талақ пен сөл түйіндерінің ісінгені байқалады. Бауырда күңгірт сары түсті некроз кездесіп, өкпе іріңді-қатаральді пневмонияга ұшырайды. Буаз сиырлардың желіні мен оның үстіндегі лимфа бездері қабынады, олар іріңді және фибриозды желінсау түрінде өтеді. Бүйректе интерстициальді нефрит кездесед1. Бұқалардың ені мен қосалқы ендерінің көлемі үлкейіп, ұстап қарағанда өте қатты болады, ал кесіп көрсе онда некрозды ірің қалдықтары кездеседі, сперматогенез функциясы мүлдем жойылады не болмаса азаяды. Ен паренхимасы атрофияға ұшырай ен каналдарында өзіне тән емес тканьдер өсіп, тесіктері бітеледі.
Бруцеллез ауруының белгілі дәрежеде кеңінен таралуына себеп жануарлар ағзасында қоздырушылардың әртүрлі тірі затпен қоректенуге икемделіп, жануарлардың ауруға бейім келуі үлкен бір шеңбер құрайтындығымен сипатталады.
Қазіргі таңда бруцеллез індеті барлық әлемде тіркелген десек те болады.
Біріккен сараптама комитетінің АБФБДҰ-ң бруцеллез мәліметтеріне сүйенсек (алтыншы баяндама, 1986 ж.), ауылшаруашылық малдарының бруцеллезі дамыған капиталистік АҚШ, Франция, Канада, Австралия, Италия, Испания, Нидерланды елдерінде де таралған.
Қазіргі уақытта жануарлар бруцеллез! Жерорта тещз1 кауызында, I Азия (Туркия, Иран), Азияныц Оңтүстік-Шығысында (әсіресе Үндістанда Лаоста), Африкада, Орталық және Оңтүстік Америкада (Мексика, Бразилия Чили, Парагвай, Гватемала, Колумбия) кеңінен етек алған.
ТМД бойынша эпизоотологиялық және экономикалық жағынан ірі қара малының бруцеллезі ең маңыздысы, содан кейін ұсақ мүйізді мал, солтүстік бұғылар және шошқалар болып табылады. Эпидемиологиялық тұрғыдан адамдарға 91,2-100 пайыз бір-бірімен тығыз байланысты болғаннан кейін ең қауіптісі қой-ешкі бруцеллезі болып саналады. Басқа жануарлардан қара мал, шошқалар, бұғылар, түйелер) бруцеллездің адамдарға жұғу қаупі эпидемиологиялық сараптама бойынша өте төменгі дәрежеде. B.ovis қоздырушысынан зарарланған адамдар еш жағдайда тіркелмеген.
ТМД елдеріндегі бруцеллездің эпизоотикалық және эпидемиология, жағдайына Қырғыстан мен Қазақстан аса кауіп төндіріп тұр. Бруцеллезді жою Закавказье, Орта Азия, РФ-ң - Солтүстік Кавказ, Поволжья елдерінде де : мәселе болып отыр.
Осы айтылған елді-мекендерде адамдардың бруцеллез ауруымен ауруы өте жоғары көрсеткіштер көрсетіп отыр, себеб1 олардың басым көпшілігі шаруашылығымен айналысуымен байланыстырылады [36]. Эпидемиология, керсеткіштер мәліметіне сүйенсек негізінен адамдардың бруцеллезбен ауруы қайта өңдеу кешендерінде, қойларды күтіп-бағу, қолдан ұрықтандыру, қырқын кезі, қораны тазалау уақыттарында тіркелген.
Қазақстанда алғаш рет ірі қара малының бруцеллезбен ауруы 1930 жылы Петропавл және Щучинск аудандарына қарасты жеке шаруашылықтан Петропавл мал дәрігерлік зертханасында анықталған. Осы жылы Семей облысының Тас-бұлақ совхозының мал дәрігері Тавель қойдың бруцеллезін аңғарған.
Қазақстанда бруцеллез жөнінде 1933 жылға дейін іс жүзінде ғылыми- зерттеу жұмысы жүргізілген жоқ десе де болады. Тек кейбір ғылыми қызметкерлер ғана өздерінің ықыласымен бруцеллезді анықтау тәсілдерін білу мақсатында азды-көпті зерттеулер жүргізді. Академик С.Н. Вышелесскийдің басшылығымен 1933 жылдың бас кезінде Қазақ мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу институты мал дәрігерлігінің бруцеллезді анықтау жөніндегі жұмыс ұйымдастырылды. Онан кейінгі жерде осы институт жанынан бруцеллезді, сондай-ақ тағы басқа да жұқпалы ауруларды анықтау тәсілдерін игеру жөніндегі мал дәрігерлік мамандар даярланды.
Бруцеллездің жалпы алғанда жеткілікті зерттелмеуі, оның республикада барған сайын тарап, экономикалық үлкен зиян келтіруі, аурудың малдан адамға жұғұының жиілей түсуі, Қазақстанда барлығы істі үйлестіріп отыратын және кеңес беретін орталық болып табылатын ғылыми мекеме құруды талап етті. Міне, осыған орай Қазақ мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу институты жанындағы ірі қара ауруларын зерттейтін зертхананы қайта құру негізінде 1937 жылдың бас кезінде бруцеллезді зерттейтін арнайы зертхана құрылды, бұл зертхана індет жаппай тарап кеткен шаруашылықтар мен аудандарда, облыстарда осы індет бойынша эпизотиялық, эпидемиологиялық жағдайды анықтауға, індетті анықтау тәсілдері іздестіруге және оны жетілдіре беруге, шет аймақтардағы зертханалардың қызметкерлерін даярлап шығаруға, олардың мамандығын арттыра беруге, бруцеллезге қарсы шараларды жүзеге асыру ісіне ғылыми-әдістемелік басшылық етіп отыруға, малды індеттен алдын-ала сақтандырып, ауырғандарын емдеу, ауру малды іріктеп бөлек шығару, вакцина егу тәсілдерін әзірлеп, сыннан өткізуге, облыстық мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу станциялары мен мал дәрігерлік зертханалық жұмысына басшылық етуге міндетті болды.
Бруцеллездің жаппай таралуы және адамдардың бұл ауруға шалдығуының жиілеп кетуі медицина мамандарының да назарын аудара бастады. Сондықтан біраз кейінірек Қазақ санитарлық-бактериологиялық институты жанынан бруцеллез бөлімі ашылды.
Бруцеллез жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстары бірте-бірте қанат жайды. Бұл жұмысқа зоотехникалық-мал дәрігерлік институттың эпизоотология және микробиология кафедралары (М.И. Иванов, П.А. Буланов) қатыса бастады. Өлкелік патология институтында (Г.Н. Удинцев) бруцеллезді зерттеу жөнінде бөлім ашылды, Қазақ ССР Ғылым академиясының Зоология институтында академик И.Г. Галузо, Көз аурулары институтында - профессор В.П. Рощин және доцент В.М. Киселева, Медицина институтында патология кафедрасында профессор П.П. Очкур, эпидемиология кафедрасында профессор Г.Н. Удинцев жұмысты кең көлемде жүргізді. Орта Азияның обаға қарсы күрес жүргізетін институтында бруцеллезді зерттеу жөнінде бөлім ашылды.
Мал дәрігерлігі және медицина мамандары жұмысты кешенді түрде және тығыз байланыс жасай отырып жүргізді.
Республикамыздың жекелеген облыстарында бруцеллезге қарсы күрес жөніндегі шараларды жузеге асыру ісіне ықпал жасап отыру үшін және бұл аурудан өту барысыныц ерекшеліктерін зерттеу үшін облыстың мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу станцияларында тиісті жұмыстар жүргізілді. Бұл жұмыстарға Қазақ мал дәрігерлік ғылыми-зерттеу институтының бруцеллезді зерттеу жөніндегі лабораториясы басшылық етті. Мұндай жұмыстар Орал, Гурьев, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Целиноград облыстық станцияларында жүргізіліп келді.
Қазақстанда бруцеллезді зерттеу ісіне К.П. Студенцов, И.Г. Галузо, В.Г.Уваров, В.К. Антонов, Г.Н. Удинцев, В.П. Рощин, Н.Д. Беклемишев, П.П. Очкур, И.К,. Каракулов, М.И. Иванов, П.А. Буланов, П.А. Карасев, М.И. Солоницин, П.И. Островидов, И.Л. Жалобовский, А.А. Пальгов, М.М. Ременцова, Б.Р. Узбекова, Ф.И. Усманова, В.М. Киселева, К.Т. Мирошниченко, З.И. Парамонова, Н.В. Сафронов, В.С. Чичибабин, Н.П. Иванов, В.Б. Бельченко, А.Э. Султанов, К,.И. Мыңжасов, В.И. Белобаб, В.Б. Тен, Р.Ж. Сейдахметова, Ш.А. Барамова, Э. Эбутәліп және басқа ғалым-мамандар зор үлес қосып, республикадағы, облыстардағы немесе тікелей шаруашылықтардағы мал дәрігерлік қызметке басшылық етті, көптеген нақтылы мәселелерді шешуге қатысты.
Республикада қазіргі кезде осы ауруды зерттеу женіндегі еліміздегі жетекші орталықтардың бірі болып отыр, бұған институт ғалымдардың еңбектерінде, отандық және шет елде арнаулы журналдарда жарияланған бруцеллездің әр алуан мәселелері жөніндегі монографиялар, ютаптар, нұсқау-лар, жүздеген ғылыми еңбектер дәлел бола алады.
Республика аумағында таралған бруцеллез індеті әр жылы, әртүрлі дәрежеде, біркелкі күйде емес және бруцеллезге қарсы шаралардың орында-луына да байланысты болып келді.
Бруцеллез індетінің таралуына әсер ету және жүргізілетін шаралар нәтижесіне қол жеткізу үшін ең негізгі көзі болып шаруашылықтың техноло-гиясы мен мәдениетіне, тұратын орнының ұзақтығына (табиғат жағдайына байланысты), ветеринариялык-санитариялық шаралардың жоғарғы дәрежеде орындалуына, сондай-ақ мамандармен материалды-техникалық заттар мен мал туратын орын, техникалық және ветеринарлық жабдықтармен қамтылуына аса көңіл бөлу керек.
Қазіргі кезде бруцеллез адамдар мен жануарлардың күрделі ауру екендігі анықталынды, ал оны жою үлкен экономикалық және әлеуметтік мәселеге айналды
Бруцеллезбен барлық дерлік үй жануарлары, сонымен қатар, құстар да залалданып, ауырады.
Табындарда (шаруашылықтарда) пайда болған бруцеллез эпизоотиялық және эпизоотиялық таралуға бейім. Клиникалық жағынан қарағанда, бруцеллез біресе анық көрінетін буаз малдардың іш тастауына жалғасатын ауру ретінде өтеді, біресе жасырын түрінде өтіп, ұзақ жылдарға созылады.
Бруцеллез эпизоотологиясын терең зерттеу бұл аурумен күресте ауруды дер кезінде балаудың үлкен маңызы бар екендігін көрсетті.
Бірақ бұл аурудың жануарларда әр түрлі өтетіндігіне байланысты ауруды балау көбіне қиынға соғады. Осыған байланысты, ғылымда балаудың бұрынғы тәсілдері жетілдіріліп, жаңа тәсілдері шығарылуда. Қазіргі кезеңде қанды серологиялық зерттеу (агглютинация реакциясы, комплемент байланыстыру реакциясы), түсікті, сүтті және ауру малдардыц түрлі секреттері мен экскреттерін бактериологиялық зерттеу,аллергендік дәрмектер көмегімен зерттеу сияқты тәсілдер көмегімен балау жасалынып, тәжірибеде қолданылады.
Қазіргі кезде бруцеллезге жасанды турде иммунитет туғызу мүмкіндігі зерттелініп, тәжірибеде қолданылады. Бұл ғылымның керемет жетістігі бруцеллез сияқты күрделі және қиын аурумен күрестегі жағдайды біршама жақсартады. Қазірде сәтсіз шаруашылықтарды сауықтыруды жеңілдететін және бруцеллездің эпизоотиялық ошақтарында қызмет істейтін адамдар залалдануының алдын-алуға мүмкіндік беретін, бруцеллездің алдын алуға қолданылатын бірқатар түрлі вакциналар ұсынылған.
Бруцеллездің эпизоотологиясы мен эпидемиологиясын көп жылдар бойы зерттеу тәжірибесі көрсеткендей, бұл ауруды жою көптеген қиындықтар тудырады, біршама қаражат шығаруды және көптеген күш жұмсауды қажет етеді.
Табындардағы бруцеллезді жою үшін арнайы ветеринарлық ұйымдастырушы - шаруашылық шараларының толық жүйесін қарастыратын ерекше шығарылған жоспар қажет.
Бруцеллезбен күрес шаралары тиімді болу үшін олар міндетті түрде ғылымның жетістіктеріне негізделуі қажет.Біздер жүргізген ғылыми жұмыстары бруцеллезбен ауырған малдарды мейлінше толық анықтауға, ағзасының бруцеллезге төзімділігін көтеруге, індет жұқтырған жануарлар организмін санациялауға, бруцеллезді жоюға бағытталған шаралар ұйымдастыруға бағытталды.
Шаруашылықты немесе ауданды бруцеллезден сауықтыру үшін жалғыз ветеринарлық қызметкерлердің жұмысы жеткіліксіз. Бруцеллез ауруымен күресте мал шаруашылығы қызметкерлері, шарушылық жетекшілері және ауыл шаруашылығының түрлі бөлімдерінің мамандары белсенді ат салысулары керек.
1.2 Бруцеллезді балау әдістері
Серологиялық зерттеулер. Малдың бруцеллезге шалдыққан- шалдықпағанын анықтау үшін зертханада қан сарысуы арнаулы нұсқауға сәйкес серологиялық тексеруден өтеді. Бұл тәсілдің негізі -- малдың ағзасындағы өзіне тән антиденелерді қан сарысуын агглютинация (АР) комплемент байланыстыру (КБР), комплементті ұзақ байланыстыру (ҚҰБР) розбенгал антигені мен пластинкадағы агглютинация - розбенгал сынамасы (РБС) және сақиналы реакциялары (СР) арқылы анықтау.
Агглютинация реакциясы (АР) пробиркадағы қан сарысуына бруцеллездік антигенді қосу арқылы ірі қаранын, қой, ешкі, жылқы, енеке, бұғы, ит, терісі бағалы аңдар мен басқа да жануарлардың бруцеллез ауруын анықтайды. АР айқындылығы мен қарапайымдылығына байланысты адамдардың және ауыл шаруашылығы малдарының барлық түлігінің бруцеллез ауруларын анықтауда кең пайдаланылып келеді. Реакцияның ең маңызды ерекшелігі - індетпен жаңадан зарарланған малдарды табуға көмектеседі реакция шетел және отандық ғалымдардың зерттеулерінде кең қамтылған.
АР арқылы тексеруде қаннын ескірмеген сарысуын немесе бүлінбеуі үшін консервант қосылған сарысуды пайдаланады.
Лайланған иісі шыққан және еріген қан түйіршіктері бар қан сарысуы тексеруге жарамайды. Ірі қараның, жылқының, түйенің, шошқаның және иттің қан сарысуларын тексергенде фенолданған (0,5% дейін) физиологиялық ерітінді (0,85%), ал қой-ешкі қан сарысуын тексергенде - 5 пайыздық дистилденген суға езілген ас тұзының ерітіндісі қолданылады.
Пластинкадағы жылдамдатылған РА (розбенгал сынамасы - РБС). Көптеген зерттеушілер пластинкадағы жылдамдатылған АР-ның адам және мал қандарын тексергенде балаулық маңызы зор екенін дәлелдеген.Бұл тәсілдің артьқшылығы сонда, оны бірден шаруашылық жағдайында қоюға болады, екіншіден құрал-жабдықты қажет етпейді және қорытындысын жылдам ала-аламыз. КСРО ауыл шаруашылық министрлігінің нұсқауы бойынша РБС ұсақ малды және бұғыларды тексеру үшін, ал 1978 жылдан кейін басқа малдарды да тексеруге ұсынылған.
Алғашында тексеруге ұсынылған реакцияны жүргізу үшін АР-ның стандартты антигені қолданылды. Бұған ас тұзын 12 пайызға дейінгі қоймалжыңдықта және генцианвиолетті 1:50000 немесе бриллиант жасылын 1:20000 қатынасындай етіп қосады. Қосындыны ұқыпты түрде араластырып 6 күн термостатқа қояды. Осыдан кейін антиген қолдануға дайын болады .
Бұдан кейінгі жүргізілген зерттеулер бұл реакцияға арналған антигеннің бірнеше нұсқаларын ұсынды. Бұл реакцияның диагностика құндылығы жөніндегі зерттеулер, оның ыңғайлы және тиімді әдіс екенін дәлелдеді.
Комплементті байланыстыру реакциясы (КБР) бірінші рет 1909 жылы сиырдың ішіндегі іш тастауының себебін анықтау үшін қолданылған. Көптеген ғалымдар КБР-ның сезімтал, тұрақты және телімді реакция екенін оның бруцеллез ауруын АР-ға қарағанда көбірек анықтайтынын, әсіресе 11 созылмалы түрде өтіп шаруашылықтан ауру малды тез табуда маңызы жоғары екенін дәлелдеді.
Комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы (КҰБР) Реакция қойылу тәртібі мен тәсілін 1940 жылы В.И. Иоффе, 1949 жылы В.С. Калинин,. С.И.Гинзбург және Н.И. Шершевский жобалады.
1956 жылы П. А. Триленко бұл реакцияны ауыл шаруашылық малдарының бруцеллез ауруына анықтау үшін ұсынды. Реакцияны 0-4 °С суықта қояды.
Зерттеушшердің қорытындысы бойынша, ҚҰБР ірі к қара мен ұсақ малдың бруцеллез ауруына анықтауда өте сезімтал, ауырған малды КБР-нан гөрі көбірек айқындайды..
Сүтпен қоятын сақина реакциясы Сүтпен қоятын сақиналы реакцияны сауын сиырға реакция қою үшін Флейшауер 1937 жылы ұсынды. Бұл реакцияның маңызы мынада: егер сүтте өзіне тән агглютининдер болса, онда олар боялған антигендер мен әрекеттеседі де, пайда болған агглютинат қаймақпен бірге, сүттің бетіне көтеріліп, боялған сақина түзеді. Сүттің төменгі бөлігі өзгеріссіз қалады.
Сүтпен қоятын сақиналы реакция өте қарапайым. Сондықтан оны шаруашылықта, фермаларда және жайлауда қоя беруге болады.
Антиген ретінде гемотокмилинмен көк түске боялған, бруцеллалардың өлтірілген жиынтығы қолданылады.
Тексеруге жаңа сауылып алынған немесе формалинмен консервіленген сүт пайдаланылады. Консервілеу үшін 10 мл сүтке 1 тамшы 10 процент формалин ерітіндісін тмызады. Реакцияны қою үшін 2 мл сүтке екі тамшы антиген қосады. Содан кейін пробиркаларды штативімен су моншасына немесе термостатқа 37-38 градус жылылықта 45-50 минут ұстайды.
Реакцияны мына сұлба бойынша оқиды: сүттің бетінде түзілген сақина көк түске және айқын болса (сүттің басқа бөлігі ақ) - оң реакция (++++) және (+++); сүттің бетінде көк сақина барынша айқын және сүттің басқа бөлігі көгілдірлеу болса - оң реакция (++); сүттің бетінде көк сақинаның айқындығы әлсіз, сүттің басқа бөлігі көк түсті болса - күмәнді реакция (+); сүттің беті ақ, басқа бөлігі біркелкі жылытқанға дейінгі боялған қалпы болса - теріс реакция (-). Бұл реакцияның диагностикалық құндылығы жөнінде зерттеулер, оның тиімді әдіс екенін көрсетеді.
Сақина реакциясы арқылы оң немесе күмәнді қорытынды алған жағдайда тексерілуге алынған брлық малдың қанын АР және КБР арқылы тексеруден өткізеді. Егер бұл реакциялар арқылы оң қорытынды алынса, онда ол мал бруцеллезбен ауру деп есептелінеді.
Бруцеллезді балаудың жедел әдісі. Бруцеллезді балауға арналған әдістердің көбі, тексерілетін малдан алынған қан сарысуын зерттеуге негізделген (АР,КБР,КҰБР,РБС және т.б). бұл әдістерді жүзеге асыру үшін ең бірінші малдан қан алып, оның сарысуын шығарып алу қажет. Осылайша дайындалған сынаманы ветеринарлық зертханаға жеткізіп, оны зерттеп, алынған нәтижелері туралы хабар қайтадан шаруашылыққа келіп жеткенше көп уақыт өтеді. (шамамен 5-7 күн). Бұл уақыт ішінде табын ішінде індет қоздырғышының көзі әрі қарай тарауы мүмкін. Сондықтан да малдың тұрған орнын да зерттеп, диагноз қоюдың маңызы зор. Бұл мақсат үшін малдың сүті немесе сүт сарысуы зерттелінеді. Алайда бұл әдістемелер онша тарала қойған жоқ, өйткені оның диагностикалық құндылығы, телімділігі жөнінде зерттеушілер пікірі әр алуан.
Аллергиялық зерттеулер Аллергиялық әдіс - негізінен бруцеллезбен ауырған малдың ағзасындағы қорғаныс күштері мен ауру коздырғышы арасындағы күрделі күрес әсерінен туған құбылыстардың қосымша енгізілген өзіне тән микробпен (антиген) кездесудегі құбылыс әсеріне негізделген.
Аллергиялық тәсілді ірі қара, буйвол, қой, ешкі, шошқа мен солтүстік бұғылар арасындағы бруцеллез ауруын анықтауға қолданылады.
1932 жылы бірінші рет Кеңес Одағында А.Н. Пашковский мал бруцеллез ауруын анықтау үшін абортин деген корпускулярлы антигенді ұсынды. Бұл дәрмек абортустың қыздыру арқылы өлтірілген сорпадағы және ол буландырылып, алғашқы көлемнің 0,1 дейін теңестіріледі.
Бұдан кейін 1934 жылдан бастап С.Н. Вышелескийдің абортин кеңінен қолданыла бастады. Бұл дәрмек қыздыру арқылы өлтірілген бруцелла агардағы өсіндісі. Езінді түрінде физиологиялық ерітіндіде дайындалады. Мұнда микробтың мөлшері 2х10 дәрежесіндей.
1937 жылы П. Ф. Здродовский ұсақ малдың бруцеллезін анықтау бруцелланың ұнтақталған жасушаларынан жасалған тұнба түріндегі аллергенді ұсынды. Бұл дәрмекті бруцеллизат деп атады. Дәрмектің белсенділігі жоғары болып, шаруашылықта кең мөлшерде қолданыла бастады.
Бұдан кейінгі жылдары аллергеннің бірнеше түрі ұсынылып, өндіріс жағдайында сынақтан өтті.
Кейінгі уақытта ұсақ мал мен шошқаның бруцеллезін анықтау аллерген (ВИЭВ бруцеллині) қолданылды. ВИЭВ бруцеллині қой мен ешкіге құйрық астындағы қатпардағы терінің ішіне 0,2 мл жіберіледі, ал шошқаның құлақ түбіне тері ішіне осындай мөлшерін егеді. Ал, бұл аллергенді пальпебралды тәсілді қолданғанда қой мен ешкіге сау көзінің астыңғы жағынан, көз жиегінен бір сантиметрдей төмен, көздің сыртқы бұрышыныц тұсынан тері астына 0,5 мл мөлшерінде жібереді.
Ауру малдың аллерген егілген жерінде тері қабынып ісінеді, ал малда- тері бұрынғы қалпында өзгеріссіз қалады. Бруцеллин егілген қой, ешкі, бұғы, ірі қара және енекеде реакция 48 сағаттан кейін анықталады, ал шошқада әр 24 және 48 сағаттан кейін бақыланады. Анықталған ауру малдарды тез бөліп алып, қалған шаралар осы ауру жөніндегі нұсқау бойынша белгіленеді. Бруцеллин егілген малдардан еш кедергісіз қан ала беруге болады. Жүргізілген әрбір аллергиялық тексеруде кесім жасалып, онда қолданылған бруцеллиннің дайындалған кезеңі, жасалған биокомбинаты, сериясы мен мемлекеттік бақылауы, малдың түрі мен саны, бөлінген ауру малдың саны және олар инвентарлық номері мен жасы, түсі көрсетіледі.
1.3 Бруцеллез ауруы кезіндегі иммунитет
Иммунитет сөзі кең мағынасында алғанда (латын тілінен аударғанда immunus - қабылдамаушылық) ауру тудырушы, өзіне тән емес агенттерге соның ішінде жұқпалы аурулардан ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауға бағытталған үрдістер мен механизмдердщің жиынтығынан тұрады.
И.И. Мечниковтың пайымдауынша иммунитет дегеніміз ауру тудырушы микробтар шабуылы кезінде ағзаның тұрақтылығын қамтамасыз ететін құбылыстардың жалпы жүйесі. Зильбер Л.А. болса, иммунитет деп, жұқпалы аурудың қоздырғыштарына немесе басқа тән емес затқа ағзаның қабылдамаушылық қасиетін айтады. Бұл қабылдамаушылық барлық ағзаға тұқым арқылы берілетін және алынған қасиеттер жиынтығына негізделген, бұлар микробтардың, вирустардың және басқа патогенді агенттердің, сонымен қатар олар бөлетін өнімдердің ішке енуі мен көбеюінің алдын алады.
Иммунитеттің механизмдері мен факторлары әр түрлі: тері мен кілегейлі қабықтардың қорғаныс қызметі: қабыну, фагоцитоз, гуморальды жүйе антиденелер, қанның бактериоциттігі, комплемент және т.б) жасушалардың және ұлпалардың реактивтілігі.
Иммунитеттің өзі табиғи иммунитет, туа бітетін немесе түрлік және өзіне тән немесе жүре біткен иммунитет болып бөлінеді. әсер ету механизміне байланысты антимикробты және антитоксикалық иммунитет деп те ажыратылады. Сонымен қатар, жергілікті және жалпы, стерильді және стерильді емес иммунитет түрлері болады.
Бірақ, бір ауру кезінде иммунитеттің бір түрін ғана шектеп алу мүмкін емес, себебі бүгін ағзаға жүріп жатқан үрдістер бір-бірімен тығызбайланыста болады.
Көптеген жылдарға эпизоотиялық бақылаулар мәліметтеріне сәйкес, сонымен қатар, көптеген тәжірибелік мәліметтерге сүйене отырып, бруцеллезкезінде белгілі бір үлесті түрлік немесе табиғи (туа біткен) иммунитет алатынын айтуға болады.
әрбір жануар ішінде индивидумдар кездесетін сияқты, генетикалық деңгейде бір-бірімен байланысты (әкелік немесе анлық жағынан) бүкіл популяцияда бруцеллезге жоғары тұрақтылық көрсететіндері болады.
Бірақ бруцеллез ауруы кезінде қорғаныс факторының жүйесінде зор маңызға жүре біткен иммунитет ие болады. Оған көптеген индивидумдар микроб текті антигендермен қатынас үрдісі кезінде дағдыланады.
Иммунитеттің түзілуіне, оның ширығуына және ұзақтығына сыртқы акторлармен қатар (азықтану, күтім және ұстап бағу жағдайлары) ішкі факторлар (арықтау, ағзаның жалпы әлсізденуі, тұқымдық бейімділік, басқа жұқпалы және жұқпалы емес аурулармен бірігуі, буаздық мерзімі) да әсер етеді.
Әдетте, заладанғандар пайызы буаздық мерзімі жоғарылаған сайын көтеріле береді.
Соңғы кезде бруцеллез ауруы кезінде стерильді иммунитеттің болуы күмән туғызбайды. Оған дәлел ретінде өлі вакцинамен егілген жануарларға бруцеллез ауруын қолдан жұқтыру кезіндегі пайда болатын жоғары тұрақтылықты мысалға келтіруге болады.
Осы бағытта зерттеу жүргізген ғалымдар бруцеллез індетіне және иммунитетіне жүргізілген жұмыстарының негізін сараптай келе, алғаш рет стерильді және стерильсіз фазаға байланыстығын және постинфекция кезінде індеттік иммунитеттің берілетінін анықтады.
Бруцеллездік иммунитеттердің бір-бірінен ерекшеленетіні, стерильсіз иммунитет осы айтылған індет кезінде өте ұзақ уақыт бойы және әр жануарларда белгілі-бір уақыт аралығында апталап, айлап сақталады, негізнен жануарлардың жеке басының ауыр зарадануны немесе ауырып жазылғанына байланысты болып келеді.
Жас төлдерде жыныстық ағзалары толықжетілгенге дейін, бруцеллезге қарсы жоғары табиғи төзімділігі болады.
Бұл категориядағы жануарлар тек қана зарарданып қана қоймай сонымен қоса жиі ауруға ұшырайды, бірақ үлкен жануарларда қоздырушыдан тез арылып, қайта зарардануына қарсы төзімді өзіндік иммунитеттер пайда болады. Осыған байланысты жас малдарда стерильсіз иммунитет фазасы барынша қысқа уақытта болады.
Зерттеушілер бруцеллез кезінде иммунитеттің қиын және жай түзілетіндігін айтады. Нәтижесін қорытындылай келе, бруцеллездің індеттік үрдісі баяулай кетуімен сипатталады.
Бруцеллездік індеттің қоздырушысына қарсы ағзаның қорғаныстық күшінің алғаш кездесуі сол енгізілегн жерде және жақын орналасқан сөл түйіндерінде байқалады. Фагацитоз иммунделгенде және иммунделмеген де ағзалар кездеседі. Соңғы жағдайда ол аяқталмаған сипатта болады, микроб жасушаларын еру жағжайына ұшыратпайды. Кей жағдайда фагоциттер ішіндегі микроб жасушалары белгілі бір уақыт аралығында көбеюі және сонымен қатар бос күйінде қанға және барлық ағзаға таралуы да мүмкін. Ағзаның иммунитет қалыптастыру кезінде иммундық жауап беру механизмінің ең басты жасушасы ретінде лимфоциттер мен макрофагтар болып табылады. Лимфоциттер сүйек кемігінің түтікшелі жасушаларда түзіледі, лимфаның жарты бөлігін эпителиоидтық жасушалар мен гуморальдық факторлармен әсер етілген тимусқа апарады да, созылмалы түрде сипатталатын індеттердің (бруцеллез, туберкулез және т.б) жасушалы иммундық реакцияларының Т-лимфоцитіне айналады.
Түтікшелі жасушаның кейбір бөлігі, пейер бляшкісі, аппендикске, жұтқыншақ жүзік миндалині, В-лимфоциттері дифференциялануы секілді плазмоциттердің жинақталуына, иммуноглобулиндердің жасалуына, осындай ауру сатысына қажет антидене түзуіне атсалысады. Айта кететін бір жайт, барлық көрсетілген топтардағы лимфоциттер біртекті емес. Т-лимфоциттері антигендік стимуляциялау әсерінен, тұрақты лимфоциттердің жинқталуына септігін тигізетін Т-эффекторларының жасушалық популяциясын құрайды, Т- киллерлер бөгде жасушаларды жойып жібере алады, Т-хелперлер иммундық жауап беруші Т- және В-жасушаларын тудырады, супрессорлар Т және В лимфоциттерінің белсенділігін арттырады.
В-лимфоциттері жетілу кезінде үш түрге ажыратылады, олар плазмоциттерді айнала отырып, белгілі бір иммуноглобулиндер клонын түзеді, нағыз синтезделген ақуыздарды санау үшін генетикалық аппарат жасушаларын келісімді түрде іске қосады.
Осыған орай, патогенді бруцеллаларға ағзаның иммундық жауабы қандай болса, сондай өзара байланысты белсенді макрофагтар мен Т-және В-лимфоциттерін тудырады.
Соңғы зерттеулердің нәтижелері, бруцеллездік ндеті жіті және созылмалы сатысында өтетіндігін, оған қарсы иммунитет түзуге бұрыннан белгілі барлық иммундық жауап қатысатынын көрсетті.
Осыған байланысты иммунитет түзуге қатысатын жоғарыда айтылған механизмдерді ескере отырып, қазіргі заманғы талаптарға сай өзіне тән алдын алу дәрмектерін жасау өте өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді.
Бруцеллез ауруына байланысты иммунитеттің антимикробтық және антитоксикалық немесе жасушалық және гуморальды деген түрлері бар, әдетте , бұл факторлардың барлығы бірге көрінеді. Бруцеллез кезіндегі иммунитеттің қалыптасуында негізгі рольды антимикробтық механизммен бірге жасушалық факторлар атқарады. Бұл кезде макрофагтар қызметінде антигенмен кодталған белгілі өзіне тәнділік бақыланады. Белсенділіктің жоғарылауы өзіне тән болады, яғни, бірінші иммундеуге қолданылған микроорганиздерге қатысты.
Қорғаныста макрофагтармен бірге басқа жасушалардың да қатысуы анықталған, жекелеп алғанда, лимфоциттер. Лимфоидты жүйе (тимус, фабриций қалтасы, пейер түйіндері, сүйек миы, талақ, лимфа түйіндері) ағзаның бөлек иммундық жүйесі ретінде қарастырылады.
Басқа жасушалардан айырмашылығы лимфоциттер қан ағзасынан ұлпаларға көшіп, қайтадан лимфалық жолдар арқылы қанға қайтып отырады. Олар бөтен жасушаларды немесе заттарды анықтап, иммунды жауап ұйымдастырады. Лимфоциттердің екі түрі бар. Тимустың қатысуымен сүйек миының діңгекті жасушаларынан түзілетін және бөтен заттарды анықтауға қатысатын лимфоциттер тимусқа тәуелді деп аталады (Т-лимфоциттер). Олар ағзаның лимфоциттерінің 80%-ын құрайды.
Тимустың әсерінсіз сүйек миының діңгекті жасушаларынан түзілетін лимфоциттер В-жасушалар деп аталады. Олар антиденелерді түзетін плазмалық жасушаларға айналады.
Қазіргі иммунология қорғаныс үрдісін Т-лимфоциттер, макрофагтар және В-лимфоциттердің бірігіп қатысуымен қарастырады.
Көптеген иегерлердің пікірінше, Т-лимфоциттер бруцеллез ауруы кезінде иммунитеттің түзілуінде негізгі роль атқарады.
Одан басқа, иммунитеттің гуморальды факторларына жататын иммуноглобулиндердің барлық кластары мен оның бөлімдері ауру қоздырғышының патогенді әсерінен макроорганизмді қорғауда түрлі қызметтер атқарады-жабыстыру (корпускуляр антигеннің агглютинациясы және еритін антигендердің преципитациясы), лизис (комплемент байланыстырушы антиденелер), лейкоциттердің фагоцитарлық қабілетін белсендіру (опсониндер, тропиндер), токсиндерді бейтараптау (антитоксиндер). Жоғарыдағы антиденелер сәйкес антигендермен иммунологиялық реакцияларда анықталады - АР (агглютинация реакциясы), КБР (комплемент байланыстырушы реакция), ККБР (конглютиндеуші кешенді байланыстыру реакциясы), ИДР (иммунодиффузия реакциясы), ОФР (опсоно-фагоцитарлы реакция) және олардың әр түрлі модификацияларында (РБС, сүтпен СР, ҚҰБР, ТГАР, ИФР; АДБР және т.б)
Көрсетілегндерден басқа толық емес және тосқауыл қоятын, сәйкес антигендермен қатынасқа түсетін, бірақ көрінетін реакция тудырмайтын антиденелердің брлығы анықталған.
өзіне тән емес иммунитет пропердин, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz