Нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін ойын тәсілдері арқылы дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01910 - Дефектология мамандығы
Павлодар 2020
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
НОРМАТИВТІК ҚҰЖАТТАР
КІРІСПЕ
1. НАШАР КӨРЕТІН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
1.2. Сөйлеу бұзылысының клиникалық және психологиялық-педагогикалық классификациясы
1.3. Нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамуытудағы ойындардың рөлі
2.КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ НАШАР КӨРЕТІН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ОЙЫН ТӘСІЛДЕРІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ БАРЫСЫ
2.1.Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің даму ерекешеліктерін анықтау
2.2.Көру қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру және түзету жұмыстарын ойын тәсілдері арқылы ұйымдастыру
2.3. Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамытудағы ойын тәсілдерінің тиімділігіне қортынды талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi: Адам санасының басты белгісі - сөйлеу. Сондықтан адамдардың психикалық ерекшеліктері сөйлеу арқылы көрінеді. П.Ф.Лесгафт санасы іске қосылған адам өзі аңғарағанын бәрін сөзбен жеткізіп бере алады деп көрсеткен болатын. Баланың жан-жақты, толыққанды дамуы үшін сөйлеу тілінің дамуы маңызды. Себебі, бала жақсы сөйлей алу арқылы қоршаған ортаны тани бастайды және өз ойын еркін жеткізе алады, сонымен қатар айналасындағы адамдармен толыққанды қарым - қатынаста болады, ал ол өз кезегінде психикалық дамудың белсенді түрде жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Ал сөйлеу тілінің дамуына әкелетін басты факторлар - сенсорлық анализаторлардың қалыпты жұмыс жасауы болып табылады. Сенсорлық анализаторлардың ең күштісі көз десек те қателеспейміз. Өйткені, көру арқылы адамдар сыртқы әлемнен 70-80% мағлұматты алады. Нашар көретін және көрмейтін адамдар үшін ақпаратты толыққанды алу мүмкіндігі төмен.
Елімізде мүмкіндігі шектелуі балалардың саны 85 мыңнан асады, әрі олардың саны жыл өткен сайын көбейіп келеді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің алғашқы Жолдауында мүмкіндігі шектеулі балалары бар отбасыларға айрықша көңіл бөлу қажет екенін айтқан-ды. Тек ресми статистика бойынша 80 мыңнан астам бала мүгедектігіне байланысты есепте тұр. Үкімет БЦП диагнозы бар балаларға медициналық және әлеуметтік қолдау көрсетуді жақсарту үшін шаралар қабылдауы керек. Балаларға қолжетімді болуы үшін шағын және орташа оңалту орталықтарының желісін кеңейту қажет. Біз ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін бірдей мүмкіндік жасауға міндеттіміз. Мен бұл туралы өзімнің сайлау алдындағы бағдарламамда айттым. Үкіметке енді осы мақсатқа үш жыл ішінде кем дегенде 58 миллиард теңге бөлуді тапсырамын деген еді Мемлекет басшысы Жолдауында. Сөйтіп қоғамдағы өзекті мәселелердің біріне биліктің назар аударуын тапсырған.[1]
Аталған өзекті мәселелердің бірі - нашар көретін балалардың сауаттылығын арттыру мақсатында Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін ойын тәсілдері арқылы дамыту тақырыбын алуға негіз болды. Нашар көретін балалар үшін дыбыстар әлемі ерекше болып келеді. Себебі, дыбыстарды дұрыс айту арқылы ойын нақты жеткізуге, оқу және жазу дағдыларының дамуына әсерін тигізеді. Кіші мектеп жасындағы балалар ойын әрекетінен оқу әрекетіне біртіндеп көшу сатысында болады. Ойын - бала әрекетінің негізгі бір түрі, ойын арқылы бір - бірімен өзара қарым - қатынас жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор екендігі түсінікті. Ойын баланың түрлі қасиеттерін дамытатынын, мұнда да баланың қабілеті, белсенділігі бір сыдырғы байқалатынын А.С. Макаренко өте жақсы көрсетті. Келешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын ойын арқылы болады. Сондықтан біздің зерттеуімізде нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамыту мақсатында ойын тәсілдері негізгі құрал ретінде алынған.
Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін ойын тәсілдері арқылы дамытуды теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу (обоснование)
Зерттеу міндеттері:
* Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің дамуын теориялық талдау;
* Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу бұзылысын ойындар арқылы дамытудың бағыттарын талдау;
* Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамытудағы ойын тәсілдерінің тиімділігін анықтау.
Зерттеу нысаны: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалар.
Зерттеу пәні: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамытудағы ойын тәсілдері.
Зерттеу болжамы: Егер, кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, сабақта ойын тәсілдерін тиімді пайдалансақ, онда олардың сөйлеу тілінің дамуына жақсы әсер ете аламыз. Өйткені, ойын - балалардың басты іс-әрекеті болып келеді, сондықтан балалардың сөйлеу тілін дамыту процесі олар үшін қызықты әрі пайдалы болады.
Зepттey әдіcтepі:
1. Теориялық әдістер: арнайы ғылыми әдебиеттерді зерттеу.
2. Эмпирикалықәдістер: бақылау, диагностика, эксперимент, математикалық статистикалық өндеу әдістері.
Зерттеудің эксперименталды базасы - Павлодар қаласының облыстық арнайы жалпы білім беретін мектеп - итернаты мемлекеттік мекемесі.
Зерттеудің құрылымы:
1. НАШАР КӨРЕТІН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.2. Сөйлеу бұзылысының клиникалық және психологиялық-педагогикалық классификациясы
Адам өмірінде қарым-қатынас аса маңызды, ал қарым-қатынас сөйлеу арқылы жүзеге асады. Сондықтан шыр етіп дүниеге келген бала қоршаған ортамен, анасымен дыбыс, тіл арқылы қарым-қатынас жасайды.
Сөйлеу - адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп жеткізу үшін тілді қолдану үрдісі. Тілі шықпаған нәрестенің алдымен сөйлеу мүшелері дамиды. Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады: қарнының ашқанын, ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салуы, жылау, қыңсылау және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бұл дыбыстар сөйлеудің ізашары болып табылады, олардың интонациялық мәнерлігіне қарап анасы баласының қарнының ашқанын, оның бір жерінің ауырып тұрғанын және тағы басқаны ұға алады. Бірақ та бұл дыбыстардың әлі де ешқандай сөйлеуге қатысы жоқ болса да, олар өте маңызды. Ол жіңішке және әртүрлі қозғалысты сөйлеу мүшелерінің дамуына себеп болады: тыныс алу, дыбыстық және артикуляция мүшелері. Бала дауысқа өте тез үйренеді және бірінші айдың аяғында сөйлеген дауысқа әрекет ете бастайды. Оған еркелік интонация ұнайды, әуенді ән оның тынышталуына және ұйықтауына көмектеседі. Тағы да біраз уақыт өткеннен кейін бала дыбыс шыққан жаққа қарай басын бұрып немесе көзімен оны қадағалайды. Егерде баланың бір жері ауырса, мазасызданса бала жылай бастайды. Баланың сыртқы дүние әсеріне реакция жасауы жылаудан басталады. Жылаудың әсерінен баланың тыныс мүшелері мен сөйлеу органдары нығая түседі. Бірінші дыбыс артикуляциясының әрекет жасауы екі - үш айында гуілі белгіленеді, одан кейін бес айдай шамасында бала үлкендердің ерін артикуляциялық қозғалыстарын қайталауға тырысады. Бұл бірнеше қайталау қозғалыстары қозғалыс дағдысының қатаюына әкеледі. Алты айдан бастап бала бөлек буындарды анық айтады (мысалы: ше-ше, ә-ке және тағы басқа), және ақырындап үлкендерден тек барлық сөз элементтерін ғана емес, сонымен қатар интонацияны, ритмді, екпінді ұға бастайды. 9-10 айында бала бөлек сөздерді бірдей жұпты буындармен айтады (мысалы: ма-ма, па-па және тағы басқа). Бұл жылда сөздік қоры 10-15 сөзден тұрады. Ал белгілі ғалым А.Н. Леонтьев бұны даярлық этабы дейді, себебі бұл уақытта сөзді меңгеру дайындығы өтуде. Балалар төрт жасында фразалармен еркін сөйлейді, олардың сөйлемдері біршама қиын, ал бес жасында дыбыс шығаруы дұрыс дамиды. Егерде адам дыбыстарды қалай болса солай шығара беретін болса, ешкім оны тіл деп санамас еді. Сондықтан сөйлеу мүшелерінің қозғалыстары дәл, белгілі заңдылыққа бағынып отырады.
Артикуляция мүшелеріне қысқаша тоқталып кетейік. Оның негізгі органдары болып ерін, тіл, жоғарғы-төменгі жақ, жұмсақ және қатты таңдай, альвеолдар жатады. Тіл, ерін, жұмсақ таңдай және төменгі жақ қозғалу органдары болып табылады. Баланың сөйлеуі бойының өсуімен және дамуымен бірге қалыптасады және дамудың әртүрлі қатардағы сатыларынан өтеді. Алайда тіпті кейбір балалардың естуі мен интеллектісі қалыпты болған жағдайда да, сөйлеуінің дамуында кідіріс болуы мүмкін. Бұндай балаларға дыбыс шығаруының бұзылуы, фонематикалық естуінің дамымауы, сөз қорының аздығы және грамматикалық қатарының дұрыс болмауы тән.
Кез келген жаста сөйлеу тілінің бұзылуы танымдық іс- әрекеттің және адамның әлеуметтік бейімделу мүмкіншілігін шектейді. Бұл баланың жалпы жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсер етеді. Оның зияткерлік дамуы және мінез құлқының сипаттамасы жас шамасына жиі сай келмейді, ұжымдағы құрбы - құрдастарымен қарым - қатынасы қиындайды.
Тіл кемістіктерінің себебі сыртқы және ішкі зиянды күштерінің себептері (факторлары) немесе екеуінің бірдей организмге әсер етуі деп түсінеміз.
Сөйлеу тілін меңгеру әр балада әр түрлі кезеңде және әр түрлі уақытта өтеді. Бұл әр түрлі себептерге байланысты жеке үдіріс.Сөйлеу тілінің дамуының кешеуілдеудіңсебептері: жүктіліктің кезіндегі және туған кезіндегі патология,генетикалық себептердің ықпалы,есту мүшесінің зақымдануы, баланың психикалық дамуындағы жалпы артта қалуы, әлеуметтік депривацияның себептері (депривация- тәрбие мен қарым-қатынастың жеткіліксіздігі).[1]
Сөйлеудің дұрыс қалыптасуы үшін мидың бүкіл құрылымдарының сақталып, мүлтіксіз қызмет атқаруы қажет. Сөйлеудегі ең маңызды элементтер - есту, көру, моторика жүйесі. Ауызекі сөйлеу перифериялық сөйлеу аппаратының негізгі үш бөлімінің - дем алу, дауыс және артикуляция, бұлшық еттерінің үйлесімді жұмыс атқаруы нәтижесінде іске асырылады.
Сөйлеу қызметінде негізгі рөлді мидың доминантты жарты шарында (оңақайларда сол жақ, солақайларда оң жақ жарты шар) орналасқан сөйлеу - есту және сөйлеу - қимыл зоналары атқарады. Сөйлеу баланың психофизикалық жалпы дамуы процесінде қалыптасады.
Сөйлеудің бұзылуының себептерін бірнеше топқа бөледі:
-Биологиялық себептерге көбінесе баланың жатырда жатқан кезіндегі, толғақ кезіндегі (гипоксия, жарақаттар) және туылғаннан кейінгі алғашқы айлардағы (ми инфекциялары. жаракаттар, т.б.) патогендік факторлар жатады.
-Әлеуметтік - психологиялық қауіпті факторлар бірінші кезекте психикалық депривациямен байланысты. Депривация дегеніміз - ұзақ уақыт аралығында және жеткілікті түрде субъектінің негізгі өмірлік және психикалық қажеттіліктерінің қанағаттндырылуына кедергі келтіретін өмірлік ахуалдар нәтижесінде пайда болатын психикалық көңіл күй.
-Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай құрылысы да зиян тигізеді. Көбіне жас аналар нәрестеге емізік беруге құмар. Дұрысы, емізікке үйретпеген жөн. Себебі, емізікті жиі емгеннен сәбидің таңдайы тереңдеп кетуі әбден мүмкін. Таңдай тереңдесе, артикуляциялық қозғалысы нашарлайды. Соның салдарынан әріптер дұрыс дыбысталмайды.
-Ата-аналардың көпшілігі баласының тілі дұрыс шығып, шықпағанына, даму ерекшеліктеріне жете мән бермейді. Баланың былдырлап сөйлегеніне мәз болып, соны қызық көретіндер де жетерлік. Олар мұны еркелік деп түсінеді. Кейбір ата-аналар 3-4 жастағы баланың тілі түсініксіз болса, мүлде сөйлей алмайтын жағдайда емес қой, мектепке барғанша, әйтеуір сөйлер деп бейжай қарайды. Мұндай түсінік мүлде дұрыс емес. 1 жасар бала кем дегенде 10 сөз айтуға тиіс. 2 жаста сөздік қоры300-ге жуықтайды. Ал 3 жасар сәби күрделі сөйлем құрауға қабілетті болады. Сондықтан кез келген ата-ана бала 1 жасқа толысымен, онымен көбірек сөйлесуі керек. Онда да баланың былдырына еріп, соның тілімен емес, түсінікті тілде сөйлеуге үйретуі тиіс.
-Сақаулық еліктеуден де болуы мүмкін. Балаға сөйлеу тілі әлі дұрыс қалыптаспаған сәбидің қасында үнемі бірге ойнау зиян. Сонымен қатар баланың тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін адамдардың қасында болуы да дұрыс емес.
-Баламен біртілде ғана, ана тілінде сөйлесу керек. Бірде қазақша, бірде орысша сөйлеген сәби еркін сөйлеу қабілетінен айырылады. Әрі тілі мүкістенеді. Соның кесірінен, дыбысталуы ұқсас әріптерді ажырата алмайды. Мұндайда сәбиге жаңылтпаштар айтқызған дұрыс.
-Тілдің мүкістігі дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің, еріннің, төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан, тістің құрылысынан да болуы мүмкін. Тілдің қалыпты деңгейден нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Тілдің өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да, сөйлеу тілі бұзылады. Сонымен қатар тістердің арасының алшақтығынан және ретсіздігінен сөйлегенде тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы бұзылады. Стоматолог-дәрігерлер арнайы құрал қою арқылы тістерді және жақ сүйектерін реттейді. Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жасар балаға қойылған шинаның ықпалы өте күшті болады. Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы ерін және ерінтісті дыбыстарының анық айтылуына кедергі келтіреді.
-Психикалық, физикалық жарақаттану. Отбасындағы қолайсыз жағдайлар да баланың сөйлеуіне кері әсерін тигізбей қоймайды. [2]
М.М. Кальцованың айтуынша сөйлеудің дамуы моториканың дамуымен, әсіресе қол саусақтарының кіші моторикаларының дамуымен тығыз байланыста болатынын айтты. Сондықтан балаларды пирамидалармен, кубиктермен, мозаикалармен айналдыруға тырысу керек. Тапсырмаларға кіріспес бұрын бала әсіресе қандай дыбыстарды жаман айтатынын біліп алыңыз. Ол үшін оған атауларында керекті дыбыстары бар, барлық мүмкіншіліктегі суреттер ұсынылады. Егер бала бірнеше дыбыстарды дұрыс айтпаса, тапсырманы көбірек таза айтатын дыбыстардан бастаған жөн. Ата-аналар баламен жұмыс жасай бастағанда тек ойын түрде берілген қызықты тапсырмалар ғана эффективті болатынын есіне алуы қажет. Мұнда кел, сөйлеуді үйренеміз, - деп бұйрық беруге болмайды. Бұндай жағдайда бала қорқып, ішінен тұйықталып алады, онда тапсырмалар пайдасыз болып шығады. Ойын қызықты және тірі болу керек, кейде балаға жақсы сабағы үшін сыйлық берген жөн.
Баланың сөйлеу тілі патологиясының негізгі себептері:
1) әртүрлі ішқұрсақ патологиясы іштегі нәрестенің дамуына зиянын тигізеді,сөйлеу тілінің ең ауыр кемістіктері іштегі нәрестенің 4 апталық пен 4 айлық аралығындағы дамуының бұзылуынан пайда болады. Іштегі нәрестенің дамуының бұзылуына анасының ауыр аяқ жүрген кезіндегі токсикоз, вирусты және эндокринді аурулар, жарақаттар, резус-фактор бойынша қанның сыйымсыздығы және басқалар әсер етуі мүмкін.
2) босану кезіндегі жарақаттану және босану кезіндегі асфиксия (оттектің жетіспеуі);
3) өмірінің алғашқы жылдарындағы әртүрлі аурулар;
4) бас сүйегінің жарақаттануы;
5) тұқым қуалаушылық факторлары;
6) әлеуметтік тұрмыстық жағдайларының қолайсыздығы;
Жоғарыда атап өтілген себептер өзгешіліктеріне қарай табиғи және міндетті қызмет (функционалды) болып екі түрге бөлінуі мүмкін.
Табиғи себеп деп шеттегі немесе орталық бөлімдердегі тіл механизмдерді анатомо- физиология құрылысының қатты бұзылуынан пайда болатын себепті айтады. Функционалды себептерге анатомо-физиология құрылысы әдеттегі күйінше сақталып, тек қана тіл механизмінің бұзылуы жатады.
Сонымен барлық тіл кемістіктерін, оларды туғызатын себептерге байланысты екі топқа бөлуге болады:
А) табиғи тіл кемістіктері (органикалық);
Ә) функционалды тіл кемістіктері;
Табиғи тіл кемістіктері зақымды жатпайтындығына байланысты:
А) тілдің табиғи бұзылуы орталықтан пайда болуы.
Ә) тілдің табиғи бұзылуы шеткеріден пайда болуы деп бөлінеді.
Біріншісіне, бас ми қабығында орналасқан тіл механизмдерінің орталық тарауларының табиғи бұзылымдарының нәтижесінде пайда болған кемістік жатады.Екіншісі сөйлеу тіл аппаратының құрылысындағы ауытқушылықтардан болады.
Сөйлеу тіліндегі мүкістердің патологиялық дәрежелеріне, белгілі бір мүшелерінің атқаратын қызметтерінің бұзылуына, зақымдануының уақытына, басты кемістіктердің ықпалынан пайда болатын екінші бір ақаулықтардың көрінуіне байланысты олардың бір-бірінен айырмашылықтары да әр алуан болып келеді. Олар әрқайсысының өзіне тән симптоматикалық және динамикалық ерекшеліктеріне қарай әр түрлі салаға бөлінеді. Мұндай салаға дауыстың бірқалыптылығының бұзылуы, сөйлеу тіліндегі дауыс ырғағының бұзылуы, тұтықпа, дислалия, ринолалия, дизартрия, алалия, афазия, жазу тілі мен оқу тілінің бұзылуы жатады.[3]
Енді сөйлеу тілі мүкістеріне жеке-жеке тоқталып, олардың ерекшеліктерін сипаттайық. Логопедияда дәстүрлі бекітілген терминдермен аталған келесі сөйлеу тілі бұзылыстары ажыратылады.
А) Дауыстың бұзылуы (афония, дисфония, фонестения)
Дауыстың бұзылуы дауыс аппаратының патологиялық өзгерістерінің салдарынан болуы мүмкін. Бұл кемістіктің әр түрлі белгілері болады: фонацияның мүлдем болмауы (афония), дауыс күшінің, тембрінің, биіктілігінің бұзылуы (дисфония), дауыстың шаршағыштығының, оның қырылдап, сырылдап, бәсең шығуы (фонестения).
Дауыстың бұзылуы дауыстың пайда болатын механизмінің органикалық немесе функционалды бұзылыстардың салдарынан орталық немесе шеткі болады. Ол бала дамуының кез келген кезеңінде болуы мүмкін. Дауыстың бұзылуы өз бетінше жеке немесе басқа сөйлеу тілінің бұзылуымен бірге кездеседі (ринолалия, дизартрия).
Ә) Сөйлеу тілінің жылдамдылығының және ырғақтылығының бұзылуы (тахилалия, брадилалия, тұтықпа).
Тахилалия (tachys - тезlalio - сөйлеу тілі) - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс тездетуі. Ол орталық, органикалық немес функционалды деп бөлінеді. Сөйлеу тілінің темпі жеделдеген кезде сөз шапшаң, екпінді шығады да, сөйлеген кезде аграмматизмдер кездеседі. Сөйлеу тілінің фонетикасы, лексикасы және грамматикалық құрылымы сақталған болады.
Брадилалия (bradys - баяу, lalio - сөйлеу тілі) - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс баяулауы. Ол орталық, органикалық немесе функционалды деп бөлінеді. Сөйлеу жылдамдығы баяулағанда сөз босаң, бірқалыпты, созыңқы шығады,
Аталған бұзылыстарда (тахилалия, брадилалия) ішкі де сыртқы да сөйлеу тілінің бұзылуы байқалады. Бұл бұзылыстар әр түрлі деңгейде көрінеді, күрделі жағдайда коммуникативті процесі зақымдалады. Бірақ, баланың ерте жасынан осы бұзылыстарды жою жұмысын қолға алса, олар баланың ары қарай дамуына және сөйлеу тілінің қалыптасуына жағымсыз жағдай тудырмайды.
Тұтықпа - сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерінің тырысу салдарынан сөйлеудің ырғақтылығы мен жылдамдығының бұзылуы. Тұтықпа орталық, органикалық немесе функционалды деп бөлінеді. Сөйлеу тілінің даму кезінде пайда болады. Тұтығуды органикалық және функционалды деп 2-ге бөледі.
Б) Тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы (дислалия, ринолалия, дизартрия).
Дислалия - есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі аппартының иннервациясы сақталаған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуының бұзылуы. Дислалия сөйлеу тілінің даму кезінде пайда болады. Дыбысты алмастырып, шатастырып, бұзып айтуы байқалады. Анатомиялық ауытқушылықтар болса органикалық, жоқ болса функционалды деп аталады.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың мүкістік ерекшеліктеріне қарай бөлінетін дислалияның түрлері:
1. Сигматизм - ызың дыбыстардың (с, з, ц, ж, ч, ш, щ) айтылуындағы мүкістіктер. Бұлар сөйлеу тіліндегі кемістіктердің ішіндегі ең көп тараған түрі;
2. Ротацизм - р дыбысының айтылуындағы мүкістік;
3. Ламбдацизм - л дыбысының айтылуындағы мүкістік;
4. Таңдай дыбыстарының айтылуындағы мүкістіктер;
5. Каппацизм - к дыбысы;
6. Гаммацизм - г дыбысы;
7. Хитизм - х дыбысы;
8. Йотацизм - й дыбысы;
Ринолалия - сөйлеу мүшелерінің анатомиялыө ауытқушылықтарының салдарынан дауыс әуезділігі (тембрі) және тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуымен сипатталады. Дауыс тембрінде мұрындық ренк пайда болады.
Ринолалияның түрлері:
1. Ашық ринолалия - сөйлеген уақытта ауа ауыз және мұрын қуысы арқылы өтеді.
2. Жабық ринолалия - ауа тек ауыз арқылы өтеді, бұл әсіресе м,н әріптерін атағанда білінеді.
Ашық ринолалияның себептері: таңдайдың бөлінуі, жұқа таңдайдың қысқалығы, таңдайдың параличі.
Жабық ринолалияның себептері: мұрын қуысының бітелуі, мұрын қуысындағы ісіктер, мұрын қалқасының қисайып қалуы.
Дизартрия - сөйлеу тілінің күрделі бұзылуы. Дизартрияда сөйлеу мүшелерінің иннервациясының жеткіліксіздігіне байланысты сөйлеу тіл дыбыстарның айтылуының және просодикасының бұзлуы байқалады.
Дизартрия сал ауруына шалдыққан балаларда жиі байқалады. Бірақ, нейроинфекциянның немесе басқа да мидың зақымдануларының салдарынан дизартрия бала дамуының кез-келген кезеңінде пайда болуы мүмкін.
Сөйлеу тілі бұзылуының екінші тобына ішкі(семантикалық) өңддеуінің бұзылуы алалия және афазия жатады.
Алалия - баланың ерте жасынан бас ми қабығындағы сөйлеу зоналарының органикалық зақымдануының салдарынан сөйлеу тілінің жетілмеуі немесе мүлдем дамымауы.
Сөйлеу тіліндегі ақаулықтардың ішіндегі алалия ең ауыры болып есептеледі. Алалияға шалдыққан балаларда сөйлеу тіл құралдарының жүйесі мүлдем қалыптаспайды (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық).
Бас миының үлкен сыңарының сөйлеу тілі аймағындағы жинақталған зақымдардың өздеріне тән ерекшеліктеріне байланысты алалия моторлы және сенсорлы болып бөлінеді.
Афазия - бас миының зақымдалуының салдарынан сөйлеу тілінің жартылай немесе толық жойылуы. Афазияға келтірілетін себептер: баланың сөйлеу тілі қалыптасқаннан кейін ми қорабыының жарақаттануы, нейроинфекциялар, бас миының ісіктері.
Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы: дислексия, дизграфия, дисорфография.
Дислексия - оқу процесінің спецификалық жартылай бұзылу.
Дисграфия - жазу процесінің спецификалық жартылай бұзылуы.
Дизорфография - Қажетті ережелерді білуіне қарамастан, орфографиялық дағдылары қалыптасып, оларды меңгере алмаудың салдарынан жазуда байқалатын тұрақты, ерекше қателердің түрлерін дизорфография деп атауға болады (А.Н.Корнев).
Дизорфография әртүрлі қателермен сипатталатын орфографиялық морфологиялық және дәстүрлі принциптерін меңгеру мен пайдаланудың тұрақты және ерекше бұзылуы (Р.И.Лалаева).
Негізгі қиыншылықтар - балалар керек орфограмманы жаза алмайды және орфографиялық тапсырмаларды орындай алмайды. Сонымен, логопедияда әр түрлі тіл кемістіктердің бірнеше түрін ажыратады. Оның ішінде ауызша сөйлеу тілінің бұзылыстары - дисфония (афония), тахилалия, брадилалия, тұтықпа, дислалия, ринолалия, дизартрия (анартрия), алалия, афазия, ал жазбаша сөйлеу тілінің бұзылысыдислексия (алексия), дисграфия (аграфия) және дизорфография.
Психологиялық - педагогикалық классификация кейіннен сөйлеу тілінің бұзылыстарын клиникалық тұрғыдан қарастырып, талдау нәтижесінде пайда болған. Бұл жіктеудің негізіне сөйлеу тілі жүйесінің құрылым компоненттері (сөйлеу тілінің дыбыстық, лексикалық, грамматикалық жағы), сонымеен қатар сөйлеу әрекетінің түрлерінің қатынасы (ауызша және жазбаша түрі) ескерілген.
Осы жіктеу бойынша сөйлеу тілінің бұзылыстары екі топқа бөлінеді:
1. Қарым - қатынас құралының бұзылуы;
2. Қатынас құралының қолдану кезінде бұзылуы.
Бірінші топқа келесі бұзылыстар кіреді:
-фонетикалық бұзылыстар. Балалар кейбір дыбыстарды бұзып айтады немесе мүлдем айтпайды. Бұл баланың сөйлеу тілінің қалыптасуына іһәсерін тигізбейді, коммунакатифті функциялары сақталады;
-сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жетіспеушілігі (ФФЖ) - фонемді қабылдау және айтуындағы ауытқушылықтарының салдарынан әр түрлі тіл кемістіктері бар балалардың ана тілінде сөйлеу жүйесінің бұзылуы. Бұл балаларда есту және ойлау қабілеті сақталған.
ФФЖ кезінде балалардың сөйлеу тіліндегі дыбыс айтудың ерекшеліктері айқалады: дыбыстарды анық айтпауы, дыбыстарды алмастырып айтуы, сыңар дыбыстарды аджырата алмауы, дыбыстарды артикуляциясы жеңіл дыбыстармен алмастыру, дыбыстардың айтылуының тұрақсыздығы. Дыыстарды талдау, жинақтау процесі қалыптаспаған болады.
-жалпы сөйлеу тілінің дамымауы (ЖСТД) - сөйлеу тілінің күрделі бұзылуы. Бұл кемістікте ақыл ойы және есту қабілеті қалыпты балалардың сөйлеу тілінің барлық компонеттерінің қалыптасуының бұзылуы (фонетика, лексика, грамматика) байқалады. Бұл бұзылыс тұрақтылығымен сипатталады және түзету жұмысында арнайы тәсілдерді қолдануды талап етеді. Аталған кемістік сөйлеу тілінің мүлдем жоқ болуынан толық дамуына дейінгң деңгейде болуы мүмкін, бірақ фонетикалық, лексика - грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
Р.Е.Левина бойынша сөйлеу тілінің дамуын үш деңгейге бөлінеді.
Бірінші деңгейдегі балаларда сөйлеу тілінің мүлдем қалыптаспауы байқалады. Мұндай балаларды мақау деп атайды. Бала былдырлап сөйлейді, жеке дыбыстарға еліктейді, дыбыстық кешендерқолданалы. Дыбыстардың айтылуы қате, тұрақсыз болады. Сөз түсінігі төмен, сөдерді бірнеше рет қайталанған, таныс ситуацияда түсінеді.
Екінші деңгей: баланың сөйлеу мүмкіншіліктерінің өсуінде қолайлы динамика байқалады. Жалпы қолданбалы сөздер пайда болады, бірақ олар бұрмаланып айтылады. Көбінесе балалар зат есім мен етістікті қолданады. Әлі де жест ере жүреді. Көптеген дыбыстарды бұзып айтаы (ысқырық, ызың, сонорлы). Бала өзі, жанұясы жайында әңгімелеп бере алады, бірақ мөйлемдерінде аграмматизм байқалады.
Үшінші деңгей: балалар қарым - қатынас құралдарын кеңінен қолдана алады. Сөйлеу тілінде фонетика, лексика, грамматикасында күрделі жетіспеушілік байқалмайды, бірақ кейбір қателер болады. Сөздік қорының кедейлігінен балалар керекті сөзді тауып айтуда қиналады. Айтылуы және мағынасы ұқсас сөздерді шатастырады. Сөзжасам және сөзөзгерту дағдылары қалыптаспаған. Сөйлемнің жай құрылымдары қолданылады. Сөйлеу тілді түсінуі жақсартылған.
Бір деңгейден келесі деңгейге ауысуы сөйлеу тілінің бұзылуының тереңдігіне, коррекциялық ықпалдың уақытына және мазмұнына байланысты.
Бұзылыстың екінші тобына тұтықпа жатады. Тұтықпа жалпы сөйлеу тілі дамымауымен тіркесіп, байқалуы да мүмкін.
Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы (дисграфия, дислексия, дизорфаграфия) бұл жіктеу бойынша фонетика - фонематикалық жетіспеушіліктің немесе жалпы сөйлеу тілі дамымауының құрамында қарастырылады.
Клиникалық - педагогикалық классификация медицина мен логопедияның әрекеттестігіне негізделген. Бұл классификацияда психологиялық - лингвистикалық критерийлер бастапқы рөл атқарады. Солардың негізінде негізгі топтар, тіл кемістіктерінің түрлері, формалары ажыратылады. Осы критерийлер тіл кемістіктер жайында толық көрініс береді.
Клиникалық-педагогикалық топтастыру тіл кемістіктерінің анатомиялық- физиологиялық механизміне және осы кемістіктерінің пайда болу себептеріне негізделген.
Бұл топтастыру тіл кемістіктерін бір белгілі сырқатпен байланыстырмайды, түзету жолдарын қарастырады. Топтастырудың негізіне психологиялық - лингвистикалық және клиникалық өлшемдері (критерийлері) алынған. С.С. Ляпидевскийдің айтуы бойынша клиникалық-педагогикалық топтастыруда тіл кемістіктерін үш жақтан қарастыруға болады: медициналық аспекті сөйлеу анализаторының қайсысы зақымдалған, қай бөлігінде және күрделігі қандай денгейде екенін қарастырады.
Осыған байланысты тіл кемістіктері орталық немесе шеткі; фукционалды немесе органикалық бұзылыстар деп бөлінеді.
Сөйлеу тілінің бұзылуы қай уақыттан бері болғаны ескеріледі (баланың тілі шыққанға дейін (алалия), сөйлеу тілі қалыптасу кезінде, әлде шықаннан кейін - афазия).
Психологиялық аспекті - сөйлеу тілініңкоммуникативтік қызметі қаншалықты бұзылғанын; әр түрлі тіл кемістіктері бар балалардың тұлғалық ерекшеліктерін; болжауы қандай болатынын қарастырады.
Логопедиялық аспекті - сөйлеу тілінің қай құрылымы зақымдалғанын қарастырады.
Қазір ғылымның қарқынды дамуына байланысты сөйлеу тілі, психикалық, физиологиялық механизмдері туралы білімнің нығаюына және логопедиядағы жаңа зерттеулерге байланысты сөйлеу тілі бұзылыстарын топтастыруда өзгерістер енгізілді.
Қазіргі таңда логопедиялық мекемелерді құру негізі ретінде және түзету жұмысының фронтальді әдістерін қолдану үшін сөйлеу тілі бұзылыстарының психологиялық - педагогикалық классификациясы пайдаланылады. Оны Р.Е.Левина құрастырған.
Сонымен, психологиялық - педагогикалық классификация логопедиялық тәжірибеде ғылыми тұрғыдан негізделген мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілі бұзылыстарына және басқа да психикалық функцияларына әсер ететін коррекциялық фронтальді әдістерін кеңінен пайдалануға мүмкіндік ашты. Психологиялық - педагогикалық классификация бойынша ең маңызды мәселе - сөйлеу тілі жүйесінің дәл қай компоненті бұзылған немесе жетілмегенін ескеру болып табылады. Осы қағиданы ұстанып, педагог ауытқудың әр түрінде түзету жұмысының дұрыс және тиімді бағытын анықтай алады.[4]
Шeт eлдiк клaccификaцияның құрылy критeрийлeрi рeceйлiк клaccификaцияғa қaрaғaндa бaсқaшa. Бірaқ, қaндaй клаccификaция бoлмacын, бaрлығы лoгoпeдиялық жұмыcты жaңaртyғa бaғыттaлғaн. Сoнымeн, тiл кeмiстiктeрiн тaлдay, тoптacтырy мәceлеci әлiдe өзeктi мәceлe дeyгe бoлaды.
1.1. Нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
Көру қабілеті зақымдалған балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері негізінен көретін балаларға тән дамудың жалпы заңдылықтарына сай жүреді. Сөйлеу тілінің ерекшеліктері мынадай: көру қабілеті бұзылған балалардың 1 жасында қалыпты жағдайдағыдай алғашқы сөздері пайда болады, бірақ олар аз және көбеюі баяу. Сөздік қорының әрі қарай дамуында өз ерекшеліктері бар. Балалар заттарды аз біледі, сөздердің мәнін анық меңгермейді, сөздерді аз пайдаланады. Көруі бұзылған баланың сөйлеу тілін зерттеуге арналған жұмыстардың көбі дыбыс айту ерекшеліктеріне бағытталған. 60-70 ж. Логопедия ғылымының дамуына байланысты көруі бұзылған баланың сөйлеу тілі бұзылуын анықтауға арналған зерттеулер жүргізілді. Зерттеулер нәтижесінде көрмейтін және нашар көретін балаларда күрделі тіл кемістіктері кездесетіні және сөйлеу мен көрудің бұзылуы арасындағы байланыстар анықталған.
Сөйлеу тілінің дамуы сәби дүниеге келген кезінен басталады. Әрбір даму сатысында болатын өзгерістер баланың сөйлеуіне әсерін тигізетінін білеміз. Қалыпты көретін бала мен нашар көретін балалардың дамуында болатын айырмашылықтарға мән беріп көрейік.
Нашар көретін балаларда кездесетін бұрмалау, есту негізінде сөздерді ұғынатын соқыр балаларға бұл тән емес. Егер нашар көретін және соқыр балаларға дыбыстардың дыбыстық және артикуляйиялық құрамын жақсы меңгерген болса, ол онда дыбыстарды дұрыс айтып, дұрыс жазатын болады. Егер дұрыс меңгерілмеген болса, онда ол қателіктер жіберіп, кейбір дыбыстарды алмастырып, тастап жіберуі мүмкін. Алайды мұндай естудегі қателіктер соқыр балаларда байқалмайды.
Осы балалармен жұмыс барысында пәндік әлемнің алуан түрлілігі туралы түсініктерді қалыптастыру мақсатында табиғи көрнекілік беріледі. Сабақтың міндетті элементі ойын болуы тиіс, өйткені көру қабілеті нашар (оқуға дейін) дамыған балалардың қалыпты көретін балаларға қарағанда ойын әрекетінің алғышарттары кеш қалыптасады.
Нашар көретін балалармен түзету-логопедиялық жұмысты жоспарлау кезінде олардың жақсы сөйлеу базасы ескеріледі, сөйлеудің фонетикалық жағын жетілдіру жөніндегі жұмысқа басты назар аударылады. Есту зейінін дамытуға ықпал ететін жаттығулар мен ойындар өткізіледі. Көру қабілеті бұзылған балаларда еліктеу бойынша сөйлеу бейнелерінің қалыптасуы айтарлықтай зардап шегетінін ескере отырып, дыбыстарды механикалық қою тәсілдері қолданылады, дыбыстардың артикуляциясын заттардың образдарымен, сезімдерімен салыстыру және т.б. тартымды элементтер пайдаланылады.
Қалыпты жағдайда көру алты апталық балаларда қоршаған ортаны зерттеу үшін маңызды болып табылады. 3 айдан бастап-бұл қашықтағы заттар туралы ақпарат алу үшін ең маңызды сенсорлық арна. Көру функциясы дұрыс емес немесе ол болмаған жағдайда, бала есту, сезу, қозғалыс және дәм арқылы алынған ақпараттың көмегімен өз әлемін құрастыруы тиіс.
Есту арқылы алынған ақпарат көру арқылы алынған ақпараттан ерекшеленеді. Дыбыстар қысқа, тұтас бейнені қалыптастырмайды. Есту арқылы қоршаған әлем туралы түсінік алу әлдеқайда қиын, көру арқылы қайта-қайта қарап қабылдаудан қарағанда. Баланың есту қабілетін тиімді пайдалануды үйрену үшін көп жаттықтыру керек.
Қалыпты көретін сәби көзді және басын инстинктивті бұра бастайды, оның көру өрісінің шеткері пайда болатын объектіні көру үшін. Соқыр бала оны имитациялағанша басымен қозғалмайды.
Қалыпты көретін бала ересектермен қарым-қатынасты сезінеді, олар қозғалғанда оларға қарап. Соқыр және нашар көретін балалар мұндай қарым-қатынасты негізінен сезу арқылы қолдайды. Есту жақын және туған біреу бар сияқты күшті сезім бере алмайды. Көру қабілеті бұзылған сәбиді қолыңызда көбірек ұстау керек. Ересектермен қарым-қатынас жасай отырып, ол олардың қозғалысын сезінеді және өзі туралы білім алады. Көру қабілеті бұзылған сәбилер 3 айлығында қалыпты көретін балалар сияқты өз қолдарын" таба алмайды". Қалыпты жағдайда сәби күн сайын сағат сайын өз қолын әр түрлі қашықтықта қарайды. Қол қозғалысы кезінде алынған көру және көрінбейтін ақпараттың үйлесімділігінің арқасында нәрестеде кеңістік тұжырымдамасы жасалады.
Кішкентай бала өздерінің бір бөлігін түсінгенге дейін өз аяқтарын бірнеше рет көреді және оларды еркін қозғалтуды үйренеді. Соқыр бала таңу арқылы ұқсас тәжірибе алуды қажет етеді. Баланы киіндірген сайын оның қолы аяққа және аяғы қолға тиетіндей етіп жасау керек. Кейінірек ол аузына ойыншықтарды алып, аяғын жақын ұстау керек.
Қалыпты көретін көру қабілетін ауыз бен қолдың үйлесімділігін қолдану арқылы бала затты жан-жақты зерттейді. Зат құлап қалса да, ол оны өзінің айналасында көре береді. Затты қолмен сезінетін соқыр балаға оны тануды үйрену қиын: өйткені бала әр жолы заттың әр бөлігіне тиіп қалуы мүмкін. Егер түсуші зат жоғалса және тұрақты емес уақыт аралығында пайда болса, зат туралы түсінік әлдеқайда күрделі дамиды. Қалыпты көретін бала заттарды атауымен атай бастағанға дейін түрлі заттарды жүздеген рет көреді. Көру қабілеті бұзылған балаға да қоршаған орта туралы түсініктерді қалыптастыру үшін өмірлік тәжірибе қажет.
Кеңістіктің тұжырымдамасы және оған бағдарлану қабілеті өздігінен қозғалуды үйрену үшін қажетті жағдай болып табылады, әйтпесе, жүру ересек адамның көмегіне байланысты моторлы функцияға айналады. Көру қабілеті бұзылған балаға ол жеген кезде шын мәнінде не болатынын түсіну қиын болады. Бала оны ұстағаннан кейін бірден қасық беру керек,және оған тамақ ішетін үстелді тәрелкемен соғуға мүмкіндік берген дұрыс. Ол ас қасық және тәрелке арқылы пайда болған шу мен тамақтандыру арасында байланыс бар екенін түсінеді. Бала үшін тәрелкеде не жатқанын қолдар мен ауыз арқылы не жатқанын зерттеу маңызды.
Егер ойыншық жақсы көретін баланың қолынан түссе, ол оны алуға тырысады. Соқыр және нашар көретін баланы құлап кеткен ойыншықты соған ұқсас жағдайда алуға мәжбүрлейді. Бұл жағдайда баланың қалайтын ойын жағдайларын жасау қиын. Бұл кезеңде, мысалы, көру қабілеті бұзылған бала үшін қалыпты көретін бала көмектесе алуы мүмкін. Кейде біз, үлкендер үйрете алмаған нәрсені, өзімен жасты бала үйрете алады. Көру бұзылыстары бар кейбір балалар өте кеш қозғала бастайды, кейде олар алдымен жүруді үйренеді, содан кейін еңбектейді. Егер бала еңбектен бұрын жүруді үйренсе, онда ол әдетте еңбектеу кезінде үйренетін тепе-теңдікті сақтай білуді күшейтуді қажет етеді. Бала ересек адамның тізесінде отырған сайын бұл дағдыны жаттықтыру керек.
Жүргізілген зерттеулер балалардың осы санатында сөйлеудің қалыптасуының төрт деңгейін анықтауға мүмкіндік берді (Волкова бойынша).
Бірінші деңгей. Балалардың экспрессивті сөйлеу тілі коммуникативті функцияны орындамайды, өте шектелген, сөзбен бейнені сәйкестеуде, зат бейнесімен жалпылама түсініктерді сәйкестеуде көп бұзылыстар байқалады. Байланыстырып сөйлеуі жеке сөздерден немесе олардың бөліктерінен тұрады. Эхолалия байқалады. Сөйлеу тілінің грамматикалық жағының сапалық жағын анықтауға бағытталған тапсырмаларды балалар орындай алмайды, дыбыстарды естіп ажыратуда қиналады. Фонематикалық талдау мен жинақтау процестері нашар дамыған.
Екінші деңгей. Экспрессивті сөйлеу тілі сөз қорының аздығымен сипатталады. Сөз бен заттың бейнесін салыстыруы төмен деңгейде, жалпылама түсініктерді білмейді. Байланыстырып сөйлеуі қалыптаспаған, бір-екі сөзден құралған сөйлемдерінде аграмматизмдер кездеседі. Әңгімелеп айтуы қалыптаспаған. Көптеген дыбыстарды айтуында бұзылыстар байқалады. Дыбыстарды естіп ажыратуы мен айтудағы ажыратуы жете қалыптаспаған. Фонематикалық талдау мен жинақтауы төмен деңгейде қалыптасқан.
Үшінші деңгей. Белсенді сөз қоры шектелген, сөзбен заттың бейнесін сәйкестеуде, жалпылама түсініктермен грамматикалық категорияларды қолдануда және сөйлем құрауда қателер жібереді. Балалардың дыбыс айтуының бұзылыстары сигматизм, ротацизм, ламбдацизм, парасигматизм, параротацизм, параламбдацизм түрінде байқалады. Фонематикалық түсініктері, естіп ажыратуы, дыбыстарды айтудағы ажыратулары, дыбыстарды талдауы қалыптаспаған.
Төртінші деңгей. Дыбыс айтуында жеке бұзылыстар байқалады, алайда ол қалыпты сөйлеу тіліне сай келмейді.[?]
Көптеген балаларда жүйелі бұзылыстар байқалады. Онда сөйлеу тілінің дамымауы функциональді жүйенің бұзылуы және оның негізгі компоненттерінің (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) бұзылуы ретінде болады.
Сонымен, көру қабілеті зақымдалған балалардың сөйлеу тілінің бұзылу деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Олар сөйлеу тілінің фонетикалық жағының бұзылысынан коммуникативті функцияның қалпына әсер ететін жүйелік бұзылысына дейін болады.
Сөйлеу тілі қалыптасуының бірінші деңгейіндегі балалармен логопед, түзету жұмысын жоспарлау кезінде, олардың сөйлеу тілінің сөз қоры ескеріледі. Ерекше назар сөйлеу тілінің фонетикалық жағын қалыптастыру жұмысына, есту зейінін дамытуға аударылады.
Сөйлеу тілінің қалыптасуының екінші деңгейіндегі балалармен жүргізілген жұмыста сөздік жұмысқа, фонематикалық талдау мен жинақтауды дамытуға ерекше көңіл бөлінеді.
Сөйлеу тілі қалыптасуының үшінші, төртінші деңгейіндегі балалармен жұмысқа заттық - тәжірибелік, ойын, таным әрекетін дамытуға бағытталған элементтер енгізіледі. Сөз қорын кеңейту, сөзді заттық бейнемен сәйкестендіру, жалпылама түсініктерді қалыптастыру, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын және байланыстырып сөйлеуін дамыту бойынша жұмыс жүргізіледі. Жұмыс негізінде сөздік стереотиптерді қалыптастыру жатыр. Сөз қорын молайту, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын практикалық түрде меңгеру, балалардың қоршаған орта туралы, өз тәжірибесін сипаттау арқылы рельефті суреттер, тірек сөздер, түсініктер бойынша сөйлем құрастыруы қалыптастырылады.
Нашар көретін балаларда кеңістікті бағдарлауда қиыншылықтар пайда болады. Бұл да өз кезегінде бірнеше оқу дағдысына кері әсерін тигізеді. (Кесте 1).
Кесте 1
Кеңістікте бағдарлау бұзылған кездегі оқу дағдыларының қалыптасу ерекшеліктері
Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылысы
Математикалық түсініктерді қалыптастырудың бұзылуы
Ауызша сөйлеу тілінің бұзылысы
Жеке әріптерді қабылдаудың бұзылуы
Кеңістікке бағытталған фигураларды құрудағы қиындықтар
Тілдің логико-грамматикалық құрылымын түсіну бұзылысы
Оптикалық дизграфия
Акалькулия:
* сан ұғымын түсіну бұзылысы
* сандармен амал орындау бұзылысы
* арифметикалық амалдарды шешудегі қиыншылық
Сөздік қордың дамуының тежелуі
Әріптерді айна жазу
Естіп сөйлеу жадысының төмендеуі
Сөйлеуде грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолданудағы қиыншылықтар
Фонематикалық есту мен қабылдаудың дамымауы
Осылайша, кеңістіктікте бағдарлау бұзылған кезде үш өлшемді көру бейнесін қалыптастыруды қиындататынын байқауға болады, бұл кестеде берілген бұзылыстар оқу дағдыларының төмендеуіне әкеп соғады.
Көру жағдайы, қабылдау ерекшелігіне байланысты бір материалды қайта беруді талап етеді. Туа біткен немесе ерте пайда болған көру бұзылысы қарым-қатынас құралы болып табылатын сөйлеу тілінің дамуына кері әсерін тигізетін фактор болып табылады.
Логопедиялық сабақтар барысында балалардың сөйлеу әрекетінің ең осал бөлімдері жаттықтырылады. Жұмыстың маңызды бөлігіне балалардың моторлы дағдыларын, конструктивті праксисті, тепе - теңдікті, кеңістікте бағдарлауын жетілдіру жатады.
Логопедиялық сабақтар барысында балалардың сөйлеу әрекетінің ең осал бөлімдері жаттықтырылады. Жұмыстың маңызды бөлігіне балалардың моторлы дағдыларын, конструктивті праксисті, тепе - теңдікті, кеңістікте бағдарлауын жетілдіру жатады.
Тәрбиеші, логопед, педагог, ата-аналардың бірлескен әрекеті оқушылардың сөйлеу қорын дамытуға негіз салып, мектепте сәтті оқуға, қоғамдағы интеграцияға, бірқатар әлеуметтік проблемаларды шешуге қажетті негіз болып табылады.[5]
Көру - бұл адам мен жануарлардың күрделі нервті рецепторлы жүйесі, көру анализаторлары арқылы іске асыратын оптикалық қабылдау. Көру арқылы адам қоршаған орта туралы көп мөлшерде хабарлар алады. Заттардың түсі, пішіні, үлкендігі, олардың бірігіп орналасуы және өзара арақашықтығын адам көру арқылы біледі. Көру анализаторы туралы ақпаратты білу де, педагогтар үшін маңызды болып келеді. Сондықтан, көру анализаторына қысқаша шолу жасайық.
Типологиясы:
Көру анализаторы, басқа анализаторлар сияқты үш негізгі бөлімнен тұрады: перифериялық (көз), өткізгіш (көру нерві, көру және қабық асты нервтің құрылымдары) және орталық (бас миы қабығының желке бөлігіндегі ми жасушалары). Берілген анализаторлардың қызметі қабылдаудың және көру талдауының түршігуін қамтамасыз етеді. Көріп қабылдауға тән ерекшеліктер: дистанттік, шапшаңдық, қоршаған өмірге шолудың жинақтылығы және бір мезгілділігі.
Көру талдағышының негізгі мүшесі - көз алмасы. Ол бас сүйектің аддынғы жағындағы екі ойықта - көз шарасында, орналасқан. Көру мүшесі оптикалық, фоторецепциялық жүйелерден және қосымша қорғағыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін ойын тәсілдері арқылы дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01910 - Дефектология мамандығы
Павлодар 2020
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
НОРМАТИВТІК ҚҰЖАТТАР
КІРІСПЕ
1. НАШАР КӨРЕТІН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
1.2. Сөйлеу бұзылысының клиникалық және психологиялық-педагогикалық классификациясы
1.3. Нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамуытудағы ойындардың рөлі
2.КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ НАШАР КӨРЕТІН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ОЙЫН ТӘСІЛДЕРІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ БАРЫСЫ
2.1.Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің даму ерекешеліктерін анықтау
2.2.Көру қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру және түзету жұмыстарын ойын тәсілдері арқылы ұйымдастыру
2.3. Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамытудағы ойын тәсілдерінің тиімділігіне қортынды талдау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi: Адам санасының басты белгісі - сөйлеу. Сондықтан адамдардың психикалық ерекшеліктері сөйлеу арқылы көрінеді. П.Ф.Лесгафт санасы іске қосылған адам өзі аңғарағанын бәрін сөзбен жеткізіп бере алады деп көрсеткен болатын. Баланың жан-жақты, толыққанды дамуы үшін сөйлеу тілінің дамуы маңызды. Себебі, бала жақсы сөйлей алу арқылы қоршаған ортаны тани бастайды және өз ойын еркін жеткізе алады, сонымен қатар айналасындағы адамдармен толыққанды қарым - қатынаста болады, ал ол өз кезегінде психикалық дамудың белсенді түрде жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Ал сөйлеу тілінің дамуына әкелетін басты факторлар - сенсорлық анализаторлардың қалыпты жұмыс жасауы болып табылады. Сенсорлық анализаторлардың ең күштісі көз десек те қателеспейміз. Өйткені, көру арқылы адамдар сыртқы әлемнен 70-80% мағлұматты алады. Нашар көретін және көрмейтін адамдар үшін ақпаратты толыққанды алу мүмкіндігі төмен.
Елімізде мүмкіндігі шектелуі балалардың саны 85 мыңнан асады, әрі олардың саны жыл өткен сайын көбейіп келеді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің алғашқы Жолдауында мүмкіндігі шектеулі балалары бар отбасыларға айрықша көңіл бөлу қажет екенін айтқан-ды. Тек ресми статистика бойынша 80 мыңнан астам бала мүгедектігіне байланысты есепте тұр. Үкімет БЦП диагнозы бар балаларға медициналық және әлеуметтік қолдау көрсетуді жақсарту үшін шаралар қабылдауы керек. Балаларға қолжетімді болуы үшін шағын және орташа оңалту орталықтарының желісін кеңейту қажет. Біз ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін бірдей мүмкіндік жасауға міндеттіміз. Мен бұл туралы өзімнің сайлау алдындағы бағдарламамда айттым. Үкіметке енді осы мақсатқа үш жыл ішінде кем дегенде 58 миллиард теңге бөлуді тапсырамын деген еді Мемлекет басшысы Жолдауында. Сөйтіп қоғамдағы өзекті мәселелердің біріне биліктің назар аударуын тапсырған.[1]
Аталған өзекті мәселелердің бірі - нашар көретін балалардың сауаттылығын арттыру мақсатында Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін ойын тәсілдері арқылы дамыту тақырыбын алуға негіз болды. Нашар көретін балалар үшін дыбыстар әлемі ерекше болып келеді. Себебі, дыбыстарды дұрыс айту арқылы ойын нақты жеткізуге, оқу және жазу дағдыларының дамуына әсерін тигізеді. Кіші мектеп жасындағы балалар ойын әрекетінен оқу әрекетіне біртіндеп көшу сатысында болады. Ойын - бала әрекетінің негізгі бір түрі, ойын арқылы бір - бірімен өзара қарым - қатынас жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор екендігі түсінікті. Ойын баланың түрлі қасиеттерін дамытатынын, мұнда да баланың қабілеті, белсенділігі бір сыдырғы байқалатынын А.С. Макаренко өте жақсы көрсетті. Келешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын ойын арқылы болады. Сондықтан біздің зерттеуімізде нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамыту мақсатында ойын тәсілдері негізгі құрал ретінде алынған.
Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін ойын тәсілдері арқылы дамытуды теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу (обоснование)
Зерттеу міндеттері:
* Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің дамуын теориялық талдау;
* Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу бұзылысын ойындар арқылы дамытудың бағыттарын талдау;
* Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамытудағы ойын тәсілдерінің тиімділігін анықтау.
Зерттеу нысаны: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалар.
Зерттеу пәні: Кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың сөйлеу тілін дамытудағы ойын тәсілдері.
Зерттеу болжамы: Егер, кіші мектеп жасындағы нашар көретін балалардың психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, сабақта ойын тәсілдерін тиімді пайдалансақ, онда олардың сөйлеу тілінің дамуына жақсы әсер ете аламыз. Өйткені, ойын - балалардың басты іс-әрекеті болып келеді, сондықтан балалардың сөйлеу тілін дамыту процесі олар үшін қызықты әрі пайдалы болады.
Зepттey әдіcтepі:
1. Теориялық әдістер: арнайы ғылыми әдебиеттерді зерттеу.
2. Эмпирикалықәдістер: бақылау, диагностика, эксперимент, математикалық статистикалық өндеу әдістері.
Зерттеудің эксперименталды базасы - Павлодар қаласының облыстық арнайы жалпы білім беретін мектеп - итернаты мемлекеттік мекемесі.
Зерттеудің құрылымы:
1. НАШАР КӨРЕТІН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.2. Сөйлеу бұзылысының клиникалық және психологиялық-педагогикалық классификациясы
Адам өмірінде қарым-қатынас аса маңызды, ал қарым-қатынас сөйлеу арқылы жүзеге асады. Сондықтан шыр етіп дүниеге келген бала қоршаған ортамен, анасымен дыбыс, тіл арқылы қарым-қатынас жасайды.
Сөйлеу - адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп жеткізу үшін тілді қолдану үрдісі. Тілі шықпаған нәрестенің алдымен сөйлеу мүшелері дамиды. Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады: қарнының ашқанын, ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салуы, жылау, қыңсылау және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бұл дыбыстар сөйлеудің ізашары болып табылады, олардың интонациялық мәнерлігіне қарап анасы баласының қарнының ашқанын, оның бір жерінің ауырып тұрғанын және тағы басқаны ұға алады. Бірақ та бұл дыбыстардың әлі де ешқандай сөйлеуге қатысы жоқ болса да, олар өте маңызды. Ол жіңішке және әртүрлі қозғалысты сөйлеу мүшелерінің дамуына себеп болады: тыныс алу, дыбыстық және артикуляция мүшелері. Бала дауысқа өте тез үйренеді және бірінші айдың аяғында сөйлеген дауысқа әрекет ете бастайды. Оған еркелік интонация ұнайды, әуенді ән оның тынышталуына және ұйықтауына көмектеседі. Тағы да біраз уақыт өткеннен кейін бала дыбыс шыққан жаққа қарай басын бұрып немесе көзімен оны қадағалайды. Егерде баланың бір жері ауырса, мазасызданса бала жылай бастайды. Баланың сыртқы дүние әсеріне реакция жасауы жылаудан басталады. Жылаудың әсерінен баланың тыныс мүшелері мен сөйлеу органдары нығая түседі. Бірінші дыбыс артикуляциясының әрекет жасауы екі - үш айында гуілі белгіленеді, одан кейін бес айдай шамасында бала үлкендердің ерін артикуляциялық қозғалыстарын қайталауға тырысады. Бұл бірнеше қайталау қозғалыстары қозғалыс дағдысының қатаюына әкеледі. Алты айдан бастап бала бөлек буындарды анық айтады (мысалы: ше-ше, ә-ке және тағы басқа), және ақырындап үлкендерден тек барлық сөз элементтерін ғана емес, сонымен қатар интонацияны, ритмді, екпінді ұға бастайды. 9-10 айында бала бөлек сөздерді бірдей жұпты буындармен айтады (мысалы: ма-ма, па-па және тағы басқа). Бұл жылда сөздік қоры 10-15 сөзден тұрады. Ал белгілі ғалым А.Н. Леонтьев бұны даярлық этабы дейді, себебі бұл уақытта сөзді меңгеру дайындығы өтуде. Балалар төрт жасында фразалармен еркін сөйлейді, олардың сөйлемдері біршама қиын, ал бес жасында дыбыс шығаруы дұрыс дамиды. Егерде адам дыбыстарды қалай болса солай шығара беретін болса, ешкім оны тіл деп санамас еді. Сондықтан сөйлеу мүшелерінің қозғалыстары дәл, белгілі заңдылыққа бағынып отырады.
Артикуляция мүшелеріне қысқаша тоқталып кетейік. Оның негізгі органдары болып ерін, тіл, жоғарғы-төменгі жақ, жұмсақ және қатты таңдай, альвеолдар жатады. Тіл, ерін, жұмсақ таңдай және төменгі жақ қозғалу органдары болып табылады. Баланың сөйлеуі бойының өсуімен және дамуымен бірге қалыптасады және дамудың әртүрлі қатардағы сатыларынан өтеді. Алайда тіпті кейбір балалардың естуі мен интеллектісі қалыпты болған жағдайда да, сөйлеуінің дамуында кідіріс болуы мүмкін. Бұндай балаларға дыбыс шығаруының бұзылуы, фонематикалық естуінің дамымауы, сөз қорының аздығы және грамматикалық қатарының дұрыс болмауы тән.
Кез келген жаста сөйлеу тілінің бұзылуы танымдық іс- әрекеттің және адамның әлеуметтік бейімделу мүмкіншілігін шектейді. Бұл баланың жалпы жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсер етеді. Оның зияткерлік дамуы және мінез құлқының сипаттамасы жас шамасына жиі сай келмейді, ұжымдағы құрбы - құрдастарымен қарым - қатынасы қиындайды.
Тіл кемістіктерінің себебі сыртқы және ішкі зиянды күштерінің себептері (факторлары) немесе екеуінің бірдей организмге әсер етуі деп түсінеміз.
Сөйлеу тілін меңгеру әр балада әр түрлі кезеңде және әр түрлі уақытта өтеді. Бұл әр түрлі себептерге байланысты жеке үдіріс.Сөйлеу тілінің дамуының кешеуілдеудіңсебептері: жүктіліктің кезіндегі және туған кезіндегі патология,генетикалық себептердің ықпалы,есту мүшесінің зақымдануы, баланың психикалық дамуындағы жалпы артта қалуы, әлеуметтік депривацияның себептері (депривация- тәрбие мен қарым-қатынастың жеткіліксіздігі).[1]
Сөйлеудің дұрыс қалыптасуы үшін мидың бүкіл құрылымдарының сақталып, мүлтіксіз қызмет атқаруы қажет. Сөйлеудегі ең маңызды элементтер - есту, көру, моторика жүйесі. Ауызекі сөйлеу перифериялық сөйлеу аппаратының негізгі үш бөлімінің - дем алу, дауыс және артикуляция, бұлшық еттерінің үйлесімді жұмыс атқаруы нәтижесінде іске асырылады.
Сөйлеу қызметінде негізгі рөлді мидың доминантты жарты шарында (оңақайларда сол жақ, солақайларда оң жақ жарты шар) орналасқан сөйлеу - есту және сөйлеу - қимыл зоналары атқарады. Сөйлеу баланың психофизикалық жалпы дамуы процесінде қалыптасады.
Сөйлеудің бұзылуының себептерін бірнеше топқа бөледі:
-Биологиялық себептерге көбінесе баланың жатырда жатқан кезіндегі, толғақ кезіндегі (гипоксия, жарақаттар) және туылғаннан кейінгі алғашқы айлардағы (ми инфекциялары. жаракаттар, т.б.) патогендік факторлар жатады.
-Әлеуметтік - психологиялық қауіпті факторлар бірінші кезекте психикалық депривациямен байланысты. Депривация дегеніміз - ұзақ уақыт аралығында және жеткілікті түрде субъектінің негізгі өмірлік және психикалық қажеттіліктерінің қанағаттндырылуына кедергі келтіретін өмірлік ахуалдар нәтижесінде пайда болатын психикалық көңіл күй.
-Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай құрылысы да зиян тигізеді. Көбіне жас аналар нәрестеге емізік беруге құмар. Дұрысы, емізікке үйретпеген жөн. Себебі, емізікті жиі емгеннен сәбидің таңдайы тереңдеп кетуі әбден мүмкін. Таңдай тереңдесе, артикуляциялық қозғалысы нашарлайды. Соның салдарынан әріптер дұрыс дыбысталмайды.
-Ата-аналардың көпшілігі баласының тілі дұрыс шығып, шықпағанына, даму ерекшеліктеріне жете мән бермейді. Баланың былдырлап сөйлегеніне мәз болып, соны қызық көретіндер де жетерлік. Олар мұны еркелік деп түсінеді. Кейбір ата-аналар 3-4 жастағы баланың тілі түсініксіз болса, мүлде сөйлей алмайтын жағдайда емес қой, мектепке барғанша, әйтеуір сөйлер деп бейжай қарайды. Мұндай түсінік мүлде дұрыс емес. 1 жасар бала кем дегенде 10 сөз айтуға тиіс. 2 жаста сөздік қоры300-ге жуықтайды. Ал 3 жасар сәби күрделі сөйлем құрауға қабілетті болады. Сондықтан кез келген ата-ана бала 1 жасқа толысымен, онымен көбірек сөйлесуі керек. Онда да баланың былдырына еріп, соның тілімен емес, түсінікті тілде сөйлеуге үйретуі тиіс.
-Сақаулық еліктеуден де болуы мүмкін. Балаға сөйлеу тілі әлі дұрыс қалыптаспаған сәбидің қасында үнемі бірге ойнау зиян. Сонымен қатар баланың тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін адамдардың қасында болуы да дұрыс емес.
-Баламен біртілде ғана, ана тілінде сөйлесу керек. Бірде қазақша, бірде орысша сөйлеген сәби еркін сөйлеу қабілетінен айырылады. Әрі тілі мүкістенеді. Соның кесірінен, дыбысталуы ұқсас әріптерді ажырата алмайды. Мұндайда сәбиге жаңылтпаштар айтқызған дұрыс.
-Тілдің мүкістігі дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің, еріннің, төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан, тістің құрылысынан да болуы мүмкін. Тілдің қалыпты деңгейден нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Тілдің өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да, сөйлеу тілі бұзылады. Сонымен қатар тістердің арасының алшақтығынан және ретсіздігінен сөйлегенде тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы бұзылады. Стоматолог-дәрігерлер арнайы құрал қою арқылы тістерді және жақ сүйектерін реттейді. Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жасар балаға қойылған шинаның ықпалы өте күшті болады. Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы ерін және ерінтісті дыбыстарының анық айтылуына кедергі келтіреді.
-Психикалық, физикалық жарақаттану. Отбасындағы қолайсыз жағдайлар да баланың сөйлеуіне кері әсерін тигізбей қоймайды. [2]
М.М. Кальцованың айтуынша сөйлеудің дамуы моториканың дамуымен, әсіресе қол саусақтарының кіші моторикаларының дамуымен тығыз байланыста болатынын айтты. Сондықтан балаларды пирамидалармен, кубиктермен, мозаикалармен айналдыруға тырысу керек. Тапсырмаларға кіріспес бұрын бала әсіресе қандай дыбыстарды жаман айтатынын біліп алыңыз. Ол үшін оған атауларында керекті дыбыстары бар, барлық мүмкіншіліктегі суреттер ұсынылады. Егер бала бірнеше дыбыстарды дұрыс айтпаса, тапсырманы көбірек таза айтатын дыбыстардан бастаған жөн. Ата-аналар баламен жұмыс жасай бастағанда тек ойын түрде берілген қызықты тапсырмалар ғана эффективті болатынын есіне алуы қажет. Мұнда кел, сөйлеуді үйренеміз, - деп бұйрық беруге болмайды. Бұндай жағдайда бала қорқып, ішінен тұйықталып алады, онда тапсырмалар пайдасыз болып шығады. Ойын қызықты және тірі болу керек, кейде балаға жақсы сабағы үшін сыйлық берген жөн.
Баланың сөйлеу тілі патологиясының негізгі себептері:
1) әртүрлі ішқұрсақ патологиясы іштегі нәрестенің дамуына зиянын тигізеді,сөйлеу тілінің ең ауыр кемістіктері іштегі нәрестенің 4 апталық пен 4 айлық аралығындағы дамуының бұзылуынан пайда болады. Іштегі нәрестенің дамуының бұзылуына анасының ауыр аяқ жүрген кезіндегі токсикоз, вирусты және эндокринді аурулар, жарақаттар, резус-фактор бойынша қанның сыйымсыздығы және басқалар әсер етуі мүмкін.
2) босану кезіндегі жарақаттану және босану кезіндегі асфиксия (оттектің жетіспеуі);
3) өмірінің алғашқы жылдарындағы әртүрлі аурулар;
4) бас сүйегінің жарақаттануы;
5) тұқым қуалаушылық факторлары;
6) әлеуметтік тұрмыстық жағдайларының қолайсыздығы;
Жоғарыда атап өтілген себептер өзгешіліктеріне қарай табиғи және міндетті қызмет (функционалды) болып екі түрге бөлінуі мүмкін.
Табиғи себеп деп шеттегі немесе орталық бөлімдердегі тіл механизмдерді анатомо- физиология құрылысының қатты бұзылуынан пайда болатын себепті айтады. Функционалды себептерге анатомо-физиология құрылысы әдеттегі күйінше сақталып, тек қана тіл механизмінің бұзылуы жатады.
Сонымен барлық тіл кемістіктерін, оларды туғызатын себептерге байланысты екі топқа бөлуге болады:
А) табиғи тіл кемістіктері (органикалық);
Ә) функционалды тіл кемістіктері;
Табиғи тіл кемістіктері зақымды жатпайтындығына байланысты:
А) тілдің табиғи бұзылуы орталықтан пайда болуы.
Ә) тілдің табиғи бұзылуы шеткеріден пайда болуы деп бөлінеді.
Біріншісіне, бас ми қабығында орналасқан тіл механизмдерінің орталық тарауларының табиғи бұзылымдарының нәтижесінде пайда болған кемістік жатады.Екіншісі сөйлеу тіл аппаратының құрылысындағы ауытқушылықтардан болады.
Сөйлеу тіліндегі мүкістердің патологиялық дәрежелеріне, белгілі бір мүшелерінің атқаратын қызметтерінің бұзылуына, зақымдануының уақытына, басты кемістіктердің ықпалынан пайда болатын екінші бір ақаулықтардың көрінуіне байланысты олардың бір-бірінен айырмашылықтары да әр алуан болып келеді. Олар әрқайсысының өзіне тән симптоматикалық және динамикалық ерекшеліктеріне қарай әр түрлі салаға бөлінеді. Мұндай салаға дауыстың бірқалыптылығының бұзылуы, сөйлеу тіліндегі дауыс ырғағының бұзылуы, тұтықпа, дислалия, ринолалия, дизартрия, алалия, афазия, жазу тілі мен оқу тілінің бұзылуы жатады.[3]
Енді сөйлеу тілі мүкістеріне жеке-жеке тоқталып, олардың ерекшеліктерін сипаттайық. Логопедияда дәстүрлі бекітілген терминдермен аталған келесі сөйлеу тілі бұзылыстары ажыратылады.
А) Дауыстың бұзылуы (афония, дисфония, фонестения)
Дауыстың бұзылуы дауыс аппаратының патологиялық өзгерістерінің салдарынан болуы мүмкін. Бұл кемістіктің әр түрлі белгілері болады: фонацияның мүлдем болмауы (афония), дауыс күшінің, тембрінің, биіктілігінің бұзылуы (дисфония), дауыстың шаршағыштығының, оның қырылдап, сырылдап, бәсең шығуы (фонестения).
Дауыстың бұзылуы дауыстың пайда болатын механизмінің органикалық немесе функционалды бұзылыстардың салдарынан орталық немесе шеткі болады. Ол бала дамуының кез келген кезеңінде болуы мүмкін. Дауыстың бұзылуы өз бетінше жеке немесе басқа сөйлеу тілінің бұзылуымен бірге кездеседі (ринолалия, дизартрия).
Ә) Сөйлеу тілінің жылдамдылығының және ырғақтылығының бұзылуы (тахилалия, брадилалия, тұтықпа).
Тахилалия (tachys - тезlalio - сөйлеу тілі) - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс тездетуі. Ол орталық, органикалық немес функционалды деп бөлінеді. Сөйлеу тілінің темпі жеделдеген кезде сөз шапшаң, екпінді шығады да, сөйлеген кезде аграмматизмдер кездеседі. Сөйлеу тілінің фонетикасы, лексикасы және грамматикалық құрылымы сақталған болады.
Брадилалия (bradys - баяу, lalio - сөйлеу тілі) - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс баяулауы. Ол орталық, органикалық немесе функционалды деп бөлінеді. Сөйлеу жылдамдығы баяулағанда сөз босаң, бірқалыпты, созыңқы шығады,
Аталған бұзылыстарда (тахилалия, брадилалия) ішкі де сыртқы да сөйлеу тілінің бұзылуы байқалады. Бұл бұзылыстар әр түрлі деңгейде көрінеді, күрделі жағдайда коммуникативті процесі зақымдалады. Бірақ, баланың ерте жасынан осы бұзылыстарды жою жұмысын қолға алса, олар баланың ары қарай дамуына және сөйлеу тілінің қалыптасуына жағымсыз жағдай тудырмайды.
Тұтықпа - сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерінің тырысу салдарынан сөйлеудің ырғақтылығы мен жылдамдығының бұзылуы. Тұтықпа орталық, органикалық немесе функционалды деп бөлінеді. Сөйлеу тілінің даму кезінде пайда болады. Тұтығуды органикалық және функционалды деп 2-ге бөледі.
Б) Тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы (дислалия, ринолалия, дизартрия).
Дислалия - есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі аппартының иннервациясы сақталаған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуының бұзылуы. Дислалия сөйлеу тілінің даму кезінде пайда болады. Дыбысты алмастырып, шатастырып, бұзып айтуы байқалады. Анатомиялық ауытқушылықтар болса органикалық, жоқ болса функционалды деп аталады.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың мүкістік ерекшеліктеріне қарай бөлінетін дислалияның түрлері:
1. Сигматизм - ызың дыбыстардың (с, з, ц, ж, ч, ш, щ) айтылуындағы мүкістіктер. Бұлар сөйлеу тіліндегі кемістіктердің ішіндегі ең көп тараған түрі;
2. Ротацизм - р дыбысының айтылуындағы мүкістік;
3. Ламбдацизм - л дыбысының айтылуындағы мүкістік;
4. Таңдай дыбыстарының айтылуындағы мүкістіктер;
5. Каппацизм - к дыбысы;
6. Гаммацизм - г дыбысы;
7. Хитизм - х дыбысы;
8. Йотацизм - й дыбысы;
Ринолалия - сөйлеу мүшелерінің анатомиялыө ауытқушылықтарының салдарынан дауыс әуезділігі (тембрі) және тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуымен сипатталады. Дауыс тембрінде мұрындық ренк пайда болады.
Ринолалияның түрлері:
1. Ашық ринолалия - сөйлеген уақытта ауа ауыз және мұрын қуысы арқылы өтеді.
2. Жабық ринолалия - ауа тек ауыз арқылы өтеді, бұл әсіресе м,н әріптерін атағанда білінеді.
Ашық ринолалияның себептері: таңдайдың бөлінуі, жұқа таңдайдың қысқалығы, таңдайдың параличі.
Жабық ринолалияның себептері: мұрын қуысының бітелуі, мұрын қуысындағы ісіктер, мұрын қалқасының қисайып қалуы.
Дизартрия - сөйлеу тілінің күрделі бұзылуы. Дизартрияда сөйлеу мүшелерінің иннервациясының жеткіліксіздігіне байланысты сөйлеу тіл дыбыстарның айтылуының және просодикасының бұзлуы байқалады.
Дизартрия сал ауруына шалдыққан балаларда жиі байқалады. Бірақ, нейроинфекциянның немесе басқа да мидың зақымдануларының салдарынан дизартрия бала дамуының кез-келген кезеңінде пайда болуы мүмкін.
Сөйлеу тілі бұзылуының екінші тобына ішкі(семантикалық) өңддеуінің бұзылуы алалия және афазия жатады.
Алалия - баланың ерте жасынан бас ми қабығындағы сөйлеу зоналарының органикалық зақымдануының салдарынан сөйлеу тілінің жетілмеуі немесе мүлдем дамымауы.
Сөйлеу тіліндегі ақаулықтардың ішіндегі алалия ең ауыры болып есептеледі. Алалияға шалдыққан балаларда сөйлеу тіл құралдарының жүйесі мүлдем қалыптаспайды (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық).
Бас миының үлкен сыңарының сөйлеу тілі аймағындағы жинақталған зақымдардың өздеріне тән ерекшеліктеріне байланысты алалия моторлы және сенсорлы болып бөлінеді.
Афазия - бас миының зақымдалуының салдарынан сөйлеу тілінің жартылай немесе толық жойылуы. Афазияға келтірілетін себептер: баланың сөйлеу тілі қалыптасқаннан кейін ми қорабыының жарақаттануы, нейроинфекциялар, бас миының ісіктері.
Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы: дислексия, дизграфия, дисорфография.
Дислексия - оқу процесінің спецификалық жартылай бұзылу.
Дисграфия - жазу процесінің спецификалық жартылай бұзылуы.
Дизорфография - Қажетті ережелерді білуіне қарамастан, орфографиялық дағдылары қалыптасып, оларды меңгере алмаудың салдарынан жазуда байқалатын тұрақты, ерекше қателердің түрлерін дизорфография деп атауға болады (А.Н.Корнев).
Дизорфография әртүрлі қателермен сипатталатын орфографиялық морфологиялық және дәстүрлі принциптерін меңгеру мен пайдаланудың тұрақты және ерекше бұзылуы (Р.И.Лалаева).
Негізгі қиыншылықтар - балалар керек орфограмманы жаза алмайды және орфографиялық тапсырмаларды орындай алмайды. Сонымен, логопедияда әр түрлі тіл кемістіктердің бірнеше түрін ажыратады. Оның ішінде ауызша сөйлеу тілінің бұзылыстары - дисфония (афония), тахилалия, брадилалия, тұтықпа, дислалия, ринолалия, дизартрия (анартрия), алалия, афазия, ал жазбаша сөйлеу тілінің бұзылысыдислексия (алексия), дисграфия (аграфия) және дизорфография.
Психологиялық - педагогикалық классификация кейіннен сөйлеу тілінің бұзылыстарын клиникалық тұрғыдан қарастырып, талдау нәтижесінде пайда болған. Бұл жіктеудің негізіне сөйлеу тілі жүйесінің құрылым компоненттері (сөйлеу тілінің дыбыстық, лексикалық, грамматикалық жағы), сонымеен қатар сөйлеу әрекетінің түрлерінің қатынасы (ауызша және жазбаша түрі) ескерілген.
Осы жіктеу бойынша сөйлеу тілінің бұзылыстары екі топқа бөлінеді:
1. Қарым - қатынас құралының бұзылуы;
2. Қатынас құралының қолдану кезінде бұзылуы.
Бірінші топқа келесі бұзылыстар кіреді:
-фонетикалық бұзылыстар. Балалар кейбір дыбыстарды бұзып айтады немесе мүлдем айтпайды. Бұл баланың сөйлеу тілінің қалыптасуына іһәсерін тигізбейді, коммунакатифті функциялары сақталады;
-сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жетіспеушілігі (ФФЖ) - фонемді қабылдау және айтуындағы ауытқушылықтарының салдарынан әр түрлі тіл кемістіктері бар балалардың ана тілінде сөйлеу жүйесінің бұзылуы. Бұл балаларда есту және ойлау қабілеті сақталған.
ФФЖ кезінде балалардың сөйлеу тіліндегі дыбыс айтудың ерекшеліктері айқалады: дыбыстарды анық айтпауы, дыбыстарды алмастырып айтуы, сыңар дыбыстарды аджырата алмауы, дыбыстарды артикуляциясы жеңіл дыбыстармен алмастыру, дыбыстардың айтылуының тұрақсыздығы. Дыыстарды талдау, жинақтау процесі қалыптаспаған болады.
-жалпы сөйлеу тілінің дамымауы (ЖСТД) - сөйлеу тілінің күрделі бұзылуы. Бұл кемістікте ақыл ойы және есту қабілеті қалыпты балалардың сөйлеу тілінің барлық компонеттерінің қалыптасуының бұзылуы (фонетика, лексика, грамматика) байқалады. Бұл бұзылыс тұрақтылығымен сипатталады және түзету жұмысында арнайы тәсілдерді қолдануды талап етеді. Аталған кемістік сөйлеу тілінің мүлдем жоқ болуынан толық дамуына дейінгң деңгейде болуы мүмкін, бірақ фонетикалық, лексика - грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
Р.Е.Левина бойынша сөйлеу тілінің дамуын үш деңгейге бөлінеді.
Бірінші деңгейдегі балаларда сөйлеу тілінің мүлдем қалыптаспауы байқалады. Мұндай балаларды мақау деп атайды. Бала былдырлап сөйлейді, жеке дыбыстарға еліктейді, дыбыстық кешендерқолданалы. Дыбыстардың айтылуы қате, тұрақсыз болады. Сөз түсінігі төмен, сөдерді бірнеше рет қайталанған, таныс ситуацияда түсінеді.
Екінші деңгей: баланың сөйлеу мүмкіншіліктерінің өсуінде қолайлы динамика байқалады. Жалпы қолданбалы сөздер пайда болады, бірақ олар бұрмаланып айтылады. Көбінесе балалар зат есім мен етістікті қолданады. Әлі де жест ере жүреді. Көптеген дыбыстарды бұзып айтаы (ысқырық, ызың, сонорлы). Бала өзі, жанұясы жайында әңгімелеп бере алады, бірақ мөйлемдерінде аграмматизм байқалады.
Үшінші деңгей: балалар қарым - қатынас құралдарын кеңінен қолдана алады. Сөйлеу тілінде фонетика, лексика, грамматикасында күрделі жетіспеушілік байқалмайды, бірақ кейбір қателер болады. Сөздік қорының кедейлігінен балалар керекті сөзді тауып айтуда қиналады. Айтылуы және мағынасы ұқсас сөздерді шатастырады. Сөзжасам және сөзөзгерту дағдылары қалыптаспаған. Сөйлемнің жай құрылымдары қолданылады. Сөйлеу тілді түсінуі жақсартылған.
Бір деңгейден келесі деңгейге ауысуы сөйлеу тілінің бұзылуының тереңдігіне, коррекциялық ықпалдың уақытына және мазмұнына байланысты.
Бұзылыстың екінші тобына тұтықпа жатады. Тұтықпа жалпы сөйлеу тілі дамымауымен тіркесіп, байқалуы да мүмкін.
Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы (дисграфия, дислексия, дизорфаграфия) бұл жіктеу бойынша фонетика - фонематикалық жетіспеушіліктің немесе жалпы сөйлеу тілі дамымауының құрамында қарастырылады.
Клиникалық - педагогикалық классификация медицина мен логопедияның әрекеттестігіне негізделген. Бұл классификацияда психологиялық - лингвистикалық критерийлер бастапқы рөл атқарады. Солардың негізінде негізгі топтар, тіл кемістіктерінің түрлері, формалары ажыратылады. Осы критерийлер тіл кемістіктер жайында толық көрініс береді.
Клиникалық-педагогикалық топтастыру тіл кемістіктерінің анатомиялық- физиологиялық механизміне және осы кемістіктерінің пайда болу себептеріне негізделген.
Бұл топтастыру тіл кемістіктерін бір белгілі сырқатпен байланыстырмайды, түзету жолдарын қарастырады. Топтастырудың негізіне психологиялық - лингвистикалық және клиникалық өлшемдері (критерийлері) алынған. С.С. Ляпидевскийдің айтуы бойынша клиникалық-педагогикалық топтастыруда тіл кемістіктерін үш жақтан қарастыруға болады: медициналық аспекті сөйлеу анализаторының қайсысы зақымдалған, қай бөлігінде және күрделігі қандай денгейде екенін қарастырады.
Осыған байланысты тіл кемістіктері орталық немесе шеткі; фукционалды немесе органикалық бұзылыстар деп бөлінеді.
Сөйлеу тілінің бұзылуы қай уақыттан бері болғаны ескеріледі (баланың тілі шыққанға дейін (алалия), сөйлеу тілі қалыптасу кезінде, әлде шықаннан кейін - афазия).
Психологиялық аспекті - сөйлеу тілініңкоммуникативтік қызметі қаншалықты бұзылғанын; әр түрлі тіл кемістіктері бар балалардың тұлғалық ерекшеліктерін; болжауы қандай болатынын қарастырады.
Логопедиялық аспекті - сөйлеу тілінің қай құрылымы зақымдалғанын қарастырады.
Қазір ғылымның қарқынды дамуына байланысты сөйлеу тілі, психикалық, физиологиялық механизмдері туралы білімнің нығаюына және логопедиядағы жаңа зерттеулерге байланысты сөйлеу тілі бұзылыстарын топтастыруда өзгерістер енгізілді.
Қазіргі таңда логопедиялық мекемелерді құру негізі ретінде және түзету жұмысының фронтальді әдістерін қолдану үшін сөйлеу тілі бұзылыстарының психологиялық - педагогикалық классификациясы пайдаланылады. Оны Р.Е.Левина құрастырған.
Сонымен, психологиялық - педагогикалық классификация логопедиялық тәжірибеде ғылыми тұрғыдан негізделген мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тілі бұзылыстарына және басқа да психикалық функцияларына әсер ететін коррекциялық фронтальді әдістерін кеңінен пайдалануға мүмкіндік ашты. Психологиялық - педагогикалық классификация бойынша ең маңызды мәселе - сөйлеу тілі жүйесінің дәл қай компоненті бұзылған немесе жетілмегенін ескеру болып табылады. Осы қағиданы ұстанып, педагог ауытқудың әр түрінде түзету жұмысының дұрыс және тиімді бағытын анықтай алады.[4]
Шeт eлдiк клaccификaцияның құрылy критeрийлeрi рeceйлiк клaccификaцияғa қaрaғaндa бaсқaшa. Бірaқ, қaндaй клаccификaция бoлмacын, бaрлығы лoгoпeдиялық жұмыcты жaңaртyғa бaғыттaлғaн. Сoнымeн, тiл кeмiстiктeрiн тaлдay, тoптacтырy мәceлеci әлiдe өзeктi мәceлe дeyгe бoлaды.
1.1. Нашар көретін балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
Көру қабілеті зақымдалған балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері негізінен көретін балаларға тән дамудың жалпы заңдылықтарына сай жүреді. Сөйлеу тілінің ерекшеліктері мынадай: көру қабілеті бұзылған балалардың 1 жасында қалыпты жағдайдағыдай алғашқы сөздері пайда болады, бірақ олар аз және көбеюі баяу. Сөздік қорының әрі қарай дамуында өз ерекшеліктері бар. Балалар заттарды аз біледі, сөздердің мәнін анық меңгермейді, сөздерді аз пайдаланады. Көруі бұзылған баланың сөйлеу тілін зерттеуге арналған жұмыстардың көбі дыбыс айту ерекшеліктеріне бағытталған. 60-70 ж. Логопедия ғылымының дамуына байланысты көруі бұзылған баланың сөйлеу тілі бұзылуын анықтауға арналған зерттеулер жүргізілді. Зерттеулер нәтижесінде көрмейтін және нашар көретін балаларда күрделі тіл кемістіктері кездесетіні және сөйлеу мен көрудің бұзылуы арасындағы байланыстар анықталған.
Сөйлеу тілінің дамуы сәби дүниеге келген кезінен басталады. Әрбір даму сатысында болатын өзгерістер баланың сөйлеуіне әсерін тигізетінін білеміз. Қалыпты көретін бала мен нашар көретін балалардың дамуында болатын айырмашылықтарға мән беріп көрейік.
Нашар көретін балаларда кездесетін бұрмалау, есту негізінде сөздерді ұғынатын соқыр балаларға бұл тән емес. Егер нашар көретін және соқыр балаларға дыбыстардың дыбыстық және артикуляйиялық құрамын жақсы меңгерген болса, ол онда дыбыстарды дұрыс айтып, дұрыс жазатын болады. Егер дұрыс меңгерілмеген болса, онда ол қателіктер жіберіп, кейбір дыбыстарды алмастырып, тастап жіберуі мүмкін. Алайды мұндай естудегі қателіктер соқыр балаларда байқалмайды.
Осы балалармен жұмыс барысында пәндік әлемнің алуан түрлілігі туралы түсініктерді қалыптастыру мақсатында табиғи көрнекілік беріледі. Сабақтың міндетті элементі ойын болуы тиіс, өйткені көру қабілеті нашар (оқуға дейін) дамыған балалардың қалыпты көретін балаларға қарағанда ойын әрекетінің алғышарттары кеш қалыптасады.
Нашар көретін балалармен түзету-логопедиялық жұмысты жоспарлау кезінде олардың жақсы сөйлеу базасы ескеріледі, сөйлеудің фонетикалық жағын жетілдіру жөніндегі жұмысқа басты назар аударылады. Есту зейінін дамытуға ықпал ететін жаттығулар мен ойындар өткізіледі. Көру қабілеті бұзылған балаларда еліктеу бойынша сөйлеу бейнелерінің қалыптасуы айтарлықтай зардап шегетінін ескере отырып, дыбыстарды механикалық қою тәсілдері қолданылады, дыбыстардың артикуляциясын заттардың образдарымен, сезімдерімен салыстыру және т.б. тартымды элементтер пайдаланылады.
Қалыпты жағдайда көру алты апталық балаларда қоршаған ортаны зерттеу үшін маңызды болып табылады. 3 айдан бастап-бұл қашықтағы заттар туралы ақпарат алу үшін ең маңызды сенсорлық арна. Көру функциясы дұрыс емес немесе ол болмаған жағдайда, бала есту, сезу, қозғалыс және дәм арқылы алынған ақпараттың көмегімен өз әлемін құрастыруы тиіс.
Есту арқылы алынған ақпарат көру арқылы алынған ақпараттан ерекшеленеді. Дыбыстар қысқа, тұтас бейнені қалыптастырмайды. Есту арқылы қоршаған әлем туралы түсінік алу әлдеқайда қиын, көру арқылы қайта-қайта қарап қабылдаудан қарағанда. Баланың есту қабілетін тиімді пайдалануды үйрену үшін көп жаттықтыру керек.
Қалыпты көретін сәби көзді және басын инстинктивті бұра бастайды, оның көру өрісінің шеткері пайда болатын объектіні көру үшін. Соқыр бала оны имитациялағанша басымен қозғалмайды.
Қалыпты көретін бала ересектермен қарым-қатынасты сезінеді, олар қозғалғанда оларға қарап. Соқыр және нашар көретін балалар мұндай қарым-қатынасты негізінен сезу арқылы қолдайды. Есту жақын және туған біреу бар сияқты күшті сезім бере алмайды. Көру қабілеті бұзылған сәбиді қолыңызда көбірек ұстау керек. Ересектермен қарым-қатынас жасай отырып, ол олардың қозғалысын сезінеді және өзі туралы білім алады. Көру қабілеті бұзылған сәбилер 3 айлығында қалыпты көретін балалар сияқты өз қолдарын" таба алмайды". Қалыпты жағдайда сәби күн сайын сағат сайын өз қолын әр түрлі қашықтықта қарайды. Қол қозғалысы кезінде алынған көру және көрінбейтін ақпараттың үйлесімділігінің арқасында нәрестеде кеңістік тұжырымдамасы жасалады.
Кішкентай бала өздерінің бір бөлігін түсінгенге дейін өз аяқтарын бірнеше рет көреді және оларды еркін қозғалтуды үйренеді. Соқыр бала таңу арқылы ұқсас тәжірибе алуды қажет етеді. Баланы киіндірген сайын оның қолы аяққа және аяғы қолға тиетіндей етіп жасау керек. Кейінірек ол аузына ойыншықтарды алып, аяғын жақын ұстау керек.
Қалыпты көретін көру қабілетін ауыз бен қолдың үйлесімділігін қолдану арқылы бала затты жан-жақты зерттейді. Зат құлап қалса да, ол оны өзінің айналасында көре береді. Затты қолмен сезінетін соқыр балаға оны тануды үйрену қиын: өйткені бала әр жолы заттың әр бөлігіне тиіп қалуы мүмкін. Егер түсуші зат жоғалса және тұрақты емес уақыт аралығында пайда болса, зат туралы түсінік әлдеқайда күрделі дамиды. Қалыпты көретін бала заттарды атауымен атай бастағанға дейін түрлі заттарды жүздеген рет көреді. Көру қабілеті бұзылған балаға да қоршаған орта туралы түсініктерді қалыптастыру үшін өмірлік тәжірибе қажет.
Кеңістіктің тұжырымдамасы және оған бағдарлану қабілеті өздігінен қозғалуды үйрену үшін қажетті жағдай болып табылады, әйтпесе, жүру ересек адамның көмегіне байланысты моторлы функцияға айналады. Көру қабілеті бұзылған балаға ол жеген кезде шын мәнінде не болатынын түсіну қиын болады. Бала оны ұстағаннан кейін бірден қасық беру керек,және оған тамақ ішетін үстелді тәрелкемен соғуға мүмкіндік берген дұрыс. Ол ас қасық және тәрелке арқылы пайда болған шу мен тамақтандыру арасында байланыс бар екенін түсінеді. Бала үшін тәрелкеде не жатқанын қолдар мен ауыз арқылы не жатқанын зерттеу маңызды.
Егер ойыншық жақсы көретін баланың қолынан түссе, ол оны алуға тырысады. Соқыр және нашар көретін баланы құлап кеткен ойыншықты соған ұқсас жағдайда алуға мәжбүрлейді. Бұл жағдайда баланың қалайтын ойын жағдайларын жасау қиын. Бұл кезеңде, мысалы, көру қабілеті бұзылған бала үшін қалыпты көретін бала көмектесе алуы мүмкін. Кейде біз, үлкендер үйрете алмаған нәрсені, өзімен жасты бала үйрете алады. Көру бұзылыстары бар кейбір балалар өте кеш қозғала бастайды, кейде олар алдымен жүруді үйренеді, содан кейін еңбектейді. Егер бала еңбектен бұрын жүруді үйренсе, онда ол әдетте еңбектеу кезінде үйренетін тепе-теңдікті сақтай білуді күшейтуді қажет етеді. Бала ересек адамның тізесінде отырған сайын бұл дағдыны жаттықтыру керек.
Жүргізілген зерттеулер балалардың осы санатында сөйлеудің қалыптасуының төрт деңгейін анықтауға мүмкіндік берді (Волкова бойынша).
Бірінші деңгей. Балалардың экспрессивті сөйлеу тілі коммуникативті функцияны орындамайды, өте шектелген, сөзбен бейнені сәйкестеуде, зат бейнесімен жалпылама түсініктерді сәйкестеуде көп бұзылыстар байқалады. Байланыстырып сөйлеуі жеке сөздерден немесе олардың бөліктерінен тұрады. Эхолалия байқалады. Сөйлеу тілінің грамматикалық жағының сапалық жағын анықтауға бағытталған тапсырмаларды балалар орындай алмайды, дыбыстарды естіп ажыратуда қиналады. Фонематикалық талдау мен жинақтау процестері нашар дамыған.
Екінші деңгей. Экспрессивті сөйлеу тілі сөз қорының аздығымен сипатталады. Сөз бен заттың бейнесін салыстыруы төмен деңгейде, жалпылама түсініктерді білмейді. Байланыстырып сөйлеуі қалыптаспаған, бір-екі сөзден құралған сөйлемдерінде аграмматизмдер кездеседі. Әңгімелеп айтуы қалыптаспаған. Көптеген дыбыстарды айтуында бұзылыстар байқалады. Дыбыстарды естіп ажыратуы мен айтудағы ажыратуы жете қалыптаспаған. Фонематикалық талдау мен жинақтауы төмен деңгейде қалыптасқан.
Үшінші деңгей. Белсенді сөз қоры шектелген, сөзбен заттың бейнесін сәйкестеуде, жалпылама түсініктермен грамматикалық категорияларды қолдануда және сөйлем құрауда қателер жібереді. Балалардың дыбыс айтуының бұзылыстары сигматизм, ротацизм, ламбдацизм, парасигматизм, параротацизм, параламбдацизм түрінде байқалады. Фонематикалық түсініктері, естіп ажыратуы, дыбыстарды айтудағы ажыратулары, дыбыстарды талдауы қалыптаспаған.
Төртінші деңгей. Дыбыс айтуында жеке бұзылыстар байқалады, алайда ол қалыпты сөйлеу тіліне сай келмейді.[?]
Көптеген балаларда жүйелі бұзылыстар байқалады. Онда сөйлеу тілінің дамымауы функциональді жүйенің бұзылуы және оның негізгі компоненттерінің (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) бұзылуы ретінде болады.
Сонымен, көру қабілеті зақымдалған балалардың сөйлеу тілінің бұзылу деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Олар сөйлеу тілінің фонетикалық жағының бұзылысынан коммуникативті функцияның қалпына әсер ететін жүйелік бұзылысына дейін болады.
Сөйлеу тілі қалыптасуының бірінші деңгейіндегі балалармен логопед, түзету жұмысын жоспарлау кезінде, олардың сөйлеу тілінің сөз қоры ескеріледі. Ерекше назар сөйлеу тілінің фонетикалық жағын қалыптастыру жұмысына, есту зейінін дамытуға аударылады.
Сөйлеу тілінің қалыптасуының екінші деңгейіндегі балалармен жүргізілген жұмыста сөздік жұмысқа, фонематикалық талдау мен жинақтауды дамытуға ерекше көңіл бөлінеді.
Сөйлеу тілі қалыптасуының үшінші, төртінші деңгейіндегі балалармен жұмысқа заттық - тәжірибелік, ойын, таным әрекетін дамытуға бағытталған элементтер енгізіледі. Сөз қорын кеңейту, сөзді заттық бейнемен сәйкестендіру, жалпылама түсініктерді қалыптастыру, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын және байланыстырып сөйлеуін дамыту бойынша жұмыс жүргізіледі. Жұмыс негізінде сөздік стереотиптерді қалыптастыру жатыр. Сөз қорын молайту, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын практикалық түрде меңгеру, балалардың қоршаған орта туралы, өз тәжірибесін сипаттау арқылы рельефті суреттер, тірек сөздер, түсініктер бойынша сөйлем құрастыруы қалыптастырылады.
Нашар көретін балаларда кеңістікті бағдарлауда қиыншылықтар пайда болады. Бұл да өз кезегінде бірнеше оқу дағдысына кері әсерін тигізеді. (Кесте 1).
Кесте 1
Кеңістікте бағдарлау бұзылған кездегі оқу дағдыларының қалыптасу ерекшеліктері
Жазбаша сөйлеу тілінің бұзылысы
Математикалық түсініктерді қалыптастырудың бұзылуы
Ауызша сөйлеу тілінің бұзылысы
Жеке әріптерді қабылдаудың бұзылуы
Кеңістікке бағытталған фигураларды құрудағы қиындықтар
Тілдің логико-грамматикалық құрылымын түсіну бұзылысы
Оптикалық дизграфия
Акалькулия:
* сан ұғымын түсіну бұзылысы
* сандармен амал орындау бұзылысы
* арифметикалық амалдарды шешудегі қиыншылық
Сөздік қордың дамуының тежелуі
Әріптерді айна жазу
Естіп сөйлеу жадысының төмендеуі
Сөйлеуде грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолданудағы қиыншылықтар
Фонематикалық есту мен қабылдаудың дамымауы
Осылайша, кеңістіктікте бағдарлау бұзылған кезде үш өлшемді көру бейнесін қалыптастыруды қиындататынын байқауға болады, бұл кестеде берілген бұзылыстар оқу дағдыларының төмендеуіне әкеп соғады.
Көру жағдайы, қабылдау ерекшелігіне байланысты бір материалды қайта беруді талап етеді. Туа біткен немесе ерте пайда болған көру бұзылысы қарым-қатынас құралы болып табылатын сөйлеу тілінің дамуына кері әсерін тигізетін фактор болып табылады.
Логопедиялық сабақтар барысында балалардың сөйлеу әрекетінің ең осал бөлімдері жаттықтырылады. Жұмыстың маңызды бөлігіне балалардың моторлы дағдыларын, конструктивті праксисті, тепе - теңдікті, кеңістікте бағдарлауын жетілдіру жатады.
Логопедиялық сабақтар барысында балалардың сөйлеу әрекетінің ең осал бөлімдері жаттықтырылады. Жұмыстың маңызды бөлігіне балалардың моторлы дағдыларын, конструктивті праксисті, тепе - теңдікті, кеңістікте бағдарлауын жетілдіру жатады.
Тәрбиеші, логопед, педагог, ата-аналардың бірлескен әрекеті оқушылардың сөйлеу қорын дамытуға негіз салып, мектепте сәтті оқуға, қоғамдағы интеграцияға, бірқатар әлеуметтік проблемаларды шешуге қажетті негіз болып табылады.[5]
Көру - бұл адам мен жануарлардың күрделі нервті рецепторлы жүйесі, көру анализаторлары арқылы іске асыратын оптикалық қабылдау. Көру арқылы адам қоршаған орта туралы көп мөлшерде хабарлар алады. Заттардың түсі, пішіні, үлкендігі, олардың бірігіп орналасуы және өзара арақашықтығын адам көру арқылы біледі. Көру анализаторы туралы ақпаратты білу де, педагогтар үшін маңызды болып келеді. Сондықтан, көру анализаторына қысқаша шолу жасайық.
Типологиясы:
Көру анализаторы, басқа анализаторлар сияқты үш негізгі бөлімнен тұрады: перифериялық (көз), өткізгіш (көру нерві, көру және қабық асты нервтің құрылымдары) және орталық (бас миы қабығының желке бөлігіндегі ми жасушалары). Берілген анализаторлардың қызметі қабылдаудың және көру талдауының түршігуін қамтамасыз етеді. Көріп қабылдауға тән ерекшеліктер: дистанттік, шапшаңдық, қоршаған өмірге шолудың жинақтылығы және бір мезгілділігі.
Көру талдағышының негізгі мүшесі - көз алмасы. Ол бас сүйектің аддынғы жағындағы екі ойықта - көз шарасында, орналасқан. Көру мүшесі оптикалық, фоторецепциялық жүйелерден және қосымша қорғағыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz