Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Ф.7.04-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

___________________________________ ____________________
пәні бойынша курстық жоба

ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ

Жоба тақырыбы: ___________________________________ __________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Мамандығы: ___________________________________ ______________________

Орындаған: ________________________________ тобы ________________
(Студенттің аты-жөні, тобы)

Жетекші: ___________________________________ _______________________
(Оқытушының аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы)

Жоба _______________ бағасына қорғалды
(бағасы)
________________2019 ж

Норма бақылау:
___________________________________ _____________
(қолы, аты-жөні)
Комиссия:
___________________________________ _____________
(қолы, аты-жөні)

___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)

Шымкент 2019 ж.
Ф.7.04-04
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі
Султанбекова П.С. ______________
________2019 ж.
___________________________________ ____________________
пәні бойынша курстық жоба (жұмысқа)
№ _____ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ____ тобы _________________
(тегі, аты-жөні)
Жоба (жұмыс) тақырыбы: ___________________________________ _________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Берілген мәліметтер ___________________________________ _______________
___________________________________ _________________________________

№
Түсіндірме жазбасының мазмұны
курстық жоба (жұмыс)
Орындалу мерзімі
Көлемі
(парақ саны)
1

2

3

4

5

№
Графикалық бөлімнің мазмұны
Орындалу мерзімі
Парақ саны

Формат
1

2

3

Әдебиет:
1___________________________________ ________________________________
2___________________________________ ________________________________
3___________________________________ ________________________________
Тапсырманың берілген күні ______________________________
Жұмысты қорғау күні __________________________________
Жұмыс жетекшісі___________________________________ __________________
(оқытушының аты-жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған_________________________ ___________
(студенттің аты-жөні, қолы)
Ф.7.04-06

М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылық ғылымдары Жоғары мектебі
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі
Султанбекова П.С. ______________
________2019 ж.

Курстық жоба (жұмыс) қорғау
ХАТТАМАСЫ № ______

___________________________________ ______________________________пәні

студент ___________________________________ ______ тобы _______________

Курстық жоба (жұмыс) тақырыбы: ___________________________________ ___________________________________ ____________________ ___________________________________ ___________

Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды: 1.___________________________________ ________________________________2.___________________________________ ________________________________3.___________________________________ ________________________________

Курстық жобаны (жұмысты) орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен) ______ , қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен) ________балл
Сомалық баллы ___________.
Жобаның (жұмыстың) бағасы _________________________.

Курстық жоба (жұмыс) жетекшісі: ___________________________________ _____

Комиссия мүшелері: ___________________________________ __________________

Комиссия мүшелері: ___________________________________ __________________

Қорғау күні ____ _____ 2019ж.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
2
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
2.1
Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі ... ... ... ... ... ...
6
2.2
Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері..
7
2.3
Суару нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
2.4
Суару мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.5
Гидромодульдің жинақталмаған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.6
Гидромодульдің жинақталған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.7
Каналдарды гидравликалық есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
29

Кіріспе

Қазақстан жерінде 2 млн 320 мың гектар жерге салынған суғару жүйелерінде нарықтық экономикаға байланысты мелиоративтік жұмыстар толық жүрмей отыр. Мелиорацияның Қазақстан Республикасында қажеттілігі, біріншіден, оның шөл, шөлейт және су жүргісі ыңғайсыз жерлерде рналасуы болса, екіншіден, жиі қайталанып отырған құрғақшылық немесе тіпті өсімдіктің шықпай қалуында болып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстанның ауылшаруашылығы үлкен өзгерістерге ұшырап отыр. Бұрынғы ұжымдар және кеңшар орнына жеке қожалықтар, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер мен фермерлер шаруашылықтары пайда бола бастады. Осындай кезеңде ұжымдар және кеңшар қарамағында болатын ішкі шаруашылық суғару жүйелерінің жағдайы және оның келешек статусы үлкен ой салады.
Осы шаралардан кейін еліміздегі мелиорацияланған жер көлемі көбейе бастады.Оныншы бесжылдықта оның көлемі 32 млн гектар шамасында,оның ішінде суарылатын жер көлемі - 18,3 млн гектар және құрғатылған жер көлемі - 13,4 млн гектар болды. Он бірінші бесжылдықтың аяғында суарылатын жер көлемі 20,8 млн гектарға дейін көбейтіліп, құрғатылатын жердің көлемі 15,5 млн гектарға жеткізілді. Мелиорацияланған жерлерден қазіргі уақытта елімізде барлық мақта және күріштің 75% ,көкөніс және жүзім мен жемістің жартысы,құнарлы және шырынды мал азығының 25% өндіріледі.
Менің ауыспалы егісім: мақта, жоңышқа, дәндік жүгері,жаздық бидай болып табылады. Егіс алқабы Шардара ауданында орналасқан, ол 420 га 7 танапты құрайды. Бұл дақыларды өсіруге ауданның табиғаты өте қолайлы болып табылады.
Бұл жобада ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасын, суғару саны мен мерзімін есептедік, гидромодульдің жинақталған және жинақталмаған графиктерін тұрғыздық және дақылдардың суару әдістеріне қарай суару каналдарын жобалай отырып каналдардағы судың шығындарын анықтап есептедік.

2 Негізгі бөлім

2.1 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі

Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі бір дақылдың суару режимі - сол дақылды неше рет, қандай мерзімді және қандай нормамен суғару қажет екендігін білдіреді.
Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп - өну дәуірі кезінде пайдаланатын суының жалпы мөлшерімен ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі мен онын санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәкестендіреді.
Жобалаған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек.
Суғару режимін мынадай түрлерге бөлуге болады:
Жоспарлық суғару режимі электорндық есептеу машинасы көмегімен болжанған ауа - райы мәліметтері негізінде келесі жылға ауыл шаруашылығы дақылдарын суғару жұмыстарын жоспарлау үшін анықталады.
Эксплуатациялық суғару режимі деп, ағымдағы жыл жағдайына сәйкестендіріліп жүзеге асырылған нақты суғару режимін айтады.
Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларына (күн, температура, су қорек және жылу режимдері) және дақылдардың түрі мен сортының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуына мынадай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің әр шығында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1 центнер товарлы өнім жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады:

Е=К·У (1)

мұнда, Е - пайдаланатын судың жалпы мөлшері, текше метр есебімен;
К - су пайдалану коэффициенті, центнеріне текшеметр есебімен;
У - өнім, центнер есебімен.
Таранспирациялық коэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері әрбір жекелеген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлестіру бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетеінен буланған сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдылығы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады.

2.2 Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері

Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін эмпиризм және жартылай эмпиризм әдістерімен анықтайды.
Эмперизм әдісі. Еліміздің барлық аймақтарында мелиоративті - тәжірибе станциялары мен басқа да ғылыми зерттеу мекемелері орналасқан және олар көп жылдар бойы ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың ең қолайлы режимін зерттеп, тәжірибе учаскесінде белгілі өлшеулер жүргізу арқылы дақылдардың суды пайдаланудың жалпы мөлшерін анықтайды.
Ғылыми мекемелер осы зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес ұсыныстар береді.
Бұл ұсыныстарда пайдаланатын судың жалпы мөлшері, суару нормасының ең тиімді мөлшері, суару мерзімі және әр мелиоративтік аймақ үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарын неше рет суару керек екендігін көрсетіледі.
Әдетте суару жүйелерін жобалау жұмыстары осы көрсеткіштер негізінде жүргізіледі.
Жартылай эмпиризм әдісі. Суару жүйесін бұрын суару жұмыстары жүргізілмеген жерлер үшін жобалағанда буланудың жалпы мөлшерін (пайдаланатын судың) биоклиматтық әдіспен анықтайды, ол үшін мына формуланы қолданады:

Е=КΣd (2)

мұнда, Σd - есептелген жыл үшін ауа ылғалдылығының тапшылығының қосындысы, Мб есебімен (жақын жерде орналасқан метеостанциядан анықталады);
К - жалпы булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық
коэффициенті), тәжірибе станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағдайда арнаулы тәжірибелер жүргізу арқылы анықталады.
Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау нормасы. Жобадағы өнімді өндіру үшін әр гектар егістікке жіберетін басрлық судың мөлшерін суармалау нормасы деп атайды (м3га немесе топырақтың су балансының тапшылығы деп атайды).
Суармалау нормасының мөлшері ауа райының, топырақтың және жердің мелиоративтік жағдайы мен дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, сондай-ақ дақылдардың өсіп-өну ұзақтығына және оларды баптаудың агротехникалық әдістеріне байланысты болады.
Топырақтың 1 метрге кең қабатының су балансының тапшылығы ыза судың деңгейі терең болғанда С.М. Алпатьевтың мына формуласы арқылы анықталады:

ΔW=ϑЕ-Р (3)

мұнда, Е=КЕd - есептелген жылдағы буланудың жалпы мөлшері, мм
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері А.Н. Костяковтың формуласы арқылы анықталады:

Мор=Е-10μР-(Wо-Wк)-q, м3га (4)

мұнда, Е - жалпы булану, гектарына текше метр есебімен (м3га)
μ - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
Р - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есебімен;
Wо және Wк - топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3га).
Q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектарына текшеметр есебімен.
Средазгипроводхлопок жобалау институты Өзбекстан, Түркменстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территорияларының гидромодульдік аудандастыру жұмыстарын жүргізіп, арнаулы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдің аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген.
Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиетттері мен тұз режиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекшеліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.
Суармалау нормасының мөлшері Средазгипроводхлопок институты формуласы арқылы анықталады:

M=10∙K1∙K2(E - P) м3га; (5)

мұнда, К1 - егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е - сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.
Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін енгізу арқылы анықталады:

Е=0,0018∙0,8(25+t)2∙(100 а) (6)

мұнда, t және а - уаның орта температурасы және оның салыстырмалы дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді.

2.3 Суару нормасы

Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін айтады. Басқа сөзбен айтқанда, суғару нормасына топырақ ылғалдылығының төменгі (β) деңгейінен (суғаруды қажет ететін ылғалдылық) жоғарғы (βесс) деңгейіне (топырақтың еркін су сыйымдылығы) көтері ушін қажетті су мөлшері сәйкес келеді. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен белгіленеді. (м3га).
Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес белгіленеді. Бұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:

m=100∙α∙H(γ-β м3га; (7)

мұнда, Н - топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр есебімен;
α - есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3 есебімен;
γ - есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен) , ол ең кем ылғал сыйымдылық мөлшеріне тең;
β - топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен. Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400 м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының мөлшерін 400 - 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда 50 - 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару нормасы - 100 - 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мөлшері - 300 - 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:

me=100∙H∙a(γ-ß) - 10(uA - Ε) - q; (8)

мұнда, me - сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді дақылдар, жүгері және қант қызыолшасы үін 1 - 1,5м, жоңышқа, жеміс ағаштары және жүзім үшін - 2м, ал көкіністер үшін - 1 метрге тең;
A - топырақ қабатының көлем салмағы, тм3.
ß және γ - топырақтың суарғанға дейінгі және одан кейінгі дымқылдылығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен;
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте, 0,5- 0,8 шамасында болады;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері, ортада құрғақ жыл үшін, мм есебімен;
Е - осы мерзімдегі булану мөлшері, формула арқылы анықталады, мм есебімен.
q - есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу мөлшері, гектарына текше метр есебімен.
Сіңіре суару нормасын ыза судың деңгейі өте төмен жатқан жағдайда жеңіл және орта топырақтар үшін 1000 - 1500 м3га, ал ауыр топырақтар үшін - 1500 - 2000 м3га шамасында жобалайды.
Суарудың саны мен мерзімі. Өсімдіктің вегетация кезеңінде қанша рет суғарғаныны берігенін білдіреді. Қазақстанның негізгі суғармалы аймақтарында ауыл шаруашылық дақылдары (күріштен басқалары) маусым бойында бір реттен, 10 - 12 ретке дейін суғарылады. Суармалау нормасы барлық суарулардың қосындысынан тұрады. М = Em. Ал суару нормасының мөлшері бір шамада болғанда суару саны:

n=Мm (9)

мұнда, М - суармалау нормасы, гектарына текшеметр есебімен (м[3]га);
m - суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м[3]га).
Суармалау нормасы деп бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.
Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезіндегі суару саны төмендегі шамаға тең болады:

n=М-mвm (10)

мұнда, mв - сіңіре суару нормасының мөлшері, м3га

2.4 Суару мерзімі

Өндірістік деректерге қарағанда, мерзімінен ертерек берілген су өсімдік физиологиясына пайдалы әсер етсе, кешігіп жүргізілген суғару нәтижесінде ауыл шаруашылық дақылдары өнімділігі күрт төмендейді. Әрбір дақылдар үшін оларды өсірудің нақтылы жағдайында топырақ дымқылдылығының қолайлы режимін жасап, ең жоғарғы өнім алуда қамтамасыз етуі керек.
Танапқа суды кез - келген уақытта емес, белгілі мерзімде, яғни топырақ ылғалдылығы өсімдікке қолайлы шаманың төменгі деңгейіне жеткенде беру (суғару) керек. Мерзімінен ерте жүргізілген суғару кезінде қанша су көбейсе, кешігіп суғарғанда танап басына су көбірек сіңіп, топырақ саздану немесе сортаңдану қаупі туады.
Сіңіре және себер алдындағы суарудың мерзімі дақылды себу мерзіміне жақын болған жағдайда суару нормасы азайып, оның тиімділігі жоғарылай түседі. Суару мен себу аралығы мерзіміндетопырақ құрғап үлгеріп, себу (отырғызу) жұмыстары қолайлы уақытта жүргізілуі керек. Сондықтан, жазғытұрым ерте себілетін дақылдар үшін далалық аудандарда себу алдындағы суару оны мезгілінде себуді қиындатады.
Өсу дәуірі кезіндегі бірінші және соңғы суарудың мерзімін белгілегенде дақылдардың биологиялық ерекшелерін естен шығармау керек. Мысалы, жүгеріні, ерте 6- 7 жапырақ пайда болған кезінде суару оның одан әрі өсіп-өнуін кідіртеді; сондықтан құрғақшылық жағдайдың өзінде де оларды 9-10 жапырақ пайда болмай тұрып суаруды бастауға болмайды.
Жалпы топырақтың су балансының тапылығы әдетте егісті сепкенде (отырғызғанға) дейін жүргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару нормасының мөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:
Бұл жұмыстар күздік бидай үшін - 5 - 10 күн бұрын;
тұқымдық жүгері және көк шөп үшін - 8 - 12 күн бұрын;
жазғы тұқым отырғызылатын картоп үшін - 8 - 12 күн бұрын;
аңыздық жүгері үшін - 5 - 10 күн бұрын;
жаздық бидай және қант қызыласы үшін - кеш күзде;
жоңышқа үшін - күзді күні, оның соңғы рет орып алғаннан кейін;
томат көшеттері үшін - оларды отырғызу кезінде.
Қант қызылшасының тамыр-жемісінде қанттың мардымды жиналатын кезінде суды пайдалануы, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда өте азаяды, сондықтан оны суаруды қантты мардымды жинау кезеңінің орта шенінен кейін тоқтатқан жөн. Мақта егісінде де осындай жағдай байқалады. Қауақшасының ашылуын тездету үшін бұл дақылдың пісер кезінде алқап топырағын құрғатыңқыраған жөн. Ал енді жоңышқаны суару мерзімін оның ору саны және мерзімімен сәйкес белгілеу керек.
Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимін есептеу (1 кесте).

1 - кесте Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі
Дақыл
түрі
Суару
дың нормасы, м3га
Көрсеткіштер
Айлар
Жыл
дық

IV

V

VI

VII

VIII

IX

Мақта
700-900
1.Е, %
6
13
27
28
18
8
100%

2.Е, м[3]га
483
1046,5
2173,5
2254
1449
644
8050

3.Σ Е, м[3]га
483
1529,5
3703
5957
7406
8050

4.М, м[3]га
420
910
1890
1960
1260
560
7000

5.Σ М, м[3]га
420
1330
3220
5180
6440
7000

Жоңышқа
700-900
1.Е, %
8
14
25
26
20
7
100

2.Е, м[3]га
616
1078
1925
2002
1540
539
7700

3.Σ Е, м[3]га
616
1694
3619
5621
7161
7700

4.М, м[3]га
436
763
1362,5
1417
1090
381,5
5450

5.Σ М, м[3]га
436
1199
2561,5
3978,5
5068,5
5450

Дәндік жүгері
800-900
1.Е, %

11
37
36
13
3
100

2.Е, м[3]га

863,5
2904,5
2826
1020,5
235,5
7850

3.Σ Е, м[3]га

863,5
3768
6594
7614,5
7850

4.М, м[3]га

704
2368
2304
832
192
6400

5.Σ М, м[3]га

704
3072
5376
6208
6400

Жаздық бидай
800-900
1.Е, %

17
32
31
20
100

2.Е, м[3]га

1088
2048
1984
1280
6400

3.Σ Е, м[3]га

1088
3136
5120
6400

4.М, м[3]га

663
1248
1209
780
3900

5.Σ М, м[3]га

663
1911
3120
3900

Осы кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша толық суару нормасы және суды қажетсіну мөлшері графигін тұрғызамыз. (1,2,3,4 суреттер, 23-26 беттер). Осы график көмегімен суару мерзімін, суару санын және ұзақтығын анықтаймыз.

2.5 Гидромодульдің жинақталмаған графигі

Суғармалы егіншілікте әрдайым бірнеше маңызды дақыл өсіріледі. Олардың маусымдық суғару кезеңдері сәйкес болады. Осы себептен, сушылар мен суғару техникасын және егін суғаруға жарамды суды ұтымды пайдалана білгендер ғана экологияға зиян шектірмей көздеген экономикалық табысқа жете алады.
Сондықтан ауыспалы егістік құрамына кіретін әр бір дақылдың суғару режимін жеке - жеке жобалап болғаннан кейін, оларды өзара үйлестіріп, сол ауыспалы егістік танаптарының ортақ суғару режимін белгілеп алу шарт. Ол үшін ауыспалы егістікті құрайтын дақылдардың суғару режимдері негізінде арнайы график тұрғызады. Оны гидромодуль графигі деп атайды.
Гидромодуль деп ауыспалы егістіктің бір гектарына бір секунд ішінде келетін су мөлшерін айтады. (лс га)
Жеке бір дақылды суару режимін график арқылы көрсетуге болады. Графикте әрбір төрт бұрыштың көлемі ауыспалы егіс жүйесіндегі әр дақылдың барлық көлемін бір рет суаруға қажет болатын судың аумағына тең:Qtm*w.Сондай-ақ бұл графикте суаруды бастау,аяқтау және кезекті суару аралығы мерзімдері көрсетілген.
Осындай графикте ауыспалы егіс жүйесіне кіретін барлық дақылдардың суару режимін сызған болсақ,онда ол осы дақылдарды суару режимінің жинақтармаған графигі болып табылады.
Ал енді оның төмен жерлерін толтыру мен шыңдарын төмен түсіру арқылы тегістесек,онда дақылдарды суару режимінің жинақталған графигі шығады (суару графигі).Әдетте бұндай графикті аса үлкен емес бір немесе екі ауыспалы егіс жүйесі орналасқан алқаптар үшін құрған жөн. Бұндай жағдайда судың есептелген мөлшері ординат білігінің бойынан оқылады.
Өте үлкен суару жүйелеріне көптеген ауыспалы егіс учаскелері болады,сондықтан жүйеге жіберілетін барлық судың мөлшерін анықтау қиынға соғады.Бұл жұмыстарды гидромодуль графигін тек үлгілі ауыспалы егістер үшін ғана құру арқылы жеңілдетіге юолады,мысалы дәнді-малазығы,көкөніс-малазығы,көк өніс-ауыспалы егістері.
Суарылатын жерлердің әрбір өлшеміне (1 гектарға) берілетін судың мөлшері (гектарына лс есебімен) гидромодуль деп атайды.
Гидромодуль мөлшерін q (әрдақыл үшін) оларды күні-түні суарғанда мына формула арқылы анықтайды:

(11)

мұнда, m-суару нормасы,м3га;
а-ауыспалы егістегі дақылдың үлесі;
t-дақылды суару мерзімінің ұзындығы,тәуләк есебімен;
Т-тәулік бойы суарудың ұзақтығы,сағат есебімен.
Осы формулалар арқылы әр дақылдарды барлық суарудың гидромодульдері анықталып,олардың көрсеткіштері гидромодульдің жинақталмаған және жинақталған ведомстеріне жазылады.
Гидромодульдің жалпы мөлшерін барлық дақылдардың гидромодульдерінің күнделік мөлшерін біріне-бірін графикалық әдіспен қосу арқылы анықтайды. Содан кейін меллиметрлік қағазға абцисс білігінің бойына белгілі масштабпен суару кезеңінің айларын, онкүндіктерін және күндерін көрсетіп,календарлық уақыты орналастырылып,ал ординат білігінің бойына-гидромодуль орналастырылады. Графикте әр дақылды суару ені суарудың ұзақтығын,ал биіктігі гидроиодульды көрсететін тікбұрышарқылы бейнеленеді. Әрбір тік бұрыштың ішінен суарудың кезекті нөмірі жазылып,суарылатын дақылдың шартты белгісі сызылады.
Егерде екі және одан да көп дақылдардың суару мерзімі толығынан,немесе жарым-жатысы уақыт бойынша бір мезгілде болса,онда осы күндерде олардың ординаттары (гидромодульдері) қосылып,тікбұрыштар толығынан,немесе жарым-жартылай бір-бірінің үстіне орналастырылады.
Суару үшін қажет болатын судың мөлшері тұрақты болмағандықтан,гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарын суармайды. Өйткені, бұл жағдайда суару каналдары мен құрылыстарын судың ең көп мөлшерін өткізу үшін салуға тура келеді,ал судың ондай мөлшері жылына бірнеше күн бойы ғана керек болады.
Ал жылдың қалған күндерінде арық-атыз жүйесі суды өте аз мөлшерде өткізудің салдарынан тосаптанып,оларға әр түрлі шөптер өсіп,судың топыраққа сүзілу мөлшері жоғарылаумен бірге каналдар мен бас сағ құрылыстарының су деңгейімен одан өтетін судың мөлшерін реттеуді қиындатады.
Сонымен бірге суару жүйесінің құрылыстарын гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша судың ең көп мөлшеріне сәйкес салу бұл жұмыстардың аумағы мен жұмсалатын күрделі қаржыны өте көбейтіп,оларды пайдалануды қымбаттатады және суарылатын алқаптың мелиоративтік жағдайын нашарлатады.
Жалпы гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша суару жұмыстарын ұйымдастыру мүмкін еместігін оның ординаттарының өзгеруіне сәйкес қажет болатын суарушылар және жаңбырлатқыш машиналар санымен егістікті суарғаннан кейін культивация жүргізу үшін қажет болатын отау құралдарының саны да өзгеріп тұру керек екендігін көрсетеді.
Сөйтіп,гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша егістікті суару экономикалық жағынан тиімсіз және техникалық тұрғыдан өте өолайсыз болып саналады. Гидромодульдің жинақталмаған есептеу (2 кесте).

2 - кесте. Гидромодульдің жинақталмаған графигін тұрғызу
Ауыл шаруашылық дақылдары
Суару
саны
Суару нормасы
Суару кезеңі
q, лс га

Басталуы
Аяқталуы
Ұзақтығы

Мақта

1
700
05V
13V
9
0,25

2
800
31V
08VI
9
0,29

3
900
14VI
21VI
9
0,32

4
900
29VI
06VII
9
0,32

5
900
14VII
22VII
9
0,33

6
900
26VII
03VIII
9
0,33

7
900
16VIII
23VIII
8
0,37

8
800
15IX
23IX
9
0,29

Жоңышқа

1
700
07V
15V
9
0,25

2
800
02VI
10VI
9
0,29

3
800
21VI
28VI
8
0,33

4
800
8VII
15VII
9
0,29

5
800
24VII
01VIII
9
0,29

6
900
19VIII
27VIII
9
0,33
Дәндік жүгері

1
700
29V
05VI
9
0,13

2
800
06VI
14VI
9
0,15

3
800
16VI
24VI
8
0,17

4
900
29VI
06VII
9
0,17

5
900
10VII
17VII
9
0,17

6
800
20VII
28VII
9
0,15

7
800
8VIII
15VIII
9
0,15
Жаздық бидай

1
800
01VII
09VII
9
0,14

2
800
19VII
27VII
9
0,14

3
900
11VIII
18VIII
8
0,18

4
900
08IX
15IX
8
0,18

Осы берілген мәліметтер бойынша гидромодульдің жинақталмаған графигін тұрғызамыз (5 - сурет).

2.6 Гидромодульдің жинақталған графигі

Гидромодульдің есепті мөлшері оның графигін жинақтау (тегістеу) арқылы анықталады. Ол үшін графиктегі шыңдар мен ашық жерлерді ауыл шаруашылық дақылдарын суару мерзімін қысқартуғнемесе ұзарту және суару мерзімін жылжыту арқылы тегістейді. Графиктің ординатын дақылдарды суарудың ең соңғы мерзіміне,су көздерінің режиміне,суару техникасына және ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізу жоспарына сәйкес тегістейді. Су көздерінің су жеткіліксіз болған жағдайда оларды реттеу жұмыстары ұйымдастырылады,немесе пайдаланылатын судың мөлшерін азайту үшін ауыспалы егіс қайта қаралады.
Гидромодуль графигін жинақтағанда мына шарттарды орындау керек:
-суару нормасының мөлшері өзгертілмейді;
-суару нормасының мөлшері ең көп мөлшерден 10-20 кем болмағандықтан суару мерзімін оңға және соға жылжытуға болады;
-суару мерзімін болар-болмас жылжытқанда (1-3 күн) суару нормасының мөлшері өзгермейді, сондықтан графиктегі тікбұрыштардың көлемі өзгермейді. Суару мерзімін оңға қарай барынша көп жылжыту суару нормасының барынша көп мөлшермен шектеледі, ал солға қарай жылжыту техникалық тұрғыдан мүмкін болған суару нормасының ең кем мөлшерімен шектеледі. Әр суару мерзімін жылжытудың мүмкін болған мөлшері су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықталады. Суару мерзімі сол жаққа көбірек жылжытқанда,суару нормасының мөлшері кемітіліп, ал оңға қарай жылжытылғанда көбейтіледі. Ал әр суару мерзімінің ең көп ұзақтығын су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықтайды.
1)Суару мерзімінің ең қызу кезеңі үшін (Т) барлық дақылдардың тікбұрыштарының көлемінің қосындысы анықталады.qt;
2)Осы кезең үшін гидромодульдің орташа мөлшері аықталады:

(12)

3)Ауыспалы егістікке жіберілетін судың мөлшерін мына формула ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.