Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Ф.7.04-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
___________________________________ ____________________
пәні бойынша курстық жоба

ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ

Жоба тақырыбы: ___________________________________ __________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Мамандығы: ___________________________________ ______________________

Орындаған: ________________________________ тобы ________________
(Студенттің аты-жөні, тобы)

Жетекші: ___________________________________ _______________________
(Оқытушының аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы)

Жоба _______________ бағасына қорғалды
(бағасы)
________________2019 ж

Норма бақылау:
___________________________________ _____________
(қолы, аты-жөні)
Комиссия:
___________________________________ _____________
(қолы, аты-жөні)

___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)

Шымкент 2019 ж.
Ф.7.04-04
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі
Султанбекова П.С. ______________
________2019 ж.
___________________________________ ____________________
пәні бойынша курстық жоба (жұмысқа)
№ _____ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ____ тобы _________________
(тегі, аты-жөні)
Жоба (жұмыс) тақырыбы: ___________________________________ _________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Берілген мәліметтер ___________________________________ _______________
___________________________________ _________________________________

№
Түсіндірме жазбасының мазмұны
курстық жоба (жұмыс)
Орындалу мерзімі
Көлемі
(парақ саны)
1

2

3

4

5

№
Графикалық бөлімнің мазмұны
Орындалу мерзімі
Парақ саны

Формат
1

2

3

Әдебиет:
1___________________________________ ________________________________
2___________________________________ ________________________________
3___________________________________ ________________________________
Тапсырманың берілген күні ______________________________
Жұмысты қорғау күні __________________________________
Жұмыс жетекшісі___________________________________ __________________
(оқытушының аты-жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған_________________________ ___________
(студенттің аты-жөні, қолы)
Ф.7.04-06

М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылық ғылымдары Жоғары мектебі
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі
Султанбекова П.С. ______________
________2019 ж.

Курстық жоба (жұмыс) қорғау
ХАТТАМАСЫ № ______

___________________________________ ______________________________пәні

студент ___________________________________ ______ тобы _______________

Курстық жоба (жұмыс) тақырыбы: ___________________________________ ___________________________________ ____________________ ___________________________________ ___________

Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды: 1.___________________________________ ________________________________2.___________________________________ ________________________________3.___________________________________ ________________________________

Курстық жобаны (жұмысты) орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен) ______ , қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен) ________балл
Сомалық баллы ___________.
Жобаның (жұмыстың) бағасы _________________________.

Курстық жоба (жұмыс) жетекшісі: ___________________________________ _____

Комиссия мүшелері: ___________________________________ __________________

Комиссия мүшелері: ___________________________________ __________________

Қорғау күні ____ _____ 2019ж.
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1
Жалпы бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.1
Жоспарланған жүйенің орналасуы мен тағайындалуы ... ... ... ... ...
11
1.2
Аймақтың табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.3
Инженерлік - геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлары..
14
1.4
Көкөніс ауыспалы егістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.1
Суару алқабын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2.2
Суару желінің орналасу схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.3
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі ... ... ... ... ... ... ...
17
2.4
2.5
Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері ... ...
Суару нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
20
2.6
Суару мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.7
Гидромодульдің жинақталмаған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.8
Гидромодульдің жинақталған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.9
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері ... ... ...
37
2.10
Бороздалармен суару әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45

Кіріспе

Курстық жобаның өзекті мәселесі - қазіргі уақытта су шаруашылығы жұмыстарының көлемі арттырылып, суармалы жерлерді пайдаланудың сапасы жақсартылды. Солай бола тұрса да суармалы егіншілік шаруашылығының тиімділігінің көтерілгеніне қарамастан олардың потенциалды мүмкіндіктері толығынан пайдаланылмайды. Бұл жұмыстарды жүргізуде, суару жүйелері мен суармалы егіншілікті пайдалануда кемшіліктер орын алуда.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Түркістан облысы, Түлкібас ауданы көкөніс суғару жүйесін жобалау және 800 га жердегі ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суару жүйелері жасалады. Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суармалы егістер ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіндік туады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: техниканың, адамзат өмірінің дамуы барысында таза суды пайдаланудың артуымен қатар шайынды сулар да көбейе түсті. Қазіргі кезде өндіріс, қала маңдарында жасанды тоғандар, сай-салада шайынды сулар жиналып қоршаған ортаның экологиясына зиянды әсерін тигізіп отыр. Зауытар мен ірі мал шаруашылығы кешендерінің шайынды сулары ретсіз ағызылып жіберуінің салдарынан олардың су көздерін ластайтыны белгілі. Қазіргі кезде экологиялық проблемалардың бірі - ірі қалалардан шыққан ластанған қалдық суларды тазалау және пайдалану мен қайта өңдеу мәселесі көтеріліп отыр. Тек Қазақстан қалаларынан жылына 9 млрд.м3 шайынды сулар пайда болады. Егер оларды тиімді пайдаланатын болсақ, 600-700 мың гектар егістік жерлерді суаруға болады.
Суғаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін арттырудың үлкен қоры болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқандықтан, жер суаруға пайдаланылатын судың тиімділігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру қажет. Ал егіс алқаптарын суаруда пайдаланатын суды үнемдеудің бірден-бір көзі шайынды су болып табылады.
Ғылыми мәселенің заманауи жағдайын бағалау: қазіргі уақытта республикамыз бойынша жер суару үшін пайдалануға болатын шайынды сулардың мөлшері ондаған мың гектар жерлерді суаруға жететіні анықталып отыр. Шайынды суларды ауыл шаруашылығында пайдаланудың өте тиімді екендігін көптеген ғылыми-зерттеу мекемелері мен озат шаруашылықтардың тәжірибесі толығымен дәлелдеді. Жалпы ауыл шаруашылық дақылдарын жыл бойы шайынды сулармен суару топырақтың құнарлығын арттырып қана қоймай, сондай - ақ судың өзін де тазартады. Сонымен бірге шайынды суларды тікелей өзендер мен су қоймаларына жіберілмеуінің арқасында ондағы су қорлары ластанбайды. Шайынды сумен суарғанда топырақтағы органикалық заттар бұзылып, өсімдіктер пайдалана алатындай қосындыға айналады.
Курстық жобаның мақсаты: Түлкібас ауданындағы тиісті 800 га суармалы жерді суару болып табылады. Соңғы жылдары әлемдегі су проблемаларының өршуіне байланысты мемлекеттерді тұрақты сумен қамтамасыз ету мәселелері ұлттық қауіпсіздік проблемалары шегінде қарастырылады. Қазақстанды сумен қамтамасыз ету мәселесінің өзектілігі бар су ресурстарының шектеулілігімен, оларды аумақ бойынша әркелкі бөлумен, уақыт шегіндегі елеулі өзгеріспен, өзендер ластануының жоғары деңгейімен сипатталады.
Жобаның зерттеу міндеттері - ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға арналған суландыру жүйесін жобалау болып табылады. Жобаланатын нысандағы дәнді дақыл: қызанақ, қияр, картоп, орамжапырақ, пияз болып табылады. Егіс алқабы Түлкібас ауданында 800 га 10 танапта орналасқан. Бұл дақылдарды өсіруге ауданның табиғаты өте қолайлы болып келеді. Келешекте шекаралас мемлекеттер аумақтарынан өзен ағысының қысқаруына, сондай-ақ климаттық тұрғыға орай жергілікті ағыс ресурстарының азаюна байланысты республиканы сумен қамтамасыз ету жағдайының шиеленісуі мүмкін.
Зерттеу нысаны - Түркістан облысы, Түлкібас ауданындағы көкөніс ауыспалы егіс дақылының суғару жүйесі.
Теориялық және әдістемелік негізі - СНиП 2.01.14.83 Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау; СНиП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар; СНиП 2.06.01-86 Гидротехникалық құрылымдар. Жобалаудың негізгі орналасуы; СНиП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер; BS 8800:1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесін басқару; ILO-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230-2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі; НАССР (ГОСТ Р 51705.1-2001) Қауіптілік нүктелерінің жүйесі; SO 22000:2005 (ГОСТ Р ИСО 22000-2007) Азық-түлік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесі; СНиП 3.0101-85. Организация строительного производства; СНиП 2.06.03-85 Мелиоративные системы и сооружения; СНиП 2.06.08 - 87 Бетонные и железобетонные конструкции гидротехнических сооружений; СНРК 3.04.01 - 2001 Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Курстық жобада пайдаланылған зерттеу әдістері - суару жүйесінде суару техникасының элементтерін есептеу әдістері, суару нормалары мен каналдың гидравликалы есептерін жүргізу тәсілдері.

1 Жалпы бөлім

1.1 Жоспарланатын жүйенің орналасуы мен тағайындалуы

Жоспарланып отырған суармалы алқап Түркістан облысы Түлкібас ауданында орналасқан.
Суармалы алқапта суару жүйесін жоспарлаудағы негізгі мақсат суармалы алаң ауданын ұлғайта отырып, суғару жүйесінің мелиоративтік құрылысын, ауыл шаруашылық өндірісті ұйымдастыру және ішкі шаруашылық территорияларды ұйымдастыру арқылы су ысырабын азайту.
Суғару алаңында жерді тегістеу және ауыспалы танап шекарасы бойынша су қашыртқы жүйесі, канал бойы бойынша орман жолағы қарастырылады.
Жоба бойынша 800 га нетто жер аймағы көлеміндегі егісайналымын суару қарастырылған. Суару көзі ретінде Арыс өзені пайдаланылады. Суару теліміне су жинау Р-1 шаруашылық үлестіргішінен өткізгіштігі 1,4м3с Арыс өзені арқылы іске асады, ал ол жақтан Р-1-1 үлестіру каналдарына жіберіледі, ол суды У-1 У-8 телімдік үлестіргіштерге таратады.

1.2 Аймақтың табиғи жағдайлары

Түлкібас ауданы - Түркістан облысында орналасқан аудан. Жер аумағы 2,3 мың км². Тұрғыны 110048 мыңнан астам адам (2016). Халқының орташа тығызд. 1 км²-ге 39,1 адамнан келеді. Табиғи өсу де қарқынды жүріп келеді. Өткен жылы бұл көрсеткіш 103,7 пайызға жеткен. Бұдан бөлек ауданға ұзын саны 1868 адам келіп қоныстанған.
Ауданы ортылығы - Тұрар Рысқұлов ауылы. Облыс орталығынан 98 шақырым қашықтықта орналасқан. Түлкібас ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының Оңтүстік батысынан 1928 жылы құрылады. 2338 шаршы шақырымды алып жатқан ауданға екі поселкелік, 12 селолық окург қарайды. Мұнда 20-дан астам ұлт пен ұлыстың өкілдері өмір сүріп жатыр.
Ертеректе аудан территориясынан Ұлы Жібек жолы өткен. Орналасу жағдайы Қаратау мен Талас Алатауының етегі. Осы таулардың баурайынан Арыс және Ақсу өзендері бастау алады. Аудан аумағын Трансазиялық бағыттағы темір жол тас жол басып өтеді.
Табиғаты. Мақтан тұтар байлығыныз бірі - Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен жиырмасыншы жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр.
Оның негізгі аймағы Түркістан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан. Ауыл шаруашылығы өнімінің көлемі 2018 жылдың I-жартыжылдық қорытындысымен - 2 млрд. 441 млн. теңгені құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 103,9 пайызға өскен. (2015 жылдың алты айында - 2 млрд. 350 млн. теңге).
Ауданның ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері бидай өсіруге (барлық егіс көлемінің 41,7%) маманданған. Мақсары (13,3%), арпа (3,1%), көкөніс (2,3%), картоп (1,9%) өсіріледі. Облыстағы жеміс-жидектің 18,0%-ын береді. Аудандағы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің 30,0%-ын ет өндірісі, 17,5%-ын дәнді дақыл, 15,0%-ын сүт, 9,6%-ын көкөніс құрайды.
Ауыл шаруашылығының көрсеткіштерін статистика мәліметіне қарап, талдап өтетін болсақ: сүт өндіру 2015 жылдың I-жартыжылдығымен салыстырғанда 103,1 пайызға өсіп, 24021 тоннаны, жұмыртқа өндіру 104,4 пайызға өсіп, 9036,0 мың дананы, ірі қара мал басы 102,8 пайызға өсіп, 36641 басты, оның ішінде сиырлар саны 101,9 пайызға өсіп, 16956 басты, қой мен ешкінің басы 100,9 пайызға өсіп, 113619 басты, жылқының басы 101,7 пайызға өсіп, 10895 басты құрады.
2018 жылдың I-жартыжылдық қорытындысымен 6065 бас ірі қара мал қолдан ұрықтандырылып, бұл көрсеткіш өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 119,9 пайызға артқан (2017 жылдың тиісті кезеңінде 5059 ірі қара мал ұрықтандырылған). Үкімет тарапынан 2018 жылға ауданға-40 млн. теңге субсидия бөлінді. Қазіргі уақытта 816 шаруашылықтың құжаттары облыстық ауыл шаруашылығы департаментіне - 34177,2 мың теңгеге өткізілді, яғни 85,4 пайызға игерілді.
Климаты континентті. Қаңтар айындағы жылдық орташа температура -4-6°С, шілде айында 25-28°С. Жылдық жауын-шашынның мөлшері жазық бөлігінде 250-300 мм, таулы өңірде 400-500 мм.
Ауданның батысындағы шөлдің ашық сұр, сұр топырағында боз жусан, баялыш, бидайық, күйреуік, шығысындағы таудың сұр-қоңыр топырағында шәптесіндер мен бұта аралас долана, тобылғы, жабайы алма, өрік; өзен бойларында тал, терек, жиде, қамыс өседі.
Аудан бойынша Европалық банктің қайта өндеу саласын дамыту секторы арқылы аудандағы-14 шаруашылыққа 3-4 жылға 16 пайызбен-21 млн. теңге қаржы берілді.
Жобаланып жатқан нысан аймағы Қазығұрт тау бөктерінің оңтүстігіндегі тау алды жазық далада орналасқан.Геоморфологиялық жағынан телім Арыс өзенінің солтүстік батыс жағына қарай еңісті суармалы терассалы болып табылады. Жергілікті жер бедері жазық еңісті, кейбір жерлерінде қырлар мен сай есебінен әлсізтолқынды болып келеді.
Су көзі ретінде аралас түрде, демек мұздықтар, жауындар, еріген сулар және бұлақтар арқылы толықтырылып тұратын Арыс өзені.
Өңір климаты ең алдымен күрт өзгеретін температуралық өзгермелігімен сипатталады, демек қалыпты жылы қыс және өте ыстық жаз, жылдамдығы 15мс қатты желді, көктем мезгілі өте қысқа, булану процесстері интенсивті және бүкіл жыл мезгілі аралығында тікелей күн сәулесі түсумен ерекшеленеді. Өңір климатын сипаттау үшін нысанға жақын орналасқан Түлкібас қаласының метеорологиялық бекетінің мәліметтері пайдаланылды. Суарылатын телім аймағының агроклиматтық сипаты бойынша өте ыстық тау маңындағы аймаққа жатады. 10°С жоғары оң температуралардың сомасы шамамен 4095°С, ал орташа жылдығы 10,2°С құрайды. Жыл бойындағы атмосфералық жауындар соммасы 706 мм, ал сол мерзімдегі булану 1343 мм жетеді.
Вегетациялық мерзім аралығындағы атмосфералық жауын мөлшері 331 мм құрайды. Соңғы аяздар сәуір айының екінші декадасының басында аяқталады, ал алғашқы аяздар қазанның үшінші декадасының басында басталады. Ең салқын ай қаңтардағы ауаның орташа айлық температурасы -5,9°С, ал ең ыстық шілде айындағы ауаның орташа температурасы +25,6°С.
Суару телімінің ай бойынша климаттық мәліметтері 1.1-кестеде келтірілген.

Кесте 1.1 - Суару телімінің ай бойынша климаттық мәліметтері
Айлар
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жылдық
Егістік атауы

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
І. Ауаның орташа жылдық тем-ы, °С
-5,9
-4,4
2,7
11
16,9
22,4
25,6
23,6
17,7
10,4
3,5
-0,9
10,2
ІІ. Алғашқы және соң-ғы аяздардың түсуінің орташа күндері және аязсыз күндер мерзі-мінің ұзақтығы

12

20

190
ІІІ.қар қабатының пайда болу күні және жыл бойындағы қар қабатты күндер саны

26

15

85
ІV.Жауындардың ор-таша мөлшері, мм
45
48

53
99
98
61
41
26
28
30
35
42
706
V.Абсолютті макси-мальды темп-ра, °С

17

20

25

30

35

39

40

40

37

33

27

20

40
VI.Темп-ң абсолютті минимумы, °С
-30
-29
-24
-8
-4
5
9
8
-2
-11
-30
-29
-30
VІІ.Қатты желді күн-дер саны, 15мсек
2
2
2
2
3
2
2
3
2
1
2
2
25
VIІІ.Ауа ылғалды-ғының орташа айлық дифициті, м.б.
2,0
2,2
3,2
7,0
12,9
19,6
26
22,7
15,2
8,0
3,9
2,2
124,9
ІХ.Ауаның салыстыр-малы ылғалдығы, %
-
-
-
47
35
28
21
21
25
35
-
-
-

1.3 Инженерлік - геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлары

Зерттеудің мәні суару телімінің инженерлі-геологиялық және гидрогеологиялық жағдайларын зерттеу болып табылады. Іздестіру процессінде орындалған негізгі жұмыстардың физикалық көлемі 1.2-кестеде келтірілген.

Кесте 1.2 - Іздестіру процессінде орындалған негізгі жұмыстардың физикалық көлемі

Жұмыстың аталуы
Өлшеу құр.
Саны
NN
1
2
3
I
Суару телім ауданының инженерлі-геологиялық барлау

га

875,0
II
Ұңғымаларды механикалық бұрғылау
П.м.
128,0
III
Нестеров әдісі бойынша сынама суару жүргізу
суару
5
IV
Инженрлі-геологиялық зерттеу
П.м.
15,0
V
Монолиттерді таңдау
монолит
38,0
VI
Нестеров әдісімен суару
суару
8

Зерттелетін телім тау бөктеріндегі жазық еңісті жазықтық. Геологиялық қатынаста телімнің жер беті орташа және ауыр суглинкалардан тұрады, оған қуаттылығы 6м дейінгі қиыршық тастар кіреді. Ашылған иыршықтастардың қуаттылығы шамамен 10 м.
Суару телімінің аймағында жер асты сулары анықталмаған. Жобаланушы телім үшін су балансының есебі негізінде, суару есебін алмағанда, жер асты суларының көтерілуі болмайды. Ауылшаруашылық өнімдерін суаруға қажетті суды үлестіру барысында жер асты суларының деңгейінің көтерілуі күтілмейді.

1.4 Көкөніс ауыспалы егістері

Көкөніс ауыспалы егістерін қолданғанда дақылдардың өнімділігін арттыру сияқты жалпы қағидалармен қатар, бұл дақылдарға тән ерекшеліктерін естен шығармау керек. Олардың ішінде ең алдымен зиянкестер мен аурулардың топырақтағы қоздырғыштарының сақталу мерзімінің маңызы зор.
Көкөніс дақылдарының ішіндегі бір тұқымдастарының ортақ зиянды организмдері жеткілікті болады. Сондықтан ауыспалы егісте оларды бірінен кейін екіншісін қатар орналастыру көбіне сәтсіздікке соқтырады.
Көкөністер -- бағалы тағам. Олардың тағамдық мәні бойындағы өте сіңімді заттардың, ішінара көмір сулардың болуына байланысты. Көкөністерде адам организміне қажетті витаминдер мен минералды тұздар, сондай-ақ белоктар, ор түрлі органикалық қышқылдар, эфир майы мол. Мысалы, картоп -- крахмалға, ал қызылша -- қантқа бай; қырыққабатта С витамині, ал сәбізде -- организмде А витамині түзілетін -- каротин (А провитамині көп); рауғашта органикалық қышқылдар басым; көк бұршақ белоктарға, аскөк -- хош иісті заттарға бай. Сондықтан да тамақ құрамына көкөністерді неғұрлым коп енгізіп, оларды пісірмей де, сондай-ақ әр түрлі тағамдарды дайындаған кезде де пайдалану керек.
Екіншіден дақылдарды алмастырып егу арқылы арам шөптерден қүлылу жолын іздеу керек. Ауыспалы егістерде ерте көктемде себілетін немесе отырғызылатын дақылдар танапты ерте босататын алғы егістерден кейін орналасуы дұрыс. Бұлай еткенде күз мерзімінде арамшөптерді біраз жоюға мүмкіншілік туады. Керісінше, күзде танапты кеш босататын дақылдардан кейін келесі көктемде кеш егілетін немесе отырғызылатын дақылдарды орналастырған жөн. Себебі оларды сепкенге дейінгі уақытты пайдаланып, егістікті арамшөптерден біраз арылтуға болады.
Тағы бір есте болатын жағдай; баяу өсуіне, вегетативті массасы аз болуына байланысты арамшөптермен күресу қабілеті төмен дақылдарды тез өсетін, қалың жапырақты, қатар аралықтары кең болып келетін алғы егістерден кейін орналастырған тиімді болады.
Көкөніс дақылдарынан жоғары өнім алу үшін топырақтың қоректік режиміне көп көңіл бөлінеді. Көптеген бағалы дақылдар көң бергенде ғана мол енім береді, ал кейбір басқа дақылдар оның келесі жылдардағы қалдықтарын пайдаланып та дұрыс өнім береді. Оған қоса көң қолданғанда сэбіздің тамырының ұшы бұзылып, тармақтана бастайды, жуаның сақталғыштығы төмендейді, солтүстік облыстарда қызанақтың вегетациясы созылып жемісін аз салады. Сонымен, қоректік заттарды көп талап ететін дақылдардан кейін аз қажет ететін дақылдарды орналастыру керек.
Тағы бір көңіл аударатын жағдай көкөніс дақылдарының тамыр жүйесіне байланысты. Жуа мен қиардың тамырлары негізінен топырақтың өңдеу қабатында таралады жэне сіңіру қабілеті төмен болады, ал қырыққабаттың, сәбіздің, қызылшаның, бақша дақылдарының тамырлары тереңге кетеді. Сондықтан топырақтан қоректік заттарды, ылғалды жэне басқаны біркелкі пайдалану үшін оларды өзара алмастырып отыру қажет.
Көкөніс ауыспалы егсітерін қолданғанда дақылдардың өзара биохимиялық әсерлерінде ұмырпау керек. Мысалы, саумалдықты шалқанмен бірлестіріп өсіргенде, жеке өзін өсірумен салыстырғанда ол 2-3 есе баяу өседі. Шалқанды жуамен қатар өсіргенде, оның өсіп-даму қарқыны баяулап дамып кетеді. Өкінішке орай, аллелопатияға байланысты мысалдардың тізбегі әзірше аз, бұл келешектің ісі.
Көкөніс ауыспалы егістерін құрастырғанда жер бедері мен оның бетқарасын, топырақ түрін, механикалық құрамын, көкөніс шаруашылығының мамандану бағытын және басқа факторларды білу қажет. Үлкен қалаларға жақын шаруашылықтарда негізінен ерте пісетін және өнімі ұзақ сақтауға бейімді дақылдар өсірілсе, консерві зауыттарының айналасында оларға керекті көкөніс дақылдары өсіріледі.

2 Технологиялық бөлім

2.1 Суару алқабын ұйымдастыру

Суару көзі ретінде Арыс өзені пайдаланылады. Суару теліміне су жинау Р-1 шаруашылық үлестіргішінен өткізгіштігі 1,4м3с Арыс өзені арқылы іске асады, ал ол жақтан Р-1-1 үлестіру каналдарына жіберіледі, ол суды У-1 У-8 телімдік үлестіргіштерге таратады. Суғаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін арттырудың үлкен қоры болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқаны белгілі болғандықтан, жер суаруға пайдаланылатын судың тиімділігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру қажет.
Суару жүйесі өзінің жұмысын бірнеше қызметтерді орындау арқылы жүргізеді. Мұнда ең алдымен насосты құрылым арқылы Арыс өзенінен су алынады. СНП 50010 арқылы өткен су каналдардың ең үлкені болып табылатын магистральді каналға (МК) түседі. Магистральді каналдан су танаптарды суару үшін шаруашылық каналдарға (Ш-1, Ш-2...Ш-5) таратылады. Ол жерден учаскелік каналдарға (У-1, У-2...У-9) жіберілген су танап ішіндегі оқарықтарға (О-1, О-2...О-7) келіп дақылдар суарылады. Ал артық сулар қашыртқы каналдар (С-1, С-2...С-5) арқылы әр танаптың түбіне жиналып ары қарай су жинайтын құрылымдар арқылы Арыс өзенінің төменгі ағысына жіберіледі.

2.2 Суару желісінің орналасу схемасы

Суғару желінің орналасу схемасы деп, белгілі жерді суаруға арналған су көздері мен бас саға, тұрақты және уақытша тілінетін каналдар, гидротехникалық құрылыстар, жолдар, өндірістік үйлер мен байланыс құрылыстар, жолдар және жүйені басқару комплексін айтады. Сонымен бірге жүйеге суармалы жерге орналасқан орман алқаптары да жатады.
Су көздері (өзен, бөген, көл, жер асты сулары, сарқын сулар және т.б) суармалы алақапты толығымен суару керек. Сонымен бірге су өзінің сапасына қарап суаруға жарамды болуы керек. Бас саға құрылысы суды су көздерінен бас каналға жіберіп тұрады. Арық-атыз жүйесіне су тартқыш каналдар және реттегіш арық атыз жүйесі жатады. Су таратқыш каналдар суды су көздерінен суармалы жерге жеткізіп тұрады. Су таратықыш каналдарға бас каналдар мен оның тармақтары, шаруашылық аралық, шаруашылық және шаруашылық ішіндегі су таратқыш-каналдар жатады. Бас канал және оның тармақтары суды бас сағадан жер бетіне рет-ретімен орналастырылатын таратқыш каналдарға жібереді.
Шаруашылық аралық каналдар суды бас каналдан бірнеше шаруашылықтардың жеріне жібереді. Шаруашылық таратқыш каналдары суды әрбір шаруашылық жеріне жеткізіп, ал шаруашылық ішіндегі су таратқыш каналдар суды бригадалар, ауыспалы егіс алқаптарына және жекелеген суару учаскелеріне таратып тұрады.
Су жинағыш-қашыртқы жүйесі. Су жинағыш каналдар суамалы жерде пайда болатын нөсер сулары мен арық-атыз жүйесінен және суару учаскесінен ағатын суларды арнаулы жинап арнаулы су қабылдағыштарға жібереді.
Коллекторлы-дренаж жүйесі құрғату арықтары мен әр дәрежедегі коллекторлардан құралады. Құрғату арықтары ыза суды қабылдап, алқаптардан ағызып жіберуінің арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллекторлар суды құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштарға жібереді.
Гидротехникалық құрылыстар жүйе арқылы өтетін суды реттеу, оның мөлшері мен жылдамдығын және каналдағы су деңгейін анықтау үшін жасалады. Сондай ақ олар арқылы су жолдармен сай салалардан өткізіледі [15].
Суару жүйесінің суландыру схемасы 2.1-суретте көрсетілген.

2.3 Ауыл шаруашылық дақылдарын суару режимі

Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі бір дақылдың суару режимі - сол дақылды неше рет, қандай мерзімді және қандай нормамен суғару қажет екендігін білдіреді.
Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп - өну дәуірі кезінде пайдаланатын суының жалпы мөлшерімен ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.
Жобалаған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек.
Суғару режимін мынадай түрлерге бөлуге болады:
Жоспарлық суғару режимі электрондық есептеу машинасы көмегімен болжанған ауа - райы мәліметтері негізінде келесі жылға ауыл шаруашылығы дақылдарын суғару жұмыстарын жоспарлау үшін анықталады.
Эксплуатациялық суғару режимі деп, ағымдағы жыл жағдайына сәйкестендіріліп жүзеге асырылған нақты суғару режимін айтады.
Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларына (күн, температура, су қорек және жылу режимдері) және дақылдардың түрі мен сортының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуына мынадай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің әр шығында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады. Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судың тапшылығы мен ауа температурасының және өсімдіктерге жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі - түс кезінде өте мол болады. Өсу мезгілінде өсумдіктердегі физиологиялық процестер де өте қарқынды болады. Ал бұған керісінше, түнде жоғары да келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады. Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транцпирациялық коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы пайымдайды. Транспирациялық коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау үшін жұмсайтын (сабақтары, жапарақтары, тамырлары, т.б.) суының мөлшерін айтады. Әдетте бұл мөлшер текше метр есебімен саналады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1 центнер товарлы өнім жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады:

Е=К·У (2.1)

мұндағы: Е - пайдаланатын судың жалпы мөлшері, текше метр есебімен;
К - су пайдалану коэффициенті, центнеріне текшеметр есебімен;
У - өнім, центнер есебімен.

Таранспирациялық коэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері әрбір жекелеген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлестіру бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетеінен буланған сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдылығы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады.

2.4 Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері

Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін эмпиризм және жартылай эмпиризм әдістерімен анықтайды. Эмперизм әдісі. Еліміздің барлық аймақтарында мелиоративті - тәжірибе станциялары мен басқа да ғылыми зерттеу мекемелері орналасқан және олар көп жылдар бойы ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың ең қолайлы режимін зерттеп, тәжірибе учаскесінде белгілі өлшеулер жүргізу арқылы дақылдардың суды пайдаланудың жалпы мөлшерін анықтайды.
Ғылыми мекемелер осы зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес ұсыныстар береді.
Бұл ұсыныстарда пайдаланатын судың жалпы мөлшері, суару нормасының ең тиімді мөлшері, суару мерзімі және әр мелиоративтік аймақ үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарын неше рет суару керек екендігін көрсетіледі.
Әдетте суару жүйелерін жобалау жұмыстары осы көрсеткіштер негізінде жүргізіледі.
Жартылай эмпиризм әдісі. Суару жүйесін бұрын суару жұмыстары жүргізілмеген жерлер үшін жобалағанда буланудың жалпы мөлшерін (пайдаланатын судың) биоклиматтық әдіспен анықтайды, ол үшін мына формуланы қолданады:

Е=КΣd (2.2)

мұндағы: Σd - есептелген жыл үшін ауа ылғалдылығының тапшылығының қосындысы, Мб есебімен (жақын жерде орналасқан метеостанциядан анықталады);
К - жалпы булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық коэффициенті), тәжірибе станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағдайда арнаулы тәжірибелер жүргізу арқылы анықталады.
Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау нормасы. Жобадағы өнімді өндіру үшін әр гектар егістікке жіберетін басрлық судың мөлшерін суармалау нормасы деп атайды (м3га немесе топырақтың су балансының тапшылығы деп атайды).
Суармалау нормасының мөлшері ауа райының, топырақтың және жердің мелиоративтік жағдайы мен дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, сондай-ақ дақылдардың өсіп-өну ұзақтығына және оларды баптаудың агротехникалық әдістеріне байланысты болады.
Топырақтың 1 метрге кең қабатының су балансының тапшылығы ыза судың деңгейі терең болғанда С.М. Алпатьевтың мына формуласы арқылы анықталады:

ΔW=ϑЕ-Р (2.3)

мұндағы: Е=КЕd - есептелген жылдағы буланудың жалпы мөлшері, мм

Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері А.Н. Костяковтың формуласы арқылы анықталады:

Мор = Е-10μР-(Wо-Wк)-q, м3га (2.4)

мұндағы: Е - жалпы булану, гектарына текше метр есебімен (м3га);
μ - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
Р - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есебімен;
Wо және Wк - топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
Q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектарына текшеметр есебімен.
Средазгипроводхлопок жобалау институты Өзбекстан, Түркменстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территорияларының гидромодульдік аудандастыру жұмыстарын жүргізіп, арнаулы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдің аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген.
Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиетттері мен тұз режиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекшеліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.
Суармалау нормасының мөлшері Средазгипроводхлопок институты формуласы арқылы анықталады:

M = 10∙K1∙ K2 (E - P) м3га; (2.5)
мұндағы: К1 - егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е - сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.

Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін енгізу арқылы анықталады:

Е = 0,0018∙ 0,8(25+t)2∙ (100 - а) (2.6)

мұндағы: t және а - уаның орта температурасы және оның салыстырмалы дымқылдығы, % есебімен.

Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді.

2.5 Суару нормасы
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін айтады. Басқа сөзбен айтқанда, суғару нормасына топырақ ылғалдылығының төменгі (β) деңгейінен (суғаруды қажет ететін ылғалдылық) жоғарғы (βесс) деңгейіне (топырақтың еркін су сыйымдылығы) көтері ушін қажетті су мөлшері сәйкес келеді. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен белгіленеді. (м3га).
Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес белгіленеді. Бұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:

m =100∙α ∙ H (γ - β) м3га; (2.7)

мұндағы: Н - топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр есебімен;
α - есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3 есебімен;
γ - есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен), ол ең кем ылғал сыйымдылық мөлшеріне тең;
β - топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен. Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.

Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400 м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының мөлшерін 400 - 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда 50 - 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару нормасы - 100 - 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мөлшері - 300 - 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:

me = 100 ∙ H ∙ a (γ- ß) - 10(uA - Ε) - q; (2.8)

мұндағы: me - сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді дақылдар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.