Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимін есептеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Ф.7.04-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

___________________________________ ____________________
пәні бойынша курстық жоба

ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ

Жоба тақырыбы: ___________________________________ __________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Мамандығы: ___________________________________ ______________________

Орындаған: ________________________________ тобы ________________
(Студенттің аты-жөні, тобы)

Жетекші: ___________________________________ _______________________
(Оқытушының аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы)

Жоба _______________ бағасына қорғалды
(бағасы)
________________2019 ж

Норма бақылау:
___________________________________ _____________
(қолы, аты-жөні)

Комиссия:
___________________________________ _____________
(қолы, аты-жөні)

___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)

Шымкент 2019 ж.
Ф.7.04-04
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі
Султанбекова П.С. ______________
________2019 ж.
___________________________________ ____________________
пәні бойынша курстық жоба (жұмысқа)
№ _____ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ____ тобы _________________
(тегі, аты-жөні)
Жоба (жұмыс) тақырыбы: ___________________________________ _________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Берілген мәліметтер ___________________________________ _______________
___________________________________ _________________________________

№
Түсіндірме жазбасының мазмұны
курстық жоба (жұмыс)
Орындалу мерзімі
Көлемі
(парақ саны)
1

2

3

4

5

№
Графикалық бөлімнің мазмұны
Орындалу мерзімі
Парақ саны

Формат
1

2

3

Әдебиет:
1___________________________________ ________________________________
2___________________________________ ________________________________
3___________________________________ ________________________________
Тапсырманың берілген күні ______________________________
Жұмысты қорғау күні __________________________________
Жұмыс жетекшісі___________________________________ __________________
(оқытушының аты-жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған_________________________ ___________
(студенттің аты-жөні, қолы)
Ф.7.04-06

М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылық ғылымдары Жоғары мектебі
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі
Султанбекова П.С. ______________
________2019 ж.

Курстық жоба (жұмыс) қорғау
ХАТТАМАСЫ № ______

___________________________________ ______________________________пәні

студент ___________________________________ ______ тобы _______________

Курстық жоба (жұмыс) тақырыбы: ___________________________________ ___________________________________ ____________________ ___________________________________ ___________

Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды: 1.___________________________________ ________________________________2.___________________________________ ________________________________3.___________________________________ ________________________________

Курстық жобаны (жұмысты) орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен) ______ , қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен) ________балл
Сомалық баллы ___________.
Жобаның (жұмыстың) бағасы _________________________.

Курстық жоба (жұмыс) жетекшісі: ___________________________________ _____

Комиссия мүшелері: ___________________________________ __________________

Комиссия мүшелері: ___________________________________ __________________

Қорғау күні ____ _____ 2019ж.
Мазмұны

2
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Технологиялық бөлiм ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ауылшаруашылық дақылдарының суару мезгiлін жобалау ... ... ..
Гидромодульдің жинақталмаған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жинақталған гидромодуль кестесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері ... ... ...
Жүйектеп суару әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақталап жайып суару әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

5
6
6
10
13
16
17
23
30
31

Кіріспе

Курстық жобаның өзекті мәселесі - агроөнеркәсiптiң ең маңызды кешендi буыны жерлердi мелиорациялау, яғни ауылшаруашылық өндiрiстiң дамуын динамикалылық орнықтылықпен қамтамасыз ету және күтпеген апат табиғат жағдайларын өзгертетiн әсерiнен оның тәуелдiлiгiн азайту үшін болып көрiнедi.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- Түркістан облысы, Отырар ауданы, жем-шөптік ауыспалы егіс дақылының суару жүйесін жобалау;
- суару жүйесін жобалау негізінде жем-шөп қорын кеңейтуге мүмкіндіктер жасау, нәтижесінде ауданда мал ішкі нарықтың артуына ықпал тигізу.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: дана халқымыз судың да сұрауы бар деп бекер айтпаған. Қазақстанның су ресурстарына деген тәуелділігі күн тәртібінде тұрған басты мәселенің бірі.
Ғылыми мәселенің заманауи жағдайын бағалау: мұндайда біз үшін ең тиімді жол қандай болмақ? Көрші елдерге деген тәуелділіктен қалай құтыламыз? Бұл сұраққа мамандар бірауыздан жаңа технологияларды енгізіп, суды үнемдеу жолдарына көңіл бөлу қажет деп жауап береді. Шындығында елімізде су ресурстарын үнемдеуге деген ұмтылыс тым аз, кеңестік дәурде қалыптасқан ескі көзқарастан әлі де арыла алмай келе жатырмыз.
Курстық жобаның мақсаты: жем-шөптік ауыспалы егіс дақылының суғару жүйесін жобалау.
Жұмыстың зерттеу міндеттері - Түркістан облысы, Отырар ауданына қарасты суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсарту арқылы ауыспалы егістіктен мол өнім алу, суарудың жаңа техникалары мен тәсілдерін ендіру.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелер қарастырылып шешілді:
- Түркістан облысы, Отырар ауданының табиғи-климаттық жағдайы жан-жақты бағаланып, қажетті мәліметтер негізінде суару тәсілі анықталды;
- облыстың су ресурстарының ауылшаруашылық саласына әсерін анықтап, пайдаланудың тиімді жолдарын негіздеу.
Зерттеу нысаны - Түркістан облысы, Отырар ауданы, жем-шөптік ауыспалы егіс дақылының суару жүйесі.
Жобадағы пайдаланылған зерттеу әдістері: жобада қарастырылып отырған күрделі мәселелерді шешу мақсатында, табиғи жүйені пайдаланудың қағидалары мен заңдылықтарына сүйене отырып, су ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында суғарудың суды үнемдеу технологиясын жобалау есептері арқылы алынған мәліметтерді суару техникасының элементтері арқылы негіздеу.

2 Технологиялық бөлiм

2.1 Ауылшаруашылық дақылдарының суару мезгiлін жобалау

Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі бір дақылдың суару режимі - сол дақылды неше рет, қандай мерзімді және қандай нормамен суғару қажет екендігін білдіреді.
Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп - өну дәуірі кезінде пайдаланатын суының жалпы мөлшерімен ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі мен онын санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәкестендіреді.
Жобалаған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек.
Суғару режимін мынадай түрлерге бөлуге болады:
Жоспарлық суғару режимі электорндық есептеу машинасы көмегімен болжанған ауа - райы мәліметтері негізінде келесі жылға ауыл шаруашылығы дақылдарын суғару жұмыстарын жоспарлау үшін анықталады.
Эксплуатациялық суғару режимі деп, ағымдағы жыл жағдайына сәйкестендіріліп жүзеге асырылған нақты суғару режимін айтады.
Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларына (күн, температура, су қорек және жылу режимдері) және дақылдардың түрі мен сортының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуына мынадай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің әр шығында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады.
Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судың тапшылығы мен ауа температурасының және өсімдіктерге жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі - түс кезінде өте мол болады. Өсу мезгілінде өсумдіктердегі физиологиялық процестер де өте қарқынды болады. Ал бұған керісінше, түнде жоғары да келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады.
Көп жылдар бойы ауылшаруашылық дақылдарының суару мезгiлін анықтау үшін зерттеу жүргiзіліп келе жатқан барлық Қазақстан Республикасының аймақтарында тәжiрибелі - мелиоранттық станциялар және ғылыми-зерттеу мекемелері жайғастырылған.
Бұл зерттеулер ғылыми мекемелер негiзде жиынтық су тұтынуға және әр мелиоранттық аймақ үшiн барлық ауылшаруашылық дақылдарын суғару нормалары көрсетiлген. Кей жағдайларда жер суару жүйесі суландыру болмайтын жерлер, (су тұтыну) қосынды булануларға жобалалатын биоклиматтық әдiстi анықтайды.
Мәлiметтерлердiң жоқтығы, осы жобада болғандықтан есептеу биоклиматтық әдiс жүргiземiз А.М.Алпатьев формула бойымен анықтаймыз [2]:

E=K*d (2.1)

мұндағы: d - жылдық есеп айырысу үшiн ауа ылғалдылықтың тапшылығы, мм. Ең жақын метеобекеттiң мәлiметтерлерiне қабылдайды
K - буланудың қосынды коэффициенті, дақылдарының ерекшелiгін сипаттайтын коэффициенті (биологиялық қисықты коэффициент). Шарттарда ұқсас жобаланатын суландыратын бөлiмшелер тәжiрибе стансада тәжiрибелi жолымен анықталады.
Буланудың қосындысы жоқ болғанда аймақтық коэффициенті (биологиялық қисықтың коэффициенті) Л.И.Безменовоның 5 оқу құралының кестесiнде мәлiметтерді пайдалануға болады, ауаның орташа тәулiктiк температурларға байланысты және жарық арқылы ұзындық (C0l) түзеле бастаумен таныстырылған.

l=L12 (2.2)

мұндағы: l - он екi сағаттық ұзақтығына жарық арқылы күн ұзындығын келтiру;
L - сағаттардағы ендiк бағыт өзгертетiн жарық арқылы күнiнің астрономиялық ұзындығы.

Суландыру мөлшері - жоспарлы өнiмнiң өсiру үшiн барлық суарулармен далаға алып беретiн (м3га) судың саны. Суландыру мөлшерi климаттық тағы басқа шарттарға байланысты дақылдарының ылғи бiр үшiн кеңiнен теңселедi. Шағын су теңгерiмдi тапшылықтың суармалы бөлiмшелер топырақтың метрлiк қабаты үшiн С.М.Астафьевтың формуласы арқылы топырақ суларын терең жатуда анықтайды. Топырақ сулар деңгейлерi осы бөлiмшеде орналасу тереңдiгi 18 м тең. Топырақ - ауыр балшық.

∆W=γE-P, мм (2.3)

мұндағы: E - есеп айырысу жылына қосынды булану, мм. E=Kd;
P - жылдық есеп айырысу тұнбалығы, мм;
γ - ылғал айырбастау коэффициенті
Олардың тұнбалығы бәрi бөлiнуiсiз тиiмдi және тиiмсiз ескеремiз. Ылғал айырбасының еселiгi γ капилляр ағымын ескередi және төмен қабаттардан су өсiмдiктерiнiң тамырларымен тiкелей пайдалану 100 ылғал айырбасының еселiгi ма γ орташа 1 мен 0 аралығында өзгертедi, 85, вегетацияның аяғында азаяды. Қыстық бидай үшiн - вегетацияның қайта бастауы 0,95 вегетацияның аяғына 0,85 дейiн; жоңышқа үшiн - кезең 0,85 барлық бойында. Өзгерiстерде 1 мен 0,85 аралығындағы есептердегi мағынаны қабылдауға болады: тiршiлiк алғаш кезеңнiң ширегi үшiн 1 тең, екiншi - 0,95, үшiншi - 0,9 және төртiншi -0,85.
Суару мезгiл өткiрқұрғақшылық жылдарға үмiт артады. Су дефициты әр онкүндiктi анықтайды, содан соң жинақтайды және өсiмдiктердi оңтайлы сумен қамтамасыз ету кезеңі өспелi жиынтық басынан аяғына дейiн таныстырады. Әр дақыл үшiн су тапшылықтың есептеуi кестелiк пiшiнде жүргiземiз. Егiс айналымының он астық дала дақылдарының құрамы:
1) сүрлем жүгерi - № 1 және 9 егіс даласы
2) көпжылдық шөптер (жоңышқа) - № 2 және 3 егіс даласы
3) қыстық бидай - № 4, 5, 7, 8 және 10 егіс даласы
4) қызылша - № 6 егіс даласы
Формула бойынша суару нормасын анықтаймыз [3]:

m=100*H*αγ-β, м³га (2.4)

мұндағы: H - есептік топырақтың қабаты (белсендi), м;
α - топырақ көлемдiк салмағы, тм3;
γ - құрғақ топырақты салмақтан шектi пайыздағы ылғал сыйымдылығы,%
β - құрғақ топырақтың салмағы пайыз ретінде суару алдындағы есептік ылғалдығы,%.

Қыстық бидайдың суару мерзімі 2.1-суретте, сүрлем жүгерінің суару мерзімі 2.2-суретте, көп жылдық шөптің суару мерзімі 2.3-суретте, қызылшаның суару мерзімі 2.4-суретте көрсетілген.
Топырақ дымқылдығы мөлшерін оның мүмкін болған кем мөлшерінен төмен түсіріп алмау үшін және гидромодуль графигін жинақтаудың жеңілдету үшін суару нормасын максималды мөлшерде есептеудің қажеті жоқ. Әдетте, суару нормасының есепті мөлшерін оның формула арқылы анықталған максималды мөлшерін 10-20% кемітеді. Суару нормасының ең кем мөлшері дақылдарды бороздалап суарғанда 500 - 600 м3га, ал жаңбырлатып суарғанда - 300 м3га шамасында болады.
Суару мерзімдерін жылжытқанда суару нормаларының мөлшері де өзгереді. Суару кеш болған сайын су балансы тапшылығы көбейіп, суару нормасының мөлшері де көбейеді. Ал суару ерте басталған жағдайда су балансы тапшылығының кемуінің салдарынан суару нормасының мөлшері де азаяды.
Суару жүйесін пайдалану кезінде дақылдарды суарудың кезекті суару мерзімін анықтау үшін метерологиялық станциялардың мәліметтеріне сәйкес су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығын әр күн сайын сызып отыру орынды болады. Топырақ ылғалының алғашқы қорының мөлшері мен суару нормасы белгілі болғанда, суару мерзімін анықтау өте оңай болады. Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимін есептеу 2.1-кесте көрсетілген.
Кесте 2.1 - Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі
Дақыл
түрі
Суару
дың нормасы, м3га
Көрсеткіш
Ай

Жыл
дық

IV
V
VI
VII
VIII
IX
Х

Көпжылдық шөп
800-1000
1.Е, %
7
16
20
24
19
12
2
100

2.Е, м[3]га
539
1232
1540
1848
1463
924
154
7700

3.Σ Е, м[3]га
539
1771
3311
5159
6622
7546
7700

4.М, м[3]га
469
1072
1340
1608
1273
804
134
6700

5.Σ М, м[3]га
469
1541
2881
4489
5762
6566
6700

Қызылша
800-1100
1.Е, %

8
23
30
22
14
3
100

2.Е, м[3]га

456
1311
1710
1254
798
171
5700

3.Σ Е, м[3]га

456
1767
3477
4731
5529
5700

4.М, м[3]га

344
989
1290
946
602
129
4300

5.Σ М, м[3]га

344
1333
2623
3569
4171
4300

Сүрлем жүгері
800-1000
1.Е, %

9
33
35
19
4

100

2.Е, м[3]га

531
1947
2065
1121
236

5900

3.Σ Е, м[3]га

531
2478
4543
5664
5900

4.М, м[3]га

360
1320
1400
760
160

4000

5.Σ М, м[3]га

360
1680
3080
3840
4000

Қыстық бидай
800-900
1.Е, %
19
42
34
5

100

2.Е, м[3]га
741
1638
1326
195

3900

3.Σ Е, м[3]га
741
2379
3705
3900

4.М, м[3]га
532
1176
952
140

2800

5.Σ М, м[3]га
532
1708
2660
2800

Осы кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша толық суару нормасы және суды қажетсіну мөлшері графигін тұрғызамыз (2.1,2.2,2.3,2.4 суреттер). Осы график көмегімен суару мерзімін, суару санын және ұзақтығын анықтаймыз. Берілген мәліметтер бойынша гидромодульдің жинақталмаған графигін тұрғызамыз.

Кесте 2.2 - Ауыспалы егіс дақылдарының суару мерзімі мен ұзақтығы
Дақыл түрі
№
Мерзімі
Ұзақтығы

басталуы
ортасы
аяқталуы

Көпжылдық шөп
1
06V
09V
11V
6 күн

2
01VI
03VI
07VI
7 күн

3
22VI
26VI
29VI
8 күн

4
12VII
16VII
19VII
8 күн

5
02VIII
06VIII
09VIII
8 күн

6
23VIII
26VIII
29VIII
7 күн

7
19IX
22IX
24IX
6 күн
Қызылша
1
10VI
13V
15VI
6 күн

2
06VII
09VI
12VII
7 күн

3
01VIII
03VII
08VIII
8 күн

4
07 IX
11IX
14 IX
8 күн
Сүрлем жүгері
1
07VI
10VI
12VI
6 күн

2
29VI
01VII
05VII
7 күн

3
15VII
19VII
22VII
8 күн

4
13VIII
16VIII
20VIII
8 күн
Қыстық бидай
1
04V
06V
09V
6 күн

2
23V
27V
29V
7 күн

3
23VI
27VI
30VI
8 күн

2.2 Гидромодульдің жинақталмаған графигі

Суғармалы егіншілікте әрдайым бірнеше маңызды дақыл өсіріледі. Олардың маусымдық суғару кезеңдері сәйкес болады. Осы себептен, сушылар мен суғару техникасын және егін суғаруға жарамды суды ұтымды пайдалана білгендер ғана экологияға зиян шектірмей көздеген экономикалық табысқа жете алады.
Сондықтан ауыспалы егістік құрамына кіретін әр бір дақылдың суғару режимін жеке - жеке жобалап болғаннан кейін, оларды өзара үйлестіріп, сол ауыспалы егістік танаптарының ортақ суғару режимін белгілеп алу шарт. Ол үшін ауыспалы егістікті құрайтын дақылдардың суғару режимдері негізінде арнайы график тұрғызады. Оны гидромодуль графигі деп атайды.
Гидромодуль деп ауыспалы егістіктің бір гектарына бір секунд ішінде келетін су мөлшерін айтады (лс га).
Жеке бір дақылды суару режимін график арқылы көрсетуге болады. Графикте әрбір төрт бұрыштың көлемі ауыспалы егіс жүйесіндегі әр дақылдың барлық көлемін бір рет суаруға қажет болатын судың аумағына тең: Qtm*w. Сондай-ақ бұл графикте суаруды бастау,аяқтау және кезекті суару аралығы мерзімдері көрсетілген.
Осындай графикте ауыспалы егіс жүйесіне кіретін барлық дақылдардың суару режимін сызған болсақ,онда ол осы дақылдарды суару режимінің жинақтармаған графигі болып табылады.
Ал енді оның төмен жерлерін толтыру мен шыңдарын төмен түсіру арқылы тегістесек,онда дақылдарды суару режимінің жинақталған графигі шығады (суару графигі). Әдетте бұндай графикті аса үлкен емес бір немесе екі ауыспалы егіс жүйесі орналасқан алқаптар үшін құрған жөн. Бұндай жағдайда судың есептелген мөлшері ординат білігінің бойынан оқылады.
Өте үлкен суару жүйелеріне көптеген ауыспалы егіс учаскелері болады,сондықтан жүйеге жіберілетін барлық судың мөлшерін анықтау қиынға соғады. Бұл жұмыстарды гидромодуль графигін тек үлгілі ауыспалы егістер үшін ғана құру арқылы жеңілдетіге юолады,мысалы дәнді-малазығы,көкөніс-малазығы,көк өніс-ауыспалы егістері.
Суарылатын жерлердің әрбір өлшеміне (1 гектарға) берілетін судың мөлшері (гектарына лс есебімен) гидромодуль деп атайды.
Гидромодуль мөлшерін q (әрдақыл үшін) оларды күні-түні суарғанда мына формула арқылы анықтайды:

(2.5)

мұндағы: m-суару нормасы,м3га;
а-ауыспалы егістегі дақылдың үлесі;
t-дақылды суару мерзімінің ұзындығы,тәуләк есебімен;
Т-тәулік бойы суарудың ұзақтығы,сағат есебімен.
Осы формулалар арқылы әр дақылдарды барлық суарудың гидромодульдері анықталып,олардың көрсеткіштері гидромодульдің жинақталмаған және жинақталған ведомстеріне жазылады.
Гидромодульдің жалпы мөлшерін барлық дақылдардың гидромодульдерінің күнделік мөлшерін біріне-бірін графикалық әдіспен қосу арқылы анықтайды. Содан кейін меллиметрлік қағазға абцисс білігінің бойына белгілі масштабпен суару кезеңінің айларын, онкүндіктерін және күндерін көрсетіп,календарлық уақыты орналастырылып,ал ординат білігінің бойына-гидромодуль орналастырылады. Графикте әр дақылды суару ені суарудың ұзақтығын, ал биіктігі гидроиодульды көрсететін тікбұрышарқылы бейнеленеді. Әрбір тік бұрыштың ішінен суарудың кезекті нөмірі жазылып, суарылатын дақылдың шартты белгісі сызылады.
Егерде екі және одан да көп дақылдардың суару мерзімі толығынан,немесе жарым-жатысы уақыт бойынша бір мезгілде болса,онда осы күндерде олардың ординаттары (гидромодульдері) қосылып,тікбұрыштар толығынан,немесе жарым-жартылай бір-бірінің үстіне орналастырылады.
Суару үшін қажет болатын судың мөлшері тұрақты болмағандықтан,гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарын суармайды. Өйткені, бұл жағдайда суару каналдары мен құрылыстарын судың ең көп мөлшерін өткізу үшін салуға тура келеді,ал судың ондай мөлшері жылына бірнеше күн бойы ғана керек болады.
Ал жылдың қалған күндерінде арық-атыз жүйесі суды өте аз мөлшерде өткізудің салдарынан тосаптанып,оларға әр түрлі шөптер өсіп,судың топыраққа сүзілу мөлшері жоғарылаумен бірге каналдар мен бас сағ құрылыстарының су деңгейімен одан өтетін судың мөлшерін реттеуді қиындатады.
Сонымен бірге суару жүйесінің құрылыстарын гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша судың ең көп мөлшеріне сәйкес салу бұл жұмыстардың аумағы мен жұмсалатын күрделі қаржыны өте көбейтіп,оларды пайдалануды қымбаттатады және суарылатын алқаптың мелиоративтік жағдайын нашарлатады.
Жалпы гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша суару жұмыстарын ұйымдастыру мүмкін еместігін оның ординаттарының өзгеруіне сәйкес қажет болатын суарушылар және жаңбырлатқыш машиналар санымен егістікті суарғаннан кейін культивация жүргізу үшін қажет болатын отау құралдарының саны да өзгеріп тұру керек екендігін көрсетеді.
Сөйтіп,гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша егістікті суару экономикалық жағынан тиімсіз және техникалық тұрғыдан өте өолайсыз болып саналады. Гидромодульдің жинақталмаған есептеу (2.3-кесте, 31 бет).

Кесте 2.3 - Гидромодульдің жинақталмаған графигін тұрғызу
Дақыл
Дақылдың қатынас үлесі, α
Суару саны
Суару нормасы, m м3га
Суару мерзімдері

басталуы
аяқталуы
ұзақтығы
Гидромодуль q, лс- га
2
3
4
5
6
7
8
9
Көпжылдық шөп (жоңышқа)
0,5
1
800
06V
11V
6 күн
0,77

2
900
01VI
07VI
7 күн
0,74

3
1000
22VI
29VI
8 күн
0,72

4
1000
12VII
19VII
8 күн
0,72

5
1000
02VIII
09VIII
8 күн
0,72

6
900
23VIII
29VIII
7 күн
0,74

7
800
19IX
24IX
6 күн
0,77
Қызылша
0,2
1
800
10VI
15VI
6 күн
0,31

2
900
06VII
12VII
7 күн
0,29

3
1000
01VIII
08VIII
8 күн
0,29

4
1100
07 IX
14 IX
8 күн
0,31
Сүрлем жүгері
0,2
1
800
07VI
12VI
6 күн
0,29

2
900
29VI
05VII
7 күн
0,29

3
900
15VII
22VII
8 күн
0,26

4
900
13VIII
20VIII
8 күн
0,26
Қыстық бидай
0,1
1
800
04V
09V
6 күн
0,15

2
800
23V
29V
7 күн
0,13

3
900
23VI
30VI
8 күн
0,13

Осы берілген мәліметтер бойынша гидромодульдің жинақталмаған графигін тұрғызамыз (2.5 - сурет).

2.3 Жинақталған гидромодуль кестесі

Гидромодульдің есепті мөлшері оның графигін жинақтау (тегістеу) арқылы анықталады. Ол үшін графиктегі шыңдар мен ашық жерлерді ауыл шаруашылық дақылдарын суару мерзімін қысқартуғнемесе ұзарту және суару мерзімін жылжыту арқылы тегістейді. Графиктің ординатын дақылдарды суарудың ең соңғы мерзіміне,су көздерінің режиміне,суару техникасына және ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізу жоспарына сәйкес тегістейді. Су көздерінің су жеткіліксіз болған жағдайда оларды реттеу жұмыстары ұйымдастырылады немесе пайдаланылатын судың мөлшерін азайту үшін ауыспалы егіс қайта қаралады.
Гидромодуль графигін жинақтағанда мына шарттарды орындау керек:
-суару нормасының мөлшері өзгертілмейді;
-суару нормасының мөлшері ең көп мөлшерден 10-20 кем болмағандықтан суару мерзімін оңға және соға жылжытуға болады;
-суару мерзімін болар-болмас жылжытқанда (1-3 күн) суару нормасының мөлшері өзгермейді, сондықтан графиктегі тікбұрыштардың көлемі өзгермейді. Суару мерзімін оңға қарай барынша көп жылжыту суару нормасының барынша көп мөлшермен шектеледі,ал солға қарай жылжыту техникалық тұрғыдан мүмкін болған суару нормасының ең кем мөлшерімен шектеледі. Әр суару мерзімін жылжытудың мүмкін болған мөлшері су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықталады. Суару мерзімі сол жаққа көбірек жылжытқанда,суару нормасының мөлшері кемітіліп, ал оңға қарай жылжытылғанда көбейтіледі. Ал әр суару мерзімінің ең көп ұзақтығын су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықтайды.
1) Суару мерзімінің ең қызу кезеңі үшін (Т) барлық дақылдардың тікбұрыштарының көлемінің қосындысы анықталады.qt;
2) Осы кезең үшін гидромодульдің орташа мөлшері анықталады:

(2.6)

3) Ауыспалы егістікке жіберілетін судың мөлшерін мына формула арқылы анықтайды:

лс (2.7)

4) Учаскенің көлемі кішірек және оған жіберілетін судың мөлшері (Q) 250лс-тен аз болған жағдайда каналдардан су шығынын кеміту үшін бұл мөлшерді бөлшектемейді және ауыспалы егістің бір танабын ғана суарады.Бұндай жағдайларда жинақталған график бойынша анықталған әр дақылды суару мерзімі болады,бұнда qt-жинақталмаған графиктегі дақылдың гилромодулі және суару мерзімі мөлшері бөлшек санға тең болғандықтан оны егісті беткі жағынан суарғанда бүтінге және 0,5 тәулікке дейін кемітеді (),гидромодульдің есепті мөлшерін -ке тең деп санайды.
5) Ал енді суарылатын массив үлкен және оған жіберілетін судың мөлшері 250 лс көп болса,онда екі дақылды бір мезгілде суаруға болады және графикті жинақтағанда бір дақыл екінші дақылдың үстіне толығынан,немесе жарым-жартылай салынады.
Суарудың жаңбырлату әдісін пайдаланғанда график бойынша анықталған судың нақты (нетто) мөлшері жаңбырлатқыш машиналардың барлығының шашырататын суларының қосындысына тең болады.Бұл мөлшерді анықтағанда жұмыс уақытын пайдалану коэффициентін ескеру керек.
Бұл жағдайда керек болатын жаңбырлатқыш машиналар саны мына формула арқылы анықталады:

(2.8)
Есептелген машиналар санын үлкен бүтінге дейін тұтастандырады.Осыдан кейінгидромодуль графигін жинақтау үшін есепті гидромодуль мөлшерін q төменгі формула арқылы анықтайды:

(2.9)

Графикті жинақтағаннан кейін суарудың жаңа мерзімдері және гидромодульдің мөлшерлері жинақталған гидромодуль графигінің ведомосіне жазылады. Барлық дақылдардың гидромодульдері құралған бұл график суармалы ауыспалы егістің гидромодулінің жинақталмаған графигі болып саналады. Әдетте бұл график сатылы және оның ординаталарының ең көп мөлшері мен ең кем мөлшерінің айырмашылығы өте көп болады. көлемін суару үшін жіберілетін судың мөлшері гидроиодульдің ординатымен суарылатын көлемінің көбейтіндісіне тең болады
Әрбір құрама гектар егістікті суару үшін керек болатын судың мөлшерін графикалық әдіспен бейнелеуді гидромодульдің графигі деп атайды.Графиктің ординаттары біркелкі және аздау болған сайын суару режимінің техника-экономикалық көрсеткіштері жоғарылай түседі және керісінше болады. Әр суару мерзімін жылжытудың мүмкін болған мөлшері су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықталады. Суару мерзімі сол жаққа көбірек жылжытқанда,суару нормасының мөлшері кемітіліп,ал оңға қарай жылжытылғанда көбейтіледі. Ал әр суару мерзімінің ең көп ұзақтығын су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықтайды.
Гидромодуль графигінің ординаттарын кемітуде дақылдарды күні-түні суарудың өте үлкен маңызы бар. Мысалы, дақылдарды тәулігіне небары 16 сағат бойы суарғанда, гидромодульмен есептелген судың мөлшері тәулік бойы суарумен салыстырғанда 1,5 есе көбейіп,барлық каналдар мен құрылыстардың да өлшемдері көбейеді.
Әдетте гидромодуль графигін құру саны жағынан ең көп суарылатын немесе суару мерзімі өте ұзақ дақылдан басталады. Бір дақылдың гидромодулінің графигін құрып болғаннан кейін, кезекпен барлық дақылдардың гидромодульдерінің графиктері құрылады. Егерде екі және одан да көп дақылдардың суару мерзімі толығынан немесе жарым-жартысы уақыт бойынша бір мезгілде болса, онда осы күндерде олардың ординаттары (гидромодульдері) қосылып, тікбұрыштар толығынан немесе жарым-жартылай бір-бірінің үстіне орналастырылады.
Барлық дақылдардың гидромодульдері құралған бұл график суармалы ауыспалы егістің гидромодулінің жинақталмаған графигі болып саналады. Әдетте бұл график сатылы және оның ординаталарының ең көп мөлшері мен ең кем мөлшерінің айырмашылығы өте көп болады. көлемін суару үшін жіберілетін судың мөлшері гидромодульдің ординатымен суарылатын көлемінің көбейтіндісіне тең болады.

Кесте 2.4 - Жинақталған гидромодуль графигі есебі
Дақыл
Дақылдың қатынас үлесі, α
Суару саны
Суару нормасы, m м[3]га
Суару мерзімдері

басталуы
аяқталуы
ұзақтығы
Гидромодуль q, лс- га
2
3
4
5
6
7
8
9
Көпжылдық шөп (жоңышқа)
0,5
1
800
09V
17V
9 күн
0,51

2
900
29V
06VI
9 күн
0,58

3
1000
20VI
28VI
9 күн
0,64

4
1000
12VII
21VII
10 күн
0,58

5
1000
01VIII
10VIII
10 күн
0,58

6
900
21VIII
29VIII
9 күн
0,58

7
800
16IX
24IX
9 күн
0,51
Қызылша
0,2
1
800
07VI
14VI
8 күн
0,23

2
900
05VII
12VII
8 күн
0,26

3
1000
01VIII
10VIII
10 күн
0,23

4
1100
05 IX
13 IX
9 күн
0,28
Сүрлем жүгері
0,2
1
800
07VI
14VI
8 күн
0,23

2
900
28VI
05VII
8 күн
0,26

3
900
12VII
21VII
10 күн
0,21

4
900
13VIII
20VIII
8 күн
0,26
Қыстық бидай
0,1
1
800
03V
09V
7 күн
0,13

2
800
20V
26V
7 күн
0,13

3
900
20VI
28VI
9 күн
0,12
Осы берілген мәліметтер бойынша гидромодульдің жинақталған графигін тұрғызамыз (2.6 - сурет).
Ауыспалы егіс алаңына берілетін су шығынын анықтаймыз:

Q=q*F=0,81*800=648 лс

F - суландырудың ауданы. F=800 га. Нетто- суландырудың ауданы.

2.4 Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері

Қазіргі уақытта егісті беткейлеп, жаңбырлата суару және астыңғы жағынан суару әдістері қолданылады. Егісті суаруға қолданылатын бұл әдістердің бір-бірінен айырмашылығы олардың егістік жер бетіне су тарату ерекшелігі болып саналады.
Суғармалы егіншілікті суды үнемді пайдалану деңгейі топырақтың мелиоративтік режимдерінің өзгеру шамасы суғаруды қандай тәсілмен жүргізгенге байланысты.
Суғару тәсілі деп ағын суды өсімдіктердің агробиологиялық ерекшеліктерін топырақ қасиеттерін және басқа табиғи жағдайларды ескере отырып топырақтың тамырлар орналасқан қабатына жеткеріп сіңіру әдістерін айтады.
Беткейлеп суару әдісі шаруашылықтарда кеңінен тараған. Бұл әдісті қолданғанда суарылатын алаңға су ашық каналдар, лотоктар және солқылдақ құбырлар арқылы жеткізіліп, ол топырақ бетіне біркелкі су қабаты, немесе шапшып ағу жағдайында таратылып, оған сіңеді. Халықаралық жіктеулер бойынша тақталап, қарық арқылы және шектеп суғару тәсілдерін технологиялық ерекшеліктеріне байланысты жалпы түрде беткейлеп суғару деп атайды.
Суарудың бұд әдісі өзінше үш түрге бөлінеді:
а) тақталап жайып суару,
б) бороздалап суару және
в) қаптата суару.
Егісті суды жайып суарғанда су алдын ала тегістелген ұзын алқаптың бетімен жұқа қабаттанып ағызылып, ағып келе жатып топыраққа тігінен-тік сіңеді.
Суды үздіксіз ағызып тұратын бороздалармен суарғанда топыраққа су олардың түбі мен іргесіне сіңеді де, ал су қаптатылатын бороздалармен суарғанда су ақпай, топыраққа қимылсыз жағдайда тұрып сіңеді.
Ал енді егістікке суды қаптатып суару үшін жан-жағы топырақтан жасалған палдармен қоршалған атыздар сумен толтырылып, су қимылсыз жағдайда тұрып топыраққа сіңеді.
Егісті беткейлеп суарудың мынадай ерекшеліктері бар:
1) Суару оқтын-оқтын жүргізіліп, топырақтың жоғарғы қабатына жиналған су қоры суару аралық мезгілде жұмсалады;
2) Тек топырақ қана дымқылданады;
3) Топырақтың әр түрлі қабатын дымқылдандыруға мүмкіндік бар;
4) Топырақ дымқылдығының кезекті суару аралығы кезеңінде айырмашылығының көптігі.
Менің дипломдық жобамда жүйектеп және тақталап суару әдісін қолдандық.

2.5 Жүйектеп суару әдісі

Қарық арқылы суғару (жүйектеп суғару) - бұл тәсілде суды 0,60 - 1,20 м жүйектер аралығында болатын қарықтар (борозды) арқылы тарату. Бұл тісілмен жүгері, мақта, қант, қызылшасы және т.б кең қатарлап егілетін дақылдар суғарылады. Осы тәсілмен тар қатарлап егілетін дақылдар да (жоңышқа астық және т.б) суғарылады. Ол үшін екпелі қарықтар қолданылады.
Қолдану шарттары: Әдетте бороздалармен суару кең қатарлы отамалы дақылдарды суару үшін (мақта егісі, жүгері, қант-қызылшасы, картоп, көкөніс және жеміс-жидек, орман алқаптары), ал кейде дәнді дақылдарды (себілген бороздалар) үшін де қолданылады.
Бороздалармен суару еңістік мөлшері 0,02...0,03 шамасындағы учаскелерде жүргізіледі. Суды бороздалар бойымен олардың аяғына дейін өздігімен ағып баруын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.