Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиетін дамытудың мәні
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН ЖАН-ЖАҚТЫ ДАМЫТУ АСПЕКТІЛЕРІ
8
1.1
Мектеп жасына дейінгі балаға жан - жақты тәрбие беру барысы
8
1.2
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиетін дамытудың жолдары
13
2
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН СЮЖЕТТІК-РӨЛДІК ОЙЫН АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДАҒЫ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ
25
2.1
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиеттерін дамытудағы сюжеттік-рөлдік ойынның әсері
25
2.2
Баланың адамгершілік сезімін дамытудағы сюжеттік-рөлдік ойын технологиялары арқылы тәжірибелік жұмыстардың нәтижесіне талдау жасау
33
ҚОРЫТЫНДЫ
44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
46
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев ұсынған Қазақстан-2050 стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастығымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі айтылған[1].
Мектепке дейінгі кезең адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру үшін қолайлы кезең болып табылады. Осы жаста балада: адамның сипатына және оның одан арғы өміріне әсер етуі мүмкін адамгершілік мінез-құлық, адамгершілік сана және адамгершілік уайымдау; жақсы деген не және жаман деген не деген ұғымдар мен түсініктер қалыптасады.
Даму процесінде тұлға белгілі бір қоғамдық әсерлерге ерекше ашықтық және оларды қабылдауға ішкі дайындық кезеңдерінен өтеді. Әр түрлі әлеуметтік-адамгершілік, рухани және педагогикалық әсерлер мен оларды қабылдауға дайындық кезеңі мектепке дейінгі балалық шақ, әсіресе, өмірдің 5 және 7 жыл аралығындағы кезең болып табылады. Бұл кезең мектепке дейінгі даярлықты қалыптастыру үшін неғұрлым қолайлы болып табылады, ал осы жастағы балаларда адамгершілік таңдауды жүзеге асыру қабілеті сана-сезімнің дамып келе жатқан адамгершілік-бағалау қызметі негізінде қалыптасады және олардың мақұлдау мен мойындаудағы қажеттілігіне байланысты. Бұл қабілеттілікті дамытудың іргетасына мектепке дейінгі баланың дамып келе жатқан дербестігі және оның мінез-құлықтың әлеуметтік моральдық эталондарын өз еркімен ұстану ниеті жатады.
Балалардың адамгершілік тәрбиесі проблемаларын зерттеуге көптеген тәсілдерге қарамастан, олардың адамгершілік санасы бастауларының қалыптасуы мен дамуының тетіктері жеткіліксіз айқындалмаған күйінде қалып отыр, оның мазмұны мен қалыптасу технологиясын жетілдіру үшін ресурстар толық көлемде анықталмады. Сондай-ақ тиісті педагогикалық жұмыс процесінде балаларға жеке көзқарасты жүзеге асыру мүмкіндіктері мен ерекшеліктері жеткілікті зерттелмеген және анықталмаған.
Жалпы тақырыптық зерттеу алаңынан ойын арқылы заманауи мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесі мәселесін шешу МДҰ-дағы балалармен педагогикалық жұмыстың жолдарын, құралдарын, мүмкіндіктерін және ерекшелігін терең ұғынуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы балаларды сюжеттік-рөлдік ойын арқылы жағымды қарым-қатынасқа тәрбиелеу болып табылады.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілік тәрбие үдерісінде сюжеттік-рөлдік ойындарды қолдану жолдарын айқындап көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Балалардың тұлға болып қалыптасуындағы адамгершілік тәрбиенің мәнін талдау, саралау.
2. Мектепке дейінгі баланың қарым-қатынасын қалыптастырудағы сюжеттік-рөлдік ойын және оның тәрбиелік мәнін сипаттау;
3. Мектепке дейінгі жастағы балалардың жағымды қарым-қатынасын қалыптастыруға сюжеттік-рөлдік ойын ықпалының тиімділігін тәжірибе жолымен тексеру.
Ғылыми болжам:егермектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде әртүрлі сюжеттік-рөлдік ойындар қолданылса, онда адамгершілік тәрбиесінің деңгейі артатын еді.
Зерттеудің әдіснамалық негізін келесі тәсілдер құрады:
- аксиологиялық, оның шеңберінде адам қоғам құндылықтары мен қоғамдық дамудың өзіндік мәндерінің жиынтығында қаралады;
-баланың таным, қызмет және қарым-қатынас субъектісі позициясына ауысуын талап ететін жеке-іс-әрекет;
- халықтың дәстүрлі мәдениетін жалпыадамзаттық мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде қарастыратын мәдениеттану, бұл алдыңғы ұрпақтың рухани-құндылықты тәжірибесін шығармашылықпен меңгеруге мүмкіндік береді;
- тұлғаны тұтас зерделеуге және қалыптастыруға бағытталған жүйелі тәсіл;
- білім беру мекемесі мен жалпы социумның белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортасында (кеңістігінде) педагогикалық процесті (білім беруді) қарастыруды ұсынатын сфералық тәсіл.
Зерттеудің теориялық негізі: қоғам дамуының жоғары құндылығы ретінде жеке тұлға туралы теориялық ережелер; мектеп жасына дейінгі баланың бірегейлігі мен өзін - өзі бағалау идеясы; мектеп жасына дейінгі баланың әлеуетті мүмкіндіктері туралы ереже; детерминизм принципі, адам санасының бірлігі және жалпы педагогиканы түсінудегі іс-әрекет, А. В. Запорожец, С. Н. Подласный, В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде дамитын; мектепке дейінгі баланың адамгершілік дамуының мәнін ашатын идеялар мен тұжырымдамалар (С. А. Козлова, Я.) [2]; (Т. А. Владимирова, А. В. Запорожец, И. А. Княжева, Л. П. Стрелкова, С. А. Улитко және т. б.); адамгершілік қасиеттерді, қарым-қатынасты қалыптастырудағы түрлі қызмет түрлерінің мүмкіндіктері (Р. С. Буре, Л. В. Крайнова, В. Н. Давидович және т.б.); құрдастары тобындағы баланың жағдайы (Т. А. Репина, О. М. Гостюхина, С. Г. Якобсон және т. б.) [3]; баланың өз тәртібін реттеудегі нормалар мен ережелердің маңыздылығы (Т. П. Гаврилова, Т. И. және т. б.); мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу (С. В. Петерина, И. Н. Курочкина, В. Г. Нечаева және т. б.).
Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеу нәтижелерін бала бойында адамгершілік сезімді одан әрі жетілдіру барысында жүргізілетін сюжеттік-рөлдік ойындар ұйымдастыру барысында қолдану ұсынылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты, нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы құрылымы, әдіснамалық негізі, басты идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеулер нәтижелерінің дәйектілігі баяндалады.
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиетін жан- жақты дамыту аспектілері бөліміндемектеп жасына дейінгі балаға жан - жақты тәрбие беру барысы мен ересек топтағы балаға білім мен тәрбие беру жолдары қарастырылып, баланың тұлға болып қалыптасуындағы адамгершілік тәрбиенің әсері жайында мәселелер қамтылды.
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік сезімін сюжеттік-рөлдік ойын арқылы дамытудағы зерттеу жұмыстары атты екінші бөлімде мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің мәні мен мектеп жасына дейінгі балаға сюжетті-рөлдік ойын арқылы тәрбие беру маңыздылығы айтылып, жүргізілген зерттеу жұмыстары ұсынылды.
Қорытындыда зерттеудің негізгі қағидалары, нәтижелері тұжырымдалады, ғылыми - әдістемелік ұсыныстар беріледі.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ДАМЫТУ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Мектеп жасына дейінгі балаға жан - жақты тәрбие беру барысы
Егеменді еліміздің болашағы жас жеткіншектеріміздің білім дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Қазіргі заманғы білім беру әлеуметтік құрылымның маңызды элементтерінің біріне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негізі балабақшада қаланатыны белгілі. Балабақшадан бастап балаларға білімнің қыры мен сырын жетік таныту, қабілеттерін шыңдау, адамгершілік қасиеттерін дарытып Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етіп тәрбиелеу - біздің міндетіміз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап балалардың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Мемлекет баланың жеке басына ешкiмнiң тиiспеуiн қамтамасыз етедi, оны тәнiн және жанын жәбiрлеуден, адамдық қадiр-қасиетiн қатыгездiкпен, дөрекiлiкпен қорлаудан, кемсiтуден, жыныстық қатынас сипатындағы әрекеттерден, баланы қылмыстық iс-әрекетке және қоғамға жат әрекеттер жасауға тартудан, және оны адам мен азаматтың Қазақстан Республикасының Конституциясында бекiтiлген құқықтары мен бостандығына қысым жасаудың өзге де түрлерiнен қорғауды жүзеге асырады [4].
Балалардың жан-жақты дамуына бағдар беруші - тәрбиеші. Балабақшадағы білімнің мемлекеттік стандартында балаларды ғылымдар негізімен таныстырып қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажетті тәрбие беріп, оны тәжірибеде қолдана білу үшін өздігінен жұмыс істеуге, адамгершілік мәдениетін қалыптастыру талап етіледі [5]. Бүгінгі заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерінің анықтауы бойынша балабақшадағы кезең баланың қай жағынан болса да ең қарқынды дамитын кезеңі.
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі балалардың бойында адамгершілік-ерік қасиеттерін: дербестік, ұйымшылдық, табандылық, жауапкершілік, тәртіптілікі тәрбиелеу өзекті міндет болып табылады.
Адамгершілік-еркі саласын қалыптастыру-бала тұлғасын жан-жақты тәрбиелеудің маңызды шарты. Мектепке дейінгі баланың адамгершілік-ерік тұрғысынан қалай тәрбиеленуіне оның мектепте табысты оқуы ғана емес, сонымен қатар өмірлік ұстанымның қалыптасуы да байланысты.
Ерте жастан бастап ерік-жігерлік қасиеттерді тәрбиелеудің маңыздылығын жете бағаламау ересектер мен балалардың дұрыс емес өзара қарым-қатынасын белгілеуге, ата-аналарының артық қамқорлығына алып келеді, бұл балалардың жалқаулық, дәрменсіздігіне, өз күштеріне сенімсіздігіне, өзін-өзі бағалауының төмендігіне, масылдық пен өзімшілдікке себеп болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасында: Жас жеткіншектер тәрбиесі еліміз қауіпсіздігінің негізін құрайтын басты стратегиялық міндеттер ретінде қаралуы тиіс [6]. Тәуелсіз Қазақстанның білім беру ұйымдарындағы тәрбие жұмысын реттейтін бірінші тұжырымдамалық құжат 1995 жылы қабылданған Мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу тұжырымдамасы болды. Онда тәрбие жұмыстарының мақсаты, ұстанымы, мазмұны мен тәсілдері қарастырылып, отбасының тәрбиелік потенциалы мен мектептің тәрбие жүйесіне аса мәнді көңіл бөлінді. Бұл құжат бүгінгі күні өзінің миссиясын орындады деп айта аламыз. Үздіксіз білім беру жүйесінде тәрбие мәселесінің бүгінгі жағдайына сай келетін білім алушыларды тәрбиелеудің жаңа тұжырымдамасын жасау қажеттілігі туып отыр, -делінген [7].
Жас ұрпақтың азамат болып қалыптасуы, оның шығармашылықпен дамуының түп тамыры тәрбиеден бастау алып ол Қазақстанның ертеңі мен ұлттық қауіпсіздігі, қоғамның құндылық бағдарлары жайлы сөз қозғағанда тәрбие проблемалары ерекше назар аударуды қажет етеді.
Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Мектепке дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті - ойын. Ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық қаблеті мен дарынын ұштайды.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың тіршілік әрекетін ұйымдастыру барысында жүргізілетін ойындар мен сабақтар балаларды дербестікке тәрбиелеуге негізделеді. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің түрлеріндегі режимдік кезеңінің үдерісінде үлкендермен, құрдастарымен мәдениетті қарым-қатынас жасауға әдеттендіру әрі қарай жалғаса береді.
Баланың денсаулығын нығайтуға, дене және ақыл-ой қызметінің жұмысын жақсартуға, жүйке жүйесін сақтауға бағытталған іс-шараларды балалар шаршап-шалдықпайтындай, жарақаттанып қалмайтындай, жалықпайтындай етіп ұйымдастыру керек. Сонымен қатар, осы кезеңде күн тәртібін сақтауды қамтамасыз ететін шаралар кешенін жүргізу, жеке бас гигиенасын сақтау, қоғамдық орында өзін-өзі ұстау тәртібі мен өз-өзіне қызмет жасау дағдыларын меңгерту өте маңызды.
Әртүрлі қозғалыс түрлеріне жаттықтыра отырып, балалардың оны түсініп, дұрыс, дәл орындауын қадағалау керек. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін арнайы ережелері бар қозғалыс ойындары ойнатылады.
Балалардың күнделікті өмір тұрмысын ұйымдастыру барысында өсіп келе жатқан балалардың дербестігінің, өзінің және құрбыларының өзін-өзі ұстау қабілеттерінің артқандығын сезіне білуі, яғни үлкендер жағынан қамқорлыққа мұқтаждығының азайғандығын ескеру қажет. Киініп-шешіну, тамақтану, жуыну уақытының қысқаруы есебінен бала еңбегі мен ойынына, қимыл-қозғалыс қызметін дамытуға, өз бетінше көркемдік шығармашылықпен айналысуға бөлінетін уақыт мөлшері артады. Осыған орай ересек топта ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінің түрлерін жүргізу уақытының көлемі артып, берілетін бағдарламалық материалдар күрделене түседі. Күрделі мазмұнды материалдарды меңгерту барысындағы ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті (сауат ашу, математика, тіл дамыту) күннің бірінші жартысында жүргізіледі. Себебі, бала бұл уақытта мейлінше сергек, әрі белсенді болады. Оқу материалын балаға ойын арқылы жеткізіп, оны жалықтырып алмас үшін дер кезінде сергіту жаттығуларын жасату керек. Сонымен қатар, баланың жас ерекшелігіне сай, тиімді әдіс-тәсілдерді қолдану керек.
Баланың эстетикалық танымын дамыту мақсатында көркем шығармашылық әрекеттерді (драмалық ойындар, әртүрлі көріністерді сахналау, бейнелеу өнері) түрлендіріп ұйымдастыру қажет.
Оқу мен ойын әрекеттерін де баланы жалықтырмайтындай тартымды, мейлінше түрлендіріп ұйымдастырған жөн. Өйткені осы әрекеттер арқылы бала жаңа ұғымдармен танысады, өзіне таныс емес заттардың қызметі мен оларды қолдану тәсілдерін меңгереді. Сондықтан да тәрбиешінің алдында баланың шығармашылығын, дербестігін, ерік-жігерін шыңдауға бағытталған түрлі ойындарды ұйымдастырып, оны дұрыс, тиімді тәсілдермен жүргізу міндеті тұр.
Ересектер тобынан бала үстел ойындарын ойнау, түрлі суреттерді қарап, суретті ойындардағы тапсырмаларды орындау, құрастыру мен мүсіндеу сияқты келешек оқушыға қажетті әрекет түрлерімен айналысуға деген қызығушылықпен шығуы қажет.
Бала әрекетінің жүйелі даму үлгісін көрсететін, бағдарлау мен әрекет кеңістігін ашатын, вариативтілігімен және баланың тікелей қатысуымен ерекшеленетін дамытушы орта құру - оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде өте маңызды рөл атқарады.
Пәндік дамыту ортасы балалардың бір-бірімен, үлкендермен қарым-қатынасын дамытуға бейімделіп жасалады. Сондықтан ол балалардың физиологиялық, әлеуметтік, эстетикалық және танымдық дамуын қамтамасыз етуге қолайлы, әрі ыңғайлы болуы қажет.
Топта еңбек әрекетінің әр түрін жүргізуге қолайлы жағдай жасалуы керек. Еңбек әрекеті арқылы баланың өз-өзіне қызмет ету дағдылары қалыптасады. Осы мақсатта әр түрлі еңбек әрекеттерін ұйымдастыруға болады. Мәселен, шаруашылық-тұрмыстық еңбек пен табиғат аясындағы еңбек түрлерін жеке және ұжымдық тапсырмалар мен кезекшілік түрінде ұйымдастырған жөн. Еңбек ету барысында балалардың жұмысын мадақтап отыру арқылы оны жігерлендіріп, еңбек етуге қызығушылығын арттырып отыру қажет.
Балаларды дамыту мен тәрбиелеуде нәтижеге жету үшін педагог пен ата-аналардың бірлесіп жұмыс жасауы маңызды рөл атқарады. Тәрбиеші балаға қатысты мәселелерді бірігіп шешу мақсатында ата-аналармен ынтымақтастық қатынас орнатып, оларды топтың өмірі мен қызметін ұйымдастыруға белсенді қатыстырып отыруы керек.
Толыққанды үйлесімді даму үшін балалар үлкендердің назарының, мейірімді және мазмұнды қарым-қатынастың қажеттілігіне мұқтаж болып қана қоймайды, сонымен бірге баланың алған тәжірибесін бекітуді қамтамасыз ететіндей заттық ортаны да қажететеді.Әрбіріс-әрекетқандайдабі рсұраныстықанағаттандыруға қызмет етеді (өмірлік, танымдық, қоғамдық). Бұл үшін балағақызықты мақсатыбаробъектілеркерек(басқатыру ойындары,кедергілержолағы, компьютерлік дидактикалық бағдарлама және т.с.с.). Дамытушы орталардыңбастыбелгісіоныңпроблемал ылығыболыптабылады, - деп көрсетеді М. Доналдсон[8]. Бала орта объектілерімен жұмыс істейді, бірқатар практикалық міндеттерді қояды және шешеді. Жақсы дамытушы ортада бірден табылмайтын ақпараттар толық болмайды, баладанізденісті,шығармашылықбелсен діліктіталапетеді.Дамуортасыжүйеліб олуыкерек,яғнибалалардыңжасына,іс-ә рекетмазмұнына, тәрбиелеу және оқыту мақсаттарына, жобалық мәдениеттің негізгі принциптеріне сай болуыкерек.
Мектеп жасына дейінгі балаларға жан-жақты тәрбие беруді екі топқа бөліп қарастыруға болады:
Бірінші тобы - жалпы, ол адамның қалыптасуының кезеңдерінде жалғасады. Екінші кезең бала дамуының мектепке дейінгі кезеңімен байланысты.
Ерекшеліктердің бірінші тобы.Мектеп жасына дейінгі баланың жағымды қасиеттерін, әдеттерін, білімі мен білігін тәрбиелеудің, үлкен адамдардың баланың айналасындағы өмірге, өзіне және басқа адамдарға қарым-қатынас жүйесін қалыптастырудыңбағыттылығы.
Тәрбие процесінің көпфакторлығы - тәрбие процесінде тәрбие үдерісінің күрделендіруге себеп болатын көптеген субъективтік және объективтік факторлардың кездесуі, Мектепке дейінгі тәрбиеге әлеуметтік сұраныс, қоғамның экономикалық, құқықтық, саяси даму деңгейі, педагогты кәсіби даярлау деңгейі, білім беру ортасы мен эмоционалдық климат, балалардың тәрбиеленгендік деңгейі, мектепке дейінгі мекеме саясаты, ата-аналардың педагогикалық сауаттылығы, отбасындағыахуал - факторлардыңжиыны,олардыңәрқайсысым ектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу процесіне және оның нәтижесіне өзінің ықпалынтигізеді.
Тәрбиенің үздіксіздігі - баланың күн тәртібіндегі барлық іс- әрекетінде жүретін процесс. Тәрбие стихиялы және мақсатты түрде балаөмірініңәрсәтіндеболыптұрады.Тә рбиелеупроцесіаяқталмайды. Оныңаяқталуышарттытүрде,белгілібіру ақытаралығындабаланыңжас кезеңінің аяқталуымен байланысты болады. Тәрбие процесінің мұндай шартты түрде аяқталуы оның сапасын бағалауда, тәрбиеленгендік нәтижелеріндиагностикалағанда,отбас ындажәнемектепкедейінгіме- кемеде тәрбие барысына түзету енгізгендемаңызды.
Тәрбие процесінің кешенділік сипаты өзара ықпалдас компоненттердіңкөптүрлілігін(мақсат тық,мазмұндық,процессуалдық) қамтиды, олар өзара ықпалдастық және өзара бағыну жағдайында болады:
* тәрбиенің мазмұндық элементтері (дене, ақыл-ой, әлеуметтік- адамгершілік, эстетикалық, еңбек, құқықтық, жыныстық, экологиялық ...);
* тәрбие процесінің құрылымдық компоненттері (мақсаттары, міндеттері, мазмұны, түрлері, әдістері, құралдары,нәтижелері);
* субъектілері - тәрбие процесіне қатысушылар (психологиялық, педагогикалық, ұйымдастырушылық, әдістемелік, материалдық- техникалық).
Балалар мен үлкендердің арасындағы кері байланысқа құрылған тәрбиенің екі жақты сипаты. Үлкендердің баланың тәрбиелілігі, тұлғалық ерекшеліктері жөнінде ақпараттары неғұрлым көп болса, солғұрлым тәрбие нәтижелі болады.
Тәрбие нәтижелерінің бір мағыналы еместігі және анықталмағандығы - бірдей жағдайда тұлғалық қасиеттері, әдет- ғұрыптары, тәрбиеленгендік дәрежелері, тәртібі әртүрлі балалар тәрбиеленеді. Екі бірдей жағдайда мүлдем әртүрлі нәтижелер болады, өйткені субъективті фактор әсер етеді.
Ерекшеліктердің екінші тобына мыналар жатады:
Мектепжасынадейінгібалалардыңтәрбие сіндегіүлкенадамдардың анықтаушы рөлі. Бұл жас кезеңінде үлкендер тәрбиелеушілік, оқытушылық, дамытушылық, бейімдеушілік, ұйымдастырушылық, үйлестірушілік және жинақтаушылық функцияларынорындайды.
Тәрбие нәтижелерін уақытымен созу - мектепке дейінгі кезеңде тәрбиелеу негіздері салынады да, келесі жас кезеңдерінде дамып, тереңдеп, кеңейеді және тұлғаның тәрбиеленгендігіне дейін өсіп жетіледі.
Мектеп жасына дейінгі баланың тәртібі мен іс-әрекеті тікелей сезіммен, эмоциямен, ниеттенуімен реттеледі.
Үлкен адамдар тарапынан баланың тұлғалық қасиеттерін жағымды бағалаудың, істерін мақұлдаудың ерекше маңыздылығы.
Үнемі көрнекілікке сүйенудің, мектеп жасына дейінгі баланың тәрбиесінде жағымды практикалық өнегенің қажеттілігі.
Қалыптасқан қасиеттердің, әдептердің, біліктің тұрақсыздығы, ұдайы қайталап отырудың, бекітудің, өмірдің түрлі жағдаяттарында қолданудың қажеттілігі.
Мектепжасынадейінгібалатәрбиесініңб ірқатарфизиологиялық жәнепсихологиялықфакторларғатәуелді лігін,отбасындажәнемектепке дейінгі мекемеде тәрбие процесін құрғанда және ұйымдастырғанда оларды ескеруқажет:
баланың тез шаршауы, жүйке жасаушаларыныңқажығандығы;
зейіні мен қабылдауыныңтұрақсыздығы;
мектепке дейінгі ересек жасқа қарай ұлғаятын психикалық процестердің еріктілік деңгейінің жоғарыеместігі;
сезімді ояту процестерінің тежеу процестерінен басымболуы;
психиканың қатты иілгіштігі, балалардың жоғары эмоционалдығы, айналасындағылардықабылдағыштығы;
ойлау типінің көрнекі-бейнеліболуы;
шапшаң меңгеру және сонымен бірге қалыптасқан білік, дағдылардың, тәртіп әдеттерінің берікеместігі;
ұдайы жаңаны танып білуге және меңгеругеұмтылу, білім
құмарлық;
тұлғаның сапаларын, қасиеттерін тәрбиелеудің сензитивтілігі, тәртіп және қарым-қатынас нормаларын бойына сіңіру, баланың жеке тұлғалық қасиеттерінқалыптастыру;
ойын мектеп жасына дейінгі бала іс-әрекетінің жетекші түрі болады, онда тұлғаның жаңадан пайда болған қасиеттері, білімі, са- пасы, қарым-қатынасы, білігі, қабілеттері оңтайлы және табиғи түрде қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінің біз атаған ерекшеліктерін білу аса маңызды және оны тәрбие процесін жоспарлағанда, құрғанда, ұйымдастырғанда және оның нәтижелерін бағалағанда ескеру қажет.
Балабақшалардағы тәрбиешінің негізгі міндеттері - балаларды үлкенді тыңдай білуге үйрету. Балабақшадағы басым көпшілік уақытта тәрбиелік мәнерге және өмірлік рәсімдермен таныстыруға назар аударылады. Балалар жапон тіліндегі ең жақсы сөздерді, әдіптілік, мейірімділік, қайырымдылық үйреніп, қатал ескертулер жасалмайды. Мектепке дейінгі білім берудің жапондық жүйесі нақты бір теорияны ұстанбайды: неғұрлым жақсы жетістіктер, сәтті модельдер, тиімді әдістер басшылыққа алынады; сонымен бірге дәстүрлі құндылықтар басым болып қалады.
Мектепке дейінгі мекемелердің алдына мынандай міндеттер қойылды:
балаға әлеуметтік мінез-құлық дағдыларын меңгеруде ересектер мен балаларда жақсы қарым-қатынас орнатуға көмектесу;
табиғатқа құрмет сезімін тәрбиелеу;
салауатты өмір дағдыларын меңгеруге көмектесу;
ата-аналарға баланы еркелетпей, басқа балалармен ынтымақтастыққа қабілетті етіп тәрбиелеуге көмектесу;
барлық балаларға бірдей жағдай жасау;
шыдымдылық пен төзімділік тәрбиелеу;
басқаларға тәуелді болу және оларды түсіну біліктілігін қалыптастыру.
Арнайы ұйымдастырылған орта іс-әрекетке белсенділік әсерін көрсетуге,өздігіненоқуғаықпалетуге, түрлііс-әрекетсубъектісіретінде баланың қалыптасуын жетілдіруге, аяғынан тұруды қамтамасыз етуге, өз іс-қимылын еркін таңдай және бағыттай білуге қабілетті. Мұндай ортаөзәлеуетінкөрсетіпбағалайбілуге мүмкіндікбереді,мақсаттылық пен бағыттылықты, жинақылықты, өз ісі мен әрекетініңнәтижелері үшінжауапкершіліктіқалыптастырады,ш ығармашылыққабілеттіашады, дамудың қазіргі сәтіндегі мүдделер мен сұраныстарға қарай әрекет етуге мүмкіндік туғызады. Түрлі іс-әрекеттерге қатыстыру, түрлі материалдармен таныстыру, өз инициативасымен бос кезінде, педагог шектемеген уақыт көптеген тәртіптік проблемаларды шешеді, жанұя мен балаға мектепке дейінгі мекемеде уақытының мазмұнды өтуіне кепілдікбереді.
1.2 Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиетін дамытудың мәні
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани тәрбие беру. Құнда қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған бұтақ кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондақтан баланың бойына жастайынан мейірімділік, ізгілік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен тәрбиешілір шешуші рөл атқарады. Адамгершілік тәрбие беру - екі жақты процесс.
Адамгершілік адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып, әрбір дәуірдің өзіндік қайшылықтарымен бірге қайнасып жетіледі. Сондықтан да адамгершілік мәнін абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелігімен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамгершілік тәрбие оқу-тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни оқыту, білім беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады.
Адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген күнінен басталады. Мектепке дейінгі жаста баланың бастапқы адамгершілік сезімдері мен ұғымдары, мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады[9]. Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтары келешекте ересек адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынастарында көзге түседі.Адамгершілік педагогикада тәрбие алға қойылған мақсатқа әкелуі тиіс тәрбиешімен тәрбиеленушінің арасындағы тиімді ынтымактастық процессі. Мақсат - бұл адам әрекеті жетуге бағытталған нәтиженің идеалы. Мақсат міндеттерде нақтыланды. Тәрбиелеу идеалдарын анықтаған кезде жаңа қоғамға, жаңа реалииге бейімделген адам идеалын тірек етеді. Мақсаттарға бәрі де бағынады: мазмұн, формалар, тәрбиелеу әдістері. Тәрбиелеу мақсатын түсіну оны іске асыру үшін технологияларды мүмкіндік туғызады. Мақсат - жан-жақты келісті дамыған тұлғаны тәрбиелеу ҚР Білім беру туралызаңында бекітілген:
:: тәрбилеу процессінің мазмұнын анықтауды;
:: тәрбиелеу нәтижесін шарттайды;
:: педагог әрекетінің өлшемі болып қызмет атқарады;
:: тәрбиелеу жүйесін толығымен анықтайды.
Тәрбиелеудің жалпы (барлық адамдарға бағытталған) және жеке (жеке адам үшін) мақсаттары бар.
Мақсатты қою процессінде психологиялық-педагогикалық диагностика тек жеке әрекет ретіңде емес, сонымен қатар оқыту-тәрбиелеу процессінің құрамы ретінде де маңызды рөл атқарады. Тұлғаны зерттеудің әртүрлі әдістерін және олардан тұлға мен үжымды зерттеу бағдарламаларын қүра білу керек [10].
Тәрбиелеу міндеттерін шешу тұлға мәдениетінің негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Адамгершілік тәрбиесі-бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал ету.
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
1)ізгілік сана қалыптастыру;
2)инабаттылық сезімдер тәрбиелеу және дамыту;
3)адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдыларын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы:
адам және қоғам байланысын қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру;тұрақты адамгершіліксезімдер мен сапалар орнықтыру;
адамның басқалармен қатынасындағы жоғары мәдениет пен адамгершілік әдеттерді бекіту.
Қазіргі уақытта адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам құндылығын жоғарылату қажеттілігінен көптеген өзгерістерге бет бұрды.Осыдан әрбір балаға төмендегі проблемалардың маңыздылығын түсіндіру лазым:
1.адамға ең қымбат-өмір;
2.балалар-өмір жалғасы;
3.тәртіптілікпен байланысқан еркіндік;
4.отансүйгіштік;
5.ұлтжандылық;
6.интернационализм;
7.борыш, ар, намыс, ождан, тәртіп сақтау, кішіпейілдік және т.б.
Мораль-адам санасының формасы және адамзат мәдениетінің бөлігі. Мораль принциптерін, нормасы мен мәнін түсінуден тәрбиеленушілер өздерінің және басқа адамдардың қылықтарын дұрыс бағалауға үйренеді. Адамгершілік жағынан тұрақталған тұлға моральдық нормалардың шындығына сенімді болады, оларды орындау қажеттілігін мойындайды. Бірақ, адамгершілік нормаларды білу, түсіну наным-сенімдер бекуін өзінше қамтамасыз ете алмайды, тек-олардың қалыптасуына қажетті алғышарттар ғана болып есептеледі.
Әлеуметтік-адамгершілік тәрбиенің міндеттері - адамгершілік қасиеттерін, үлкен адамдармен және балалармен өзара қарым-қатынас орната білу қабілетін дамыту; сезімі мен істеген амалдарын үйлесімде көрсете білу және басқару; тәртіп мәдениетін тәрбиелеу, адамгершілік сана (талдау және бағалау) қалыптастыру; әлеуметтік тұрғыда негізделгенадамгершілікнормаларынме ңгеру,басқаадамдарға,өмірге оң эмоционалдық қатынасорнату.
Адамгершілік білімдер баланың өмір тәжірибесіне өтіп,ой толғанысына еніп, тәрбиеленушілердің өзіндік талқы сарабына түскен болса ғана адамгершілік нанымдар дәрежесіне көтеріледі.
Адамгершілік қажеттіктің көмегімен ізгілік мораль негізі - еркін таңдау мүмкіндігі туады. Әдет-қылықтар жүйесі адамгершілік әдеттерді қалыптастырады. Әдеттерден адамгершілік қылықтарды қалау тұрақты қажеттілікке айналады. Әдеттер қарапайым (қарым-қатынас ережесі, жүріп-тұру мәдениеті, тәртіп) және күрделі болады (еңбекке дайындық және оны қажетсіну).
Балабақша тәжірибесінде тексерілген келесі ережелерді негізгі алған жөн:
1.Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін күреске айналмауы тиіс. Тәрбие күрес емес, күнделікті күрделі жұмыстан тұратын ұзақ маңдай тер ісі.
2.Баланың ізділікті қасиеттері өмір қажетінсіз қалыптаспайды.
3.Баланы жақсылық жасауға ынталандыратын жағдайлар туындату қажет.
4.Бірнеше әдетті қатар бір мезетте дамытуға болмайды, баланың жаңа нормалар мен ережелерді қабылдауға дайындығын ескерген жөн:жаман қылықтары болса, одан арылуы тиіс, олардың жақсы не келеңсіз екенін түсіндіру қажет.
5.Жоғары адамгершілік қасиет қарапайым, жәй-нәрселерге негізделеді. Гуманизм,сыйластық, қылық мәдениеті дағдыларын дамытпай,адамды мейірімділікке тәрбиелеуге болмайды:сыпайылық, есіркеушілік, сөйлеу мәнері, мейір белгілері.
6.Ұжымдық, азаматтық тәртіпті түсіну сияқты адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу үшін арнайы әдеттерді ұгыну керек:басқаларға қамқорлық, адамды түсіну, өзінің згоистік сезімін тежеу, ұжым талабын орындау,қауым алдындағы міндеттер, өз ісі мен сөзіне жауап беру т.б.
7.Мораль арқылы жаман әдеттерді айыра білу: өте қатты сөйлеу, басқалар сөзін бөлу және тыңдамау, тырнақ тістеу, қол сілдеу т.б.
Арнайы мысалдар арқылы жастарға бір қарағанда еленбес әдеттердің салдарынан болашақ өз өміріне келетін зиянды түсіндіре әрі нақты көрсете білуі керек.
Сұлулыққа тәрбиелемей тұрып жақсы ниеттегі адамгершілігі бар, шығармашылық пен жұмыс істейтін адамды қалыптастыру мүмкін емес. Сұлулық бала бойында қуаныш сияқты ең жақсы сезімдерді тудыра отырып, баланың белсенді түрде шығармашылық пен жұмыс істеуі мен денсаулығына оң ықпалын тигізеді. Бірақ бала мұның бәрін сезіну үшін сұлулықты өз көзі мен көріп, оны қабылдай білу керек.
Бала тәрбие арқылы, ересектердің өнегесі арқылы дүниені таниды, көруді, сезінуді, тыңдауды үйренеді. Тәрбиелеуші жақсы өнегені беруге неғұрлым қабілетті болсақ, балада соғұрлым көбірек үйренеді.
Баланың өміріндегі алғашқы қабылдаған қуанышты сәттер оның болашақтағы өміріне жағымды бағыт бере отырып, өмір бойы есінде қалады.
Адамгершілік тәрбие ұғымының негізінде мораль мен адамгершілік терминдері жатыр.Мораль-бұл адамдар арасындағы қоғамдық сана мен қарым-қатынастың дәстүрлі мазмұндық нысаны. Мораль қоғамдық қатынастардың сипатымен анықталады. Оның ішінде жалпы қабылданған нормалар, ережелер, заңдар, өсиеттер, бала кезінен өсіп келе жатқан адамға әсер ететін тыйымдар бар.
Мораль баланың қоғамдық өмір жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етеді, оны жалпы қабылданған нормалар мен мінез-құлық ережелері шеңберінде ұстап қалады [11].
Адамгершілік-бұл моралдың синонимі болып табылатын ұғым. Бірақ мораль сананың нысаны ретінде қарастырылады, ал адамгершілік-бұл әдет-ғұрып, практикалық іс-әрекет саласы.
Адамгершілік-бұл мінез-құлықтың қолданыстағы нормаларын, ережелері мен принциптерін ерікті түрде сақтауды қамтамасыз ететін жеке тұлғаның ажырамас жағы. Ол Отанға, қоғамға, ұжымға және жеке адамдарға, өзіне, еңбекке және еңбек нәтижелеріне қатысты көрініс табады [12].
Адамгершілік тұлғаның қасиеті туа біткен емес,оның қалыптасуы балалық шақта, арнайы ұйымдастырылған даму жағдайында басталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық энциклопедиясында адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: Адамгершілік - адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтын әртүрлі жағымды тұстары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап көрсетуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық, ізеттілік пен кішіпейілдік, әділдік, қанағатшылық, тағы басқалар.
Баланың алғашқы адамгершілік түсініктерін аңғарып, мінез-құлқы мен тәртібін қалыптастыруда мектепке дейінгі шақ - ең жауапты кезең. Балалар үй ішіндегі жақындарымен қарым-қатынасында, оқу-тәрбие ісінде, тікелей өмір тәжірибесінде ненің жақсы ненің жаман екенін үлкендер тарапынан берлген баға арқылы байқайды.
Балалардың мінез-құлқы мен тәртібін тәрбиелеу үшін бағдарламалық тәрбие міндеттеріне, олардың күші мен мүмкіндігімен сәйкестендірілген қолайлы жағдай тудыруға назар аудару қажет. Балабақшадағы заттарды пайдалану мен оларды күтіп ұстаудың, сақтаудың берік тәртібі, өзін қоршаған ортаның ұйымдастырылған өмір ағымы, айналадағы заттардың реттілігі болуы керек.
Балабақшадағы ұйымшылдық, реттілік, тәртіптілік оларды жақсы дағдыларға тез қалыптастырады. Себебі, балалардың тәтібіне педагогикалық әсер ету ғана емес, өзін қоршаған ортаның жинақылығы, балабақшадағы жұмыстың дұрыс жолға қойылуы да тиімді әсер етеді.
Баланың тәртібіне белгілі талаптар қою олардың орындалуын бақылаумен ұштасады. Бақылаудың әлсіреуі балаға тәртіп бұздырады. Талап пен бақылау тәрбиешінің берген бағасы арқылы бекітіледі, ол балалардың іс-әрекетінің қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін тануға, тәртіп ережелерін игеруге мүмкіндік жасайды.
Мектепке дейінгі жылдарда бала ересектердің жетекшілігімен жақын адамдарымен, құрдастарымен, заттармен, табиғатпен қарым-қатынас жасаудың, тәлім-тәрбие алудың бастапқы тәжірибесіне ие болады. Балалардың іс-әрекеттерін басқара отырып, тәрбиеші олардың бойында Отанын сүю, айналадағыларға ықыласпен қарау, шамасы келгенше оларға көмектесуге ұмтылу, дербес іс-әрекетте белсенділік және белгілі бір іске бастама (инициатива) көрсету сияқты адамның маңызды сипаттарын қалыптастырады. Дұрыс тәрбие балаларда теріс тәжірибе көбеюіне жол бермейді, баланың адамгершілік сапасының қалыптасуына қолайсыз әсер ететін мінез-құлықтағы теріс дағдылар мен әдеттердің дамуына кедергі жасайды.
Үлкендермен қарым-қатынас жасау процесінде оларға үйір болу, оларды жақсы көру сезімі, олардың нұсқауларына сай әрекет жасауға, оларды қуантуға, жақын адамдарын ренжітетін қылықтар жасамауға ұмтылу пайда болады. Бала өзінің тентектік, қателік жасаған кездегі реніші немесе наразылықты көргенде толқуды бастан кешіреді, ал өзінің жақсы қылықтарына жылы шыраймен қараса оған қуанып, жақын адамдарының ризашылдық білдіруінен рақат алады. Эмоциялық әсерлену: жақсы қылықтарына, үлкендердің мақтауына риза болу, өзінің орынсыз қылықтарынан: үлкендердің ескертуінен, наразылығынан ұялады, қапалану, уайым жеу оның адамгершілік сезімдерін қалыптастырудың негізіне айналады. Мектепке дейінгі шақта балада қайырымдылық, жанашырлық, қуанышқа ортақтасу сезімдері қалыптасады. Сезім балаларды белсенді іс-әрекетке: көмек көрсетуге, қамқорлық жасауға, көңіл аударуға, жұбатуға, қуантуға итермелейді. Патриоттық сезімге: туған өлкесін, Отанын сүюге, басқа ұлттардың адамдарын құрметтеуге тәрбиелеудің ерекше маңызы бар. Мектепке дейінгі балалардың ерекшелігі еліктеу қабілеттілігінің айқын көрінуі болып табылады. Тәрбиеші балаларда үлкендерге құрмет көрсетуді, өз қатарларымен дұрыс қарым-қатынас жасауды, заттарға ұқыпты қарауды білдіретін сан алуан мінез-құлық дағдыларын қалыптастырады.
Бала ата-ананың қамқорлығы мен махаббатына, олардың қарым-қатынасы мен еркеліктеріне мұқтаж. Ата-ананың балаға деген махаббаты мен олардың қамқорлығы баланың да жауапты үн қатуын шақырады, бала ата-ананың сөзіне құлақ салып, тәрбиелі болып өседі. Егер бала махаббат пен қамқормен бөленсе, ол өзінің қандай екеніне қарамастан жақсы көретінін, өзгелер үшін қажетті де, сүйікті жан екенін түсінсе, ол өзін қорғанған, біреуге қажеттілігін түсінеді. Осының бәрі оның мейірбан болып өсуіне жақсы ықпалын тигізеді.
Адамгершілік тәрбиесінің маңызды заңдылығы балаларды ұжымда тәрбиелеу заңдылығы. Ұжым - бұл баланың жеке басын қоғамдық бағытта қалыптастыру мектебі. Мұнда оның жеке қасиеті, қабілеттілігі және адамгершілік сапалары неғұрлым айқын көрінеді. Адамның адамгершілік тазалығы ең алдымен оның әрекетінде көрініс табады. Ұжымда бала өзінің білімін, айналадағы дүниеге, іс-әрекетке көзқарасын: көмек көрсетуге, нәтиже шығаруға, құрбыларына қамқорлық жасауға, рахымдылыққа, қарапайымдылыққа, еңбек етуге ұмтылуын көрсете алады. Ұжымда тәрбиелеу заңдылығы тәрбиешілерді әр баланың мінез-құлқына ізгі ықпал жасауы үшін балаларды бірлесіп қызмет жүргізудің алуан түрлеріне біріктіруді міндеттейді. Бұл заңдылықты іс жүзінде қолдану тәрбиешінің мейірімділікті балалардың жеке ерекшеліктерін, адамгершілік тәжірибесін, дамуы мен мүмкіншіліктерін ескере отырып талап қоя білумен ұштастыра білуінен көрінеді. Мұның өзі олардың ұсыныстарын, идеялары мен ұмтылыстарын басып тастамай, адамгершілік мінез-құлықтың, тәртіптіліктің негізін қалыптастыруға, топта орнатылған тәртіпті құрметтеуге мүмкіндік береді. Өз кезінде тәрбиешіден ұстамдылық, шыдамдылық, орынды қатаңдық, тәрбиеленушілерге құрметпен қараушылық талап етіледі. Сезімге, санаға және мінез-құлыққа ықпал жасау бірлігі заңдылығы жеке адам дамуы үдерісінің біртұтастығы ұғымынан туады. Ол адамгершілік тәрбие құралдары мен әдістерін таңдап алуда кешенді қатынасты талап етеді. Тәрбиелік ықпал жасаудың мазмұнын белгілей отырып, ол балада эмоциялық әсер тудыра ма, түсінікті бола ма, айналадағы өмір құбылыстары туралы белгілі бір ұғымдарды, сондай-ақ іс-әрекет түрткілерін қалыптастыра ма, саналы мінез-құлыққа тәрбиелей ме деген мәселелерді ескерген жөн. Балалар бақшасында және жанұяда балаға қойылатын талаптардың жүйелілігі, бірізділігі және бірлігі мінез-құлық дағдыларын бекем меңгеруді, баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің нақты міндеттері:
1) балалардың Отанға деген, үй-ішіне, жақындарына, құрбы - достарына деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу.;
2) адамгершілік ережелеріне сай балалардың мінез-құлқын, тәртібін, мәдениетін, жақсы әдетімен дағдысын қалыптастыру;
3) балалардың адамгершілік түсініктері мен қасиеттерін тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесі барлық тәрбие жүйесіндегі негізгі тәрбиенің көзі болып табылады. Адамгершіліксіз табиғатты, қоршаған ортаны, адамдар арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру мүмкін емес. Мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі өлең, сурет, әңгімелер пайдалану, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстіндегі этикалық қарым-қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады [13].
Психологияның басқа да көптеген салаларында сияқты, әр түрлі теорияларды жақтаушылар адамгершілік дамудың әртүрлі түсіндірмелерін береді:
1. Әлеуметтік оқыту теориясы баланың адамгершілік дамуын ересек адамдардың іс-әрекетін тікелей нығайту және бақылау нәтижесінде қалыптасатын моральдық тұрғыдан қолайлы мінез-құлық түрлерін қалыптастыру терминдерінде қарастырады.
2. Психоанализ теориясы: Эдипов кешені мен электр кешені нәтижесінде балалар сол жыныстың ата-анасымен және олардың өмірлік құндылықтарын өзінің Супер-Эго-да сәйкестендіреді. Супер-Эго бір мезгілде бағыттаушы рөлін және ар-ождан дауысын атқарады, тұлғаны әлеуметтік қолайлы мінез-құлыққа бағыттайды және оны билік пен жазалау мүмкіндігін бейнелейтін адамдармен қақтығыстардан ұстап тұрады.
3. Когнитивті даму теориялары (мысалы, Кольберг теориясы) адамгершілік дамуды моральдік дилеммалар туралы балалардың пайымдау тәсілінің көрінісі ретінде қарастырады [14].
Бүшінгі таңда жас ұрпаққа ғылым білім берумен шектелу жеткіліксіз, оларды адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру керек.
Адамгершілік тәрбие мәселелері көптеген педагог ғалымдардың Я.А. Коменский, И.Г. Гербарт, А.Н. Кочетов, А.С. Макаренко тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған болатын. Бүгінде, ұрпақ тәрбиесі бүгінгі күннің өзекті тақырыбына айналып отыр және де бұл мәселенің шешімін табудың мүмкіндіктері қарастырылып жатыр. Білім беру және тәрбие саласындағы маңызды өзгерістердің іске асырылуын қатаң бақылау көзделуде. Бұл тұрғыда өткен кезеңнің тәлім-тәрбие мәселелерінің тарихын зерттеуге үлес қосқан отандық ғалымдар да аз емес. Мәселен, қазақтың педагогикалық ой-пікірін ғылыми жүйеге келтіріп, бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалануда белгілі ғалымдар Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, К. Құнантаева, А. Ильясова, Қ. Сейталиев т.б аса зор еңбек сіңірді [15].
Өз зетрреулерінде ғалым зерттеушілер адамгершілік тәрбие берудің мақсаттарын, қағидаларын жүзеге асырудың жолдарын жан-жақты анықтап негіздеуге талпынған. Я.А. Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі билеу, кішіпейілдік, сыпайылық, ізгілікі жауапкершілік салаларды тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп тәртібі жөнінде терең мәнді пікірлер айтқан.
Әл-Фараби Адам өз өмірінің қожасы, сондықтан өз бағытын өзі жасауы керек. Ол не нәрсеге де ұқыптлықпен қарап жиған-тергенін орынсыз шашпай, кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсат-мүдделері жөнінде достарымен ғана бөлісіп отыруы керек. Осылайша өмір сүрген адамның ар-ожданы таза болады[16] деген.
Абай адамгершілік, әдептілік нормалары жайында көптеген пікірлер қалдырды. Оның бірінші қоятын талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы қылықты, әділетшіл, шыншыл болу. Әдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсақ, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер мен әдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады. Абайдың қоятын екінші талабы - тұрақтылық, Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты болсын дейді. Үшінші талабы әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті - дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі. Ақын мейірімділік қасиетке терең мән береді (төртінші қара сөзі).
Жеткіншек ұрпақты тәрбиелеуге қажетті негізгі адамгершілік қасиет, С. Көбеевтің пікірінше, ұлтжандылық болып табылады. Туған елін сүю сезімі туа біткен сезім болып табылмайды, оны адамға табиған тарту етпейді. Елжандылықты қоған мен жекелеген адамдар бойға сіңіріп, дамытып, тиісті деңгейге көтереді. Отбасы мен мектеп жастарды асқақ елжандылық сезімге тәрбиелеуге тиіс - деді ол. С. Кобеев баланың өз Отаны үшін қажетті азамат болып қалыптасуында ата-ананың алатын орны мен атқаратын мәнін зор бағалап, отансүйгіштік тәрбие негізі ана тілі екенін терең ұғындыра білді[17].
Тұлғаның адамгершілік даму мәселесін қарастыру кезінде ресейлік психологтардың көзқарасы ерекше қызығушылық тудырады.
Л. С. Выготский адамгершілік дамудың нәтижесі оның басталуына дейін қоршаған әлеуметтік ортада кейбір идеалды форма түрінде бар деп айтады. Осыған сәйкес әлеуметтік орта жеке тұлғаның адамгершілік дамуының шарты ретінде ғана емес, оның көзі ретінде де түсіндіріледі,ал адамгершілік дамуының өзі осы үлгілерді меңгеру процесінде жүзеге асырылады. Ол адамгершілік нормаларда, принциптерде, идеалдарда, дәстүрлерде, нақты адамдардың тиісті мінез-құлқында, олардың қасиеттерінде, әдеби шығармалардың кейіпкерлерінде және т. б. ұсынылған үлгілерді дәйекті түрде меңгеруді көздейді.
Атақты педагог Сухомлинский; Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани азық [18], деп атап көрсеткен.
В. М. Мясищевтің қарым-қатынас теориясына сәйкес, қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылған тұлға, оның ортасында табиғатқа, қоғамдық және жеке меншікке, адамдарға, еңбекке деген үстемдік қарым-қатынас түрінде объективтелген, оларды біртіндеп сіңіреді және олар жеке тұлғаның өз қарым-қатынасына айналады.
Л. И. Божович тұлғаның адамгершілік қалыптасу мәселесін қарастыра отырып, оның әлеуметтік және психикалық дамуымен байланысты оқшауланған процесс емес екенін дәлелдейді. Автордың пікірі бойынша, мінез-құлықтың адамгершілік нормаларын қалыптастыру процесіне екі көзқарас бар, ол біріншіден, сыртқы берілген ойлау және мінез-құлықтың және олардың ішкі психикалық процестерге айналуының қарама-қарсы нәтижесі ретінде; екіншіден, адамгершілік дамудың бір сапалық өзіндік формаларын басқаға, анағұрлым жетілдірілген (заңды) айналдыру ретінде[19].
Баланың адамгершілік дамуы жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
5
1
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН ЖАН-ЖАҚТЫ ДАМЫТУ АСПЕКТІЛЕРІ
8
1.1
Мектеп жасына дейінгі балаға жан - жақты тәрбие беру барысы
8
1.2
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиетін дамытудың жолдары
13
2
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТІН СЮЖЕТТІК-РӨЛДІК ОЙЫН АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДАҒЫ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ
25
2.1
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиеттерін дамытудағы сюжеттік-рөлдік ойынның әсері
25
2.2
Баланың адамгершілік сезімін дамытудағы сюжеттік-рөлдік ойын технологиялары арқылы тәжірибелік жұмыстардың нәтижесіне талдау жасау
33
ҚОРЫТЫНДЫ
44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
46
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев ұсынған Қазақстан-2050 стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастығымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі айтылған[1].
Мектепке дейінгі кезең адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру үшін қолайлы кезең болып табылады. Осы жаста балада: адамның сипатына және оның одан арғы өміріне әсер етуі мүмкін адамгершілік мінез-құлық, адамгершілік сана және адамгершілік уайымдау; жақсы деген не және жаман деген не деген ұғымдар мен түсініктер қалыптасады.
Даму процесінде тұлға белгілі бір қоғамдық әсерлерге ерекше ашықтық және оларды қабылдауға ішкі дайындық кезеңдерінен өтеді. Әр түрлі әлеуметтік-адамгершілік, рухани және педагогикалық әсерлер мен оларды қабылдауға дайындық кезеңі мектепке дейінгі балалық шақ, әсіресе, өмірдің 5 және 7 жыл аралығындағы кезең болып табылады. Бұл кезең мектепке дейінгі даярлықты қалыптастыру үшін неғұрлым қолайлы болып табылады, ал осы жастағы балаларда адамгершілік таңдауды жүзеге асыру қабілеті сана-сезімнің дамып келе жатқан адамгершілік-бағалау қызметі негізінде қалыптасады және олардың мақұлдау мен мойындаудағы қажеттілігіне байланысты. Бұл қабілеттілікті дамытудың іргетасына мектепке дейінгі баланың дамып келе жатқан дербестігі және оның мінез-құлықтың әлеуметтік моральдық эталондарын өз еркімен ұстану ниеті жатады.
Балалардың адамгершілік тәрбиесі проблемаларын зерттеуге көптеген тәсілдерге қарамастан, олардың адамгершілік санасы бастауларының қалыптасуы мен дамуының тетіктері жеткіліксіз айқындалмаған күйінде қалып отыр, оның мазмұны мен қалыптасу технологиясын жетілдіру үшін ресурстар толық көлемде анықталмады. Сондай-ақ тиісті педагогикалық жұмыс процесінде балаларға жеке көзқарасты жүзеге асыру мүмкіндіктері мен ерекшеліктері жеткілікті зерттелмеген және анықталмаған.
Жалпы тақырыптық зерттеу алаңынан ойын арқылы заманауи мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесі мәселесін шешу МДҰ-дағы балалармен педагогикалық жұмыстың жолдарын, құралдарын, мүмкіндіктерін және ерекшелігін терең ұғынуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы балаларды сюжеттік-рөлдік ойын арқылы жағымды қарым-қатынасқа тәрбиелеу болып табылады.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілік тәрбие үдерісінде сюжеттік-рөлдік ойындарды қолдану жолдарын айқындап көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Балалардың тұлға болып қалыптасуындағы адамгершілік тәрбиенің мәнін талдау, саралау.
2. Мектепке дейінгі баланың қарым-қатынасын қалыптастырудағы сюжеттік-рөлдік ойын және оның тәрбиелік мәнін сипаттау;
3. Мектепке дейінгі жастағы балалардың жағымды қарым-қатынасын қалыптастыруға сюжеттік-рөлдік ойын ықпалының тиімділігін тәжірибе жолымен тексеру.
Ғылыми болжам:егермектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде әртүрлі сюжеттік-рөлдік ойындар қолданылса, онда адамгершілік тәрбиесінің деңгейі артатын еді.
Зерттеудің әдіснамалық негізін келесі тәсілдер құрады:
- аксиологиялық, оның шеңберінде адам қоғам құндылықтары мен қоғамдық дамудың өзіндік мәндерінің жиынтығында қаралады;
-баланың таным, қызмет және қарым-қатынас субъектісі позициясына ауысуын талап ететін жеке-іс-әрекет;
- халықтың дәстүрлі мәдениетін жалпыадамзаттық мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде қарастыратын мәдениеттану, бұл алдыңғы ұрпақтың рухани-құндылықты тәжірибесін шығармашылықпен меңгеруге мүмкіндік береді;
- тұлғаны тұтас зерделеуге және қалыптастыруға бағытталған жүйелі тәсіл;
- білім беру мекемесі мен жалпы социумның белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортасында (кеңістігінде) педагогикалық процесті (білім беруді) қарастыруды ұсынатын сфералық тәсіл.
Зерттеудің теориялық негізі: қоғам дамуының жоғары құндылығы ретінде жеке тұлға туралы теориялық ережелер; мектеп жасына дейінгі баланың бірегейлігі мен өзін - өзі бағалау идеясы; мектеп жасына дейінгі баланың әлеуетті мүмкіндіктері туралы ереже; детерминизм принципі, адам санасының бірлігі және жалпы педагогиканы түсінудегі іс-әрекет, А. В. Запорожец, С. Н. Подласный, В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде дамитын; мектепке дейінгі баланың адамгершілік дамуының мәнін ашатын идеялар мен тұжырымдамалар (С. А. Козлова, Я.) [2]; (Т. А. Владимирова, А. В. Запорожец, И. А. Княжева, Л. П. Стрелкова, С. А. Улитко және т. б.); адамгершілік қасиеттерді, қарым-қатынасты қалыптастырудағы түрлі қызмет түрлерінің мүмкіндіктері (Р. С. Буре, Л. В. Крайнова, В. Н. Давидович және т.б.); құрдастары тобындағы баланың жағдайы (Т. А. Репина, О. М. Гостюхина, С. Г. Якобсон және т. б.) [3]; баланың өз тәртібін реттеудегі нормалар мен ережелердің маңыздылығы (Т. П. Гаврилова, Т. И. және т. б.); мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу (С. В. Петерина, И. Н. Курочкина, В. Г. Нечаева және т. б.).
Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеу нәтижелерін бала бойында адамгершілік сезімді одан әрі жетілдіру барысында жүргізілетін сюжеттік-рөлдік ойындар ұйымдастыру барысында қолдану ұсынылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты, нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы құрылымы, әдіснамалық негізі, басты идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеулер нәтижелерінің дәйектілігі баяндалады.
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиетін жан- жақты дамыту аспектілері бөліміндемектеп жасына дейінгі балаға жан - жақты тәрбие беру барысы мен ересек топтағы балаға білім мен тәрбие беру жолдары қарастырылып, баланың тұлға болып қалыптасуындағы адамгершілік тәрбиенің әсері жайында мәселелер қамтылды.
Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік сезімін сюжеттік-рөлдік ойын арқылы дамытудағы зерттеу жұмыстары атты екінші бөлімде мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің мәні мен мектеп жасына дейінгі балаға сюжетті-рөлдік ойын арқылы тәрбие беру маңыздылығы айтылып, жүргізілген зерттеу жұмыстары ұсынылды.
Қорытындыда зерттеудің негізгі қағидалары, нәтижелері тұжырымдалады, ғылыми - әдістемелік ұсыныстар беріледі.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ДАМЫТУ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Мектеп жасына дейінгі балаға жан - жақты тәрбие беру барысы
Егеменді еліміздің болашағы жас жеткіншектеріміздің білім дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Қазіргі заманғы білім беру әлеуметтік құрылымның маңызды элементтерінің біріне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негізі балабақшада қаланатыны белгілі. Балабақшадан бастап балаларға білімнің қыры мен сырын жетік таныту, қабілеттерін шыңдау, адамгершілік қасиеттерін дарытып Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етіп тәрбиелеу - біздің міндетіміз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап балалардың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Мемлекет баланың жеке басына ешкiмнiң тиiспеуiн қамтамасыз етедi, оны тәнiн және жанын жәбiрлеуден, адамдық қадiр-қасиетiн қатыгездiкпен, дөрекiлiкпен қорлаудан, кемсiтуден, жыныстық қатынас сипатындағы әрекеттерден, баланы қылмыстық iс-әрекетке және қоғамға жат әрекеттер жасауға тартудан, және оны адам мен азаматтың Қазақстан Республикасының Конституциясында бекiтiлген құқықтары мен бостандығына қысым жасаудың өзге де түрлерiнен қорғауды жүзеге асырады [4].
Балалардың жан-жақты дамуына бағдар беруші - тәрбиеші. Балабақшадағы білімнің мемлекеттік стандартында балаларды ғылымдар негізімен таныстырып қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажетті тәрбие беріп, оны тәжірибеде қолдана білу үшін өздігінен жұмыс істеуге, адамгершілік мәдениетін қалыптастыру талап етіледі [5]. Бүгінгі заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерінің анықтауы бойынша балабақшадағы кезең баланың қай жағынан болса да ең қарқынды дамитын кезеңі.
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі балалардың бойында адамгершілік-ерік қасиеттерін: дербестік, ұйымшылдық, табандылық, жауапкершілік, тәртіптілікі тәрбиелеу өзекті міндет болып табылады.
Адамгершілік-еркі саласын қалыптастыру-бала тұлғасын жан-жақты тәрбиелеудің маңызды шарты. Мектепке дейінгі баланың адамгершілік-ерік тұрғысынан қалай тәрбиеленуіне оның мектепте табысты оқуы ғана емес, сонымен қатар өмірлік ұстанымның қалыптасуы да байланысты.
Ерте жастан бастап ерік-жігерлік қасиеттерді тәрбиелеудің маңыздылығын жете бағаламау ересектер мен балалардың дұрыс емес өзара қарым-қатынасын белгілеуге, ата-аналарының артық қамқорлығына алып келеді, бұл балалардың жалқаулық, дәрменсіздігіне, өз күштеріне сенімсіздігіне, өзін-өзі бағалауының төмендігіне, масылдық пен өзімшілдікке себеп болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасында: Жас жеткіншектер тәрбиесі еліміз қауіпсіздігінің негізін құрайтын басты стратегиялық міндеттер ретінде қаралуы тиіс [6]. Тәуелсіз Қазақстанның білім беру ұйымдарындағы тәрбие жұмысын реттейтін бірінші тұжырымдамалық құжат 1995 жылы қабылданған Мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу тұжырымдамасы болды. Онда тәрбие жұмыстарының мақсаты, ұстанымы, мазмұны мен тәсілдері қарастырылып, отбасының тәрбиелік потенциалы мен мектептің тәрбие жүйесіне аса мәнді көңіл бөлінді. Бұл құжат бүгінгі күні өзінің миссиясын орындады деп айта аламыз. Үздіксіз білім беру жүйесінде тәрбие мәселесінің бүгінгі жағдайына сай келетін білім алушыларды тәрбиелеудің жаңа тұжырымдамасын жасау қажеттілігі туып отыр, -делінген [7].
Жас ұрпақтың азамат болып қалыптасуы, оның шығармашылықпен дамуының түп тамыры тәрбиеден бастау алып ол Қазақстанның ертеңі мен ұлттық қауіпсіздігі, қоғамның құндылық бағдарлары жайлы сөз қозғағанда тәрбие проблемалары ерекше назар аударуды қажет етеді.
Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Мектепке дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті - ойын. Ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық қаблеті мен дарынын ұштайды.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың тіршілік әрекетін ұйымдастыру барысында жүргізілетін ойындар мен сабақтар балаларды дербестікке тәрбиелеуге негізделеді. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің түрлеріндегі режимдік кезеңінің үдерісінде үлкендермен, құрдастарымен мәдениетті қарым-қатынас жасауға әдеттендіру әрі қарай жалғаса береді.
Баланың денсаулығын нығайтуға, дене және ақыл-ой қызметінің жұмысын жақсартуға, жүйке жүйесін сақтауға бағытталған іс-шараларды балалар шаршап-шалдықпайтындай, жарақаттанып қалмайтындай, жалықпайтындай етіп ұйымдастыру керек. Сонымен қатар, осы кезеңде күн тәртібін сақтауды қамтамасыз ететін шаралар кешенін жүргізу, жеке бас гигиенасын сақтау, қоғамдық орында өзін-өзі ұстау тәртібі мен өз-өзіне қызмет жасау дағдыларын меңгерту өте маңызды.
Әртүрлі қозғалыс түрлеріне жаттықтыра отырып, балалардың оны түсініп, дұрыс, дәл орындауын қадағалау керек. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін арнайы ережелері бар қозғалыс ойындары ойнатылады.
Балалардың күнделікті өмір тұрмысын ұйымдастыру барысында өсіп келе жатқан балалардың дербестігінің, өзінің және құрбыларының өзін-өзі ұстау қабілеттерінің артқандығын сезіне білуі, яғни үлкендер жағынан қамқорлыққа мұқтаждығының азайғандығын ескеру қажет. Киініп-шешіну, тамақтану, жуыну уақытының қысқаруы есебінен бала еңбегі мен ойынына, қимыл-қозғалыс қызметін дамытуға, өз бетінше көркемдік шығармашылықпен айналысуға бөлінетін уақыт мөлшері артады. Осыған орай ересек топта ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінің түрлерін жүргізу уақытының көлемі артып, берілетін бағдарламалық материалдар күрделене түседі. Күрделі мазмұнды материалдарды меңгерту барысындағы ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті (сауат ашу, математика, тіл дамыту) күннің бірінші жартысында жүргізіледі. Себебі, бала бұл уақытта мейлінше сергек, әрі белсенді болады. Оқу материалын балаға ойын арқылы жеткізіп, оны жалықтырып алмас үшін дер кезінде сергіту жаттығуларын жасату керек. Сонымен қатар, баланың жас ерекшелігіне сай, тиімді әдіс-тәсілдерді қолдану керек.
Баланың эстетикалық танымын дамыту мақсатында көркем шығармашылық әрекеттерді (драмалық ойындар, әртүрлі көріністерді сахналау, бейнелеу өнері) түрлендіріп ұйымдастыру қажет.
Оқу мен ойын әрекеттерін де баланы жалықтырмайтындай тартымды, мейлінше түрлендіріп ұйымдастырған жөн. Өйткені осы әрекеттер арқылы бала жаңа ұғымдармен танысады, өзіне таныс емес заттардың қызметі мен оларды қолдану тәсілдерін меңгереді. Сондықтан да тәрбиешінің алдында баланың шығармашылығын, дербестігін, ерік-жігерін шыңдауға бағытталған түрлі ойындарды ұйымдастырып, оны дұрыс, тиімді тәсілдермен жүргізу міндеті тұр.
Ересектер тобынан бала үстел ойындарын ойнау, түрлі суреттерді қарап, суретті ойындардағы тапсырмаларды орындау, құрастыру мен мүсіндеу сияқты келешек оқушыға қажетті әрекет түрлерімен айналысуға деген қызығушылықпен шығуы қажет.
Бала әрекетінің жүйелі даму үлгісін көрсететін, бағдарлау мен әрекет кеңістігін ашатын, вариативтілігімен және баланың тікелей қатысуымен ерекшеленетін дамытушы орта құру - оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде өте маңызды рөл атқарады.
Пәндік дамыту ортасы балалардың бір-бірімен, үлкендермен қарым-қатынасын дамытуға бейімделіп жасалады. Сондықтан ол балалардың физиологиялық, әлеуметтік, эстетикалық және танымдық дамуын қамтамасыз етуге қолайлы, әрі ыңғайлы болуы қажет.
Топта еңбек әрекетінің әр түрін жүргізуге қолайлы жағдай жасалуы керек. Еңбек әрекеті арқылы баланың өз-өзіне қызмет ету дағдылары қалыптасады. Осы мақсатта әр түрлі еңбек әрекеттерін ұйымдастыруға болады. Мәселен, шаруашылық-тұрмыстық еңбек пен табиғат аясындағы еңбек түрлерін жеке және ұжымдық тапсырмалар мен кезекшілік түрінде ұйымдастырған жөн. Еңбек ету барысында балалардың жұмысын мадақтап отыру арқылы оны жігерлендіріп, еңбек етуге қызығушылығын арттырып отыру қажет.
Балаларды дамыту мен тәрбиелеуде нәтижеге жету үшін педагог пен ата-аналардың бірлесіп жұмыс жасауы маңызды рөл атқарады. Тәрбиеші балаға қатысты мәселелерді бірігіп шешу мақсатында ата-аналармен ынтымақтастық қатынас орнатып, оларды топтың өмірі мен қызметін ұйымдастыруға белсенді қатыстырып отыруы керек.
Толыққанды үйлесімді даму үшін балалар үлкендердің назарының, мейірімді және мазмұнды қарым-қатынастың қажеттілігіне мұқтаж болып қана қоймайды, сонымен бірге баланың алған тәжірибесін бекітуді қамтамасыз ететіндей заттық ортаны да қажететеді.Әрбіріс-әрекетқандайдабі рсұраныстықанағаттандыруға қызмет етеді (өмірлік, танымдық, қоғамдық). Бұл үшін балағақызықты мақсатыбаробъектілеркерек(басқатыру ойындары,кедергілержолағы, компьютерлік дидактикалық бағдарлама және т.с.с.). Дамытушы орталардыңбастыбелгісіоныңпроблемал ылығыболыптабылады, - деп көрсетеді М. Доналдсон[8]. Бала орта объектілерімен жұмыс істейді, бірқатар практикалық міндеттерді қояды және шешеді. Жақсы дамытушы ортада бірден табылмайтын ақпараттар толық болмайды, баладанізденісті,шығармашылықбелсен діліктіталапетеді.Дамуортасыжүйеліб олуыкерек,яғнибалалардыңжасына,іс-ә рекетмазмұнына, тәрбиелеу және оқыту мақсаттарына, жобалық мәдениеттің негізгі принциптеріне сай болуыкерек.
Мектеп жасына дейінгі балаларға жан-жақты тәрбие беруді екі топқа бөліп қарастыруға болады:
Бірінші тобы - жалпы, ол адамның қалыптасуының кезеңдерінде жалғасады. Екінші кезең бала дамуының мектепке дейінгі кезеңімен байланысты.
Ерекшеліктердің бірінші тобы.Мектеп жасына дейінгі баланың жағымды қасиеттерін, әдеттерін, білімі мен білігін тәрбиелеудің, үлкен адамдардың баланың айналасындағы өмірге, өзіне және басқа адамдарға қарым-қатынас жүйесін қалыптастырудыңбағыттылығы.
Тәрбие процесінің көпфакторлығы - тәрбие процесінде тәрбие үдерісінің күрделендіруге себеп болатын көптеген субъективтік және объективтік факторлардың кездесуі, Мектепке дейінгі тәрбиеге әлеуметтік сұраныс, қоғамның экономикалық, құқықтық, саяси даму деңгейі, педагогты кәсіби даярлау деңгейі, білім беру ортасы мен эмоционалдық климат, балалардың тәрбиеленгендік деңгейі, мектепке дейінгі мекеме саясаты, ата-аналардың педагогикалық сауаттылығы, отбасындағыахуал - факторлардыңжиыны,олардыңәрқайсысым ектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу процесіне және оның нәтижесіне өзінің ықпалынтигізеді.
Тәрбиенің үздіксіздігі - баланың күн тәртібіндегі барлық іс- әрекетінде жүретін процесс. Тәрбие стихиялы және мақсатты түрде балаөмірініңәрсәтіндеболыптұрады.Тә рбиелеупроцесіаяқталмайды. Оныңаяқталуышарттытүрде,белгілібіру ақытаралығындабаланыңжас кезеңінің аяқталуымен байланысты болады. Тәрбие процесінің мұндай шартты түрде аяқталуы оның сапасын бағалауда, тәрбиеленгендік нәтижелеріндиагностикалағанда,отбас ындажәнемектепкедейінгіме- кемеде тәрбие барысына түзету енгізгендемаңызды.
Тәрбие процесінің кешенділік сипаты өзара ықпалдас компоненттердіңкөптүрлілігін(мақсат тық,мазмұндық,процессуалдық) қамтиды, олар өзара ықпалдастық және өзара бағыну жағдайында болады:
* тәрбиенің мазмұндық элементтері (дене, ақыл-ой, әлеуметтік- адамгершілік, эстетикалық, еңбек, құқықтық, жыныстық, экологиялық ...);
* тәрбие процесінің құрылымдық компоненттері (мақсаттары, міндеттері, мазмұны, түрлері, әдістері, құралдары,нәтижелері);
* субъектілері - тәрбие процесіне қатысушылар (психологиялық, педагогикалық, ұйымдастырушылық, әдістемелік, материалдық- техникалық).
Балалар мен үлкендердің арасындағы кері байланысқа құрылған тәрбиенің екі жақты сипаты. Үлкендердің баланың тәрбиелілігі, тұлғалық ерекшеліктері жөнінде ақпараттары неғұрлым көп болса, солғұрлым тәрбие нәтижелі болады.
Тәрбие нәтижелерінің бір мағыналы еместігі және анықталмағандығы - бірдей жағдайда тұлғалық қасиеттері, әдет- ғұрыптары, тәрбиеленгендік дәрежелері, тәртібі әртүрлі балалар тәрбиеленеді. Екі бірдей жағдайда мүлдем әртүрлі нәтижелер болады, өйткені субъективті фактор әсер етеді.
Ерекшеліктердің екінші тобына мыналар жатады:
Мектепжасынадейінгібалалардыңтәрбие сіндегіүлкенадамдардың анықтаушы рөлі. Бұл жас кезеңінде үлкендер тәрбиелеушілік, оқытушылық, дамытушылық, бейімдеушілік, ұйымдастырушылық, үйлестірушілік және жинақтаушылық функцияларынорындайды.
Тәрбие нәтижелерін уақытымен созу - мектепке дейінгі кезеңде тәрбиелеу негіздері салынады да, келесі жас кезеңдерінде дамып, тереңдеп, кеңейеді және тұлғаның тәрбиеленгендігіне дейін өсіп жетіледі.
Мектеп жасына дейінгі баланың тәртібі мен іс-әрекеті тікелей сезіммен, эмоциямен, ниеттенуімен реттеледі.
Үлкен адамдар тарапынан баланың тұлғалық қасиеттерін жағымды бағалаудың, істерін мақұлдаудың ерекше маңыздылығы.
Үнемі көрнекілікке сүйенудің, мектеп жасына дейінгі баланың тәрбиесінде жағымды практикалық өнегенің қажеттілігі.
Қалыптасқан қасиеттердің, әдептердің, біліктің тұрақсыздығы, ұдайы қайталап отырудың, бекітудің, өмірдің түрлі жағдаяттарында қолданудың қажеттілігі.
Мектепжасынадейінгібалатәрбиесініңб ірқатарфизиологиялық жәнепсихологиялықфакторларғатәуелді лігін,отбасындажәнемектепке дейінгі мекемеде тәрбие процесін құрғанда және ұйымдастырғанда оларды ескеруқажет:
баланың тез шаршауы, жүйке жасаушаларыныңқажығандығы;
зейіні мен қабылдауыныңтұрақсыздығы;
мектепке дейінгі ересек жасқа қарай ұлғаятын психикалық процестердің еріктілік деңгейінің жоғарыеместігі;
сезімді ояту процестерінің тежеу процестерінен басымболуы;
психиканың қатты иілгіштігі, балалардың жоғары эмоционалдығы, айналасындағылардықабылдағыштығы;
ойлау типінің көрнекі-бейнеліболуы;
шапшаң меңгеру және сонымен бірге қалыптасқан білік, дағдылардың, тәртіп әдеттерінің берікеместігі;
ұдайы жаңаны танып білуге және меңгеругеұмтылу, білім
құмарлық;
тұлғаның сапаларын, қасиеттерін тәрбиелеудің сензитивтілігі, тәртіп және қарым-қатынас нормаларын бойына сіңіру, баланың жеке тұлғалық қасиеттерінқалыптастыру;
ойын мектеп жасына дейінгі бала іс-әрекетінің жетекші түрі болады, онда тұлғаның жаңадан пайда болған қасиеттері, білімі, са- пасы, қарым-қатынасы, білігі, қабілеттері оңтайлы және табиғи түрде қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінің біз атаған ерекшеліктерін білу аса маңызды және оны тәрбие процесін жоспарлағанда, құрғанда, ұйымдастырғанда және оның нәтижелерін бағалағанда ескеру қажет.
Балабақшалардағы тәрбиешінің негізгі міндеттері - балаларды үлкенді тыңдай білуге үйрету. Балабақшадағы басым көпшілік уақытта тәрбиелік мәнерге және өмірлік рәсімдермен таныстыруға назар аударылады. Балалар жапон тіліндегі ең жақсы сөздерді, әдіптілік, мейірімділік, қайырымдылық үйреніп, қатал ескертулер жасалмайды. Мектепке дейінгі білім берудің жапондық жүйесі нақты бір теорияны ұстанбайды: неғұрлым жақсы жетістіктер, сәтті модельдер, тиімді әдістер басшылыққа алынады; сонымен бірге дәстүрлі құндылықтар басым болып қалады.
Мектепке дейінгі мекемелердің алдына мынандай міндеттер қойылды:
балаға әлеуметтік мінез-құлық дағдыларын меңгеруде ересектер мен балаларда жақсы қарым-қатынас орнатуға көмектесу;
табиғатқа құрмет сезімін тәрбиелеу;
салауатты өмір дағдыларын меңгеруге көмектесу;
ата-аналарға баланы еркелетпей, басқа балалармен ынтымақтастыққа қабілетті етіп тәрбиелеуге көмектесу;
барлық балаларға бірдей жағдай жасау;
шыдымдылық пен төзімділік тәрбиелеу;
басқаларға тәуелді болу және оларды түсіну біліктілігін қалыптастыру.
Арнайы ұйымдастырылған орта іс-әрекетке белсенділік әсерін көрсетуге,өздігіненоқуғаықпалетуге, түрлііс-әрекетсубъектісіретінде баланың қалыптасуын жетілдіруге, аяғынан тұруды қамтамасыз етуге, өз іс-қимылын еркін таңдай және бағыттай білуге қабілетті. Мұндай ортаөзәлеуетінкөрсетіпбағалайбілуге мүмкіндікбереді,мақсаттылық пен бағыттылықты, жинақылықты, өз ісі мен әрекетініңнәтижелері үшінжауапкершіліктіқалыптастырады,ш ығармашылыққабілеттіашады, дамудың қазіргі сәтіндегі мүдделер мен сұраныстарға қарай әрекет етуге мүмкіндік туғызады. Түрлі іс-әрекеттерге қатыстыру, түрлі материалдармен таныстыру, өз инициативасымен бос кезінде, педагог шектемеген уақыт көптеген тәртіптік проблемаларды шешеді, жанұя мен балаға мектепке дейінгі мекемеде уақытының мазмұнды өтуіне кепілдікбереді.
1.2 Мектепке дейінгі балалардың адамгершілік қасиетін дамытудың мәні
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани тәрбие беру. Құнда қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған бұтақ кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондақтан баланың бойына жастайынан мейірімділік, ізгілік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен тәрбиешілір шешуші рөл атқарады. Адамгершілік тәрбие беру - екі жақты процесс.
Адамгершілік адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып, әрбір дәуірдің өзіндік қайшылықтарымен бірге қайнасып жетіледі. Сондықтан да адамгершілік мәнін абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелігімен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамгершілік тәрбие оқу-тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни оқыту, білім беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады.
Адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген күнінен басталады. Мектепке дейінгі жаста баланың бастапқы адамгершілік сезімдері мен ұғымдары, мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады[9]. Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтары келешекте ересек адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынастарында көзге түседі.Адамгершілік педагогикада тәрбие алға қойылған мақсатқа әкелуі тиіс тәрбиешімен тәрбиеленушінің арасындағы тиімді ынтымактастық процессі. Мақсат - бұл адам әрекеті жетуге бағытталған нәтиженің идеалы. Мақсат міндеттерде нақтыланды. Тәрбиелеу идеалдарын анықтаған кезде жаңа қоғамға, жаңа реалииге бейімделген адам идеалын тірек етеді. Мақсаттарға бәрі де бағынады: мазмұн, формалар, тәрбиелеу әдістері. Тәрбиелеу мақсатын түсіну оны іске асыру үшін технологияларды мүмкіндік туғызады. Мақсат - жан-жақты келісті дамыған тұлғаны тәрбиелеу ҚР Білім беру туралызаңында бекітілген:
:: тәрбилеу процессінің мазмұнын анықтауды;
:: тәрбиелеу нәтижесін шарттайды;
:: педагог әрекетінің өлшемі болып қызмет атқарады;
:: тәрбиелеу жүйесін толығымен анықтайды.
Тәрбиелеудің жалпы (барлық адамдарға бағытталған) және жеке (жеке адам үшін) мақсаттары бар.
Мақсатты қою процессінде психологиялық-педагогикалық диагностика тек жеке әрекет ретіңде емес, сонымен қатар оқыту-тәрбиелеу процессінің құрамы ретінде де маңызды рөл атқарады. Тұлғаны зерттеудің әртүрлі әдістерін және олардан тұлға мен үжымды зерттеу бағдарламаларын қүра білу керек [10].
Тәрбиелеу міндеттерін шешу тұлға мәдениетінің негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Адамгершілік тәрбиесі-бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал ету.
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
1)ізгілік сана қалыптастыру;
2)инабаттылық сезімдер тәрбиелеу және дамыту;
3)адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдыларын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы:
адам және қоғам байланысын қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру;тұрақты адамгершіліксезімдер мен сапалар орнықтыру;
адамның басқалармен қатынасындағы жоғары мәдениет пен адамгершілік әдеттерді бекіту.
Қазіргі уақытта адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам құндылығын жоғарылату қажеттілігінен көптеген өзгерістерге бет бұрды.Осыдан әрбір балаға төмендегі проблемалардың маңыздылығын түсіндіру лазым:
1.адамға ең қымбат-өмір;
2.балалар-өмір жалғасы;
3.тәртіптілікпен байланысқан еркіндік;
4.отансүйгіштік;
5.ұлтжандылық;
6.интернационализм;
7.борыш, ар, намыс, ождан, тәртіп сақтау, кішіпейілдік және т.б.
Мораль-адам санасының формасы және адамзат мәдениетінің бөлігі. Мораль принциптерін, нормасы мен мәнін түсінуден тәрбиеленушілер өздерінің және басқа адамдардың қылықтарын дұрыс бағалауға үйренеді. Адамгершілік жағынан тұрақталған тұлға моральдық нормалардың шындығына сенімді болады, оларды орындау қажеттілігін мойындайды. Бірақ, адамгершілік нормаларды білу, түсіну наным-сенімдер бекуін өзінше қамтамасыз ете алмайды, тек-олардың қалыптасуына қажетті алғышарттар ғана болып есептеледі.
Әлеуметтік-адамгершілік тәрбиенің міндеттері - адамгершілік қасиеттерін, үлкен адамдармен және балалармен өзара қарым-қатынас орната білу қабілетін дамыту; сезімі мен істеген амалдарын үйлесімде көрсете білу және басқару; тәртіп мәдениетін тәрбиелеу, адамгершілік сана (талдау және бағалау) қалыптастыру; әлеуметтік тұрғыда негізделгенадамгершілікнормаларынме ңгеру,басқаадамдарға,өмірге оң эмоционалдық қатынасорнату.
Адамгершілік білімдер баланың өмір тәжірибесіне өтіп,ой толғанысына еніп, тәрбиеленушілердің өзіндік талқы сарабына түскен болса ғана адамгершілік нанымдар дәрежесіне көтеріледі.
Адамгершілік қажеттіктің көмегімен ізгілік мораль негізі - еркін таңдау мүмкіндігі туады. Әдет-қылықтар жүйесі адамгершілік әдеттерді қалыптастырады. Әдеттерден адамгершілік қылықтарды қалау тұрақты қажеттілікке айналады. Әдеттер қарапайым (қарым-қатынас ережесі, жүріп-тұру мәдениеті, тәртіп) және күрделі болады (еңбекке дайындық және оны қажетсіну).
Балабақша тәжірибесінде тексерілген келесі ережелерді негізгі алған жөн:
1.Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін күреске айналмауы тиіс. Тәрбие күрес емес, күнделікті күрделі жұмыстан тұратын ұзақ маңдай тер ісі.
2.Баланың ізділікті қасиеттері өмір қажетінсіз қалыптаспайды.
3.Баланы жақсылық жасауға ынталандыратын жағдайлар туындату қажет.
4.Бірнеше әдетті қатар бір мезетте дамытуға болмайды, баланың жаңа нормалар мен ережелерді қабылдауға дайындығын ескерген жөн:жаман қылықтары болса, одан арылуы тиіс, олардың жақсы не келеңсіз екенін түсіндіру қажет.
5.Жоғары адамгершілік қасиет қарапайым, жәй-нәрселерге негізделеді. Гуманизм,сыйластық, қылық мәдениеті дағдыларын дамытпай,адамды мейірімділікке тәрбиелеуге болмайды:сыпайылық, есіркеушілік, сөйлеу мәнері, мейір белгілері.
6.Ұжымдық, азаматтық тәртіпті түсіну сияқты адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу үшін арнайы әдеттерді ұгыну керек:басқаларға қамқорлық, адамды түсіну, өзінің згоистік сезімін тежеу, ұжым талабын орындау,қауым алдындағы міндеттер, өз ісі мен сөзіне жауап беру т.б.
7.Мораль арқылы жаман әдеттерді айыра білу: өте қатты сөйлеу, басқалар сөзін бөлу және тыңдамау, тырнақ тістеу, қол сілдеу т.б.
Арнайы мысалдар арқылы жастарға бір қарағанда еленбес әдеттердің салдарынан болашақ өз өміріне келетін зиянды түсіндіре әрі нақты көрсете білуі керек.
Сұлулыққа тәрбиелемей тұрып жақсы ниеттегі адамгершілігі бар, шығармашылық пен жұмыс істейтін адамды қалыптастыру мүмкін емес. Сұлулық бала бойында қуаныш сияқты ең жақсы сезімдерді тудыра отырып, баланың белсенді түрде шығармашылық пен жұмыс істеуі мен денсаулығына оң ықпалын тигізеді. Бірақ бала мұның бәрін сезіну үшін сұлулықты өз көзі мен көріп, оны қабылдай білу керек.
Бала тәрбие арқылы, ересектердің өнегесі арқылы дүниені таниды, көруді, сезінуді, тыңдауды үйренеді. Тәрбиелеуші жақсы өнегені беруге неғұрлым қабілетті болсақ, балада соғұрлым көбірек үйренеді.
Баланың өміріндегі алғашқы қабылдаған қуанышты сәттер оның болашақтағы өміріне жағымды бағыт бере отырып, өмір бойы есінде қалады.
Адамгершілік тәрбие ұғымының негізінде мораль мен адамгершілік терминдері жатыр.Мораль-бұл адамдар арасындағы қоғамдық сана мен қарым-қатынастың дәстүрлі мазмұндық нысаны. Мораль қоғамдық қатынастардың сипатымен анықталады. Оның ішінде жалпы қабылданған нормалар, ережелер, заңдар, өсиеттер, бала кезінен өсіп келе жатқан адамға әсер ететін тыйымдар бар.
Мораль баланың қоғамдық өмір жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етеді, оны жалпы қабылданған нормалар мен мінез-құлық ережелері шеңберінде ұстап қалады [11].
Адамгершілік-бұл моралдың синонимі болып табылатын ұғым. Бірақ мораль сананың нысаны ретінде қарастырылады, ал адамгершілік-бұл әдет-ғұрып, практикалық іс-әрекет саласы.
Адамгершілік-бұл мінез-құлықтың қолданыстағы нормаларын, ережелері мен принциптерін ерікті түрде сақтауды қамтамасыз ететін жеке тұлғаның ажырамас жағы. Ол Отанға, қоғамға, ұжымға және жеке адамдарға, өзіне, еңбекке және еңбек нәтижелеріне қатысты көрініс табады [12].
Адамгершілік тұлғаның қасиеті туа біткен емес,оның қалыптасуы балалық шақта, арнайы ұйымдастырылған даму жағдайында басталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық энциклопедиясында адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: Адамгершілік - адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтын әртүрлі жағымды тұстары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап көрсетуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық, ізеттілік пен кішіпейілдік, әділдік, қанағатшылық, тағы басқалар.
Баланың алғашқы адамгершілік түсініктерін аңғарып, мінез-құлқы мен тәртібін қалыптастыруда мектепке дейінгі шақ - ең жауапты кезең. Балалар үй ішіндегі жақындарымен қарым-қатынасында, оқу-тәрбие ісінде, тікелей өмір тәжірибесінде ненің жақсы ненің жаман екенін үлкендер тарапынан берлген баға арқылы байқайды.
Балалардың мінез-құлқы мен тәртібін тәрбиелеу үшін бағдарламалық тәрбие міндеттеріне, олардың күші мен мүмкіндігімен сәйкестендірілген қолайлы жағдай тудыруға назар аудару қажет. Балабақшадағы заттарды пайдалану мен оларды күтіп ұстаудың, сақтаудың берік тәртібі, өзін қоршаған ортаның ұйымдастырылған өмір ағымы, айналадағы заттардың реттілігі болуы керек.
Балабақшадағы ұйымшылдық, реттілік, тәртіптілік оларды жақсы дағдыларға тез қалыптастырады. Себебі, балалардың тәтібіне педагогикалық әсер ету ғана емес, өзін қоршаған ортаның жинақылығы, балабақшадағы жұмыстың дұрыс жолға қойылуы да тиімді әсер етеді.
Баланың тәртібіне белгілі талаптар қою олардың орындалуын бақылаумен ұштасады. Бақылаудың әлсіреуі балаға тәртіп бұздырады. Талап пен бақылау тәрбиешінің берген бағасы арқылы бекітіледі, ол балалардың іс-әрекетінің қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін тануға, тәртіп ережелерін игеруге мүмкіндік жасайды.
Мектепке дейінгі жылдарда бала ересектердің жетекшілігімен жақын адамдарымен, құрдастарымен, заттармен, табиғатпен қарым-қатынас жасаудың, тәлім-тәрбие алудың бастапқы тәжірибесіне ие болады. Балалардың іс-әрекеттерін басқара отырып, тәрбиеші олардың бойында Отанын сүю, айналадағыларға ықыласпен қарау, шамасы келгенше оларға көмектесуге ұмтылу, дербес іс-әрекетте белсенділік және белгілі бір іске бастама (инициатива) көрсету сияқты адамның маңызды сипаттарын қалыптастырады. Дұрыс тәрбие балаларда теріс тәжірибе көбеюіне жол бермейді, баланың адамгершілік сапасының қалыптасуына қолайсыз әсер ететін мінез-құлықтағы теріс дағдылар мен әдеттердің дамуына кедергі жасайды.
Үлкендермен қарым-қатынас жасау процесінде оларға үйір болу, оларды жақсы көру сезімі, олардың нұсқауларына сай әрекет жасауға, оларды қуантуға, жақын адамдарын ренжітетін қылықтар жасамауға ұмтылу пайда болады. Бала өзінің тентектік, қателік жасаған кездегі реніші немесе наразылықты көргенде толқуды бастан кешіреді, ал өзінің жақсы қылықтарына жылы шыраймен қараса оған қуанып, жақын адамдарының ризашылдық білдіруінен рақат алады. Эмоциялық әсерлену: жақсы қылықтарына, үлкендердің мақтауына риза болу, өзінің орынсыз қылықтарынан: үлкендердің ескертуінен, наразылығынан ұялады, қапалану, уайым жеу оның адамгершілік сезімдерін қалыптастырудың негізіне айналады. Мектепке дейінгі шақта балада қайырымдылық, жанашырлық, қуанышқа ортақтасу сезімдері қалыптасады. Сезім балаларды белсенді іс-әрекетке: көмек көрсетуге, қамқорлық жасауға, көңіл аударуға, жұбатуға, қуантуға итермелейді. Патриоттық сезімге: туған өлкесін, Отанын сүюге, басқа ұлттардың адамдарын құрметтеуге тәрбиелеудің ерекше маңызы бар. Мектепке дейінгі балалардың ерекшелігі еліктеу қабілеттілігінің айқын көрінуі болып табылады. Тәрбиеші балаларда үлкендерге құрмет көрсетуді, өз қатарларымен дұрыс қарым-қатынас жасауды, заттарға ұқыпты қарауды білдіретін сан алуан мінез-құлық дағдыларын қалыптастырады.
Бала ата-ананың қамқорлығы мен махаббатына, олардың қарым-қатынасы мен еркеліктеріне мұқтаж. Ата-ананың балаға деген махаббаты мен олардың қамқорлығы баланың да жауапты үн қатуын шақырады, бала ата-ананың сөзіне құлақ салып, тәрбиелі болып өседі. Егер бала махаббат пен қамқормен бөленсе, ол өзінің қандай екеніне қарамастан жақсы көретінін, өзгелер үшін қажетті де, сүйікті жан екенін түсінсе, ол өзін қорғанған, біреуге қажеттілігін түсінеді. Осының бәрі оның мейірбан болып өсуіне жақсы ықпалын тигізеді.
Адамгершілік тәрбиесінің маңызды заңдылығы балаларды ұжымда тәрбиелеу заңдылығы. Ұжым - бұл баланың жеке басын қоғамдық бағытта қалыптастыру мектебі. Мұнда оның жеке қасиеті, қабілеттілігі және адамгершілік сапалары неғұрлым айқын көрінеді. Адамның адамгершілік тазалығы ең алдымен оның әрекетінде көрініс табады. Ұжымда бала өзінің білімін, айналадағы дүниеге, іс-әрекетке көзқарасын: көмек көрсетуге, нәтиже шығаруға, құрбыларына қамқорлық жасауға, рахымдылыққа, қарапайымдылыққа, еңбек етуге ұмтылуын көрсете алады. Ұжымда тәрбиелеу заңдылығы тәрбиешілерді әр баланың мінез-құлқына ізгі ықпал жасауы үшін балаларды бірлесіп қызмет жүргізудің алуан түрлеріне біріктіруді міндеттейді. Бұл заңдылықты іс жүзінде қолдану тәрбиешінің мейірімділікті балалардың жеке ерекшеліктерін, адамгершілік тәжірибесін, дамуы мен мүмкіншіліктерін ескере отырып талап қоя білумен ұштастыра білуінен көрінеді. Мұның өзі олардың ұсыныстарын, идеялары мен ұмтылыстарын басып тастамай, адамгершілік мінез-құлықтың, тәртіптіліктің негізін қалыптастыруға, топта орнатылған тәртіпті құрметтеуге мүмкіндік береді. Өз кезінде тәрбиешіден ұстамдылық, шыдамдылық, орынды қатаңдық, тәрбиеленушілерге құрметпен қараушылық талап етіледі. Сезімге, санаға және мінез-құлыққа ықпал жасау бірлігі заңдылығы жеке адам дамуы үдерісінің біртұтастығы ұғымынан туады. Ол адамгершілік тәрбие құралдары мен әдістерін таңдап алуда кешенді қатынасты талап етеді. Тәрбиелік ықпал жасаудың мазмұнын белгілей отырып, ол балада эмоциялық әсер тудыра ма, түсінікті бола ма, айналадағы өмір құбылыстары туралы белгілі бір ұғымдарды, сондай-ақ іс-әрекет түрткілерін қалыптастыра ма, саналы мінез-құлыққа тәрбиелей ме деген мәселелерді ескерген жөн. Балалар бақшасында және жанұяда балаға қойылатын талаптардың жүйелілігі, бірізділігі және бірлігі мінез-құлық дағдыларын бекем меңгеруді, баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің нақты міндеттері:
1) балалардың Отанға деген, үй-ішіне, жақындарына, құрбы - достарына деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу.;
2) адамгершілік ережелеріне сай балалардың мінез-құлқын, тәртібін, мәдениетін, жақсы әдетімен дағдысын қалыптастыру;
3) балалардың адамгершілік түсініктері мен қасиеттерін тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесі барлық тәрбие жүйесіндегі негізгі тәрбиенің көзі болып табылады. Адамгершіліксіз табиғатты, қоршаған ортаны, адамдар арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру мүмкін емес. Мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі өлең, сурет, әңгімелер пайдалану, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстіндегі этикалық қарым-қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады [13].
Психологияның басқа да көптеген салаларында сияқты, әр түрлі теорияларды жақтаушылар адамгершілік дамудың әртүрлі түсіндірмелерін береді:
1. Әлеуметтік оқыту теориясы баланың адамгершілік дамуын ересек адамдардың іс-әрекетін тікелей нығайту және бақылау нәтижесінде қалыптасатын моральдық тұрғыдан қолайлы мінез-құлық түрлерін қалыптастыру терминдерінде қарастырады.
2. Психоанализ теориясы: Эдипов кешені мен электр кешені нәтижесінде балалар сол жыныстың ата-анасымен және олардың өмірлік құндылықтарын өзінің Супер-Эго-да сәйкестендіреді. Супер-Эго бір мезгілде бағыттаушы рөлін және ар-ождан дауысын атқарады, тұлғаны әлеуметтік қолайлы мінез-құлыққа бағыттайды және оны билік пен жазалау мүмкіндігін бейнелейтін адамдармен қақтығыстардан ұстап тұрады.
3. Когнитивті даму теориялары (мысалы, Кольберг теориясы) адамгершілік дамуды моральдік дилеммалар туралы балалардың пайымдау тәсілінің көрінісі ретінде қарастырады [14].
Бүшінгі таңда жас ұрпаққа ғылым білім берумен шектелу жеткіліксіз, оларды адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру керек.
Адамгершілік тәрбие мәселелері көптеген педагог ғалымдардың Я.А. Коменский, И.Г. Гербарт, А.Н. Кочетов, А.С. Макаренко тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған болатын. Бүгінде, ұрпақ тәрбиесі бүгінгі күннің өзекті тақырыбына айналып отыр және де бұл мәселенің шешімін табудың мүмкіндіктері қарастырылып жатыр. Білім беру және тәрбие саласындағы маңызды өзгерістердің іске асырылуын қатаң бақылау көзделуде. Бұл тұрғыда өткен кезеңнің тәлім-тәрбие мәселелерінің тарихын зерттеуге үлес қосқан отандық ғалымдар да аз емес. Мәселен, қазақтың педагогикалық ой-пікірін ғылыми жүйеге келтіріп, бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалануда белгілі ғалымдар Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, К. Құнантаева, А. Ильясова, Қ. Сейталиев т.б аса зор еңбек сіңірді [15].
Өз зетрреулерінде ғалым зерттеушілер адамгершілік тәрбие берудің мақсаттарын, қағидаларын жүзеге асырудың жолдарын жан-жақты анықтап негіздеуге талпынған. Я.А. Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі билеу, кішіпейілдік, сыпайылық, ізгілікі жауапкершілік салаларды тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп тәртібі жөнінде терең мәнді пікірлер айтқан.
Әл-Фараби Адам өз өмірінің қожасы, сондықтан өз бағытын өзі жасауы керек. Ол не нәрсеге де ұқыптлықпен қарап жиған-тергенін орынсыз шашпай, кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсат-мүдделері жөнінде достарымен ғана бөлісіп отыруы керек. Осылайша өмір сүрген адамның ар-ожданы таза болады[16] деген.
Абай адамгершілік, әдептілік нормалары жайында көптеген пікірлер қалдырды. Оның бірінші қоятын талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы қылықты, әділетшіл, шыншыл болу. Әдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсақ, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер мен әдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады. Абайдың қоятын екінші талабы - тұрақтылық, Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты болсын дейді. Үшінші талабы әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті - дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі. Ақын мейірімділік қасиетке терең мән береді (төртінші қара сөзі).
Жеткіншек ұрпақты тәрбиелеуге қажетті негізгі адамгершілік қасиет, С. Көбеевтің пікірінше, ұлтжандылық болып табылады. Туған елін сүю сезімі туа біткен сезім болып табылмайды, оны адамға табиған тарту етпейді. Елжандылықты қоған мен жекелеген адамдар бойға сіңіріп, дамытып, тиісті деңгейге көтереді. Отбасы мен мектеп жастарды асқақ елжандылық сезімге тәрбиелеуге тиіс - деді ол. С. Кобеев баланың өз Отаны үшін қажетті азамат болып қалыптасуында ата-ананың алатын орны мен атқаратын мәнін зор бағалап, отансүйгіштік тәрбие негізі ана тілі екенін терең ұғындыра білді[17].
Тұлғаның адамгершілік даму мәселесін қарастыру кезінде ресейлік психологтардың көзқарасы ерекше қызығушылық тудырады.
Л. С. Выготский адамгершілік дамудың нәтижесі оның басталуына дейін қоршаған әлеуметтік ортада кейбір идеалды форма түрінде бар деп айтады. Осыған сәйкес әлеуметтік орта жеке тұлғаның адамгершілік дамуының шарты ретінде ғана емес, оның көзі ретінде де түсіндіріледі,ал адамгершілік дамуының өзі осы үлгілерді меңгеру процесінде жүзеге асырылады. Ол адамгершілік нормаларда, принциптерде, идеалдарда, дәстүрлерде, нақты адамдардың тиісті мінез-құлқында, олардың қасиеттерінде, әдеби шығармалардың кейіпкерлерінде және т. б. ұсынылған үлгілерді дәйекті түрде меңгеруді көздейді.
Атақты педагог Сухомлинский; Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани азық [18], деп атап көрсеткен.
В. М. Мясищевтің қарым-қатынас теориясына сәйкес, қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылған тұлға, оның ортасында табиғатқа, қоғамдық және жеке меншікке, адамдарға, еңбекке деген үстемдік қарым-қатынас түрінде объективтелген, оларды біртіндеп сіңіреді және олар жеке тұлғаның өз қарым-қатынасына айналады.
Л. И. Божович тұлғаның адамгершілік қалыптасу мәселесін қарастыра отырып, оның әлеуметтік және психикалық дамуымен байланысты оқшауланған процесс емес екенін дәлелдейді. Автордың пікірі бойынша, мінез-құлықтың адамгершілік нормаларын қалыптастыру процесіне екі көзқарас бар, ол біріншіден, сыртқы берілген ойлау және мінез-құлықтың және олардың ішкі психикалық процестерге айналуының қарама-қарсы нәтижесі ретінде; екіншіден, адамгершілік дамудың бір сапалық өзіндік формаларын басқаға, анағұрлым жетілдірілген (заңды) айналдыру ретінде[19].
Баланың адамгершілік дамуы жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz