Ағынды суларды мұнай қалдықтарынан тазарту

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Жер шарында ең кең таралған зат - су. Академик В. И. Вернадский кезінде жазған екен: «Біз табиғатта өзінің құрамында су болмайтын қандай да бір денені білмейміз»деп, ал француздың белгілі жазушысы Сент-Экзюпери: «Сені өмір үшін қажетсің деуге болмайды, сен өмірдің өзісің» деген. Жер шарының 71%-ын мұхиттар алып жатыр. Егер мұхиттардың суын жер бетіне жайып жіберсе планетамызды 3 км тереңдікпен су басып кетеді екен.

Сыртқы ортаны, суды, ауаны қорғауға заңды түрде шара қолданбайтын бірде -бір мемлекет жоқ. Тіпті теңіз суын қорғау, зиянды заттарды шығару технологиясын реттеу және қалдықтарды барынша азайту жөнінде халықаралық келісімде жасалған. Бұл шаралар бұлжытпай іске асыруды керек етеді, себебі ауаның, судың, топырақтың ластануы ең ақырғы шегіне жетті. Әсіресе бұл мәселе халық өте жиі орналасқан өндірістік аудандарда тым үлкен орын алып отыр. Улы заттар бұл орындардан өзен суларымен, теңіз ағыстары және жел арқылы мыңдаған километр алшақ орналасқан. Аймақтарға тарап, жер шарының алыс түкпірлеріне қауіп тудыруда. Кейінгі жылдарда ластайтын қалдықтардың кәдімгі түрлеріне жерді радиоактивтік заттардың аулау, улау қауіпі қосылды. Ал оның зиянды әсерлері жердің тек белгілі аймағымен ғана шектелмейді [1, 172-178 бб. ] .

Судың ластануы әсіресе өнеркәсіп қалдықтарының қосылуы аса қауіпті. Қалдықтардың химиялық құрамының болуына сәйкес, олардың тигізер әсері де әртүрлі. Мысалы, мұндау өңдеуден шыққан қалдықтар су бетін үлкен қабықпен жауып, оттектің алмасуын қиындатады. Үй тұрмысында және өнеркәсіпте өте көп мөлшерде қолданылатын синтетикалық детергенттер деп аталатын жууға қолданылатын заттардың әсері де мұнай қалдықтарымен бір бағыттас. Жер үстіндегі және астындағы суларға кері әсер ететін заттар, микроорганизмдер және жылу судың ластану көздері деп аталады. Табиғи сулар түрлі қосындылармен ластануы мүмкін. Бұл ластану олардың биологиялық және физико-химиялық қасиеттеріне байланысты. Бірінші топқа су ішінде молекулярлық түрде немесе иондық жағдайда болып, еритін заттар жатады. Табиғи суларда ерітілген күйінде түрлі газдар да болуы мүмкін. (Ауа, азот, диоксид, күкірт газы және т. б. ) және еритін тұздар (натрий, калий, кальций, алюминий, темір, марганец және т. б. ) олардың санын химиялық сараптама арқылы анықтауға болады. Бұл сараптамада қосындылар құмдық, қағаздық фильтрлерде тұрақтамаған жағдайда. Қосындылардың екінші тобы су мен коллоидтық жүйе арқылы байланысады. Коллоидтық қосындылар ерімейтін заттардан пайда болады. Олар мембраналарда (коллоидтан жасалған жұқа үлдірлер) тұрақтайды. Минералдық және органикалық заттар коллоидтық жағдайда болады. Құмның, саздың ұзақ мерзім бойы тұнуы жағдайында олардан тұнба пайда болады.

Су биологиялық сипаттағы ластануға ұшырауы мүмкін: бактериялар, вирустар т. б. Бактериялар тұрақты қосындылар жасайды. Ал су астындағы қалың мүктерде көп микроорганизмдер болуы мүмкін.

ХХ ғасырдың 90-шы жылдары табиғи сулардың антропогендік ластануы бұқаралық сипатқа ие болып, жер үстіндегі тұщы суларды қолдану мүмкіндігіне қауіп төндірді.

Ластанудың негізгі көздері - өндірістік және тұрмыстық, канализациялық қалдықтар, түрлі агрохимикаттарды жинақтаған жер қыртысының шайылуы, мал шаруашылығы цехтарының қалдықтары, аэрогендік ластану.

Өндірістік-тұрмыстық және ауылшаруышылығы саласында пайдаланылатын судың жиналуының бір жылдық көлемі әлем бойынша 6-7 пайызды құрайды және жердегі 2, 5 мың шақырым өзендердің қосындылары да олармен теңескен.

Судың табиғи ластануы табиғи сулармен салыстырғанда оның сапасын төмендетуге бірнеше есе артық кері әсерін тигізеді.

Суды ластау көздерінің ішінде ең қауіптісі-фенолдар, мұнай және оның өнімдері, ауыр металл тұздары, радионуклиттер, пестицидтер, органикалық улы заттар, биогендік органика, минералдық тыңайтқыштар және т. б болып табылады. Қазіргі кезде, əлемде қоршаған ортаны мұнай жəне мұнай өнімдерінен тазалауда мұнай көмірсутектерін қолдану қабілеті бар жоғары белсенді микроорганизм-деструкторларға негізделген биотехнологиялық тазалау əдістері қолданылуда. Көмірсутек тотықтырушы микроорганизмдер топырақ жəне су биоценозының негізгі компоненті болғандықтан, олардың катоболиттік белсенділігі мұнаймен ластанған табиғи субстраттарды тазалауда əдеттегі жағдай болып табылады [2, 393-398 бб. ] .

Мұнай өндірісінің қалдықтарымен ластанған топырақ пен су қоймаларын тазалау экологияның өзекті мəселелеріне айналуда. Мұнай көмірсутектері биологиялық активтілігіне байланысты жоғары токсинді, қауіпті ластаушы заттарға жатады. Дүние жүзінде жыл сайын 50 млн тоннадай мұнай қоршаған ортаға түсіп отырады. Қазақстанда жыл сайын 50 мың тоннадан астам мұнай қалдықтары жəне 200 мың гектардан астам мұнаймен ластанған топырақ түзіліп отырады.

Биоремедиацияның негізгі 2 түрі бар:

-биостимулдеу (биогенді элементтерді, оттегіні, т. б. қосу нəтижесінде жергілікті микрофлораның деградациялық қабілеттіліктерін белсендіру) ;

-биоқосу (табиғи немесе ген-инженерлік штамм-деструкторларды қосу) .

Биостимулдеу өз кезегінде екіге бөлінеді:

1) Табиғи микрофлораны биостимулдеу. Бұл əдіс ластанған су қоймалары мен топырақта кездесетін, ластаушы заттарды ыдрата алатын, бірақ негізгі биогенді элементтердің (азот, фосфор, калий, т. б. қосылыстары) жетіспеушілігінен белсенділіктері төмен табиғи микрофлораның өсуін белсендіруге негізделген;

2) Активті штамдарды қосу негізіндегі биостимулдеу. Бұл əдістің ерекшелігі бар, ластанған су қоймалары мен топырақтың табиғи микрофлорасын биостимулдеуі алдымен зертханалық немесе өндірістік жағдайларда жүргізіледі. Мұнда ластаушы затты тиімді ыдырата алатын микроағзаларды сұрыптап алады. «Белсендірілген» микрофлораны тағы басқа ластаушыларды ыдырату деңгейін жоғарлататын қосымша заттармен бірге ластанған объектіге қосады.

Мұнай өнімдерінің көп компоненттен тұруы микроағзалар көмегімен биодеструкциялау қиындығын тудырады. Сондықтан əртүрлі деградацияға қабілеті бар микроорганизмдер ассоциациясын құру ластанған экожүйелер биоремедиациясында перспективалы бағыт болып табылады. Бұл фактор көптеген ғалымдардың мұнаймен ластанған су жəне топырақтарды тазалауда кеңінен қолданылатын биопрепараттарды жасау барысында дəлелденген. Қолайсыз климаттық жағдай кезінде ластанған ортада мұнай деструкциялаушы микроағзалар интродукциясы өте қажет болып табылады. Мəселен, «Деворойл» биопрепаратында Pseudomonas-Rhodococcus ассоциациясы қолданылады.

Бұл биопрепаратты қазіргі кезде кең көлемде қолдануда. Соңғы он жыл ішінде бірнеше препараттар - «Путидойл», «Олеворин», «Нафтокс», «Микромицет», «Родобел» секілді препараттар өндіріске енді. Бұл препараттар құрамына жиырмадан аса түрлі мұнай тотықтырушы микроорганизмдер, бактериялар, саңырауқұлақтар, ашытқылардан тұратын монокультуралар немесе ассоциациялар кіреді. Шет елдерде мұнай компаниялары мұнаймен ластанған топырақтарды өңдеу үшін биопрепараттарды қолданады. Мəселен Еуропа жəне АҚШ елдерінде мұнай өндіру зауыттарының ағынды суларын тазалау үшін табиғи штамдардың бейімдеушілік жолы арқылы алынған Phenobac атты бактериалдық биопрепараттарды қолданған. Олар ортаның түрлі жағдайына өз қасиеттерін сақтай алатын көмірсутек тотықтырушы бактериялардың аралас культураларынан тұрады.

Жұмыстың жаңашылдығы. Су көздерінің экологиялық жағдайының күнделікті өндірістің, тұрмыстың талаптарына сай болуы түрлі жағдайларға байланысты. Көпшілік уақытта ашық табиғи су көздері өндірістің, шаруашылықтың қалдық, шайынды суларымен ластануы салдарынан олардың санитарлық-гигиеналық талаптарға сай болуына кері әсерін тигізеді . Мұндай сулардың құрамында хлор бар реагенттердің, коагулянттардың, қосалқы бөлшектердің жоқтығымен қосарланып су құбырының суы өндірісте, тұрмыста пайдалануға жарақсыз болып табылады. Сол себепті қазіргі уақытта су көздерін, соның ішінде ашық жер үсті сулардың экологиялық тазалығын сақтау ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан түйінді мәселелердің бірі.

Зерттеу нысаны. Қазіргі кездегі су қоймаларының мұнаймен қалдықтарымен ластанған заттардың негізгі көздерін анықтау.

Зерттеу пәні. Химия пәні бойынша «Мұнай өнімдерінің қалдықтарымен ласталған су қоймаларын тазарту жолдарын зерттеу» тақырыбының экологиялық мәселесін анықтау жұмысы.

Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Мұнай қалдықтары ласталған су қоймаларын тиімді жолмен тазарту әдістемесін ұсыну.

Осы мақсатқа сәйкес диссертациялық жұмыстың міндеттері:

- мұнай қалдықтарымен ласталған су қоймаларының ластану себептерін анықтау;

- судағы еріген химиялық заттардың адам денсаулығына әсерін зерттеу;

- су пайдаланудың тиімді деңгейін көтеру;

Зepттey әдicтepi. Жұмыcтa тeopиялық тaлдay әдicтepi, бaяндay, caлыcтыpy, capaптay, мoдeльдey, жинaқтay, жүйeлey, тaлдay, қopытy, тәжipибeдeн өткiзy, бaқылay әдicтepi қoлдaнылды.

Зepттey жұмыcының жapиялaнyы.

1. Жерасты суларының мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластану жолдарын зерттеу. // ««Ұлы даланың жеті қыры - ұлттық болмыстың негізі» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік кoнфepeнцияcындa (Шымкeнт 2019)

2. Ағынды суларды тазалаудың тиімді әдістері«Жаратылыстану ғылымдарының өзекті мәселелері» Ұлағатты ұстаз б. ғ. д., профессор Ә. Н. Халиланың 70 жылдығына арналған ғылыми-тәжірибелік конференциясының еңбектерінде (Шымкeнт 2019) жapиялaнды.

Мaгиcтpлiк диccepтaцияның құpылымы. Диccepтaция кipicпeдeн, үш тapayдaн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттepдeн тұpaды.

МҰНАЙ ӨНЕРКӘСІБІНІҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ӘСЕРІ

1. 1 Мұнай өндірудің қоршаған ортаға тигізер әсерін анықтау

Каспий, Қазақстан және Орта Азияның мұнай және газ кен орындарын меңгерудің экологиялық проблемаларының өзіндік аймақтық ерекшеліктері бар-географиялық, геологиялық, геодинамикалық, сондай-ақ әлеуметтік. Оның үстіне қазіргі кезге дейін қоршаған ортаны қорғау мәселесі мұнай мен газды өндіру бойынша жобалық тапсырмалардан кейін тұрғаны және жобаларда дұрыс шешім таппауы экологиялық жағдайға ерекше із қалдырды.

Мұнай мен газды өндіру және өңдеу кезінде табиғатты қорғау бойынша маңызды бағыттар болып экологиялық таза үрдістер игеру және қалдықтарды азайту, мұнай-химияық өндірістердің газды қалдықтарын тазарту, бұралқы суларды тазарту, қоршаған ортаның мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластануын қадағалау және т. б. болып табылады.

Мұнай өндіру, мұнай өңдеу және мұнай-химиялық кешенде қоршаған ортаның ластануы іздеу-барлау және газ өндіретін ұңғымалар құрылысынан басталады. Ұңғымалардың құрылысы кезіндегі негізгі ластану көздері : бұрғылау қондырғыларының дизелдерінің түтіндері (выхлопы), бұрғылау сұйығының дегазаторлары, ұнтақ тәріздес сусымалы материалдарды сақтайтын ыдыстар, өндірістік- технологиялық қалдықтары бар қоймалар, сондай-ақ циркуляциалық жүйелер. Көп жағдайларда, бұрғылау қондырғыларында топырақ пен су қоймаларын ластанудан қорғау шаралары жүргізілмейді. Қондырғылар аймақтары қатты жабынмен жабдықталмаған және құм төгілмеген. Осының салдарынан, жақын жатқан жерлер бұрғылау сұйығымен және мұнай өнімдерімен ластанады. Кейін бұл зияндызаттарды еріген сулар жақын жатқан жерлерге және су қоймаларына қарай шайып кетеді. Топырақтың ластану үрдісі топырақтарда өнімді қабаттар мен сіңіретін қабаттарға қабат қысымын көтеру мақсатында айдалатын минералдығы жоғары қабат және бұралқы сулардың болуымен күрделенеді. Бұрғы мұнарасынан 500-800 м. радуста өсімдіктер 70-80%, ал 100 м. радиуста бұрғылау сұйығымен ластанудың нәтижесінде толығымен жойылады [1, 172-178 бб. ] .

Бұрғылаудың өнеркәсіптік қалдықтары бұрғылау алаңындағы қоймаларда жиналады және оларды кейін арнайы қалдық сақтау орындарына алып келіп, орналастыруды талап етті. Бұл кезде қалдықтардың ластау шамасын (дәрежесін) бағалау маңызды орын алды. Жер асты суларында ластағыш заттардың мөлшері мен улылығы тәуелді болады. Бұрғылау жұмыстарындағы ең негізгі және күшті ластағыш- бұрғылау сұйығы. Оны дайындау үшін жиырмаға жақын химиялық реагенттер қолданылады, олардың көбінің мүмкін болатын шектік концентрациясы орнатылғаннан жоғары. Ұңғымалар құрылысы мен бұл кезде жиналатын қалдықтар өндірістің басқа түрлерінен бұрғылау кешендерінің шашыраңқылығы мен қалдықтардың сипаттарының әртектілігімен және олардың уақыт өте өзгеретіндігімен ерекшеленеді.

Бұрғылау жұмыстарын орындау мен ұңғымаларды пайдалану кезінде қолданатын қалдықтоспа қондырғылардың (ҚҚ) сапасы мен құрамы біршама маңызды.

Ол үш рет (1975, 1980 және 1990) қайта қарастырылған МЕСТ 13862-90-пен орнатылады. Бұл шаралар отандық ҚҚ әлемдік үздік стандаттар деңгейіне, мысалы Америка мұнай институтының АР-1-16А стандартына сәйкесиендіруге бағытталған. Оған 30 жылдан астам қалдық-қоспа қондырғылардың көптеген түрлерін игерумен айналысатын «Азнефтемаш» көп үлес қосты. «Азнефтемаш» концернінің зауыттары барлық отандық ҚҚ өлшемдерінің 75%-ын шығарады. Достастықтың бұрғылау кәсіпорындарына бұл концерн жабдықтың 90%-ын ұсынады.

Конверсиялану нәтижесінде превентер жасау (превентеростроение) саласына әскери-өнеркәсіптік кешен кәсіпорындары қосыла бастады. «Атоммаш» өндірістік бірлестігі тотығуға тұрақты орындаудағы ҚҚ өлшемдері қатарын меңгеруге кірісті. Олар скважина өнімінің 30%-ын күкірт сутек пен көміртек диоксиді болатын, Каспий маңы ойпатының кен орындарын игеруге арналған.

pic-023dm00d2t-012

Ағынды суларды мұнай қалдықтарынан тазарту

Қазіргі кезде бұрғылау жұмыстарының экологиясын көтеру проблемасын бұрғылаудың өндірістік-технологиялық қалдықтарын: бұрғылау бұралқы суларды, істен шыққан бұрғылау сұйығын, бұрғылау қрқыстарын тазалайтын, зиянсыздантыратын және азайтатын арнайы жабдықтар емес. Мұндай жабдық бұрғылау қондырғысының құраушы бөлігі [2, 393-398 бб. ] .

Кен орындарын пайдаланғанда үлкен жер массивтері бұзылады. Мысалы, Қарашығанақ кен орнын игеруде 3000 га. - ға жуық егіс, жайлым және орман жері пайдаланылымақ. Теңіз кен орнының ауданы 200км2. Аэрологиялық жағдайдың тұрақсыздығынын зиянды заттардың таралуы кездейсоқ сипатқа ие.

Атмосфералық күкіртті газдардың концентрациясын аэрокосмостық әдісін игеру үшін ұсынылған атмосферадағы ластануларды кешенді тәжірибелік зерттеулер жолы қанағаттанарлық нәтижелер беруде және жер үстіндегі және аэрологиялық өлшеулер бекеттерін жеткілікті де дұрыс орналыстырса, сондай-ақ жердің жасанды серіктеріне орнатылған ең жаңа спектрлік апараттарды қолданса, қазірдің өзінде-ақ атмосфераны ластаудың ірі көздерінің маңындағы үлкен территорияларды аэрокосмостық қадағалаудың әдістемесін құруға мүмкіндік береді, ал ластаудың ірі көздеріне күкіртсутегі көп кен орындарындағы газ және мұнай өңдеу зауыттары, жылу және атом электр станциялары, металлургиялық және химиялық зауыттар кіреді. Көрсетілген әдістер әрбір кешен үшін қорғау аймағын анықтап береді.

«Казгипроград» институтының есептеріне сәйкес тұрақты мекендеуге экологиялық қолайсыз қорғану аймағы Теңіз кен орны үшін 50 км. Бірақ, айта кететін жағдай, санитарлық-қорғану аймағы үлкен болған сайын шектік рұқсат етілген қалдықтар көлемі өседі, яғни, атмосфера ластануы ұлғаяды.

1. 2 Су қоймаларын тазалаудың әдістері мен қазіргі құрылғылар.

Табиғат байлықтарының қымбатты түрлерінің бірі - су. Дүние жүзінде көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды алмастыратын зат табылған жоқ.

Су адамдар мен жануарлардың дене құрамына кіріп, онда болатын зат және энергия айналымына қатысады. Бұл айналымдар тек сулы ортада жүретінін ескерген жөн.

Су - түсі, исі және дәмі жоқ сұйық зат, жақсы ерітуші, үстіңгі кернеуі өте жоғары, айқын капиллярлық (жіңішке түтік пен сұйық заттың жоғары көтерілуі) қасиеті бар. Осы қасиеті топырақтағы су ерітінділерін өсімдіктер бойына сорып алып күн көруі үшін өте қолайлы.

Жер шарындағы сулар үнемі қозғалыста болып, барлық бос сулар, олардың агрегаттық (сұйық, бу, мұз түрлерінің, жиынтық атауы) күйіне қарамастан, жердің гидросфера деп аталатын қабатына жатады [3, 534-539 бб. ] .

Жер бетінің 77, 5 пайызын (мұздарды, батпақтарды қосып есептегенде) су алып жатыр.

Су қорларына өзен, көл, теңіз, жер асты, таулар мен поляр шеңберіндегі мұздар, атмосфералық ауадағы ылғал кіреді.

Өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, тұрмыстық қажетке көбінесе өзен, көл және жер асты тұщы сулар жұмсалады. Олардың қоры бүкіл гидросферадағы судың тек 1 пайызы ғана.

Көлемі және су қорларының мөлшері жөнінде гидросфераның ең ірі бөлігі - мұхиттар. Мұхит суларында пайдалы кендер, биологиялық ресурстар, энергия қуаты, химия және дәрі - дәрмек өнеркәсіптері үшін қажетті шикізаттар қоры өте көп. Құрлықта жыл сайын азайып бара жатқан пайдалы кендер орнын мұхит суларынан толтыруға әбден болады. Сондықтан да ірі мемлекеттер мұхиттарды өзара бөлісіп менің меншігім деген белгілерін қойып жатыр.

Теңіз суында алтынның, магниттің, платинаның, алмаздың, тантал - ниобиттің, цирконийдің, тағы басқаларының қоры құрлықтағы мөлшерге тең. Онда көмірдің, темірдің, мыстың, никельдің, қалайының қорлары да көп.

Теңіз суында минералды заттар да аз емес. Ондағы ас тұзын, натрий сульфатын, калий тұзын, бромды, магнийді, иодты бірқатар елдер қазірдің өзінде пайдаланып жүр. Теңізде құрылыс материалдары да бар. АҚШ пен Ұлыбритания жыл сайын 600 млн. тонна құм, қиыршық және ракуш тастарын алады. Теңіз түбінде фосфорит, қызыл саз, әк қорлары да жеткілікті. Мұхиттар мен теңіздер жер шарында өнетін биологиялық өнімдердің 43 пайызын, оттектің 50-70 пайызын береді.

Біз үшін тұщы судың маңызы өте үлкен. Өзендер мен көлдердегі тұщы сулар қоры гидросфера ресурсының 1 пайызына да жетпейді. Дүние жүзіндегі тұщы су қоры адам басына шаққанда 1970 жылы 11 мың м3 шамасында болады. Басқаша айтқанда 30 жылда екі есеге жуық кемиді. Құрлық бетінде тұщы сулар қоры бірдей орналаспаған. Мысалы, Аляска мен Гвианада 1 адамға 2 миллион м3, Жаңа Зеландияда 100 мың м3 болса, Африкада тек 1-2 мың м3 келеді.

Адамдар көп тұратын, өнеркәсібі мен ауылшаруашылығы өркендеген аудандарда тұщы сулар тапшы, ал адамы аз, шаруашылығы мешеу Сібір жерінде үлкен өзендер мен тұщы көлдер өте көп.

Ағынды сулардың ластануы

Қазақстан Республикасы да тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады. Көп жылдық мәліметтерге қарағанда өзендердің жылдық ағын мөлшері 64, 8 текше шақырым шамасында. 1 текше шақырымға бөлгенде секундына 0, 8 литрден келеді. Бұл Орта Азия елдеріндегі ең төмен көрсеткіш.

Республика территориясында ұзындығы 10 шақырымнан асатын 8 мыңнан астам өзендер бар. Олардың ішіндегі ірілері - Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле еліміздің шеткі аймақтарын басып өтеді. Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің су деңгейі төмен, көктемде ғана жайылып ағады. Еліміздің басты өзендеріне Жайық, Ойыл, Үлкен және Кіші Өзен, Сағыз, Жем, Тобыл, Есіл, Торғай, Ырғыз, Нұра, Шідерті, Сілеті, Сарысу, Қараертіс, Ертіс, Арыс, Сырдария, Талас, Шу, Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсіні жатқызуға болады. Таудан бастау алатын Үлкен Алматы, кіші Алматы, Қаратал, Есік өзендерінде сел тасқындары болып тұрады [4, 20-27 бб. ] .

Қазақстанда көлемі 1 гектардан асатын 48262 көл бар. Олардың орташа тереңдігі 1-8 метр аралығында болғанымен кейбіреулері онан көп терең. Мысалы Алакөлдің тереңдігі 45 метрге дейін, Үлкен Шабақты көлі 37 метрге дейін, Шортанды 31, Марқакөл 27, Балқаш 26 метрге жетеді.

Қазақстанда 4 мыңнан астам бөгеттер мен бөгендер бар. Олардың жалпы көлемі 10 мың шаршы шақырымға, су мөлшері 90 текше шақырым шамасында.

Бөгендер негізінен өнеркәсіп орталықтарынан су және элекрт қуатымен қамтамасыз ету, маңайдағы жерлерді суландыру үшін салынған. Олардың ішінде ірілері Бұқтырма, Қапшағай, Шардара, Бөген, Теміртау, Сергеев бөгендері, шағындары - Ақкөл, Теріс, Ащыбұлақ, Жемсау, Қамыскөл, Орал, Тайкешен, Желқуар, Қаратомар, Шарбайнұра, Кеңгір, Саршығанақ, Күрт, Телес, Шұқырой т. б. бөгендер.

Қазақстанда екі теңіз бар. Арал теңізі, ұзындығы 428 шақырым, ені 235 шақырым. Суының көлемі 1000 текше шақырым, ең терең жері 67 метр болатын. Қазіргі көлемі жөнінде нақтылы мәлімет жоқ. Теңізге құйылатын өзен суы 76 текше шақырымнан 42 текше шақырымға дейін азайып, өнімді көп беретін, суы таяз, балықтар уылдырық шашатын шығыс және оңтүстік жағалауы құрғап, істен шыққан соң, теңіз жануарларына үлкен нұсқау келуде. Аралдың қазіргі қайғылы жағдайы дүние жүзін алаңдатып отыр.

Каспий теңізінің Қазақстан жеріндегі ұзындығы 2460 шақырым, теңіздің ең терең жері 1025 м. Мұнда өсімдіктердің 500, балық пен басқа жануарлардың 854 түрлері бар. Өсімдіктері негізінен көкжасыл балдырлар. Соңғы кезде қызыл және қоңыр балдырлар да өсе бастады. Жануарлар дүниесінен бекіре тұқымдас балықтарды, майшабақтарды, көк серкені, сазанды, табанды, ит балықтарды кездестіруге болады.

Өндірістік және тұрмыстық қажеттерге жыл сайын 600-700 текше шақырым су жұмсалады, олардың ішінде 130-150 текше шақырымы гидросфераға қайтып оралмайды. Қалғандары өзен, көл, теңіз және жерасты суларына қосылады .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.