Сұр түсті қаракөл қойларының жүн жамылғысының депигментациялануы

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК-ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ 636 (075)

Қолжазба құқында

Мұхтар Алмат Қайратұлы

ҚОЙДЫҢ ПОСТНАТАЛЬДЫҚ ЖЕКЕ ДАМУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖҮН ТҮСІНІҢ ДЕПИГМЕНТАЦИЯЛАНУЫ

6М60800-«Экология» (бейіндік) мамандығы бойынша жаратылыстану білім магистрі акедемиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Шымкент, 2019

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК-ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Қорғауға жіберілді»

«Биология және химия» кафедрасының меңгерушісі

б. ғ. к., Пошаева Г.

«___» 20___ ж.

Жоғары оқу орнынан кейінгі білім

бөлімінің меңгерушісі

а/ш. ғ. к. А. Қ. Қосауова «___» 20___ ж.

Магистрлік диссертация

ҚОЙДЫҢ ПОСТНАТАЛЬДЫҚ ЖЕКЕ ДАМУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖҮН ТҮСІНІҢ ДЕПИГМЕНТАЦИЯЛАНУЫ

Мамандығы: 6М060800-«Экология» (бейіндік)

Магистрант Мұхтар А.

Ғылыми жетекшісі а. ш. ғ. д., профессор Байбеков Е.

ШЫМКЕНТ, 2019

МАЗМҰНЫ

КIРICПE . . .

КIРICПE. . .: 1

5: Әдебиетке шолу

КIРICПE. . .: 1. 1

5: Тері - жүн жамылғысының пигментациясы және оның маңызы . . .

КIРICПE. . .: 1. 2

5: Қаракөл қойының түс реңінің генетикасы . . .

КIРICПE. . .: 1. 3

5: Қаракөл қойының түр - түсінің әртүрлілігі . . .

КIРICПE. . .: 2

5: ЗЕРТТЕУ ЗЕРЗАТЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ . . .

КIРICПE. . .: 2. 1

5: Тәжірибені жүргізген аймақтың табиғи климаттық және шаруашылық жөніндегі қысқаша мәліметтер . . .

КIРICПE. . .: 3

5: Зерттеу нәтижелері . . .

КIРICПE. . .: 3. 1

5: Қара түсті қаракөл қойларының жүн жамылғысының депигментациялануы . . .

КIРICПE. . .: 3. 2

5: Сұр түсті қаракөл қойларының жүн жамылғысының депигментациялануы . . .

КIРICПE. . .: 3. 3

5: Көк түсті қаракөл қойларының жүн жамылғысының депигментациялануы . . .

КIРICПE. . .: 3. 4

5: Рең деңгейіне байланысты әр түсті қаракөл қойларының өсіп-жетілуі мен өміршеңдігі . . .

КIРICПE. . .: 3. 5

5: Әр түсті қаракөл қойлардың елтірілік өнімділігі . . .

КIРICПE. . .: 3. 6

5: Қазақы сұр қаракөл қойы жүніндегі талшықтар құрамы . . .

КIРICПE. . .: ҚOРЫТЫНДЫ . . .

5: 79

КIРICПE. . .: ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEР ТIЗIМI . . .

5: 81

Кіріспе

Диccepтaциялық жұмыcтың өзeктiлiгi . Қаракөл қой тұқымынан алынатын негізгі өнім-қаракөл елтірі-түсінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді, тіпті мұнда басқа қой тұқымдарында сирек кездесетін түстер мен реңдер кездеседі.

Қаракөл шаруашылығы тұтынушылардың талғамына және талаптарына байланысты елтірінің әр түрлі түстеріне және елтірілік типтеріне сай мамандандырылады. Қаракөл қой тұқымын өсіруде, популяцияның алуан түрлілігі - осы қой тұқымының шөл және шөлейт аймақта, гендік қорын сақтаудың басты кепілі.

Малдың жеке даму кезеңі оның өсіп - даму ортасындағы қойдың мекеніндегі болатын тұрақсыздыққа бейімделуіне бағыт береді. Мұнда, жеке дамудың кез-келген фазасында мал ағзасында болатын барлық өзгерістер реттеліп отырады.

Ағзасының эмбрионалды даму кезеңінде сыртқы орта факторлары оған шешесінің ағзасы арқылы әсер етсе, ал постнальды кезеңде сырқты ортаментікелей әсерге түседі. Демек, төлдің ата-анасынан алған нәсілдік информациясы онтогенезде сыртқы орта факторларының белсенді әсерімен, ретімен іске асады.

Қаракөл қойының жүн жамылғысы постанальды даму кезеңінде депигментацияға ұшырайды, ал оның қарқыны малдың генотипі мен ортаның өзара әсерлеріне байланысты.

Қойдың жүн жамылғысының депигментациясы ағзасының физиологиялық, биохимиялық процестерге әсер ететін болғандықтан, оның тұқым қуалау дәрежесін терең зерттеп, елтірілік өнімділікке әсерін нақтылауды қажет етеді.

Сондықтан популяциядағы әр түстегі қаракөл қойларының онтогенезінде пигментация мөлшерінің деңгейіне қарай топографиялық бөліктердегі депигментация процесінің жүру қарқынының өзгерісін, осыған байланысты сыртқы орта факторларына бейімділік қасиетін және елтірілік белгілерге тигізетін әсерін зерттеу-өзекті мәселе.

Ғылыми ізденіс Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында жүргізілді.

Жұмыстың жаңалығы. Әр түсті қаракөл қозыларының постиатальды даму кезеңіндегі жүн жамылғысының депигментациялық ерекшеліктері анықталды. Алғаш рет зерттеу нәтижесінде жүн жамылғысындағы өну процесіндегі жүру қарқыны жүннің түсі мен рең қанықтығына қарай өзгергіштігі анықталады және депигментация деңгейінің алынған қозылардың елтірілік өнімділігі анықталады.

Бірыңғай түсті реңдердің жоғары деңгейіндегі мал түрінде жеке даму кезеңінде өсу қарқыны қалған деңгейдегі мал түрімен салыстырғанда баяу өтеді. Малдың рең қанықтылық деңгейі мен олардың сыртқы ортаға бейімделу қабілетінің байланысы анықталды. Пигментация минималь деңгейіндегі ашық реңдегі мал тұқымы сыртқы орта факторларына төзімділігі төмен болса, максималь деңгейдегі малдар жоғары бейімділігімен ерекшеленеді және алынған қозылардың елтірілік өнімділігі де жоғары болып келеді.

Зepттeу ныcaны. Зерттеу нәтижесінде әр түрлі қаракөл қойының жеке өсу дәуіріндегі жүн жамылғысындағы депигментация процесінің өтуі және осы малдардың табиғи бейімділігінің анықталуы, қаракөл қойының өсіруге экологиялық аймағын таңдағанда кез-келген түсті рең қанықтылығындағы тиімді генотипті қаракөл қойларын ұсынуға толық мүмкіндік береді.

Зepттeу пәнi. Химия пәнi бoйыншa «Жoғapы oқу opнындa химияны oқытудa жaңa пeдaгoгикaлық тeхнoлoгиялapды қoлдaну» тaқыpыбын иннoвaциялық тeхнoлoгиялap нeгiзiндeгi әдicтeмeлiк жұмыcы.

Диccepтaциялық жұмыcтың мaқcaты. Зерттеу мақсаты - әркелкі генетикалық топтағы қаракөл қойларын постанальды даму кезеңінде жүн жамылғысындағы депигментация процесін анықтау.

Ocы мaқcaтқa cәйкec диccepтaциялық жұмыcтың мiндeттepi:

Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелерді шешу қамтылды:

әртекті генетикалық топқа жататын мал түрін таңдап, оны жасақтау;
әр түсті қаракөл қойының рең қанықтылығы байланысты постанальды даму кезеңінде жүн жамылғысының депигментациялану мөлшерін зерттеу;
ЭПР-спектрометрия тәсілі бойынша қаракөл қойларының жүн талшықтарындағы меланин мөлшерін анықтау;

Зepттey әдicтepi. Жұмыcтa тeopиялық тaлдay әдicтepi, бaяндay, caлыcтыpy, capaптay, мoдeльдey, жинaқтay, жүйeлey, тaлдay, қopытy, тәжipибeдeн өткiзy, бaқылay әдicтepi қoлдaнылды.

Зepттey жұмыcының жapиялaнyы.

1. Сұр түсті қаракөл қойларының жүн жамылғысының депигментациялануы. // Магистр KZ журналы (Шымкeнт 2019) .

2. Қapa түcті қapaкөл қойлapының жүн жaмылғыcының депигментaциялaнуы «Жapaтылыcтaну ғылымдapының өзeктi мәceлeлepi» Ұлaғaтты ұcтaз б. ғ. д., пpoфeccop Ә. Н. Хaлилaның 70 жылдығынa apнaлғaн ғылыми-тәжipибeлiк кoнфepeнцияcының eңбeктepi (Шымкeнт 2019) бөлiмiндe жapиялaнды.

Мaгиcтpлiк диccepтaцияның құpылымы. Диccepтaция кipicпeдeн, үш тapayдaн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттepдeн тұpaды.

1. Әдебиетке шолу

1. 1 Тері - жүн жамылғысының пигментациясы және оның маңызы

Ағза жеке дамудың кез-келген сатысында сыртқы орта факторлармен әрекетке түседі. Ағзаның бейімделу кезеңіндегі зат алмасу сипаты, ағзаның морфологиялық системасы, жеке жасушалардың, ұлпалардың, органдардың функциясы, тіпті малдың мінезі де өзгереді.

Бұл процестерге сыртқы орта факторлары қозғаушы күш ретінде жасушадағы, ұлпадағы, органдағы орналасқан реттегіш системалар онтогенездің әр сатысында іске қосылып отырады.

Сырттың көптеген факторлары, ағзадағы физиологиялық процестердің қалыпты жүруін баяулатады. Тірі ағза өзінің қызметін қалпына келтіруге қабілетті. Олардың жас кезінде көп жағдайда жұлынып қалған органдары қайтадан өсіп шығады. Бұл тірі жаратылыстың өзінің органдары морфологиялық структурасын реттей алатындығын көрсетеді.

Қаракөл қойы өсетін шөл аймақтағы климаттың өз ерекшеліктері бар.

Мұнда жаз айы ұзақ, ыстық, ауа өте құрғақ болады. Жауынның біркелкі түспеуі мал жайылымындағы өсімдіктердің өсуін тежеп немесе күйіп кетуіне әкеліп соғады. Сондықтан, шөл аймақта өсетін суды өте аз қолданып, оның буланып кетуіне жол бермейді.

Қаракөл қойы шөлейт аймақтың тақыр жайылымын басқа малдардың түрімен салыстырғанда толық пайдаланады. Ол үшін, өзіне қажетті жем шөп мөлшерін жинау үшін қой сөткесіне күнделікті 10-20 км, ол кейде 18-20 км жол жүреді. Сондықтан, олардың дене бітімі айрықша, денсі жеңіл, тұяқтары қатты болады.

Ағзаның сыртқы орта факторына бейімделуі, дамудың әрбір сатысында жеке дамудың энергетикалық үнемділігі принципіне жүргізіледі.

Қаракөл қойы тұқымының басты ерекшелігі оның қосымша салмаққа энергия шығынының төмен болуы және жайылымның жазда күйіп кеткен кезінде, қыстың өріске шыға алмай қалған кезінде қойдың құйрығында, денесінде жиналған майын өте қажетті энергия қоры ретінде падалануы.

Қаракөл тоқтыларында табиғи көбею мүмкіндігі ерте 7-8 айлығында басталғанымен, жас малдың ол кезде физиологиялық толыспауынан оларды қашырмайды. Жас кезінде қашырылған малдың өсіп - жетілуі тежеліп, өнімділігі төмендейді. Қойдың физиологиялық толық жетілуі 18 айда аяқталғандықтан, оларды осы жастан ұрықтандыруға жібереді.

Қаракөл қойының шөлейт аймақтың жаздағы ұзақ, ыстық күні мен қыстағы суығына бейімделуіне, оның жүн жамылғысындағы пигментациясының маңызы жоғары (Васин Б. Н. [1, 15-25бб. ] ) .

Мал ағзасын күн исоляциясынан қорғайтын меланин түрлі-түсті қойларда қарамен салыстырғанда төмен болады.

Сонымен бірге терморегуляция прецесіне пигментациямен бірге, жүннің фракциялық құралымының да әсері байқалды.

Сұр және көк қойларда жүн жамылғысының структурасын зерттегенде оның өзгешелігі байқалды. Қара түсті қаракөл қойларында түбіт жүнінің мөлшері сұр және көк малдыкінен төмен, қылшық жеңілдетіп, ультракүлгін сәулесінің өтуін реттейді (Ерофеев В. С., Шулов В. В. [2, 30-37бб. ] ) .

Жүн дегеніміз кейбір жануарлардың тері жамылғысының мүйізтәрізді құрылымы дене түгі. Тоқыма өнеркәсібінде қойдың, түйенің, ешкінің, сиырдың жүні ж қоянның түбіті қолданылады.

Жүн талшығы (түк) түбірден және сабақшадан тұрады. Түбір терінің астына жатады. Сабақша тері жамылғының сыртында болады және кератин деген белоктан тұрады. Түктің сабақшасы үш қабаттан тұрады: қабыршақты, қабықты және өзекті.

1 - қабыр-шақты қабат; 2 - қабықты қабат; 3- өзекті қабат.

1-сурет. Жүн талшығының құрылымы

а - түбіт; 6 - ауыспалы талшық; в - қылшық; г - өлі талшық;

2-сурет. Жүн талшықтарының түрлері:

Қабыршақты қабат (кутикула) түкті қоршаған мүйіз тәрізді қабыршақтан тұрады. Талшықтың түріне байланысты қабыршақтардың формасы сақина, жартылай сақина немесе пластинка тәріздес болып келеді. Қабыршақты қабат түкті бұзылудан сақтайды, оның жылтылдауы мен киіз болып ұйысу қабілетіне әсер етеді.

Қабықты қабат түктің тұрқын құратын ұршық тәрізді клеткалардан тұрады, шаштың мықтылығын, серпімділігін және басқа да қасиетін анықтайтын негізгі қабат болып табылады.

Өзекті қабат талшықтың ортасында болады. Ол ауатолған клеткалардан тұрады. Жуандығы мен құрылымына байланысты жүн талшықтарының мынандай типтері болады: түбіт, ауыспалы және өлі шаш, қылшық.

Түбіт - қабыршақты және қабықты қабаттан тұратын жіңішке ирек талшық. Биязы жүнді қойдың барлық жүн жамылғысы және қылшық жүнді қойлардың теріге жақын жамылғысы түбіт болып келеді. Қабыршақты қабат сақина немесе жартылай сақина формалы.

Қылшық - түбітке қарағанда дөрекілеу, әлдеқайда жуан және ирек емес тік. Ол үш қабаттан тұрады: пластинка тәріздес қабыршақтардан тұратын қабат, қабықты қабат және тұтас өзек. Жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қойлардың жүн жамылғысы қылшықтан тұрады.

Аралық жүн -- түбіт пен қылшықтың ортасы. Бұдан тұқымдас қойлардың барлық жүн жамылғысы ауыспалы түктен тұрады. Аралық түк те үш қабаттан: қабыршақты, қабықты қабаттан және үзілмелі өзектен тұрады.

Өлі түк -нашар боялатын, өңдегенде оңай сынатын дөрекі, тік және қатты талшық. Ол қылшық жүнді қойлардың кейбір тұқымдарында кездеседі. Өлі түк үш қабаттан тұрады: қабыршақты, жұқа қабықты және талшықтың барлық көлденеңін алатын жалпақ өзектен тұрады.

Қойдан қырқып алынған тұтас жүн жабағы деп аталады. Қойдың жүн жамылғысын құрайтын талшықтың түріне байланысты, жүн де төмендегідей түрлерге бөлінеді: түбіт талшықтан тұратын биязы жүн (25 мкм-ға дейін ) ; оны биязы жүнді қойлардың алады да, жоғарғы сапалы камволь және шұға маталарды тоқуға пайдаланады:

жартылай биязы жүн (25-34 мкм) -- түбіт талшығы мен аралық жүннен тұрады; қойдың будан тұқымынан алып костюмдік және пальтолық камволь маталар тоқу үшін пайдаланады;

жартылай дөрекі жүн (35-40 мкм), қылшық пен аралық түктен тұрады; қойдың будан тұқымынан алып костюм және пальто үшін жартылай қылшықты шұға маталарды дайындауға пайдаланады;

дөрекі жүн (40 мкм -ден жоғары) -- құрамында талшықтың барлық түрі бар; оны қылшық жүнді қойдан алып ірі шұға мата алуға пайдаланады. Жіп иіру үшін жүн талшығының ұзындығы мен бұралаңдығының маңызы зор.

Жүн талшығының ұзындығы 20 мм-ден 450 мм аралығында. Біртекті жүндер ұзындығына байланысты қысқаталшықты --55 мм-ге дейін, және ұзынталшықты-55-ден артық болып бөлінеді.

Жүннің ирелеңдігі талшықтың 1 см ұзындығына келетін ирелеңдігі сонымен сипатталады. Талшық неғұрлым жіңішке болса соғұрлым бұралаңы көп болады. Бұралаңның биіктігіне қарай қалыпты, биік және жатық бұралаңқы болып бөлінеді.

Биік ирелең қысқаталшықты жүн жуан әрі үлпілдеген аппараттық (шұғалық) жіп иіруге пайдаланылады. Жатық бұралаңқы ұзынталшықты жүн жіңішке тегіс тарам жіп иіруге пайдаланылады.

Жүн талшығының жуандығы талшықтың түріне байланысты және оның иірілген жіп пен матаның қасиетіне ықпалы зор. Түбіттің жүні 30 мкм, қылшықтікі 50-90 мкм, өлі шаштікі 50-100 мкм.

Жүн талшықтарының мықтылығы оның жуандығы мен құрылымына байланысты. Мысалы, өлі жүн-- жуан, бірақ осал талшық. Жіңішкелігі 20 мкм түбіт талшықтар 7 сН-қа дейінгі үзу салмағымен сипатталады, жіңішкелігі 50 мкм қылшық талшықтар - 30 сН-ге дейін. Талшықтардың салыстырмалы үзу салмағы 10, 8 - 13, 5 сН/текс. Жуан жүнге қарағанда жіңішке жүн төзімді. Себебі жуан талшықтардың өзегңнде ауа бар, ал ол талшықты жуан қылып көрсеткенімен мықтылығын арттырмайды.

Құрғақ талшықтардың үзілер кездегі ұзаруы 40% .

Толық ұзарудың әжептеуір үлесі (7%-ке дейін) серпімді және жоғары эластикалық деформацияға келеді, солардың әсерінен жүн матадан істелген бұйымдар онша қыртыстанбайды, формасын жақсы сақтайды.

Биязы жүнді қойдың жүні ақ түсті, ептеп ақсары. Қылшықты және ұяң жүннің түсі - сұр, қызғылт, қара.

Жүннің жылтыры қабыршақтардың мөлшері мен формасына байланысты. Ірі, тығыз қабыршақтар жүнді жылтыратып тұрады. Майда, талшыққа жабыспайтын қабыршақтар жүнді солғын етіп көрсетеді.

Қабыршақты қабат (кутикула), талшықтың сыртқы бетін түзіп, қоршаған ортаның биологиялық, химиялық, механикалық факторларын қорғайды және жүннің жылтырлығы мен ұйысуына әсер етеді.

Қабыршақты қабат көптеген жалпақ, дұрыс емес мүйізділген қабыршақтан тұрады, ол мөлшерімен өз ұзындығының 2/3 немесе жартысына дейін бірінің үстіне бірі орналасады. Қабыршақ пішіні бойынша: шатыр тәрізді және тәж тәрізді болып негізгі екі топқа ажыратылады. Қабыршақ пішіні мен орналасуына байланысты шаш типі мен қойдың өнімділік бағытын анықтауға болады. Қабыршақтың шет жақтары тегіс, тісті немесе толқынды жабынды болып келеді.

Қабыршақ орналасуына байланысты:

сақина тәрізді - әрбір қабыршақ шаш маңайында толық сақина түзеді. Сондықтан төменгі қабыршақтың төбесін жоғарғының негізгі жабады да, бір сақина, екіншісіне киіліп тұрғандай болады. Мұндай қабыршақ формасы түбіт үшін тиімді.

сақиналы - торлы - қабыршақ тор тәрізді және талшық маңына қатармен орналасады. Ол биязы жүн үшін тиімді.

торлы - қабыршақ талшық бетіне тордың дұрыс емес пішінін түзеді. Қабыршақтың мұндай орналасуы - қылшықты жүнге тән. Талшық салмағының 2-3 % -ын қабыршақты қабат құрайды.

Әрбір қабыршақ 3 қабаттын: эндокутикула (ішкі бөлігі), экзо -кутикула (ортаңғы бөлігі) және эпикутикула (үстіңгі бөлігі) тұрады, олар кератин ерекшелігіне байланысты ажыратылады.

Эпикутикула (жуандығы 50-100 мкм) -қабыршақтың ең бірінші қорғаныс қабаты. Ол химиялық тұрақтылығы өте жоғары және жүнді зиянды химиялық әсерлерден сақтайды, мысалы, аммиактың және т. б. Ал талшықты механикалық зақымданудан көп дәрежеде: экзо және эндокутикулалары қорғайды.

Қыртысты қабат қабыршақты қабаттың астында орналасады, ұршық тәрізді көп түйіршікті клеткалардан (ұзындығы 80-150 мкм, жуандығы 4-10 мкм) тұрады. Қыртысты қабат клеткасы 2 типті: неғұрлым ірісі- ортокортекс (ортокор) және тығыз орналасқан біраз ірілеу келетін - паракортекс (паракор) . Әр типтегі талшық клеткалары - доғалы құырылымды түзеді. Бұл бөлік түбітте ширатылған (спиральді), тұрақты иректің сыртқы жағында әрқашанда ортокортекс, ішкісінде -паракортекс.

Ал қылшықта және аралық талшықта олар әр түрлі жағдайда береді: ортокортекс - қылшықта, ал паракортекс шеткі аймақтарда біркелкі емес орналасуы мүмкін және жеке клеткалармен де болады.

Қыртысты қабат клеткаларында пигмент грануллары -меланин бар. Гранула ұзындығы 0, 5-1, 3 мкм, 0, 16 -0, 43 мкм, биіктігі -енінен қарағанда екі есе аз. Паракортекс клеткаларында ортокортекс клеткаларынан қарағанда меланин көп.

3-сурет Меринос қойларының жүн талшығы (сызба - нұсқа)

1- қабыршақты қабат, 2- ұршық тәрізді клетка, 3 - қыртысты қабаттың ортокортикальді клеткалары, 4 - қыртысты қабаттың паракортикальді клеткалары, 5- өлі клеткалардың ядро дегенерациясынана кейін қалған бос кеңістік.

Түбітте қыртысты қабат 90 %, қылшықта - 60-70%, өлі талшықта тек 5-6 %.

Қыртысты қабатты күкірттің негізгі көлемі түзіледі. Сондықтан бұл қабат жүнді: мықтылық, созылғыштық, серіпімділік және т. б. қасиеттермен қамтамасыз етеді.

Өзек қабаты - бұл құрғақ клеткалар мен ауамен тастырылған талшық ішіндегі сызық. Ол үздіксіз түзу (қылшықта) және үзік-үзік сызық (аралық талшықта) болуы мүмкін. Түбітте өзек болмайды. өзек талшықтын беріктігін төмендетеді, бірақ, оның жылу сақтағыш қасиетін жоғарылатады. Өзек талшығы көбінесе әкті -ақ түсті болып келеді, ол бет жағындағы ауа, көпіршіктерінің жарықтың жақсы түсуінен.

Жүннің химиялық құрамы мен қасиеті. Жүн талшығы көбінесе кератинді белоктар тобынан тұрады. Кератинді басқа белоктардан көтеріңкі мөлшерде 3-5% күкірт түзуімен ерекшеленеді. Күкіртпен жүннің технологиялық қасиеттері белгілі, бір дәрежеде байланысты. Жүнден күкірттің жақсарады, жүн талшығының беріктігі жоғарлайды. Күкірт қылшық жүннен қарағанда меринос жүнінде көбірек.

Цистин - құрамына жүн талшығына қажет барлық дерлік күкірт кіретін, амин қышқылдары болып табылады. Қой организімінде цистин түзілмейді, ол азықпен түсіп отыруы қажет. Мұнадй азықатрға: көк шөп, сапалы сүрлем мен пішендеме, кұнжара жатады.

Жүн кератині құрамына 18 аминқышқылы кіреді.

Әр түрлі типтегі жүн талшықтары амин қышқылдарының түзілуіне байланысты ажыратылады.

Жүн кератині: А кератині және С кератині болып екіге бөлінеді. А кератині қабыршақты қабат, С кератині - қыртысты қабат пен өзек заттарын түзеді. С кератині тирозин аминқышқылын, түзентіндігімен А кератинінен ерекшеленеді.

Жүннің химиялық құрамы (%) : көміртегі -49, 8 -52, 0; сутегі 6, 36 -7, 37; азот 15, 7 -20, 8; оттегі 17, 1-24, 0, күкірт -2, 0-5, 0.

Сілтінің әсерінен жүн талшықтары бұзылады, ал өсімдік талшықтар (зығыр, мақта, вискоза және т. б. ) сақталады. Әлсіз қылшық ерітіндіде жүн құрамы өзгермейді, ал өсімдік талшықтары бұзылады. Жануар мен өсімдік талшықтарының табиғатын осындай, жолдармен анықтауға болады. Өнеркәсіпте әр түрлі талшықтарға химиялық әдіспен әсер етуді пайдаланады. Мысалы, жүн қиын алынатын арамшөппен (ошағын т. б. ) ластанған, оны 5-6 % күкірт қышқылы ерітіндісінде (H2SO4 ) жуса, жүн құрамы бұзылмайды, ал өсімдік қоспалары ериді. Бұл үрдіс жүн карбонизациясы деп аталады.

Қой малының тері жабынын құрайтын, жүн талшықтарының жиынтығы, қой шаруашылығында жабағы деп аталады. Ол қой малынан қырқылғанда алынған жүн өнімінің сапалық және сандық көрсеткіштерін сипаттайтын объект болып табылады. Жүн талшықтары өзара тек түзілу ерекшелігі мен қой төлінің жатырда даму кезеінде ғана емес, сонымен қатар жас төлдің және ересек қойлардың жүннің өсу үрдісі кезінде қалыптасатын морфологиялық белгідері мен техникалық қасиеттеті бойынша ажыратылады. Қой шаруашылығында, осыған байланысты жүн талшықтарын ең негізгі 6 морфо-техникалық типке жіктеу ұсынылған: 1. түбіт, 2. қылшық; 3. өтпелі немесе аралыө талшық; 4. өлі; 5. құрғақ ; 6. жабында шаш.

Кесте. Жүндегі амин қышқылының түзілуі,
(100 г жүндегі көлемі, г)

Түбіт - ең жіңішке, өзек қабаты жоқ талшық. Көбінесе қалыңдығы 15-25 микрометр (мкм), ал ұзындығы 5-15 см болады. Түбіт әрқашан толқынды немесе иректелген болып келеді. Ол қылшық жүнді және будан қой малдары жүнінің негізі болып табылады және көп жағдайда оның көлемі қабатын құрайды, сондықтан түбітті кейде, биязы жүн деп атайды. Түбіт жүннің ең құнды құрамды бөлігі.

Қылшық - біркелкі емес қылшық және ұяң жүннің құрамына кіреді. Ол түзу немесе өте аз иректелегн ірі талшық. Ұзындығы бойынша түбіттен ұзын, тек роман қой тұқымында ғана түбіт қылшық жүнмен ұзын. Қылшық 3 қабаттан: қабыршақты, қыртысты және өзектен тұрады. Неғұрлым дамымаған болса, жүн соғұрлым құнды. Жүн жуандығы 51-ден 155 мкм және одан көбірек ауытқиды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.