Сөз тіркесі түріндегі терминдер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе
І. Зерттеу жұмысының теориялық негіздері.
Терминдер және олардың ғылыми-техникалық тұрғыдан сипаттамасы.
І.1. Ғылыми-техникалық терминдердің жасалу жолдары.
І.2. Аударма теориясы және аударудың негізгі тәсілдері
ІІ. Мұнай және газ өндірісі терминдерін ағылшын тілінен қазақ тіліне
аудару ерекшеліктері.
ІІ. 1. Мұнай және газ өндірісі терминдерін ағылшын тілінен қазақ тіліне
аудару тәсілдері.
ІІ.2. Мұнай-газ терминдерін аудару принциптері.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымшалар.

Кіріспе
Зерттеу жұмысының тақырыбы.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі тақырыбы - Мұнай және газ өндірісі терминдерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі.
Біздің зерттеу жұмысымызда қарастырылып отырған мәселе бүгінгі таңда өзекті деп ойлаймыз. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болған тұсынан бері қарай ғылымның осы тармағы едәуір күрделі сипатқа ие болып отыр. Егеменді елдің рухани дамуындағы бағыттардың бірі - дүниежүзілік ақпараттар алмасудың сапалы деңгейіне көтерілу; ақпараттық база жасау; ақпараттық-анықтамалық ресурстар құру. Шет мемлекеттер мен Қазақстан Республикасының саяси-әлеуметтік, экономикалық байланыстары, қарым-қатынастары жөнінде нақты ақпараттарды жинау - қабылдау - жеткізу жүйесі бір тілден екінші тілге аудару ісімен тығыз байланысты. Аударма - осы іспен шұғылданушының кешенді филологиялық дайындығын талап ететін , яғни аудармашы халықтың, әсіресе аударылатын тілдің иесі - қазақ халқының тарихы мен әдебиетінен, мәдениетінен, ұлттық этникасынан жан-жақты хабары бар, бірнеше тілді жетік, жақсы білетін маман болғанда ғана жоғары деңгейде көрінетін күрделі құбылыс.
Он мыңдаған американдықтар мен кеңес одағының іскерлері, ғалымдар, саясаткерлер мұхиттың ар жағындағы елдерге қонақ ретінде ғана барып қоймай, сонымен қатар заңды тұлға ретінде барып мемелекет аралық байланыстарды дамытуда. Олар қазіргі таңда бір-бірімен жақын да әр түрлі елдерде жұмыс істейді де, осы мақсатта аудармаға өте мұқтаж.
Сонымен қатар қазіргі таңда қазақ тіліне аударатын аудармашы ресми қазақ тілін толықтырған сөздендің толық және сәйкес баламаларын білуі тиіс, өйткені әр тіл үнемі өзгерәсте болып отырады.
Дамушы елдер мен дамыған елдерде өндірістік өнеркәсіпті кеңейту мен жақсарту тенденциясы қалыптасып келеді және бұл фактор ақпарат алмасу мұқтаждығын оятып, мұнай-газ өндірісі саласында жаңа терминдердің пайда болуына себепші болды. Мұнай және газ өндірісі дүниежүзілік дамуда онсыз адам баласы өмір сүре алмайтын маңызды бір салаға айналды. Өндіріске араласа бастағанда, қазақ тілі мамандары дүниежүзілік достық қарым-қатынсатардың оларға деген практикалық қажеттілік қана емес, сонымен бірге мұнай-газ секторларында олардың жұмыс жасауы үшін керекті құралдармен қамтамасыз етілу керек. Мұнай-газ өндірісінің өзінің белгілі бір терминологиясы мен грамматикасы бар. Мұнай-газ өндірісінің күнделікті дамуына байланысты көптеген сөздер ескіріп, жаңа сөздер пайда болды. Нәтижесінде жаңа терминдер пайда бола бастады. Сондықтан да көптеген сөздіктер мұнай және газ өндірісі терминологиясын толық дерлік қамти ала алмайды. Сол үшін де біз бұл тақырыпты маңызды да, көкейтесті деп санаймыз.
Аударма жұмысы - жеке адамның ойлау психикалық қызметінің жемісі. Аудармашының, яғни тәржімашының алдында екі жақты, бірі бірінен ауыр, екеуінің де таразысы тең қос міндет тұрады. Оның бірі: түпнұсқаның мазмұнын, сюжетін, түпнұсқа авторының негізгі идеясының мүмкіндігінше толық сақтау; екіншісі: аударылатын тілдің - яғни қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын, нормалаларын қадағалау.
Дүниежүзілік қарым-қатынастарға тауарларды экспорттау мен импорттау жатады. Ол үшін аудармашы мұнай және газ саласына байланысты терминдер мен олардың қолданылуын, аудару жолдарын білу қажет, өйткені, қазіргі таңда экономиканың дамуымен байланысты шет мемлекеттермен қарым-қатынастың дамуына байланысты аударма теориясынан алған білімді одан ары қарай дамытып, терминдерді дұрыс аудару жолдарын түбегейлі, жете білу қажет. Сондықтан да біз зерттеп отырған мәселені маңызды деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мұнай және газ өндірісі терминдерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару жолдарын қарастыру.
Жұмыстың мақсаттары.
Зерттеу барысында алға қойған мақсатқа жету үшін біз төмендегі міндеттерді орындауымыз керек:
аудармаға жалпы түсінік беру;
терминдерге жалпы сипаттама беру;
- мұнай және газ өндірісі терминдерінің құрылысын қарастыру;
мұнай және газ өндірісі терминдерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару жолдарын талдау.
Зерттеу пәні.
Зерттеу пәні - мұнай және газ өндірісі терминдері болып табылады.
Зерттеу нысаны.
Зерттеу нысанына мұнай және газ өндірісі терминдерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару.
Зерттеу әдістері.
Зерттеу жұмысы барысында біз сипаттау, анықтау, талдау, салыстыру және аударма тәсілдерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы ретінде И.С.Богацкий, Н.М.Дюканова, Сьюзан Норман сияқты белгілі ғалым, теоретик, аудармашылардың теорияларына сүйендік. Яғни біз осы аталған ғалымдардың еңбектерінін негізінде аудармаларды талдадық.
Зерттеу жұмысынық практикалық маңызы.
Зерттеу барысында орындалған практикалық материалдарды аударма теориясы сабағынан семинар сабақтарында, ауызша және жазбаша аударма сабақтарында оқу-әдістемелік құрал ретінде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылысы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының тақырыбы, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні, әдістер, теориялық және практикалық маңызы сипатталады.
Теориялық бөлімде белгілі ғалым, теоретик, аудармашылардың еңбектері зерттеліп, солардың негізінде мұнай және газ өндірісі саласының терминдердің құрылысына шолу жасалады.
Практикалық бөлімде жалпы терминдерді аударудың тәсілдерін қолдана отырып, мұнай және газ өндірісі саласының терминдерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару жолдарын қарастырдық.

І. Зерттеу жұмысының теориялық негіздері.
Терминдер және олардың ғылыми-техникалық тұрғыдан сипаттамасы
І.1 Ғылыми-техникалық терминдердің жасалу жолдары
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастық ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістерін жиі қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірі ретінде сол қоғам құрылысын айнаға түсіргендей өрнектейді. Яғни қоғам өмірінде болған, болып жататын құбылыстардың бәрі тілден орын тебеді де, тіл көмегі арқылы халық қазынасына айналады. Сонда, тіпті кейде тілдегі кейбір сөздер арқылы ел басынан өткен кезеңдерді көзге елестете аламыз да, қоғам дамуының белестері арқылы тіл дамуын сүзіп шығуға мүмкіндік алып отырамыз деген сөз бұл. Сөйтіп қоғам мен тіл бірінсіз бірі күн кеше алмаса керек. Ендеше халық тарихы оның тілінде, яғни тіл фактілері арқылы біз халық тарихын тануға мүмкіндік аламыз.
Қоғам дамуы арқылы тіл де дамиды дейміз. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық ярусына бірден тән емес. Оның белгілі бір қабаты өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т. т.). Ал оның қайсы бір қатпарларын жаңалыққа иін беріп, жаңа мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткішінің бірі терминдік жүйелерінің саралануы болып табылады. Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын терминологиялық лексика. Неге десеңіз қоғам дамуы әлеумет өміріне алуан-алуан жаңалық әкеледі. Ондай өзгерістер, әсіресе революциялық дүмпулер ең алдымен елдің сауатын ашып, білімІн жетілдіреді, қоғам мүшелерінің өрісін биіктетіп, қоғамдық ой-сана мен дүниетанымды кеңейте түседі. Сауаты ашылып, көзқарасы көрегендене бастаған жұртшылық біртіндеп ғылымды игеруге бет түзеп, техниканың құлағын ұстай бастайды. Мәдениет пен өнерге құштарлық күшейіп, жаппай біліммен жарақтану кезеңі басталады.
Ұлы Октябрь революциясынан кейін өзгеше қаулап қанат жайған мәдени өміріміздің әрбір күні, әрбір сәті жаңа іс, жаңа қимыл, жаңа әрекетке толы болатын. Сауатсыздыққа қарсы шабуыл, неше алуан үйірме, бастауыш мектептердің ашылып, газет-журналдардың шығуы, қызыл бұрыш, кызыл отаулар т. б. саналы жоғары қазақ сөзі мен қазақ жазуына жаңаша өріс берді. Осы ұлы оқиғалар тұсынан бергі жердегі қазақ тілінің болмысына көз салсақ, оның ұлттық сипаты ғана күшейіп қоймай, сонымен бірге халықаралық ауқымы кеңейіп, қуаттана түскенін байқауға болады.
Қазақтың ұлттық тілі сөздік кұрамының қатарына революция, коммунизм, социализм, интернационал, совет, минист, комитет, парламент, партбилет, радио, комсомол, коммунист т. б. тәрізді толып жатқан кірме сөздермен бірге, терминдену нәтижесінде сапалық өзгеріске душар болған, қызмет аясы кеңейген, тұрақтанған, нақтылана түскен еңбек, екпінді, күрес, ой-өріс, іс тап, жиналыс, жоспар, құн, белсенді сияқты сан алуан сөздер жаңаша қолданысқа еніп, өрісі кеңейді. Бүл есепсіз мол қазына қатары күні бүгінге дейін толысып, молайып келеді. Яғни тіліміздің терминдену сапасы әлі жүріп жатыр. Тілдің осылайша толығуы, оның коғамдық қызметін күшейтіп, бұрынғыдан әлдеқайда әлуетті құралға айналдырды. Тілдің байлығын күшейтіп, қызметін арттырған, оның икемділігі мен дәлдігін дамытқан бұл лексикалық қабатты ғылым тілінде термин сөздер деп атау лингвистер түсінігінде дағдыға айнала бастады.
Терминнің күнделікті өмірде араласпайтын жері жоқ. Тіпті қазіргі кезеңде термин сөздердің ауызекі сөйлеу тілімізге де еніп, күнделікті өзара карым-қатынас кұралына да айнала бастағанын байқау қиын емес. Мұның өзі тілдің, атап айтқанда, әдеби тілдің қарқынды дамуын байқататын бір белгі. Керек десеңіз сан салалы ғылыми қажетімізді өтеуге қызмет етіп отырған әдеби тіл, ең алдымен осы терминологиялық лексиканың өрістеуіне тәуелді. Терминологиялық жүйесі жасалмаған, терминдік ғылымдары қалыптаспаған тіл, ол әлі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмаған тіл.
Термин ретінде мұны біліп қолданатындар да бар, термин екенін сезбей де қолданатындар бар. Тілдің мәдениетіне ойысатын мәселенің бұл жағы да зерттей түсуді тілейді. Сөйтіп, кім қалай қолданса да, термин сөздер-дің әлеумет өмірінің қатынас құралындық қажетін қамтамасыз етіп отырғаны даусыз. Яғни терминсіз сөз қолданыс болмайды, терминсіз ғылыми ой-пікірді өрбітуге болмайды. Оның қанат жайғаны соншалық, қоғам өмірінің, қандай саласында да қазір терминсіз күн кешу мүмкін емес. Ол партиямыз бен үкіметіміздің қаулы, қарар, директиваларын, саясат пен идеологиямызды жұртшылыққа жеткізіп, насихаттап отырған баспасөз құралы, радио мен телевизия арқылы эфирден берілетін көпшілік-бұкара тілі, мыңдаған аудиториялар мен кластарда білімгерлер мен оқушылар санасына сіңіп жатқан неше алуан оқулықтар мен оқу құралдарының тілі, ең бастысы маркстік-лениндік идеология мен партиялық саясатты іске асырушы айбынды құрал болып отыр.
Ал енді бұл арнайы лексиканың аумағын саралап, оның ғылыми анықтамасын беру оңай іс емес екені мәлім. Сонда да қазіргі таңда бұл саладан едәуір жетістігіміз бар деп айта аламыз. Біздің елімізде терминология мәселесі о бастан-ақ социалистік интернационализм принципі
негізінде қарастырылып, шешім тауып келеді. Мұны басқаша айтар болсақ, терминология проблемасы халықаралық терминдер мен ұлттық терминдерді дәйекті үйлестіру аркылы дамытылып отыр. (Дешериев Ю. Д.)
Ғылыми-техникалық революция белең алып отырған қазіргі жағдайда мәселенің бұлайша қарастырылмауы мүмкін де емес. Өйткені терминологиялық лексика, әсіресе қоғамдық, табиғат және техника ғылымдары тілі бұл кезеңде өзгеше даму жолына түсіп, соған байланысты неше алуан күрделі проблемаларды алға тартады. Міне сондықтан ұғымдар жүйесін тіл материалы арқылы жабдықтайтын терминология кез келген ғылым саласының логикалық мазмұнын жасайтын негіз деп аталуға хақысы бар. Ендеше терминология дегеніміз ғылым тілі болып шығады .
... ғылым мен техниканың ең жаңа жетістіктері, ғылыми-техникалық прогрестің жетекші бағыттарында ілгері озып шығу, шаруашылық механизмін, басқару жүйесін өзгерту негізінде халық шаруашылығын түбірімен қайта құру... мәселесі көзделіп отыр.
Бұл ғылым мен техника дамуына бұрынғыдан да бетер даңғыл жол ашылады деген сөз. Қоғам дамуын ілгерілете түсудің бірден бір тиімді жолы ғылыми-техникалық прогресс болып отырған жағдайда қоғамдық ғылымның, оның ішінде лиигвистиканың үлесіне тиер шаруа да аз емес. Іскерлік, жауапкершілік, білгірлік, білімдарлык, шапшаңдық, қабілеттілік талабы күшейген қайта құру кезеңі, әсіресе тілдің ең күрделі де бай қатпары -- терминологиялық лексиканың реттелуін қажет етеді. Өйткені ғылыми-техникалық прогресс жетістіктеріне сүйену арқылы экономика мен әлеуметтік шаруаны жеделдете түсу мәселесі бір есептен сол жетістіктерді дұрыс өрнектеуге тиіс тілдің терминдер жүйесіне де тікелей байланысты деп түсіну керек.[12;56]
Ал мәселенің бұл жағына келгенде әрбір тілдің өзіне тән міндетері айқындалып отыр. Совет заманында өзгеше өріс алып, дамыған тілдер қатарына қосылған қазақ тілінің терминологиясы түбегейлі зерттеліп, оның барлық мәселесі жан-жақты карастырылды, дәйекті шешім тапты деп әзір айта қою қиын. Рас, әдеби тілдің халықаралық сипатын танытатын терминдер жүйесін жасап, қалыптастыруда кезеңдік қажеттілікті талап ететін, практикалық рөл аткарған әрекеттер болды. Алайда, оның ғылыми-теориялық мәселелері әлі де түбірлі де терең зерттеуді керек етеді. Бүкіл қоғамдық өмірдің барлық саласында түбірлі өзгерістер болып жатқан қазіргі кезеңде, сол өзгерістерге лайықты қызмет етуге, соны айна қатесіз, накпа- нақ білдіруге тиісті тіл десек, оның ішінде терминологиялық лексиканың, жөні мүлде бөлек. Неге десеңіз, халық шаруашылығы мен экономиканың дамуын жеделдету бағытында істеліп жатқан шаралардың бәрі де ғылым мен техника жетістіктерін нақты пайдалану нәтижесінде іске асырылмақ. Бұл ғылым мен техниканың, дамуына бұрынғыдан да бетер мүмкіндік туады деген сөз. Яғни, бұл жөнінде де партияның саясаты айқын да анық.
Ал енді термин қатарына қандай сөздер жатқызылатынынан жұртшылықтың жалпы мағлұматы болғанмен, бұл салада да түсінісер жайт көп. Оның анықтамасына келгенде, мәнін, құрамын анықтауда, жасалу принципі туралы әр алуан түсінік бар. Енді әңгіменің осы жағына ойысалық. Ең, алдымен, совет тіл білімпаздарының біразы бұл мәселе жөнінде сонау 20 -- 30 жылдардың өзінде-ақ ой толғап, оның мәні, мазмұны, ғылым, білім игеруде жасайтын септігі жайында жазылған еңбектерді алдымен еске аламыз. Солар қандай ойға жетектейді, проблеманы қалай түсінеді, нендей түйінге келеді дегенге назар аудару керек сияқты.
Сонымен термин және терминология дегеніміз не? Оны сөздік құрамның өзге қабатынан қалай ажыратуға болады? Оның негізгі белгілері қайсы?
Біз бұл зерттеу жұмысымызда осы ұғымға байланысты туатын сұрақтардың бәріне бірдей түбегейлі жауап береміз дет айта алмаймыз. Тек күні бүгінге дейін ғылыми әдебиетте орныға бастаған кейбір пікірлерді ғана саралап, салғастырып өтпекпіз. Терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда жоғарыда аты аталған ғалымдармен бірге А. А. Реформатскийдің, В. В. Виноградовтын, Н. А. Баскаковтың, Г. В. Степановтын, С. Г. Бархударовтың, О. С. Ахманованың, И. Ф. Протченконың, В. И. Сифоровтың, Ю. Д. Дешериевтің, Қ. М. Мусаевтың, Р. А, Будаговтың, Л. И. Сквордовтың, В. П. Даниленконың, Т. С. Коготкованың, Т. Л. Канделакидің, А. В. Суперанскаяның, Б. 3. Букчиа-пьтың, В. Ф, Журавлевтің, И, Н. Волковтың, Б. О. Орузбаеваның, М, Ш. Гасымовтың, Т. Бертагаевтың т. б. зерттеуші ғалымдардың рөлі ерекше болды.
Бұл жайында орыс тіл білімін зерттеушілері мен түркологтар біраз пікір өрбіткен.
Термин жайында бүкіл түркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде, сондай-ак, орыс лингвистикасының өзінде де осыған тоқталайық дейтін бәтуәлі пікір, ақиқат тұжырым тізгінін ұстау қиын. Оның не екенін, лексиканың қай тобына жататынын елдің бәрі білгенмен, негізгі басты белгілерін ажыратып тануда әрқилы түсінік бар. Оған берілетін анықтаманың өзі де ала-қүла. Ғылыми әдебиетте қалыптаса бастаған пікірлердің қайсы біріне токталып көрелік.
Жалпы термин деген ұғымның өз басына келер болсақ, әлі күнге бұл жайында бірегей пікір қалыптаса алмай келеді. Бұл еңбекте қабылданған көзқарас бойынша термин - бұл арнаулы колданыс саласындағы ғылыми немесе өндірістік-технологиялык ұғымның атауы болып табылатын және дефинициясы (тиісті ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тіркесі. Ұсынылып жүрген анықтамалар бірыңғай емес. Негізінде (принципінде) кез келген сөз термин бола алады, бірақ ол оның ерекше қызметіне (функциясына) байланысты. Өндіріс жағдайында терминдер белгілі бір адамдар (мамандар) тобының өзара қарым-қатынас кұралы есебінде пайдаланылады. Яғни олар маман ортада, арнаулы әдебиетте қолданылады.
Кәсіби терминология әдетте белгілі практикалық мұқтаждыққа, күнделікті қажеттілікке орай пайда болады. Әдеби тіл мен оның функционалдық стильдері пайда болмастан бұрын кәсіби лексика өзінше табиғи түрде жасалып отырады, кейде тіпті оның әрқилы жергілікті (территориялық) қосарлары (варианттары) да қабаттаса жүреді. Арнаулы әдебиеттердің, пайда болуы сөздік құрамның бұл саласының дамуына жаңа бір леп қосады, яғни дамудың басқаша арнасына түседі. Ол белгілі бір мақсатқа орай саналы түрде жасалған терминдермен толыға бастайды. Бұлардың негізгі көпшілігі нақты, тұрақты мағыналығымен, стандартталуымен ерекшеленеді. Адамдардың саналы араласуы термин жасау творчествасын бақылап қадағалап, жүйелеп отыруға мүмкіндік береді, термин сөздер жасау барысында мамандандырылған әдістерді іркіп қолданылып отыруға жағдай жасайды.
Термин жөнінде ғылыми және анықтағыш еңбектерде түрлі мәлімет беріледі. Тиянақты түйін мен дәл анықтамалар беруге тырысатын энциклопедиялық сөздіктерге үңілгенде мынаны байқадық: "Термин - рим мифологиясында шекара құдайы. Термин -- терминалдар құрметіне арналған мейрам" дегенді мегзейді екен. Онымен бірге термин шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл 1980 жылы Москвада жарық көрген бір томдық Советский энциклопедический словарь деген еңбекте берілген анықтама.
Терминология мәселесімен айналысқан ғалымдардың қай-қайсысы да, ең алдымен мұның өзінің мазмұны мен мәнін ашып, анықтамасын айқындап беруге тырысып отырған. Әсіресе, бұл проблеманы лингвистер тереңірек қарастырып келді. Мысалы, бұл жайында О. С. Ахманова еңбегінен мынадай жолдарды оқуға болады. Термин (ағыл.) дегеніміз арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды дәл белгілеу үшін жасалған (қабылданған, енген) тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық т. т.) сөздер мен сөз тіркесі.
Онда бұл келтіріліп отырған екі анықтаманың өзара аздаған ғана айырмасы болғанмен, негізінен бір тектес. Термин болатын сөздің шегі, шеті, шекарасын анықтау керек дегенді мегзейді. Яғни оның өзге сөздерден айырмасы оның мағынасының шектеулі болатындығыны дегенді білдіретін тәрізді. [24;58]
Бұл екі сөздікте терминология ұғымына да анықтама берілген.
Энциклопедияда берілген анықтама терминологияны белгілі бір ғылым, техника салалары мен өнер түрлері терминдерінің жиынтығы екеніне мән береді. Ал О. С. Ахманованың сөздігіңде осы айтылғандарға қоса мұның реттеуге, жөнінде мейлінше көнбіс лексиканың ерекше қабаты екені баса айтылады. Шындығында лексиканың өзге үңірлеріне қарағанда, мұның саналы әрекет арқылы реттелуге мүмкіндігі мол екенін дәлелдейтін деректерді ғылымның кез келген саласынан ойып алып ойға тірек етуге болады. Розенталь мен М.А.Теделкова терминнің анықталған белгілеріне қоса, бір мағыналылығы, яғни тілдегі сөздердің біразы кеп мағыналы- лығына байланысты пікір айтқан.
Ол терминнің басты белгілерін анықтап беруге тырысады. Оның дәлелдеуінше терминнің жоғарыда сөз болған ерекшеліктеріне қоса мынадай белгілері бар: термин емес сездердің мағынасы көбінесе контекст арқылы ашылып отырса, термин сөздер контекске тәуелді емес. Сондай-ақ термин сөздерге көп мағыналық, экспрессия жат екенін баса айтады. [12;56]
Термин мәселесімен тікелей айналысқан қазақ ғалымы, белгілі лингвист Қ. Жұбанов бұған мынадай орысша-қазақша анықтама береді:
Термином называется специфический вид определенных словесных обозначений, передающих определенные понятия, установленные на данном этапе развития науки и революционной практики, при чем передаваемое тер-мином термииологическое понятие может не совпадать со словарным значением, которое присуще данной словесной величине в обыденной жизни. Бюллетеннің келесі санында (№3) дәл осы ойын ол былай деп қазақша түсіндіреді: Белгілі бір ұғымдарды білдіретін арнайы сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға - ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне осы екеуі теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да мүмкін. Профессор Қ. Жұбанов терминнің: өзіндік өзгешелік сипатын дұрыс түсінбеушіліктен кеткен қателерге назар аударады. Мысалы, ол аударуға болмайтын терминдердің (психология, коммунист, геометрия) аударылуын (жан жүйесі, ортақшыл, пішіндеме) қате санайды. Мұның негізгі себебі терминдердің терминдік мағынасы емес, лексикалық мағынасына мән беруден дейді. Яғни әңгіме бұл жерде бір тілден екінші тілге аударуда немесе кабылдауда, ең алдымен көңіл қойылуға тиісті шарт, оның терминдік мәні болу керек. [23;96]
Академик Кеңесбаев пен профессор Жұбанов Қ. терминнің о баста тілінің шек, шекара деген сөздерінен пайда болғанын айта келіп: Ғылым мен тех-никаның, көркем өнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тиянақты, тұжырым жасаған. Жубанов К. (О специфике слов-терминов Бюллетень государственной терминологической комиссии. № 2. Алма-Ата, 1935; его же. Исследования по казахскому языку) ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз, -- деп түйін жасайды. Қазақ Совет экциклопедиясында да негізінен осы тектес анықтама берілген: Тер-мин, атау -- ғылым, техника сол сияқты тұрмыстың белгілі саласындағы ұғымдарды дәл атау үшін жұмсалатын сөздер мен сөз тіркестері. [4;98]
"Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде негізінен осы тұжырымдарға тоқтайды. Сонда термин дегеніміз, ең алдымен, негізінен белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы лексика болып шығады. Оның басты белгілері: дәлдік, қысқалык, жүйелілік. [1;98]
Дәлдік туралы. Термин арқылы ғылыми ұғым білдіріледі. Ондай жағдайда термин ғылыми зерттеу жұмыстарының, ізденістердің негізгі құралына айналады. Ғылыми ой-пікір қашанда өзінің анықтығымен, дәлдігімен, нақтылығымен ерекшеленуге тиіс. Термин дәл болсын (дәлдік) дейтін талап осы негізде пайда болған. Сонда осы дәлдікті кейбір зерттеушілердің айтуына карағанда (Гасымов М, Ш.) қамтамасыз ететін үш түрлі фактор бар сияқты:
1) термин білдіруге тиісті ұғым белгілерін дәл іріктеп алу;
2) термин жасау кезінде пайдаланылатын оның компоненттері мен элементтерін дұрыс саралау;
3) термин жасау барысында осы аталған бөліктердің (элементтердің) органикалық бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс.
Қысқалық туралы. Термин қысқа болсын дейтін талап әшейін айтыла салған сөз емес. Оның негізінде назар аудармауға болмайтын себеп бар. Әсіресе, ғылым мен техниканың ерекше қаркынды даму жолына түскен қазіргі кезде информациялық ақпарат жиілігі барған сайын үстемелене түсуде. Оның игерілуі едәуір қиындыққа айналып отырған осындай жағдайда айтылатын ұғымның, мәліметке тірек болатын термин сөздердің барынша қысқа, тұжырымды келуінің практикалық мәні айрықша больш отыр. Ал автоматтандырылған информациялық іздеу жүйесінің (информационно-поисковая система) қолданысқа ендірілген кезеңінде осыған лайықталған текстердің қысқалығы қажет-ақ. Мұның үстіне көңілге жатталып, есте сақталуы үшін де, сондай-ақ есептеу машинасына берілетін тексті бастыруға кететін уақытты үнемдеу үшін де маңызы зор.

Қысқа әрі ыңғайлы термин жасау үшін түркологияда мынадай әдістер қолданылып жүргенін байқаймыз: термин кұрауға қатыстырылатын кейбір элементтерін қысқартуға болады; термин құрамының қайсы бірін басқа элементтермен алмастыруға болады; термин құрамындағы жеке сөздерді қосымшалармен алмастыруға болады; бір синтаксистік конструкцияны екіншімен ауыстыруға болады. Кейбір бөліктері мен элементтерін қысқартуға болады; аббревиатура көмегін пайдалануға болады.
Жүйелілік туралы. Кейінгі кезде, әсіресе лингвистикалық әдебиеттерде терминдердің жүйелі болу жағы жиірек сөз болып жүр. Ал енді бұл жүйелілік дегенді елдің бәрі бірдей дұрыс түсіне бермейтін сияқты. Әр қилы пікір бар. Мұның, әркім әртүрлі жағын алып өзінше түсіндіргісі келеді. Мәселен, белгілі терминолог-тілшілердің бірі В, П. Даниленко мұның классификациялық мәніне баса назар аударып, сол тұрғысынан алып түсіндірмек болады, Ал әйгілі тілші А. А. Реформатский терминнің сөзжасамдық жүйесіне көбірек көңіл бөледі. Ал үшінші бір пікір осы айтылғандарды дамыта келіп, терминдер жүйесін екі түрлі ыңғайда карастырады. Яғни оны бір жағынан терминологиялық жүйенің элементі ретінде, екінші жағынан жалпы тіл жүйесінің элементі есебінде бағалайды. [11;65]
Түркология ілімінде де бұл жайында белгілі бір түсінік орныға бастаған тәрізді. Олардың қайсы бірі мына тектес. Жүйелілік талабы термин құрайтын элементтер мен белгілерді іріктей білу жүйесіне тікелей байланысты болса керек деп қарайды. Іріктеу сәтінде ол белгілердің біртектестігіне қатты көңіл бөлумен қатар, терминдер жүйесінің; дұрыстығы белгілі жүйе бойынша белгілерді іріктеуге ғана емес, сонымен бірге сол белгілердің қай түрде болатынына да байланысты екенін ескеру қажет. Оның айтуынша, терминология жүйелілігі термин элементтерінің тіркесімділігіне, басқаша айтқанда, олардың орналасу тәртібіне де қатысты болады. [10;36]
Жүйелілік тәртібі сақталатын жерде синонимдік қатарға, көп мағыналылыққа орын жоқ. Әсіресе, әр қилы қызмет атқаратын жалғау, жұрнақтарды белгілі бір мағынада қайталап қолдануға әуес болмаған жөн. Жалпы, қалайда терминдер жүйелілігі лексика тұрғысынан, морфология тұрғысынан да талап етілген дұрыс. Жай сөздер табиғатына тән кейбір грамматикалық ауытқулар терминдерде болмауға тиіс.
Терминология терминінің өзін жете түсінбей, оның нендей мағынаны қамтитынын дәл танымай бұл туралы ғылымда жүйелі ой-пікір өрбіту қиын. Бұл ұғым жалпы ғылымда екі түрлі ыңғайда түсіндіріледі. Қалыптасқан пікір бойынша жоғарыда әңгіме болғанындай терми-нология ең алдымен, тілдің арнайы лексикасының даму заңдылықтарын тексеретін ғылым, сонымен бірге ол ғылым мен техниканың жеке салалары терминдерінің жиынтығы. [15;64]
Көптеген пікірлер ағынына қарағанда, терминология ғылымы шеңберінде мынадай мәселелер қарастырылып, шешім табуға тиісті:
1) ғылыми-техникалық ұғымдардың классификациясы, ұғымдар мен ұғымдар жүйесінің арасындағы байланысты анықтау;
2) ұғымдар анықтамасын құру;
3) терминдерді талдап, іріктеп түзу;
4) терминдер жүйесін жасау.
Терминология немесе терминологиялық жұмыстардың методикасы мен теориясы лингвистиканың (лексикология) логика базасы негізінде дамиды (М. Щ. Гасымов). [5;56]
Терминологияның теориялық міндеті не болмақ? Оның міндеті біздің түсінігімізше жөне көптеген зерттеулер барысы байқатқанындай, терминдердің, ұғымдардың, анықтамалардың жасалуы мен олардың белгілі бір аспектіде (жүйеде, салада) қолданылу заңдылығын ашу болса керек. [3;54]
Теориялық терминология мақсаты ұғымдар жүйесін табу принциптері мен олардың классификациялар мен анықтамаларда берілу ережесін анықтау, сондай-ақ сол ұғымдарды, әрқилы терминдік құрылымдармен (структура) көрсету.
Терминдер жиынтығы ретінде сөз болғанда Терминологияны номенклатура ұғымымен салыстыра тексеріп, олардың ұқсас белгілері мен алшақ айырмасын анықтап алу қажет. Өйткені бұл екі ұғымды әлі күнге дұрыс түсінбей, кейде бірімен-бірін шатастырып қолдану байқалады. Сондықтан бұлардың негізгі белгілері мен түрлерін анықтап алған жөн. [6;98]
Термин, ең алдымен белгілі ғылым саласының ұғымдар жүйесінен туындайды. Ол осы құбылысты таңбалау үшін құрастырылған немесе сол жағдай үшін арнайы ойлап табылған шартты белгілер емес. Олар тілде бұрыннан бар белгілі бір мағынаға ие сөздер мен түбірлер негізінде пайда болады. Ал номенклатураға келетін болсақ, ол үшін дыбыстар немесе мағыналық шектеуден тыс сөздер алынады, яғни номенклатуралық белгі ретінде алынатын сөздердің мағыналық өрісін қумалап, оны сақтап жатудың қажеті шамалы. Номенклатуралық белгілер ғылыми ұғымдармен сәйкес келе бермейді, содан туындап жатпайды. [6;89]
Терминология логикалық ұғынудың жоғары сатысы -- адамдардың танымдық қызмстін, соның нәтижесін тұрақтандыру, таңбалау құралы есебінде қолданылады. Ал номенклатурада абстракция шамалы. Номенклатура арнаулы объектілердің тізбесін ғана береді. Олардың өзара мағыналық байланыстарын іздеп жатпайды. Ал терминология керісінше, мұндай байланыстарға мән беріп отырады. Сөйтіп, бір сөзбен айтқанда, терминология мағыналы сездер негізінде жасалатын арнайы лексика жиын-тығы және соны зерттейтін ғылым саласы болса, номенклатура дыбыстар мен мағынасыз сөздер арқылы таңбаланған белгілер дегенге саяды. Алайда бұдан бұлардын арасында болып жататын реальды байланысты жоққа шығаруға болмас еді. Өйткені, түптеп келгенде, номенклатура дегеніміз ұғым атаулыдан мүлде алшақ жатқан нәрсе емес. [5;63]
Егер сөз, термин және номенклатураны қатар қойып салыстыра карайтын болсақ, бұлардың өзді-өзіне тән ерекшелігі тілдегі қызметі және жасалу жолдары мен өрісі айқын аңғарылады. Әсіресе бұлар туралы хабар беретін есту және көру сигналдарымен салыстырсаңыз, бір жағында сигналдар тұрса, екінші жағында сөздер тұрады. Жол тәртібін сақтау үшін жасалған сигналдар қатынас құралының қарапайым ғана түрі. Мұндай сигналдар белгілі бір ойды, оның мағыналық өрісін, неше алуан құбылыс-құрылысын бере алмайды, олар өзімен-өзі шектеулі шартты белгілер болып табылады. Ал сөздер грамматикалық құрылысы жағынан ғана емес, мағыналық өрісі жағынан да өзара тіркесіп, байланысып, біріне-бірі әсер ете дамып жатады. Міне, сол себепті де ол ойдың бүкіл динамикалық қуатын бере алады. Егер осылардың бәрін бір қатарға жайғастырсақ, мұның екі шетінде сигналдар мен сөздер тұрады. Мысалы, сигналдар, номенклатуралық белгілер, терминдер, сөздер. Осы қарапайым салыстырудан байқалатынындай, бұлардың ішінде іргелес тұрған номенклатуралық белгі тек термин сигналдар мен сөздерден әлдеқайда өзара жақын. Ал екінші жағынан сигналдарға ең таяу тұрған номенклатуралық белгілер де, сөздерге таяу тұрған терминдер, Осының өзінен-ақ біраз жайды аңғаруға болады.
Сөз қолданыс тәжірибесінде номенклатуралық белгілердің терминге ауысып жататын кезі де болған. Мысалы, ғылыми әдебиеттерден мынадай деректерді көреміз. Бір кезде каучук саласы бойынша терминдерді реттеуде 1909 жылы пайда болған Бутодиеновые каучуки деген сөз тіркесі номенклатуралық атау қатарына жатқызылған. [5;98]
Номенклатуралық белгілер жүре келе қалыптаса бастайды, өйткені ғылым мен техниканың дамуына орай олар білдіретін заттар тіл қолданушылар дағдысына еніп күнделікті тұрмыс қажетін өтеуге араласады. Мәселен, витамин А, витамин В, витамин С тәрізді кеше алуан медициналық препарат пен дәрі-дәрмектер атаулары күнделікті тұрмысқа еніп отыр. Сол сияқты мысалдарды басқа да ғылым салаларының кез келгенінен келтіруге болады. [6;98]
Осыған қарағанда, номенклатуралық атаулар, терминдер және сөздер қоғам дамуы, соған орай тіл дамуына байланысты бірінен-біріне көшіп ауысып отырмақ. Олардың арасын әлдебір тас қорғанмен шектеуге болмайды. Ғылым салаларын саралап қарасақ, бұлардың қайсы бірінде терминдер басым да, екінші бірінде номенклатуралық атаулар көп. Мәселен гуманитарлық ғылым салаларында номенклатуралық атаулар азырақ та, негізгі теориялық терминдер басымырақ, ал ботаника, зоология, география, медицина т. б. салалардың терминологиялык жүйесінің көбі дерлік номенклатуралық терминдерден тұрады. Мұның мәнісі мынада - гуманитарлық ғылымдар көбінесе абстракты ұғымдарды жиынтық қорытынды жасайтын категорияларды пайдаланады да, екінші топтағылар неше алуан заттық объектілерге сүйенеді. [9;58]
Ғылыми терминдерді тексергенде олардың қай сөз таптарынан жасалатынын қатты қадағалау қажет. Термин жасауға тек зат есімді қатыстыру қажет пе, жоқ әлде өзге де сөз таптарынан термин жасауға бола ма деген мәселеге назар аударған жөн. Бұл жайында неше алуан пікірлер бар. Мыс: Г.О. Винокур терминдер тек зат есім болуға тиіс деп түйеді. Яғни термин болу үшін сол сөз заттануы тиіс. Ол әсіресе қимыл атауларына назар аударады. Сөйтіп ол техникалық терминдердің көбі осы қимыл мен процесс атаулары болып келеді деген қорытынды жасайды.
Осы тектес пікірді, біз Н.А. Щеглованың еңбектерінен де кездестіреміз. Ол терминологиялық жүйедегі қимыл процесі етістік түрінде емес, дерексіз зат есім арқылы білдіріледі дегенді айтады.
Жалпы қоғамдық жэне гуманитарлық ғылымдар саласы бойынша шыққан сөздіктерді сүзіп шыққанда зат есім терминдермен қатар сын есімді де, етістікті де, үстеу терминдерді де кездестірдік. Бұл жөнінде Тіл білімі институты терминология мен аударма теориясы бөлімінің электроңды есептеу машинасының сарабынан (К. Бектаев) өткен қоғамдық ғылымдар терминдерінің төрт томдық жиынтық сөздігін қарап шығуға болады.
Терминдердің қай сөз табынаи жасалатынын анықтауда жекелеген фактілерге ғана сүйеніп қорытынды жасау дұрыс емес. Мұны теориялық тұрғыдан қарастырған лазым. [5;98]
Терминді екі түрлі структуралық типтерге, яғни олардың құрылымдық болмысын екі ыңғайда бөліп қарауға болады: т і л д і к және т і л д і к емес деп. Бұлар белгілі бір терминологиялық жүйенің қүрамына ене отырып, бір-бірінен ерекшеленетін де жері бар (әсіресе сапалық ерекшелігі жағынан).
Тілдік терминдер былайша жіктеледі:
1) Термин сөздер (терминдік мәндегі сөздер).
а) түбір тұлғалы терминдер: computer, sputnik, commettee т. б.;
ә) туынды түбір терминдер: basorption, alkenek, gas, atmosphere т, б.;
б) күрделі термин (сложңые термины): workover, bit-break т. б,;
в) қысқарған күрделі терминдер, мұның өзін бірнеше топқа бөлуге болады:
2. Буын қысқарту арқылы біріктіріп жасалған терминдер. Мұнда көбінесе екі сөздің басқы буындары біріктіріледі: kolchoz, т. т.;
а) аралас типті күрделі терминдер. Бұлар, әдетте, бір сөздің басқа буынын не сол сөзді тұтас басқа бір сөздердің басқа дыбыстарымен біріктіру арқылы жасалады:
райпо -- аудандық тұтыну қоғамы;
finacial department
ә) қысқарған сөздерден жасалған аббревиатуралар:
CIS, Ltd, BM (a measure of the acidity or alkalinity of a solution, which is a function of the hydrogeneration concentration)
2. Сөз тіркесі түріндегі терминдер.
а) еркін тіркесті терминдер. Мұның құрамындағы әрбір компонент жеке тұрып термин бола алады. Ол басқа терминологиялық сөз тіркесінің қатарына енуі де ықтимал: Мысалы, wet natural gas, drilling crew, weather window, bit-breaker, т. б.;
ә) еркін емес тіркесті терминдер, яғни бұлайша тіркескен терминдер құрамындағы сөздердің бәрі бірдей жеке тұрып термин бола бермейді. Олар дәл осы тіркесім түрінде ғана терминдік кызмет атқарады. Мысалы, dry natural gas, rotary drilling т. б.;
Тілдік емес терминдерге неше түрлі таңба белгілер, графикалық символдар, математикалык, физикалык, химиялық формулалар мен цифрлар жатады.
Әдетте адамзат ойы табиғи тілдерсіз көрініс беруі мүмкін емес. Барлык саяси, идеологиялық, экономикалық, эстетикалық, мәдени және ғылыми мұқтаждықтың бәрін өтейтін осы табиғи тіл. Бұл дамудың өзгеше сипатымен өлшенетін құбылыс. Тіл де дамуға тәуелді. Тіл дамуы лексика саласында айқынырақ аңғарылады. Ол тілдерде мәдени және ғылыми байлықтар жасалып, қолдануға түскен сайын, тілдердің лексико-фразеологиялық құрамының ішінде терминологиялық қоры молая, байып түспек. Соңғы жылдардағы ғылыми-техникалық революцияның жедел қарқынмен дамуы, ғылым мен техниканың, шаруашылық, өндірістің барлық саласындағы қыруар информациялық мағлұматтың келіп құйылуы терминология құрамының қорлана түсуіне себеп болып отыр, сондай-ақ белгілі бір ғана тіл шеңберінде шектеліп қалмайтын номенклатураның әр алуан түрі көбейді. Бұлар - ұлттық шектелу шекарасын бұзып, ұлтаралык, тіпті халықаралық сипат ала бастады. Дамыған тілдің қай-қайсысында да бұлар лексиканың басқа салаларынан әлдеқайда көп, сондықтан олардың бәрін ешқандай сөздік қамти алмақ емес. Химия терминдерінің өзі шамамен қазір 2 миллионнан асады екен. Басқа қай ғылым саласын алып карасақ та осыған ұқсас жайды көреміз. Өмір ілгері жылжыған сайын терминологиялық лексиканың, ауқымы кеңейе бермек..
Сондықтан жалпы әдеби тіл жүйесіндегі терминологияның орны қандай болмақ деген сұрақ тууы заңды. Мұны тек белгілі бір салада қызмет ететін мамандар ғана колданатын болса, онда арнаулы терминология әдеби тіл лексикасының құрамына ене ала ма? Бұл сұрақтарға қазіргі лингвистика бір жақты жауап бере алмайды. 60-жылдарға дейін терминологияның әдеби тілге жататындығы жөнінде дау болмайтын. 1959 жылы Москвада Бүкілодақтық терминологиялық мәжілісте және 1967 жылы Ленинградта еткізілген ғылыми-техникалық терминологияның лиигвистикалық проблемалары жөніндегі кедесте терминологияны әдеби тіл лексикасының, дербес қабаты (саласы) деген пікір басым болды. Осы тезисті тұжырымдай келе 1967 жылғы кеңесте: С. Г. Бархударов Жалпы арнаулы лексиканың қайсы бір бөлігі әрдайым тек мамандар тілінде өмір кешетіні анық: сонымен бірге оның сан жағынан аздау болса да мәні, сыбағалық салмағы жағынан маңызы зор бұл бөлігінің бүкіл қоғам мүлкіне айналатыны, сөйтіп жалпы ұлттық тілдің бөлінбес бір бөлшегіне айналатыны да даусыз. Осыдан келіп жалпыхалықтық тіл мен арнаулы лексиканың өзара байланысы деген күрделі проблема туындайды. (Аударма біздікі -- Ө. А,). Ал Ф. П. Филин бұл мәселені мүлде басқаша қарайды. Ол тіпті мұны жалпы әдеби тіл құрамынан шығарып тастағысы да келген. Ол былай дейді: - Мамандар арасында ғана қолданылатын бұл қисапсыз мол арнаулы лексика өз алдына бөлек тұрады.
Біздің ойымызша, бұл нормаланған тілді әдеби тілден тыс қараудың жөні жок. Мамандар өз саласы бойынша өзара қарым-қатынас жасағанда да, пайдаланатыны жалпыға ортақ әдеби тіл, әрине бұл тұста өздеріне ғана тән, тіпті жалпы әдеби тіл түгілі жалпы ұлттық тіл шеңберінен шығып кететін термин сөздер, формулалар, символдар белең алып жатады. В. П. Даниленко: Жалпы-халықтық тілдің бір тармағына жататын ғылым тілі, біздіңше, сөйлеу тілі, көркем әдебиет тілі дейтін ұғымдармен қатар тұруға тиіс. Жалпы әдеби тілдің әрбір тармағына өзіне ғана тән құрылымдық өзгешелік пен әдейі жүктелген қызмет аясы болады. Ал бұлардың әрқайсысы кейде жалпы әдеби тіл шеңберінен шығып кетіп семантикалық және құрылымдық шек құрайды.
Ғылым тілі болмысты танудың (гносеологиялык қызметін) оны зерттеу мен практикалық жұмыстардың нәтижесі туралы мағлұмат беріп, сақтаудың, жинақтаудын, хабар берудің (информационно-коммуникативті) құралы. Бұдан біз оның әдеби тілдің функционалдық жүйесін құрайтынын көреміз. Бұл жайында В. П. Даниленко: Ғылым тілі бір жағынан жалпы халыктық тілге қарағанда, шеңбері шектеулі ұғым, өйткені оған жалпы-халықтық тілге қатысты нәрсенің бәрі бірдей ене бермейді. Ғылым тіліне жалпы-халықтық тіл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.