АРНАЙЫ МӘТІНДЕРДІҢ ЛИНГВОАУДАРМАШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН СИПАТТАУ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті

Абдрасил Наурызбай Сабыржанұлы

АРНАЙЫ МӘТІНДЕРДІҢ ЛИНГВОАУДАРМАШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСЫ

7M02302 - Аударма ісі мамандығы бойынша

Алматы, 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Шығыс тілдері және аударма ісі кафедрасы

Қорғауға жіберілді
__ ______ 2020 ж.
Кафедра меңгерушісі,
Ф.ғ.к, доцент Есбосынов Е.З.

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСЫ

АРНАЙЫ МӘТІНДЕРДІҢ ЛИНГВОАУДАРМАШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

7M02302 - Аударма ісі мамандығы бойынша

Орындаған: Абдрасил Н.С.

Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.д., профессор Мирзоев К.И.

Норма бақылаушы:
ф.ғ.д. профессор Жұмабекова А.К.

Алматы, 2020
РЕФЕРАТ
Курстық жұмыстың көлемі: 30
Курстық жұмыстың мақсаты: Арнайы мәтіндердің лингвоаудармашылық ерекшеліктерінің сипаты мен аударма үдерісіндегі айырмашылықтарын анықтау
Курстық жұмыста қолданылған әдістері: жұмыстың негізгі зерттеу әдістері ретінде сипаттау, аудару ерекшеліктерін қарастыру, салыстыру мен контекстуалдық талдау
Алынған нәтижелер және олардың тәжірибелік қолданысы: Аудармашының арнайы мәтіндерде қолданылатын лексикалық бірліктер мен терминдердің аударылу мәселелерін шешу және олардың аударма барысында ерекшеліктерін көрсету

РЕФЕРАТ
Сведения об объеме курсовой работы: 30
Цель курсовой работы: Выявить лингвопереводческие различия свойств специальных текстов и их особенности при процессе перевода
Использованные методы: В курсовой работе основными методами исследования послужили описание, рассмотрение особенностей перевода, сравнение и контекстуальный анализ
Полученные результаты и их практическое использование: Решение проблем переводчиком при переводе особенностей лексических единиц и терминов в специальных текстах и их демонстрирование в процессе перевода

ABSTRACT
The volume of the thesis: 30
The aim of the thesis: To identify linguistic translation differences in the properties of special texts and their features in the translation process
Main methods:In the thesis main methods of the research were a description, review the featuresof translation, comparison and contextual analysis
The result of the study and their practical usage: Solving problems of translating features of lexical units and terms in special texts and demonstrating them in the translation process

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 5

АРНАЙЫ МӘТІНДЕРДІҢ ЛИНГВОАУДАРМАШЫЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН СИПАТТАУ 10

1.1 Арнайы мәтіндердегі техникалық аударманың ерекшеліктері 15
1.2 Арнайы мәтіндерде кездесетін лексикалық бірліктер
мен терминдердің сипаты 20

2 АРНАЙЫ МӘТІНДЕРДЕГІ КЛИШЕЛЕР МЕН
ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРМАДА ТӘРЖІМЕЛЕНУІ 21

2.1 Арнайы теминологиялық лексиканың қолданысы 24
2.2 Арнайы мәтіндердегі ғылыми стильдің орны 26

ҚОРЫТЫНДЫ 27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30

КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Арнайы мәтіндер басқа мәтін түрлерінен жоғары мазмұндылығымен ерекшеленеді. Мазмұны жағынан қатаң логикалық дәйектілікті сақтайды және барлық бөлшектер мен негізгі идеяның нақты байланысы кез-келген арнайы мәтінге тән белгілерінен байқауға болады. Сондай-ақ, арнайы мәтін дәл, анық және объективті болады.
Әрбір арнайы мәтінде байланыстың осы нақты аймағының қажеттіліктерін барынша қанағаттандыруға мүмкіндік беретін ерекше тілдік құралдар бар. Арнайы мәтіндер арнайы лексика мен терминологияны қолдануды ұсынады. Сөздер белгілі бір ұғымды дәл жеткізуі керек, эмоционалды бейтарап түске ие болуы керек. Арнайы терминологиялық лексика берілген тақырыптың (сұрақ, тақырып) толық мазмұнын дәл және нақты көрсетуге көмектеседі, мәтінді дұрыс түсінуге мүмкіндік беретіндігімен ерекшеленеді.
Жұмыс барысында аудармашы толығымен сезімге бой бермеуі керек, сонда ғана сапалы аудармаға қол жеткізуге болады. Аударма белгілі бір қызмет саласындағы кез келген оқырманға түсінікті болуы керек, қол жетімділік жағынан белгілі бір дәрежеде аударманың сапасын көрсетеді. Арнайы сөздер мен терминдер аудармашыға тәржіме үдерісінде көмектеседі. Яғни әр саланың терминологиялық сөздіктері өз пайдасын аударма барысында пайдасын тигізеді. Аудармашы мәтінді толығымен түсінуі керек, осы салада белгілі бір ғылыми білімі болуы қажет, тақырып айқын және түсінікті болуы тиіс. Арнайы мәтіндер әртүрлі лексикалық бірліктер мен клишелерге толы болғандықтан, тәржімешіден фондық білімді талап етеді.
Мәтінді аудару кезінде айқындық және мәселенің бүкіл табиғаты туралы алғашқы түсінікті дәл жеткізу мүмкіндігі болуы керек. Ағылшын тіліндегі арнайы мәтіндерді қабылдау және аудару өте қиын. Мәтін дұрыс аударылуынан бөлек, сонымен қатар қажет ететін кез-келген сөздік айналымға толы, бұл мәтінді аударудың барлық процесін қиындатады.
Арнайы мәтінді аударатын тәржімеші маман үшін күтпеген, шығармашылық қиындықтар туғызады. Өйткені, нақты ақпараттан басқа, мәтіннің сәйкес стилін жеткізу керек. Ерекше мәтін ғылыми әдебиетте кеңінен қолданылатын терминдермен толығады, бірақ мәтіннің жалпы лексикасының төрттен бір бөлігі ғана терминдерден тұруы мүмкін. Қалғанының бәрі - мәтін тақырыбымен тығыз байланысты жалпы қолданыстағы сөздер. Аудармашы әрдайым жан-жақты дайындықта болуы керек.
Терминдер дегеніміз - арнайы ұғымдарды нақты білдіру үшін және арнайы заттарды белгілеу үшін жасалған немесе алынған арнайы (ғылыми, техникалық және т.б.) тілдің сөздері мен сөйлемдері [1, 14]. Терминдер қатаң белгілі бір ұғымды толықтай ашатын сөздер болғандықтан, оларды орынды қолдану аудармашыдан жоғары деңгейлі дайындықты және шеберлікті талап етеді. Мысалы: "These two documents support the procedures introduced for air traffic controllers and air traffic safety electronics personnel in the Procedures for Air Navigation Services" [3]. Бұл екі құжат Аэронавигациялық қызмет көрсету ережелері құжатында әуе қозғалысының диспетчерлері мен қызметкерлеріне әуе қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің электрондық құралдары үшін белгіленген рәсімдердің сақталуын қамтамасыз етеді [3]. Мысалы: It specifies performance criteria such as that the autonomous transmission of position information needs to be capable of transmitting the information in the event of aircraft electrical power loss, at least for the expected duration of the entire flight [3]. Олар жұмыс критерийлерін белгілейді - мысалы, борттық қуат көзінен кем дегенде бүкіл рейстің күтілетін ұзақтығы кезінде орын туралы ақпаратты автономды түрде беру талап етіледі.
Терминологиялық жүйе үнемі жаңа бөлімшелермен толықтырылып отырады. Терминологияны дамытудың бір әдісі белгілі бір салаға жаңа қосалқы салаларды тартуға байланысты [2, 115]. Кейбір терминдердің аударма тілінде баламалары болмауы мүмкін, сондықтан аудармашының аударманың қандай-да бір нұсқасын таңдауға шешім қабылдағанға дейін оның барлық мағыналарын зерттеу керек. Тағы бір қиындық терминологияға тән құбылыс полисемияға байланысты болуы мүмкін. Әр жаңа тұжырымдамада жаңа сөз пайда бола бермейтіндіктен, көбінесе қолданыстағы есімдерге жүгінеді. Сонымен, терминдегі жаңа мағыналардың дамуы оның семантикалық шекараларының жойылып кетуіне әкеліп соғады, ал термин өзінің негізгі мағынасынан басқа бір немесе бірнеше қосымша мағынаға ие болады. Терминология зерттеушілері полисемияны кемшілік ретінде қарастырады. Сөздердің анық еместігін белгі заңының бұзылуы деп қарастыруға болады, яғни өрнек пен мазмұнның мінсіз біркелкі сәйкестігі [4, 95]. Терминдерді беру ғылыми-техникалық әдебиеттерді аудару кезіндегі ең күрделі міндеттердің бірі болып саналады.
Қысқартылған сөздер - бұл белгілі бір кеңейтілген нысандағы (сөз немесе фраза) дыбыстық немесе графикалық нысанның жеке элементтерінен құрылған, белгілі бір лексика-семантикалық байланыста болатын ауызша немесе жазбаша сөйлеу бірлігі[4, 100]. Кейбір қысқартуларға бірнеше ондаған мән берілуі мүмкін. Тіркелген қысқартулардан басқа, бейресми мағыналар да бар. Қысқартулардың аудармасы сөздіктерге сілтеме жасауды және оларды берудің негізгі әдістерін білуді қажет етеді. Көптеген жағдайларда белгілі бір аббревиатураның жалпы мәнін контекстті зерттеп, құрылымды мұқият талдап, оның құрамдас бөліктерін ашу арқылы белгілеуге болады. Мысалы: In Europe, the NATS Ltd was established in the United Kingdom under the Companies Act in 1996 and became a public-private-partnership in 2001. [3]. - Еуропада NATS Co. Ltd. Ұлыбританияда Компаниялар туралы Заңға сәйкес 1996 жылы құрылды және 2001 жылы мемлекеттік-жеке серіктестік болды.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Арнайы аударма дегеніміз - арнайы мәтіндерді, яғни өзіндік терминологиясы бар белгілі бір салаға қатысты мәтіндерді немесе бірнеше салаларға (мысалы, экономика және құқық - экономикалық және заңды мәтіндер және т.б.) аудару. Түсіндірме сөздікте берілген анықтамаға сәйкес арнайы аударма белгілі бір білім салаларына өзінің терминологиялық номенклатурасымен қызмет ететін ақпараттық-коммуникативті (тілдік) аударма; Ол қоғамдық-саяси, ғылыми, техникалық, әскери, әкімшілік, құқықтық, дипломатиялық, коммерциялық, іскерлік, қаржылық, публицистикалық және басқа да арнайы тақырыптар мен тақырыптар, соның ішінде күнделікті сөйлеу тіліндегі қарым-қатынас тақырыптары бойынша байланыс саласында жұмыс істейді. Арнайы аударманың теориялық негізі - аударманың лингвистикалық теориясы [5]. Соңғы анықтамаға және практикалық тәжірибеге сүйене отырып, кез-келген көркем емес мәтінді арнайы мәтін деп атауға болады деп тұжырым жасауға болады, оның мазмұны жалпы сөйлеу тілінің қарым-қатынасы үшін ерекше тақырыпқа қатысты болады. Мәтіндер арнайы және жалпы ғылыми терминдерді қолданумен сипатталады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Мәтіндегі терминдер екі түрлі болуы мүмкін, мәтіннің мағынасы контекспен тікелей байланысты екенін білу керек. Сондықтан, аударманы бастамас бұрын тақырыпты мұқият түсініп, не жазу керек, нені аудару керек екенін түсіну тиіс. Кейбір арнайы терминдердің синонимдері болуы мүмкін, бірақ оларды қолдануға болмайды. Аударма жасау кезінде тавтологиядан қорқудың қажеті жоқ (әдеби мәтіндердің аудармасындағыдай), сонымен қатар автордың стилін қатаң ұстану және мәтін сұлулығын сақтау қажет емес.
Жұмыс барысында тәржімеші барлық ғылыми мәтіндердің ерекшелігі болып табылатын қажетті сөздерді - клишелерді қолданады. Терминдермен тіркескен сөздер - ғылыми стильдің көрсеткіші. Мәтінмен қоршалған арнайы сөздер ғылыми стильді құрайды.
Ғылыми стильде зат есімдердің көпше түрі кеңінен қолданылады (мысалы, майлар, ағаш ормандары). Алдын-ала талдау кезінде сөздің мағынасы, яғни терминнің дәл берілуі үшін оны арнайы сөздіктерден қарап алған жөн. Себептік одақтарды, сонымен қатар логикалық байланыстырғыштарды жиі қолдану байқалады. Ғылыми материалдардың лексикалық және грамматикалық ерекшеліктері осындай мәтіндердің коммуникативті сипатына әсер етеді, оларды аудару кезінде міндетті түрде түсініп, талдап алған жөн.
Көптеген ғылыми мәтіндер арнайы қолданбалы мәтіндер ретінде жасалғанын ескеру қажет, сондықтан мәтінді реципиентке түсінікті етіп аудару қажет, бұл жерде қате интерпретация қабылданбайды. Аудармашының барлық жұмысының барысы мен нәтижесі көбінесе материалдың қандай жалпыға ортақ және әр түрлі тілдік сипаттамаларына, ерекшеліктеріне байланысты болады. Қысқартуға болмайды, тілдік құралдарды пайдалануда шеберлік көрсету қажет.
Арнайы мәтіндерді аудару - бұл күрделі, өте ауыр жұмыс, аудармашыдан белгілі бір дағдылар мен білімнің болуын талап етеді, өйткені аударманың сапасы осы ғылыми жұмысты оқуға қызығушылық танытатын мамандардың жұмысының нәтижесін тікелей анықталады.
Зерттеу нысаны ретінде Арнайы мәтіндердің жетекші функциялары:
1) денотативті (фактілерді баяндау);
2) командалық немесе ерікті (іс-әрекеттің нұсқауы);
3) металлингвистикалық (тіл туралы сөз болған кезде лингвистикалық жүйені сипаттау).
Арнайы мәтіндердің ерекшелігі: бейтарап немесе қысқартылған (іскерлік) болып бөлінеді.
Арнайы мәтіндердегі ақпарат түрлері:
1) когнитивті (сыртқы параметрлер туралы объективті ақпарат, үш параметрмен сипатталады: 1) объективтілік (мәтіннің нақтылығы, эмоционалды емес, терминдердің қолданылуы); 2) абстрактылық (логикалық мәтін); 3) тығыздық немесе сығылу (қысқартулар, сандар, формулалар, графиктер, суреттер және т.б. қолдану);
2) жедел немесе тартымды (мысалы, нұсқаулықтарда, хабарландыруларда белгілі бір әрекеттерді жасау, шақыру);
3) эмоционалды (эмоциялар, сезімдердің берілмеуі - ақпараттың бұл түрі алғашқы мәтіндерден гөрі арнайы мәтіндерде жиі кездеседі).
Арнайы мәтіндерді аударудың басым белгілері - объективтілікті, ұсыну дәйектілігін, танымдық және жедел ақпаратты беруді қамтамасыз ететін құралдар болып саналады. Арнайы мәтіндерде тавтологиялық сөздер мен сөйлемдер басым табылуымен ерекшеленеді.
Арнайы мәтіндерді аударудың басым белгілері - объективтілікті, ұсыну дәйектілігін, танымдық және жедел ақпаратты беруді қамтамасыз ететін құралдарымен айқындалады.
Арнайы мәтіндерді аударудың типтік стратегиясы:
1) Күндер бір мәнді эквиваленттік корреспонденцияны қолдана отырып аударылады (мысалы: ХХ ғасырда - 20 ғасырда, 2018 жылы - 2018 жылы және т.б.);
2) тиісті атаулар (географиялық атаулар, өнер туындыларының атаулары, кинофильмдер, газеттер және т.с.с.) осы мәдени дәстүрде қалыптасқан екіжақты дәстүрлі корреспонденцияны қолдана отырып аударылады (мысалы: Джордж V - Джордж Бесінші (патша), Сент Джордж - Сент Джордж, Джордж Буш - Джордж В. Буш, Чарльз I Стюарт - Чарльз Бірінші Стюарт, Джеймс - Джеймс, Джеймс (Англия және Шотландия патшаларының атауы), Англия - Англия, Таяу Шығыс - Таяу Шығыс және т.б. дәстүрлі хат алмасу болмаған жағдайда, электронды транскрипция арқылы транслитерация элементтері (Кит Сандерс - Кит Сандерс т.б.);
3)Жалпы ғылыми терминдер эквивалентті эквиваленттік корреспонденцияны қолдана отырып аударылады (мысалы, саяси қозғалыс - саяси қозғалыс, экономика - экономика және т.б.), көптеген терминдердің ерекше түсініксіздігіне байланысты арнайы терминдер варианттық корреспонденцияны қолдана отырып аударылады. Корреспонденцияны таңдау мәтін тақырыбына және белгілі бір сегменттің мәнмәтініне әсер етеді. (Мысалы, мәтін тақырыбына байланысты 'сәуле' сөзін келесідей аударуға болады:
1) сәуле - жарық түскен кезде (жарық сәулелері - жарық сәулелері);
2) егер тақырып мәтіні физикаға қатысты болса (сәуле, бөлшектер) сәуле (сәуле, бөлшектер);
3) сәуле - құрылыс тақырыбының мәтінінде және т.б.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері.
Л.Н. Нелюбин атап өткендей, арнайы аударма функционалдық стильдерге сәйкес келетін төрт бағытқа бөлінеді, яғни аударма:
1) ресми іскери мәтіндер (дипломатиялық, құқықтық, әскери, коммерциялық және т.б.: заңдар, бұйрықтар, жарлықтар, сипаттамалар, хаттамалар, қолхаттар, анықтамалар және т.б.);
2) ғылыми-техникалық мәтіндер (ғылым мен техниканың әртүрлі пәндік салаларына қатысты: заңдылықтарды анықтау, заңдылықтар, ашулар, оқыту және т.б.);
3) публицистикалық мәтіндер (бұқаралық ақпарат құралдары арқылы адамдарға ықпал ету: ақпарат қоғамның көптеген бөліктеріне арналған, әсер тек ақыл-ойға ғана емес, алушының сезімдеріне де бағытталған);
4) күнделікті (күнделікті) қарым-қатынас мәтіндері (ауызша және ауызша лексика қолданылады: диалог, жеке хаттар, жазбалар, телефон арқылы сөйлесу және т.б.).
Ғылыми-техникалық стиль, кейде жай ғылыми деп аталады, өз кезегінде нақты ғылыми, ғылыми-ақпараттық, ғылыми-анықтамалық, оқу-ғылыми және танымал-ғылыми болып бөлінеді. [6, 155].
Зерттеу әдістері: сипаттау, аудару ерекшеліктерін қарастыру, салыстыру мен контекстуалдық талдау.
Жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. АРНАЙЫ МӘТІНДЕРДІҢ ЛИНГВОАУДАРМАШЫЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН СИПАТТАУ
Лексикалық деңгейде арнайы материалдардың ең сипаттамасы олардың арнайы ғылыми-техникалық терминологиямен сипатталады. Арнайы мәтіндерде терминология тілі трансляцияның максималды дәлдігін қалауға байланысты ақпарат, яғни кездейсоқ мүмкіндікті болдырмайтын дәлдік және оны субъективті түсіндіру. Тілдік әдебиетте терминнің бірнеше анықтамалары бар, олардың көпшілігінің мәні термин сөздің немесе арнайы ұғымды немесе белгілеуді дәл білдіру үшін қолданылатын сөйлем белгілі бір білім саласындағы арнайы пән. Терминдер сөздерден өзгеше күнделікті сөйлеу шекаралары мен нақты ерекшеліктерін анықтай отырып ұғымдар. Сонымен, термин тек ұғымды атпен бекітіп қана қоймай, оны нақтылайды, іргелес білім саласынан бөлу. Бұл негізгі талаптарды білдіреді терминге - екіұштылық пен қысқалық. Алайда, іс жүзінде, терминнің бұл қасиеттері әрдайым расталмайды. Мәселен, мысалы терминдердің 10% -на дейінгі ағылшын тіліндегі арнайы мәтіндерде тіпті туысы жоқ жеке тақырып аймағында бір мәнділік, яғни екіұштылық. Ағылшын-американдық ғылыми-техникалық (арнайы) егжей-тегжейлі талдау терминология оның тым гетерогендігін көрсетеді. Бірыңғай терминдермен қатар, нақты және айқын семантикалық шекаралары бар, екіұштылық бар. Мысалы, қауіпсіздік термині қауіпсіздік, қауіпсіздік, жауынгерлік қолдау, Қауіпсіздік, қауіпсіздік, құпия, контртерге қарсы; құрыш термині Құрыш, бронды күштер, танктер; терминдер бірлігі мен команда онға дейін немесе одан да көп болуы мүмкін құндылықтар. Сондықтан бір компонентті терминдердің анық еместігі оларды қиындатады дұрыс түсіну және аударма, оның толықтығы контекстке байланысты және жағдай.
Әскери мәтіндерде терминдер, әдетте, тек бір ерекшелігінде қолданылады. Берілмейтін ақпарат аймағында және себеп болмайтын мән үшін
қос түсінік. Терминді теріс пайдалану мүмкіндігі жоққа шығарылады.
Аударма өнері - үлкен талант пен шеберлікті қалай, қажет етсе, аудару ісі де өте ұқыптылықты, айрықша талғамды, таным тереңдігін, жауапкершілік пен биік талапты қажетсінеді...[7,3]. Арнайы мәтіндерді аударуда тәржімешіның фондық білімінен бөлек, жан-жақты ізденісті және алдын ала дайындықты талап етеді.
Қазіргі уақытта біздің ел тұрғындарының экономикаға деген қызығушылығы артуда, өйткені көптеген адамдар бизнеспен байыпты айналыса бастайды. Екі онжылдыққа аз уақыт ішінде нарық сөзі біздің елімізде бұрыннан бар экономикалық тұжырымдамаларды толығымен өзгертті. Жаңа экономикалық модельдер мен терминдер пайда болды, бұл бізге шетелден келген экономикалық мәтіндерді аударуда қиындықтар туғызды және лингвистер мен практиктер үшін оқуға ерекше қызығушылық тудырды. Бұрын экономика бұрын-соңды мұндай кең көлемде қарастырылған емес.
Тіл білімі тұрғысынан алғанда әрбір жүйеде бір уақытта бірнеше жүйеге ортақ терминдердің өзіндік құрылымы бар. Экономикалық мәтіндерді аударудағы мақсат - елдердің экономикалық болмыстарындағы айырмашылықтарды ескере отырып, ең дұрыс аударманы жеткізу. Оған балама терминдер табылған жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Бұл міндет әрдайым оңай емес, өйткені көптеген терминдер орыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.