Мәміле - азаматтық құқық субъектілерінің ерікті актісі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделері заңмен қорғалады.
Өздерінің қажеттерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен заңды тұлғалар үнемі өзара әр түрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады. Адамдар арасында қалыптасатын нақты қатнастар сан түрлі. Оларды әр түрлі әлеуметтік нормалар, атап айтқанда, моральдық және этикалық нормалар реттеп отырады. Мұндай қатнастардың бөлігін құқық нормалары реттейді, олар құқықтық қатнастар нысанына ие болады. Яғни құқықтық қатнастар - бұл нақты қоғамдық қатнастардың нысаны ғана.
Қоғамдық қатнастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп отырады. Азаматтық құқық негізінің меншік қатнастары қалыптасатын қатнастарды реттейді. Азаматтық құқық нормалары реттеген қоғамдық қатнастар-құқықтық қатнастар , атап айтқанда, азаматтық-құқықтық қатнастар сапссына ие. Азаматтық - құқықтық қатнастар- азаматтық құқық нормаларын реттеген қоғамдық қатнастар.
Қазіргі таңда азаматтық құқықтық қатнастардың ішінде шартқа отыру ерекше орын алып отырғандықтан, менің дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбын таңдауға себеп болды. Азаматтық құқық субъектілері шарт жасасу арқылы ғана меншік құқығына ие бола алады. Қазақстан Республикасының меншігін қорғау азаматтық-құқықтық тәсілдері, азаматтық құқықтағы мәселелер болып табылады.
Меншік құқығының қорғалуының бірі ретінде Конституцияда жазылған: Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады, сонымен қатар өзге де меншік түрлерінің қорғалуы
туралы атауға болады. Әрдайым тізімге ілініп жүрмесе де, осылардың ішіндегі ең қажеттісі жеке меншік екені белгілі. Бұл адам құқығы мен бостандығын басты құндылық деп жариялап,ал мемлекет міндетіне оны орын орындауды жүктеумен,жеке меншікке деген қызуғышылықты сақтап қалумен тікелей меншікке қарсы жасалынатын қылмысқа арналған. Мемлекетімізде меншіктің барлық түрлерін қорғайды.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы азаматтық құқықтық қатнастағы шарттың түсінігі мен оның маңызына арналған. Тақырыптың өзектілігі шарттың азаматтық құқықтық қатнастардың негізгі реттеушісі бола отырып, барлық қатнастардың негізгі реттеушісі бола отырып, барлық қатнастардың заңды түрде жасалуында.
Жұмыстың мақсаты шартқа құқықтық сипаттама беріп, сонымен қатар мазмұнын қалыптастырып, маңыздылығын зерттеу.
Жұмыстың ғылыми негізін белгілі ғалымдардың еңбектері мен Қазақстан Республикасының азаматтық құқықтық қатнастарды реттеу туралы заңнамалары және іс-тәжірибе материалдары құрайды.
Заңнамада Мәмілелерді екі түрге бөледі: біржақты Мәміле және шарт. Біржақты Мәміленің жасалуы үшін бір ғана тараптың ықтияры жетіп жатыр. Мысалы, өсиет қалдырушы өз ықтиярымен қалаған адамына мұрагерлік құқық береді. Мәміле ауызша да, жазбаша да жасалады. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалардың арасында және жеке тұлғалар арасында 100 айлық есептік көрсеткіштен асатын сомаға Мәміле жазбаша жасалады. Жазбаша Мәміле тараптардың қол қоюымен, ортақ бір құжат толтыру жолымен және хат, жеделхат алмастыру жолымен де жасалуы мүмкін. Заңда немесе тараптардың келісімімен көзделген жағдайда жазбаша Мәмілені нотариат арқылы куәландыру қажет. Жылжымайтын мүлікке қатысты жасалатын мәмілелер мемлекеттік тіркеуді талап етеді.[1;68б]
1.Мәміле туралы жалпы ережелер.
Соңғы кездерде қоғам өмірінің барлық салаларына қатысы бар көптеген өзгерістер болды. Көптен бері экономика да, құқық та өзгеріске ұшырады. Бұл екі түсінік кез келген мемлекеттің өмірімен тығыз байланыста болғандықтан, әр уақытта бірге айтылады. Экономика дүние жүзі қауымдастығының және де жеке, бөлек алынған мемлекеттіңдамуының жетекші күші бола отырып, қоғамға өз шарттарын қояды. Дегенмен де экономика үшін негіз бола алатын және осы саладағы күрделенген қарым-қатынастарды реттей алатын тірек қажет болды. Осындай тірек ретінде құқық өз міндетін атқаруда. Aзаматтық құқықта мәмілеге ерекше назар аударылады, өйткені Ол біздің өміріміздің шаруашылық саласында маңызды рөл атқарады. Заңды тұлға әр күн сайын әр түрлі құқықтық мәміле жасайды және де бұл олардың бүкіл өмірінде болып тұрады Кәсіпкерлер мен кәсіпорындар да әрекет түрлеріне қарымастан бір-бірімен мәмілеге келеді. Мәнө жайды түсінбеген адам тек сатыпалу -- сату шарты ғана мәміле болады деп ойлауы мүмкін, алайда мәміленің тізімі үлкен. Мәдениет саласында да мәміле жасалынады.[2;57б]
* Мәміле -- азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері.
1. Мәміле -- бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді.
2. Мәмілені жасау -- мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті.
3. Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
4. Мәміле -- арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтардан ерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
5. Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілер дегеніміз -- жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері. Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ -- мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады.
Азаматтық құқық саласы Рим құқығымен тығыз байланысты болғандықтан мәміле ұғымын да сонау Рим заңгерлерінің түсінігі бойынша талдап көрейік. Ресей цивилисттері А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой өз еңбектерінде Рим құқығында мәміле туралы жалпы түсініктін болмағандыған көрсетеді. Сонымен бірге, мәміленің құқықтық реттелуі рим заңгерлері үшін негізгі міндеттерінің бірі болып табылған [3, 244б.]. Мәміле туралы қазіргі кездегі ілімдердің негізін құрайтын мәмілені қайтарымды және қайтарымсыз, біржақты және екі жақты, мәміленің жарамдылығына ерік білдіру нысанының ықпал етуі секілді мәселелердің барлығы рим құқығынан келгендігін де ескергеніміз қажет. Азаматтық құқықтың дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық қатынастарды реттеудің жариялы-құқықтық және жекеше-құқықтық әдістерінің арақаты сы проблемасы және осыдан туындайтын жеке кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің араласуының шегі алдыңғы қатарға шығады.
Мәміле институы - азаматтық құқық саласы жүйесінде ерекше орынға иеленеді деп айтуға да болады. Мәміле - кең таралған заңды фактілердің бірі болып табылады. Оның үстіне, азаматтық айналым саласында құқық қатынастарын үздіксіз тудырып, дамыта келе, мәмілелер осындай айналымның серпінді дамуын қамтамасыз етіп отырады. Сонымен қатар, мәміле ұғымы азаматтық құқық жүйесіндегі азаматтық құқық қатынастар, азаматтық құқық обьектілері т.б. сол сияқты институттармен тығыз байланысты екендігін айта кеткен жөн. Дүкеннен азақ-түлік сатып алу, коммуналды қызметке ақы төлеу, шаштаразға бару, қайтыс болған жағдайда мүлікке билік жасау, тағы сол сияқты іс-әрекеттердің барлығы да мәміле ұғымымен қамтылады.
Жоғарыда айтылып кеткендей мәміленің құқықтық реттелуі - жеке құқықтың негізгі институттарының бірі болып табылады. Бұл бекер емес, себебі азаматтық айналымның өзі белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда болуы, өзгертілуі немесе тоқтатылуына әкеп соқтыратын жеке немесе заңды тұлғалардың іс әрекеттерінен құралатындығы баршамызға мәлім. Мәміле ұғымы өзінің заңды көрінісін 27.12.1994ж. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (Жалпы бөлім) тапқан. Аталмыш кодекстің 147-ші бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттерді мәмілелер деп танылады [4;17б].
Демек, субъектілердің мақсатты әрекеттері мәміле лер деп танылады. Олардың тікелей мақсаты азаматтық құқықтарды немесе міндеттерді белгілеу (мысалы, мүліктң сыйға тарту тікелей затқа меншік құқығының сыйға тартушыдан сый алушыға өтуіне бғытталған), мұндай құқықтар міндеттерді өзгерту (мысалы, тараптар жалға берілген мүлікті қайтару мерзімін ұзарту жөнінде уағдаласты), не ең ақырында оларды тоқтату (несие беруші борышқорды берешегін өтеуден босатты) болып табылды.
Басқаша, заңға қайшы нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ заңның ұйғарымына байланысты ол да азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына әкеп соқтыратын іс-қимылдар мінез-құлықтың өзге актілеріне қарағанда мәміленің заңдық салдарына мақсатты әсер етумен көзге түседі. Мысалы, азамат өзінің тұрғылықты жерінен науқас анасын көру үшін басқа қалаға сапар шекті. Мұнда ол біраз болған соң бұрынғы тұрғылықты жеріне оралмауға бекінді. Анасына сапар шеккенде азамат өзінің бұрынғы тұрып келген мемлекеттік пәтеріне құқығынан бас тарту ниетінде болған жоқ. Бірақ осындай жағдайды көздейтінзаңның талабына қарай ол пәтерден құқығынан айырылды.
Мәміле дегеніміз - бұл заңды, рұқсат етілген, көп реттерде заң қолдап отыратын іс-әрекет. Күнделікті өмірде кейде қоғам теріс бағалайтын әрекеттерді мәміле деп атайды. Сөзді бұлайша қолдану оның заңды мағынасымен үйлеспейді. Заңдылық белгілері жөнінен мәміле мақсатты заңсыз әрекеттерден, яғни басқа адамдарға нұқсан келтіретін әрекеттерден ерекшеленеді. Мұндай әрекеттер де келтірілген залалдың орнын толтыру қажеттігіне байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудырады, бірақ олар мәміледен емес, залал келтіру фактісінен, яғни деликтіден туындайды.
Мәміленің қажетті сапасы - әрекеттің заңдылығы мәміленің барлық түрлерін заңның көздеп отыруын мүлде талап етпейді, керісінше, заңда көзделмеген мәмілелер жасалуы мүмкін; тек олардың заңға қайшы келмеуі, тыйым салуды бұзбауы талап етіледі (АК-ның 7 бабы). Заң, мысалы, демеуші мен ол жәрдем көрсететін тұлғаға арасындағы шарттық қатынастарды реттемейді, бірақ мұндай шарттың жасалуы әбден мүмкін. Оның үстіне, азаматтық кодекс (381-бап) аралас шарттар жасасуға рұқсат етеді, оларда заңда көзделген әр түрлі шарттардың элементтері болады. Инвестициялық шарт осындай саладағы үлгі шарт болып табылады.
Мәмілелер оларды жасаушыларда азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызады. Олар осы белгісі арқылы әкімшілік актілерден, яғни осы органдарға бағынатын тұлғалар үшін азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызатын құзіретті мемлекеттік органдардың әрекеттерінен ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі құзіретті мемлекеттік органдардың шешімі мемлекеттік кәсіпорынның ғимараты үш жыл мерзіммен жалға берілген шартты ұзартуға міндеттейді, не керісінше, оған тиым салады. Сотқа шағымданған тұлға үшін құқықтық қатынасты туғызатын, өзгертетін не тоқтататын сот шешімінен мәміле осындай белгілері бойынша ерекшеленеді.[5]
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңында берілген мәміле ұғымы менің пікірімше кішкене тығыз түрде бірілген. Себебі, азаматтық құқық қатынасына жалғыз жеке және заңды тұлғалар ғана қатыспай, мемлекет пен әкімшілік аумақтық бөліністердің де қатысатындығын ескергеніміз жөн. Әлде мемлекет немесе әкімшілік аумақтық бөліністердің жасаған әрекеттері мәміле қатарына жатпайды ма? Соған сәйкес, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде азаматтық құқық субьектілерінің барлығы көрсетілсе артық болмас еді. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кез-келген әрекеті мәміле қатарына жатқызылмайды. Мұндай әрекеттерді мәміле деп тану үшін олар өздеріне тән ерекше белгілерге ие болуы қажет. Мәміленің белгілеріне байланысты цивилисттердің пікірлерінің бірінғайландырылғандығы байқалады. Олардың пікірінше мәміле белгілеріне мыналар жатады: тұлғаның (тұлғалардың)ерік (тілек немесе ниет) білдіру, рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа қайшы келмеуі; қандай да бір заңды әрекет жасауға бағытталған; мәміле әрқашан да құқықтық салдар туғызады. Мәміленің жоғарыда көрсетілген белгілерін жеке қарастырып көрейік.
- Мәміле әрқашан да ерікті акт - бұл белгісі арқылы мәмілені заңды фактілердің бір түрі оқиғадан ажыратамыз. Осы белгіден туындайтын мәміленің ерекшелігі - ол әрқашан адамның ойлау қабілетімен байланысты болып, оның жасалуы тікелей адам әрекетінен туындайды.
- Мәміле әрқашанда - заңды әрекет болып келеді. Іс әрекеттер заңды және заңсыз болып бөліну салдарынан мәмілелерді құқыққа қайшы әрекеттерден ажырату мақсатында қөрсетілген белгілердін бірі. Яғни заңсыз әрекеттердің жасалуы мәміле емес құқық бұзушылық болып табылады. Сонымен қатар, мәміленің құқықтық әрекет ретінде сипатталуы жалғыз заңға қайшы келметіндігін білдіру мен қоса мәміленің заңда көзделмеген әрекеттердін жасалуын да қамтиды. Мысалы, Ю.Г.Басин қазіргі кезде кенінен дамыған демеуші институтын көрсетеді [6, 302б.].
- Мәміле қандай да бір заңды әрекет жасауға бағытталады. Яғни, мәміле жасаушы тұлғалар оны жасау кезінде белгілі бір мақсат көздейді.
- Мәміле әрқашан да құқықтық салдар туғызады - мәміле жасау нәтижесінде әрқашан белгілі бір жағдайлар туындап, өзгертіліп немесе тоқтатылатындығы мәлім.
Мәмілелер - бұл саналы түрде жасалатын әрекеттер, оларда әрекет етететін тұлғалардың еркі байқалады. Мәміле жасайтын тұлға еркінің ішкі мазмұнын (оның шын ниетін) және еріктің сыртқы көрінісін (айтылған не қағазда баяндалған сөзді, ымды, едәуір күрделі әрекеттерді) айыра білу керек.
Адамның сөзі мен іс-әрекеті бойынша оның еркінің шын бағыты туралы пікір түюге болғандықтан, еріктің сыртқы көрінісі оның ішкі мазмұнына сай келеді деп жорамалданады.
Алайда адамның ішкі ниеті мен оның еркінің сыртқы көрінісі арасында алшақтық бар екені дәлелденген жағдайда (мысалы, сатып алушы сатушымен түсінісетін тілді нашар білгендіктен, сатып алатын заттың бағасын белгілеуде қателесті) оның шын ниетіне зор маңыз беріледі.
Ерікті акт ретінде мәмілеге психологиялық қатынастардың болуы сәйкес келеді. Мәміле белгілі бір құқықтар мен міндеттерді туғыздыруға бағытталғандықтан, мұндай әрекет жасау үшін тұлғаның қалауы, яғни ниетінің болуы қажет. Мұндай ниет пен қалауды адамның ішкі еркі деп атайды. Алайда, ескергеніміз жөн мәміле жасау үшін тек ішкі ниеттін болуы жеткіліксіз, сол ішкі неитті өзгелердің назарына жеткізу қажет.
Жоғарыда көрсетілген ережелердің барлығы ерік пен ерік білдірудің сәйкес келу қажеттілігін көрсетеді. Ерік білдіру дегеніміз адамның ішкі ниетін сырқа шығаруы. Адамның мәміле жасауға деген еркі түрлі нысанда байқалуы мүмкін, сонын ішінде кенінен тарағаны тікелей ерік білдіру. Ерік білдірудің тәсілдерін үш топқа бөліп қарастырып, мынадай схема түрінде көрсетуге болады.
Тікелей ерік білдірудін ерекшелігі мәміле жасаушы тұлғалар оны ауызша және жазбаша нысанда жасайды, мысалы, шарт жасасу, келтірілген зиянды өтеуге келісім беру, хат алмасу т.б.
Жанама ерік білдіруде - мәміле жасаушы адам әрекетінің мазмұнынан ақ оның мәміле жасауға деген ниеті белгілі болады. Мұндай әрекеттер конклюдентті (латын сөзінен шыққан әрекет деген мағынаны білдіреді) деп аталады. Мысалы, автобустарда жолақы төлеу немесе сатушының прилавкаға сатылатын заттарды шығарып қоюының өзі олардың мәміле жасауға деген ниетін білдіреді. Айта кеткен жөн конклюдентті іс-әрекет арқылы тек ауызша нысанда жасалатын мәмілелер ғана жасалады.
Үндемей қалу арқылы ерік білдіру туралы айтар болсақ мұндай әрекет заңда немесе шартта көрсетілген жағдайларда ғана орын алады. Мысалы, тараптар шарт жасасқан кезде олардың біреуінің ұсынысына екіншісі үндемесе келісім берілгендігі деп түсінетіндігі жайлы келісімге келуі мүмкін. Үндемей қалу арқылы ерік білдіруге мына мысалды келтіруге болады:
Азамат А екі бөлмелі пәтерін азаматша Б-ға 6 ай мерзімге жалға береді. Тараптардың келесімі бойынша пәтерде тұрғаны үшін 6 ай,а алдын ала төлем ақы жүргізіледі. Азамат А мен азаматша Б бір қалада тұрады делік. 6 ай мерзім өткен сон азамат А азаматша Б-ға жалға берілген үйге байланысты ешқандай талаптар қоймайды, ал азаматша Б сол үйде тұруды әрі қарай жалғастырады. Яғни, азамат А-ның үндемеуі шарттың ұзартылуына келісім бергендігін білдіреді.
Ерік пен ерік білдіру адамның өз әрекетіне деген психологиялық қатынасын білдіреді. Әрине, ерік пен ерік білдіру бір біріне сәйкес келуі қажет. Егер адамның ішкі еркі бір нәрсеге бағытталып оның сыртқы көрінісі басқа затты көрсететін болса тараптардың арасында дау туындауы мүмкін. Ерік пен ерік білдіру Ұғымдарының сәйкестігіне Ресей ғалымы О.В.Берг аса маңызды көніл бөледі [7, 13б.].
Мәміле дегеніміз - бұл қашанда ерікті білдіру болғандықтан, оны заң еркіне заңдық маңыз беретін тұлғалар ғана жасай алады. Демек, әрекетке қабілетсіз азаматтыр мәмілелер жасай алмайды, ал әрекет қабілеттілігі шектеулі адамдар оларға заңда рұқсат еткен мәмілелерді ғана жасауға құқылы (АК-ның 22 және 23-баптары).
Мәміле жасау үшін үлкен маңызы бар адамның өз әрекетіне деген психикалық қатынасының тағы бір элементі- мәміле жасау ниеті. Бұл элемент мәміле шегінен тыс пайда болып нақты мәмілеген ешқандай да ықпал етпейді. Расында, дүкеннен фотоаппарат сатып алған кезде біз оны қандай мақсатта алдық: қайта сату үшін бе әлде сыйға тарту үшін бе мұнын барлығы мәміле мазмұнына (сатып алу сату шартына) еш әсер етпейді.
Мәміледегі ниет пен мақсатты оның негізінен (кауза) ажырата білуіміз қажет. Мәміле негізі-мәміле жасау арқылы туындайтын типтік заңды нәтиже. Мысалы, сатып алу сатудың негізі - меншік құқығына иелену, жалға беру негізі- мүлікті пайдалануға беру т.б. Тұлғалардың нақты құқықтық мақсаты мәміле негізімен сәйкес келмеуі мүмкін, мұндай жағдайларда мәміле мазмұнының ақауы бар деп айтуға болады. Ерік және ерік білдіру мәміленің жарамдылық шарттарының бірі деп айтсақ қателеспейміз. Осыған сәйкес, азаматтық құқық теориясында қалыптасқан мәмілені заңға сәйкес жасалған деп тану үшін қойлатын арнайы талаптарға жеке тоқтала кетсек. Мұндай талаптарды құқық теориясында Мәміленің жарамдылық шарттары деп айтады.
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің жарамды болу шарттарына жататындар:
а) мазмұны заң талаптарына сәйкестігі;
ә) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі;
б) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның еркі мен ерік
білдіруінің сәйкестігі
в) мәмілелердің нысанын сақтау
Мәміле шын мәнінде заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни, кез келген
құқықтық норамтивтік құжаттарға сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілетілігі мен әрекетқабілеттілігін шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады. Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады. Жоғарыда көрсетілгендей мәміленің жарамды болуы үшін ерік пен ерік білдіру бір бірімен сәйкес келуі қажет. Олардың арасындағы сәйкессіздік
Мәміле туралы қазіргі кездегі ілімдердің негізін құрайтын мәмілені қайтарымды және қайтарымсыз, біржақты және екі жақты, мәміленің жарамдылығына ерік білдіру нысанының ықпал етуі секілді мәселелердің барлығы рим құқығынан келгендігін де ескергеніміз қажет. Азаматтық құқықтың дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық қатынастарды реттеудің жариялы-құқықтық және жекеше-құқықтық әдістерінің арақаты сы проблемасы және осыдан туындайтын жеке кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің араласуының шегі алдыңғы қатарға шығады.
Мәміле белгілі бір құқықтар мен міндеттерді туғыздыруға бағытталғандықтан, мұндай әрекет жасау үшін тұлғаның қалауы, яғни ниетінің болуы қажет мәмілені жарамсыз етіп көрсетеді. Мәміле оның нысаның сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (ҚР АҚ-нің 154 -бабы) мен тіркеуді (ҚР АҚ-нің 155-бабы) айтуға болады.[8;45б]
1.1 . Мәміленің түсінігі, маңызы, нысаны.
Мәміле - азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекет болып табылады.
Мәміленің ең көп тараған түрі - шарт, яғни екі жақты немесе көп жақты мәміле болып саналады. Бір адамның еркін білдіретін бір жақты мәміле болып саналады. Бір адамның еркін білдіретін бір жақты мәмілелер де болады. Жоғарыдағы мәміленің анықтамасы Азаматтық кодекстің 147 бабынан туындайды. Нақтылы айтар болсақ мәміле дегеніміз - заңды факті. Заңды фактілердің оқиғалардан немесе әрекеттерден тұратындығы белгілі. Мәміле соның ішінде әрекет болып саналады. Әрекет болғанда да ол азаматтық құқық субъектісінің заңды әрекеті. Міне осы жерден мәмілеленің белгілері мен өзіндік ерекшелігі көрінеді. Мәміленің басты ерекшелігі оны жасағанда азаматтық салдар туындап - белгілі бір құқықтар мен міндеттер белгіленіп, өзгеріп, тоқтатылып жататынында.
Мәміленің өзіне тән бірқатар белгілері бар. Мәміле - азаматтық құқық субъектілерінің ерікті актісі.
Мәмлемелерде азаматтық құқық қатнастары қатысушыларының еркі көрінеді . Оны біз адамдардың еркіне бағынбайтын және еркінен тыс болатын оқиғалардан ажырата білгуіміз керек. Бұл арада ерік саналы мақсатқа жету үшін белгілі бір құқықтық салдарды туғызуға бағытталған. Атап айтқанда, мәселен, өздерінің шаруашылық, тұрмыстық, мәдени және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамдардың тұрмыстық, өндірістік, азық - түлік тауарларын сатып алуы және т.б. әрекеттері.
Мәмілеге қатысушылардың ішкі еркін және оның сыртқа байқалғандығын ажырата білу керек. Егер ішкі ерік сыртқа көрінсе, бірақ басқа тұлғаларға байқалмаса, онда ол заңдық салдарды туындата алмайды. Осы сияқты, егер сыртқа байқалған ерік мәміле қатысушы ішкі еркімен сәйкес келмесе мәміле жасалмаған болып саналады. Мысалы, кіріптарлық мәміле. Ол Азаматтық кодекстің 159 бабының 9тармағында көрсетілген.
Азаматтық құқықтық мәмілелер ауызша, жазбаша нысанда жасалады.Жасалған кезд атқарылатын, жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі арқылы жасайтын мәмілелер ауызша жасалынады.Мұндай мәмілелер адамның мінез-құлқынан, оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады. Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады.
Жазбаша нысан жәй және нотариалдық болып екіге бөлінеді.
Мынадай мәілелер:
- кәсіпкерлік үрдісінде жүзеге асырылатын;
- мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, жүз еселеген есептік көрсеткіштен жоғары сомаға;
- заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге реттерде жазбаша жасауы тиіс.
Заң мәміленің қандай жағдайларында жазбаша түріде жасалатын айқындайды.Бірақ мәміле жасасудың ауызша нысанын қолдану мүмінкіндіктері үшін айқын заңи нұсқаулар жоқ. Сондықтан бұл жерде баршаға тән мынадай ереже қолданылады: заңдардың белгілі бір нормаларына немесе тараптардың келісіміне қайшы келетін жағдайлардан басқа реттерде мәмілені қашанда ауызша түрде жасасуға рұқсат етіледі.
АК-ның 151- бабына сәйкес, мәміленің ауызша түрі ол жасалған кезде атқарылатын жағдайда қолданылады. Бұл арада ауызша мәміленің ең жоғары шегі қызметін атқаратын мәміленің сомасы белгіленбейді, АК 152б, 1т. Жазбаша мәміле жасамай-ақ құны миллион теңгелік затты сатып алуға болады. Бірақ мұнда тараптар уағдаласқан соң біріне-бірі затты да, ақшаны да қолма-қол береді. Алайда, егер, нақ сол зат несиеге немесе ақысын алдын ала төлеу арқылы сатылса, сатып алу-сату мәмілесі жазбаша түрде жасалуы тиіс.
Қарыз беру шарты бойынша берілетін ақша, әдетте, борышқордың несие иесіне қолхат беру жолымен жазбаша түрде ресімделеді, ал шарттың орындалуы - ешқандай жазбасыз , қолхатты қайтару арқылы жүргізіледі.
Ауызша мәміле жасауға кең мүмкіндіктер беретін АК-ның 151-бабынан өзгеше, оның 52-бабы жазбаша мәміле қажеттігін едәуір қатаң шекарасын белгілейді.[9;52б]
52 бапқа сәйкес мынадай мәмілелер жазбаша түрде жасалуы тиіс:
* егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше жағдай арнайы көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан туындамаса, мәмілелердің жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
* мәмілелердің жасалу кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, 100 айлық есептік көрсеткіштен астан сомаға;
* заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзгеде реттерде.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау, оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, нотариалдық куәландыруын талап ететін мәмілелер болуы мүмкін, бұлар нотариалдық куәландырғаннан кейін ғана жасалады деп саналады.
Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаса, құнын ақшалай өтеуге міндетті.
Негізгі және қосымша (акцессорлық) мәмілелер (шарттар) арасындағы айырмашылықтың практикалық маңызы бар.
Акцессорлық мәміле негізгі мәмілені толықтырады, қамтамасыз етеді және нақтылайды. Егер заңнан, мәміленің мәніне не тараптардың келісуінен өзгеше жағдай туындамаса, акцессорлық мәміленің тағдыры негізгі мәміленің тағдырына тәуелді болады.
Заңдар кейбір мәмілелер үшін тараптар қол қоятын құжатты қарастыруды ғана талап етпестен, сондай- ақ мәміленің мазмұнын белгілі бланкіде баяндауды, қойылған қолдарды мөрмен куәләндіру және т.с.с. талап ете отырып, мәміленің жай жазбаша түрін куәләндіре түседі. Егер олар заңда не тараптардың келісімінде көзделсе, мәміленің жазбаша түріне мұндай талаптар қою міндетті болады. Қалған жағдайларда, егер тіпті мәмілені заңды тұлғалар жасайтын болса да, аталған талаптардың сақталуы міндетті емес. Мұнда мәмілені жазбаша түрде жасаудың жалпы ережелерінің бұзылмауы жеткілікті болады.
Егер азамат дене кемістігіне, науқастығына немесе сауатсыздығына байланысты құжатқа өзі қол қоя алмайтын болса, онда оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Егер заңда өзгеше көзделмесе, басқа адамның қойған қолын нотариус немесе осындай нотариалдық әрекеттер жасауға құқөылы басқа лауазымды адам мәміле жасаушының оған тікелей өзі қол қоя алмауының себептерін көрсете отырып, куәләндыруы тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап келесі тараптан да орындағанын растайтын құжатты талап етуге құқылы. Жасалуы кезінде орындалатын мәмілелерден басқа, ауызша жасалған кәсіпкерлік мәмілені орындаған тарап та осындай талап қоюға құқылы. Қолхат, квитанция, жүк қағаздары, әдетте, осындай құқық бола алады.
Заң құжаттарына немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер олрды нотариат куәләндырғаннан кейін жасалады деп саналады.[10;41б]
Мәмілелерді нотариалдық куәләндыру қажеттігі туралы талаптарды заң мәммілелердің нақты түрлеріне ғана қояды. Мысалы, АК-ның 58-бабының 5 тармағы шаруашылық серіктестік құру жөніндегі құрылтай шартын нотариалдық куәләндыруды талап етеді. Заң талап етілетін нысанды оны қарапайымдату жолымен бұзуға тыйым салады. Мәмілені нотариалдық куәләндыруды талап ету кезінде оны жай жазбаша түрде жасаумен не жазбаша түрде жасаудың орнына ауызша түрді қолдануменшектелуге болмайды. Керісінше, мәмілеге қатысушылардың өзара келісіп отырып, белгіленген нысаннан оны күрделендіруге қарай шегінуіне әбден күрделі және ол тараптар үшін ешқандай теріс зардаптар туғызбайды. Мысалы, заң ауызша мәміле жасауға жол беретін реттерде де, тараптар мәмілені жазбаша түрде жасауға құқылы; заң мұны талап етпесе де, тараптар жазбаша мәмілені нотариалдық куәләндыруға құқылы.
Мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тиісті мәміленің маңыздылығына байланысты. Ол өз кезегінде тиісті мәміленің толық заңды күшінде болуы, тиісті субъектілердің құқықтарын нақты сенімді түрде негіздеу мен тиісті мәмілелер туралы мүдделі тараптар үшін мәліметтердің жүйеленіп қалыптастырылу бағытында маңыздылығымен сипатталады.
Мәміленің нотариалдық куәландырылуы мен мемлекеттік тіркеу - бір-біріне ұқсас тәртіптер болғанымен, олардың өзіндік ерекшелігі бар. Онын ерекшелігі сонда, мәміленің қайбір түрлері нотариалдық куәландырылуға жататындығы, кайбір түрлері мемлекеттік тіркелуге жататындығы тікелей сол мәміленің түріне қойылатын талаптарға байланысты. Демек, мәмілеңің мазмүны мен қатысушы субъектілер негізгі айырмашылық болып табылады. Нотариалдық куәландырылуға тиіс мәмілелердің барлығы да мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс емес, керісінше барлық мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс мәмілелер нотариалдык куәландырылуға тиіс емес.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер - мемлекеттік тіркеуге жататын ең ңегізгі объекті болып табылады. Жылжымайтын мүліктермен жасалатын мәмілелерге байланысты катынастар қосымша арнайы заңмен реттеледі.[11;83б]
АК-тің 44-бабында көрсетілгендей төмендегі азаматтық-құқықтык мәмілелер мемлекеттік тіркеуде өтуі тиіс.
1)қазыналық кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындауға байланысты жасалған мәмілелері;
2) мемлекеттік мекемелердің бюджеттік қаражатқа байланысты жасаған мәмілелері.
Қорыта келгенде мәмілелердің қай түрлері немесе қандай жағдайларда ауызша немесе жазбаша жасалуы тиіс және нотариаттың куәландыруы мен мемлекеттік тіркеулердің қандай жағдайларда міндетті екендігін айқындау өте маңызды.
1.2. Жарамсыз мәмілелер және жарамсыздықтың салдары.
Жарамсыз мәмілелердің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай - ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң талаптары мен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы жөнінде жалпы норма бар (АК - тің 158-бабы).
Субъектілік құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші - заңды тұлғалардың арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады ( К-тің 159-бабының 3- тармағы;
ә) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата - анасының ( ырап алушыларының немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 4- тармағы);
б) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады.
Кейіннен әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азамат жасасқан мәміле (АК - тің 26-бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде - ақ бұл азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 5- тармағы);
в) сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159- бабының 6- тармағы);
г) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін (АК - тің 154- бабының 7- тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157- бабының 3-6 тармақтарында көзделген салдармен қоса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өндіріп беруі мүмкін. Мұндай міндет әрекет қабілеттілігі бар жаққа, егер ол екінші жақтың әрекет қабілеттілігі жоқ екендігін білсе, не білуге тиісті болса ғана жүктеледі. Азаматтық құқықтағы әрекет қабілеттілік және құқық қабілеттілік ұғымына тоқталатын болсақ, азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерін иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарда бірдей деп таныланы. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқтатыланы. Азаматтық құқық қабілеттілік - кез келген азаматтық құқық субьектісінің әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады.
Азаматтарда азаматтық құқық қабілеттілігін қолдануда екі түрлі балыт сипат алады. Жалпы кең мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық заң мүмкіндік беретін кез келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтын құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Яғни ол адам құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа тұрса да тұлға саналмайды, айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгеннен кейін тоқтатылады. [12;27б]
Коституцияның тұжырымына орай азаматтырдың құқық қабілеттілігі заңда бәрі де бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында азаматтырдың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі танылған. Осыған байланысты профессор Ғазиз Төлеудалиев өте ұғыныңқы нақты тұжырым жасайды. Онда құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарда берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген құқықты ала берумүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуда тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек деп нақтылы көрсетілген.
ҚР Президентінің --ҚР-да шетел азаматтарынын құқықтық жағдайы‖ туралы заң күші бар Жарлығында (1995 ж. 19 маусым) шет ел азаматтарының ҚР-да Конституциясында зандар мен халықаралық шарттарда көрсетілген құқықтар мен міндеттердің барлығын тек қана зандарда көзделген реттерді қоспағанда иеленетіндігі көрсетілген. Бұл жарлықта шет ел азаматтары ҚР-да тілі, ніні, ұлтыда, біліміде, мүліктік жағдайыда қарамастан зан алдында тен екендігі көрсетілген.
Азаматтық әрекет қабілеттілік дегеніміз - азаматтың өз әрекеті арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзі де азаматтық міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігінен айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дүниеге келген сәттен пайда болып ол өлгеннен кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктің белгілі бастамаларының бірі - ол азаматтың өз әрекетіне толық жауап бере алатындай физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс.
Азаматтық әрекет қабілеттілік - бұл тиісті азаматтың нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтырдың әрекет қабілеттілігі мен оның көлемі Қазақстан Республикасынын азаматтық заңымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасының азаматтарының шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттің заңдары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі толық, ішідара толық емес шектеулі деп бөлідені. 18 жасқа толдан азаматта толық әрекет қабілеттілік болады. Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарда тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар. 14 пен 18 жас аралығындағылар занда көрсетілген әртүрлі мәмілелерді жасай алады. 14 пен 18 жас аралынынданы жасы кәмелетке толмағандар Заңды өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге құқығы бар:
1) өзінін жалақысына, стипенниясы мен басқа да кірістеріне билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауда;
4) банкке салым салуда және өзінін салымына, оның ішінде өзінің атына салынған салымдарға иелік етуге құқылы. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа мәмілелерді, ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
Мәміленің бұл түрлері бойынша (Заңды өкілінің келісімімен және келісімінсіз) жауапкершілікті, Заңды өкілдерінің келісімі талап етілсін де етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардын өздері көтереді. Жасы кәмелетке толмағандар келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның тиісті бөлігін, оның ата-аналары немесе қамқоршысы өтеуге тиісті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай береді. АК-тін 23-бабыда сәйкес, жасөспірімдер өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет қабілеттілігі жоқ деп таныланы. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды. Спирт ішімніктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жағыдан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасынын Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіледені. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауда құқылы.
Басқа мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады.
Азаматтық кодекстің 159-бабында заңды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған:
а) заңды тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзіретін бұза отырып жасаған мәміле жасауы;
ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле;
б) теріс пиғылдағы бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Ерікті ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен, бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9, 10- тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады.
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жан - дүниесін жаралап мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен, кейбір жағдайда оны жасаушыны қылмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқыту - тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жақын адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін ескертіп, қоқан - лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша ерекшеленеді: а) қорқыту - зииян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге аса қоймаған әрекет; ә) қорқыту құқыққа сай келетін уәдемен (мысалы, мүлікке тыйым салуды қолданамын, жасаған қылмысын хабарлаймын деген тәрізді) көрінуі мүмкін, сондай - ақ құқыққа сай емес әрекетпен (мүлікті жою, адамның өмірі мен денсаулығына зиян келтіру) жасалады.
Қорқытудың салдарынан мәмілені жарамсыз деп тану үшін қорқыту құр сөзбен емес, шын мәнінде болуы керек. Аталған жағдайлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделері заңмен қорғалады.
Өздерінің қажеттерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен заңды тұлғалар үнемі өзара әр түрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады. Адамдар арасында қалыптасатын нақты қатнастар сан түрлі. Оларды әр түрлі әлеуметтік нормалар, атап айтқанда, моральдық және этикалық нормалар реттеп отырады. Мұндай қатнастардың бөлігін құқық нормалары реттейді, олар құқықтық қатнастар нысанына ие болады. Яғни құқықтық қатнастар - бұл нақты қоғамдық қатнастардың нысаны ғана.
Қоғамдық қатнастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп отырады. Азаматтық құқық негізінің меншік қатнастары қалыптасатын қатнастарды реттейді. Азаматтық құқық нормалары реттеген қоғамдық қатнастар-құқықтық қатнастар , атап айтқанда, азаматтық-құқықтық қатнастар сапссына ие. Азаматтық - құқықтық қатнастар- азаматтық құқық нормаларын реттеген қоғамдық қатнастар.
Қазіргі таңда азаматтық құқықтық қатнастардың ішінде шартқа отыру ерекше орын алып отырғандықтан, менің дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбын таңдауға себеп болды. Азаматтық құқық субъектілері шарт жасасу арқылы ғана меншік құқығына ие бола алады. Қазақстан Республикасының меншігін қорғау азаматтық-құқықтық тәсілдері, азаматтық құқықтағы мәселелер болып табылады.
Меншік құқығының қорғалуының бірі ретінде Конституцияда жазылған: Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады, сонымен қатар өзге де меншік түрлерінің қорғалуы
туралы атауға болады. Әрдайым тізімге ілініп жүрмесе де, осылардың ішіндегі ең қажеттісі жеке меншік екені белгілі. Бұл адам құқығы мен бостандығын басты құндылық деп жариялап,ал мемлекет міндетіне оны орын орындауды жүктеумен,жеке меншікке деген қызуғышылықты сақтап қалумен тікелей меншікке қарсы жасалынатын қылмысқа арналған. Мемлекетімізде меншіктің барлық түрлерін қорғайды.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы азаматтық құқықтық қатнастағы шарттың түсінігі мен оның маңызына арналған. Тақырыптың өзектілігі шарттың азаматтық құқықтық қатнастардың негізгі реттеушісі бола отырып, барлық қатнастардың негізгі реттеушісі бола отырып, барлық қатнастардың заңды түрде жасалуында.
Жұмыстың мақсаты шартқа құқықтық сипаттама беріп, сонымен қатар мазмұнын қалыптастырып, маңыздылығын зерттеу.
Жұмыстың ғылыми негізін белгілі ғалымдардың еңбектері мен Қазақстан Республикасының азаматтық құқықтық қатнастарды реттеу туралы заңнамалары және іс-тәжірибе материалдары құрайды.
Заңнамада Мәмілелерді екі түрге бөледі: біржақты Мәміле және шарт. Біржақты Мәміленің жасалуы үшін бір ғана тараптың ықтияры жетіп жатыр. Мысалы, өсиет қалдырушы өз ықтиярымен қалаған адамына мұрагерлік құқық береді. Мәміле ауызша да, жазбаша да жасалады. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалардың арасында және жеке тұлғалар арасында 100 айлық есептік көрсеткіштен асатын сомаға Мәміле жазбаша жасалады. Жазбаша Мәміле тараптардың қол қоюымен, ортақ бір құжат толтыру жолымен және хат, жеделхат алмастыру жолымен де жасалуы мүмкін. Заңда немесе тараптардың келісімімен көзделген жағдайда жазбаша Мәмілені нотариат арқылы куәландыру қажет. Жылжымайтын мүлікке қатысты жасалатын мәмілелер мемлекеттік тіркеуді талап етеді.[1;68б]
1.Мәміле туралы жалпы ережелер.
Соңғы кездерде қоғам өмірінің барлық салаларына қатысы бар көптеген өзгерістер болды. Көптен бері экономика да, құқық та өзгеріске ұшырады. Бұл екі түсінік кез келген мемлекеттің өмірімен тығыз байланыста болғандықтан, әр уақытта бірге айтылады. Экономика дүние жүзі қауымдастығының және де жеке, бөлек алынған мемлекеттіңдамуының жетекші күші бола отырып, қоғамға өз шарттарын қояды. Дегенмен де экономика үшін негіз бола алатын және осы саладағы күрделенген қарым-қатынастарды реттей алатын тірек қажет болды. Осындай тірек ретінде құқық өз міндетін атқаруда. Aзаматтық құқықта мәмілеге ерекше назар аударылады, өйткені Ол біздің өміріміздің шаруашылық саласында маңызды рөл атқарады. Заңды тұлға әр күн сайын әр түрлі құқықтық мәміле жасайды және де бұл олардың бүкіл өмірінде болып тұрады Кәсіпкерлер мен кәсіпорындар да әрекет түрлеріне қарымастан бір-бірімен мәмілеге келеді. Мәнө жайды түсінбеген адам тек сатыпалу -- сату шарты ғана мәміле болады деп ойлауы мүмкін, алайда мәміленің тізімі үлкен. Мәдениет саласында да мәміле жасалынады.[2;57б]
* Мәміле -- азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері.
1. Мәміле -- бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді.
2. Мәмілені жасау -- мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті.
3. Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
4. Мәміле -- арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтардан ерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
5. Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілер дегеніміз -- жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері. Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ -- мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады.
Азаматтық құқық саласы Рим құқығымен тығыз байланысты болғандықтан мәміле ұғымын да сонау Рим заңгерлерінің түсінігі бойынша талдап көрейік. Ресей цивилисттері А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой өз еңбектерінде Рим құқығында мәміле туралы жалпы түсініктін болмағандыған көрсетеді. Сонымен бірге, мәміленің құқықтық реттелуі рим заңгерлері үшін негізгі міндеттерінің бірі болып табылған [3, 244б.]. Мәміле туралы қазіргі кездегі ілімдердің негізін құрайтын мәмілені қайтарымды және қайтарымсыз, біржақты және екі жақты, мәміленің жарамдылығына ерік білдіру нысанының ықпал етуі секілді мәселелердің барлығы рим құқығынан келгендігін де ескергеніміз қажет. Азаматтық құқықтың дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық қатынастарды реттеудің жариялы-құқықтық және жекеше-құқықтық әдістерінің арақаты сы проблемасы және осыдан туындайтын жеке кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің араласуының шегі алдыңғы қатарға шығады.
Мәміле институы - азаматтық құқық саласы жүйесінде ерекше орынға иеленеді деп айтуға да болады. Мәміле - кең таралған заңды фактілердің бірі болып табылады. Оның үстіне, азаматтық айналым саласында құқық қатынастарын үздіксіз тудырып, дамыта келе, мәмілелер осындай айналымның серпінді дамуын қамтамасыз етіп отырады. Сонымен қатар, мәміле ұғымы азаматтық құқық жүйесіндегі азаматтық құқық қатынастар, азаматтық құқық обьектілері т.б. сол сияқты институттармен тығыз байланысты екендігін айта кеткен жөн. Дүкеннен азақ-түлік сатып алу, коммуналды қызметке ақы төлеу, шаштаразға бару, қайтыс болған жағдайда мүлікке билік жасау, тағы сол сияқты іс-әрекеттердің барлығы да мәміле ұғымымен қамтылады.
Жоғарыда айтылып кеткендей мәміленің құқықтық реттелуі - жеке құқықтың негізгі институттарының бірі болып табылады. Бұл бекер емес, себебі азаматтық айналымның өзі белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда болуы, өзгертілуі немесе тоқтатылуына әкеп соқтыратын жеке немесе заңды тұлғалардың іс әрекеттерінен құралатындығы баршамызға мәлім. Мәміле ұғымы өзінің заңды көрінісін 27.12.1994ж. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (Жалпы бөлім) тапқан. Аталмыш кодекстің 147-ші бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттерді мәмілелер деп танылады [4;17б].
Демек, субъектілердің мақсатты әрекеттері мәміле лер деп танылады. Олардың тікелей мақсаты азаматтық құқықтарды немесе міндеттерді белгілеу (мысалы, мүліктң сыйға тарту тікелей затқа меншік құқығының сыйға тартушыдан сый алушыға өтуіне бғытталған), мұндай құқықтар міндеттерді өзгерту (мысалы, тараптар жалға берілген мүлікті қайтару мерзімін ұзарту жөнінде уағдаласты), не ең ақырында оларды тоқтату (несие беруші борышқорды берешегін өтеуден босатты) болып табылды.
Басқаша, заңға қайшы нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ заңның ұйғарымына байланысты ол да азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына әкеп соқтыратын іс-қимылдар мінез-құлықтың өзге актілеріне қарағанда мәміленің заңдық салдарына мақсатты әсер етумен көзге түседі. Мысалы, азамат өзінің тұрғылықты жерінен науқас анасын көру үшін басқа қалаға сапар шекті. Мұнда ол біраз болған соң бұрынғы тұрғылықты жеріне оралмауға бекінді. Анасына сапар шеккенде азамат өзінің бұрынғы тұрып келген мемлекеттік пәтеріне құқығынан бас тарту ниетінде болған жоқ. Бірақ осындай жағдайды көздейтінзаңның талабына қарай ол пәтерден құқығынан айырылды.
Мәміле дегеніміз - бұл заңды, рұқсат етілген, көп реттерде заң қолдап отыратын іс-әрекет. Күнделікті өмірде кейде қоғам теріс бағалайтын әрекеттерді мәміле деп атайды. Сөзді бұлайша қолдану оның заңды мағынасымен үйлеспейді. Заңдылық белгілері жөнінен мәміле мақсатты заңсыз әрекеттерден, яғни басқа адамдарға нұқсан келтіретін әрекеттерден ерекшеленеді. Мұндай әрекеттер де келтірілген залалдың орнын толтыру қажеттігіне байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудырады, бірақ олар мәміледен емес, залал келтіру фактісінен, яғни деликтіден туындайды.
Мәміленің қажетті сапасы - әрекеттің заңдылығы мәміленің барлық түрлерін заңның көздеп отыруын мүлде талап етпейді, керісінше, заңда көзделмеген мәмілелер жасалуы мүмкін; тек олардың заңға қайшы келмеуі, тыйым салуды бұзбауы талап етіледі (АК-ның 7 бабы). Заң, мысалы, демеуші мен ол жәрдем көрсететін тұлғаға арасындағы шарттық қатынастарды реттемейді, бірақ мұндай шарттың жасалуы әбден мүмкін. Оның үстіне, азаматтық кодекс (381-бап) аралас шарттар жасасуға рұқсат етеді, оларда заңда көзделген әр түрлі шарттардың элементтері болады. Инвестициялық шарт осындай саладағы үлгі шарт болып табылады.
Мәмілелер оларды жасаушыларда азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызады. Олар осы белгісі арқылы әкімшілік актілерден, яғни осы органдарға бағынатын тұлғалар үшін азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызатын құзіретті мемлекеттік органдардың әрекеттерінен ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі құзіретті мемлекеттік органдардың шешімі мемлекеттік кәсіпорынның ғимараты үш жыл мерзіммен жалға берілген шартты ұзартуға міндеттейді, не керісінше, оған тиым салады. Сотқа шағымданған тұлға үшін құқықтық қатынасты туғызатын, өзгертетін не тоқтататын сот шешімінен мәміле осындай белгілері бойынша ерекшеленеді.[5]
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңында берілген мәміле ұғымы менің пікірімше кішкене тығыз түрде бірілген. Себебі, азаматтық құқық қатынасына жалғыз жеке және заңды тұлғалар ғана қатыспай, мемлекет пен әкімшілік аумақтық бөліністердің де қатысатындығын ескергеніміз жөн. Әлде мемлекет немесе әкімшілік аумақтық бөліністердің жасаған әрекеттері мәміле қатарына жатпайды ма? Соған сәйкес, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде азаматтық құқық субьектілерінің барлығы көрсетілсе артық болмас еді. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кез-келген әрекеті мәміле қатарына жатқызылмайды. Мұндай әрекеттерді мәміле деп тану үшін олар өздеріне тән ерекше белгілерге ие болуы қажет. Мәміленің белгілеріне байланысты цивилисттердің пікірлерінің бірінғайландырылғандығы байқалады. Олардың пікірінше мәміле белгілеріне мыналар жатады: тұлғаның (тұлғалардың)ерік (тілек немесе ниет) білдіру, рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа қайшы келмеуі; қандай да бір заңды әрекет жасауға бағытталған; мәміле әрқашан да құқықтық салдар туғызады. Мәміленің жоғарыда көрсетілген белгілерін жеке қарастырып көрейік.
- Мәміле әрқашан да ерікті акт - бұл белгісі арқылы мәмілені заңды фактілердің бір түрі оқиғадан ажыратамыз. Осы белгіден туындайтын мәміленің ерекшелігі - ол әрқашан адамның ойлау қабілетімен байланысты болып, оның жасалуы тікелей адам әрекетінен туындайды.
- Мәміле әрқашанда - заңды әрекет болып келеді. Іс әрекеттер заңды және заңсыз болып бөліну салдарынан мәмілелерді құқыққа қайшы әрекеттерден ажырату мақсатында қөрсетілген белгілердін бірі. Яғни заңсыз әрекеттердің жасалуы мәміле емес құқық бұзушылық болып табылады. Сонымен қатар, мәміленің құқықтық әрекет ретінде сипатталуы жалғыз заңға қайшы келметіндігін білдіру мен қоса мәміленің заңда көзделмеген әрекеттердін жасалуын да қамтиды. Мысалы, Ю.Г.Басин қазіргі кезде кенінен дамыған демеуші институтын көрсетеді [6, 302б.].
- Мәміле қандай да бір заңды әрекет жасауға бағытталады. Яғни, мәміле жасаушы тұлғалар оны жасау кезінде белгілі бір мақсат көздейді.
- Мәміле әрқашан да құқықтық салдар туғызады - мәміле жасау нәтижесінде әрқашан белгілі бір жағдайлар туындап, өзгертіліп немесе тоқтатылатындығы мәлім.
Мәмілелер - бұл саналы түрде жасалатын әрекеттер, оларда әрекет етететін тұлғалардың еркі байқалады. Мәміле жасайтын тұлға еркінің ішкі мазмұнын (оның шын ниетін) және еріктің сыртқы көрінісін (айтылған не қағазда баяндалған сөзді, ымды, едәуір күрделі әрекеттерді) айыра білу керек.
Адамның сөзі мен іс-әрекеті бойынша оның еркінің шын бағыты туралы пікір түюге болғандықтан, еріктің сыртқы көрінісі оның ішкі мазмұнына сай келеді деп жорамалданады.
Алайда адамның ішкі ниеті мен оның еркінің сыртқы көрінісі арасында алшақтық бар екені дәлелденген жағдайда (мысалы, сатып алушы сатушымен түсінісетін тілді нашар білгендіктен, сатып алатын заттың бағасын белгілеуде қателесті) оның шын ниетіне зор маңыз беріледі.
Ерікті акт ретінде мәмілеге психологиялық қатынастардың болуы сәйкес келеді. Мәміле белгілі бір құқықтар мен міндеттерді туғыздыруға бағытталғандықтан, мұндай әрекет жасау үшін тұлғаның қалауы, яғни ниетінің болуы қажет. Мұндай ниет пен қалауды адамның ішкі еркі деп атайды. Алайда, ескергеніміз жөн мәміле жасау үшін тек ішкі ниеттін болуы жеткіліксіз, сол ішкі неитті өзгелердің назарына жеткізу қажет.
Жоғарыда көрсетілген ережелердің барлығы ерік пен ерік білдірудің сәйкес келу қажеттілігін көрсетеді. Ерік білдіру дегеніміз адамның ішкі ниетін сырқа шығаруы. Адамның мәміле жасауға деген еркі түрлі нысанда байқалуы мүмкін, сонын ішінде кенінен тарағаны тікелей ерік білдіру. Ерік білдірудің тәсілдерін үш топқа бөліп қарастырып, мынадай схема түрінде көрсетуге болады.
Тікелей ерік білдірудін ерекшелігі мәміле жасаушы тұлғалар оны ауызша және жазбаша нысанда жасайды, мысалы, шарт жасасу, келтірілген зиянды өтеуге келісім беру, хат алмасу т.б.
Жанама ерік білдіруде - мәміле жасаушы адам әрекетінің мазмұнынан ақ оның мәміле жасауға деген ниеті белгілі болады. Мұндай әрекеттер конклюдентті (латын сөзінен шыққан әрекет деген мағынаны білдіреді) деп аталады. Мысалы, автобустарда жолақы төлеу немесе сатушының прилавкаға сатылатын заттарды шығарып қоюының өзі олардың мәміле жасауға деген ниетін білдіреді. Айта кеткен жөн конклюдентті іс-әрекет арқылы тек ауызша нысанда жасалатын мәмілелер ғана жасалады.
Үндемей қалу арқылы ерік білдіру туралы айтар болсақ мұндай әрекет заңда немесе шартта көрсетілген жағдайларда ғана орын алады. Мысалы, тараптар шарт жасасқан кезде олардың біреуінің ұсынысына екіншісі үндемесе келісім берілгендігі деп түсінетіндігі жайлы келісімге келуі мүмкін. Үндемей қалу арқылы ерік білдіруге мына мысалды келтіруге болады:
Азамат А екі бөлмелі пәтерін азаматша Б-ға 6 ай мерзімге жалға береді. Тараптардың келесімі бойынша пәтерде тұрғаны үшін 6 ай,а алдын ала төлем ақы жүргізіледі. Азамат А мен азаматша Б бір қалада тұрады делік. 6 ай мерзім өткен сон азамат А азаматша Б-ға жалға берілген үйге байланысты ешқандай талаптар қоймайды, ал азаматша Б сол үйде тұруды әрі қарай жалғастырады. Яғни, азамат А-ның үндемеуі шарттың ұзартылуына келісім бергендігін білдіреді.
Ерік пен ерік білдіру адамның өз әрекетіне деген психологиялық қатынасын білдіреді. Әрине, ерік пен ерік білдіру бір біріне сәйкес келуі қажет. Егер адамның ішкі еркі бір нәрсеге бағытталып оның сыртқы көрінісі басқа затты көрсететін болса тараптардың арасында дау туындауы мүмкін. Ерік пен ерік білдіру Ұғымдарының сәйкестігіне Ресей ғалымы О.В.Берг аса маңызды көніл бөледі [7, 13б.].
Мәміле дегеніміз - бұл қашанда ерікті білдіру болғандықтан, оны заң еркіне заңдық маңыз беретін тұлғалар ғана жасай алады. Демек, әрекетке қабілетсіз азаматтыр мәмілелер жасай алмайды, ал әрекет қабілеттілігі шектеулі адамдар оларға заңда рұқсат еткен мәмілелерді ғана жасауға құқылы (АК-ның 22 және 23-баптары).
Мәміле жасау үшін үлкен маңызы бар адамның өз әрекетіне деген психикалық қатынасының тағы бір элементі- мәміле жасау ниеті. Бұл элемент мәміле шегінен тыс пайда болып нақты мәмілеген ешқандай да ықпал етпейді. Расында, дүкеннен фотоаппарат сатып алған кезде біз оны қандай мақсатта алдық: қайта сату үшін бе әлде сыйға тарту үшін бе мұнын барлығы мәміле мазмұнына (сатып алу сату шартына) еш әсер етпейді.
Мәміледегі ниет пен мақсатты оның негізінен (кауза) ажырата білуіміз қажет. Мәміле негізі-мәміле жасау арқылы туындайтын типтік заңды нәтиже. Мысалы, сатып алу сатудың негізі - меншік құқығына иелену, жалға беру негізі- мүлікті пайдалануға беру т.б. Тұлғалардың нақты құқықтық мақсаты мәміле негізімен сәйкес келмеуі мүмкін, мұндай жағдайларда мәміле мазмұнының ақауы бар деп айтуға болады. Ерік және ерік білдіру мәміленің жарамдылық шарттарының бірі деп айтсақ қателеспейміз. Осыған сәйкес, азаматтық құқық теориясында қалыптасқан мәмілені заңға сәйкес жасалған деп тану үшін қойлатын арнайы талаптарға жеке тоқтала кетсек. Мұндай талаптарды құқық теориясында Мәміленің жарамдылық шарттары деп айтады.
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің жарамды болу шарттарына жататындар:
а) мазмұны заң талаптарына сәйкестігі;
ә) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі;
б) мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның еркі мен ерік
білдіруінің сәйкестігі
в) мәмілелердің нысанын сақтау
Мәміле шын мәнінде заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни, кез келген
құқықтық норамтивтік құжаттарға сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілетілігі мен әрекетқабілеттілігін шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады. Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілеттілігі болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады. Жоғарыда көрсетілгендей мәміленің жарамды болуы үшін ерік пен ерік білдіру бір бірімен сәйкес келуі қажет. Олардың арасындағы сәйкессіздік
Мәміле туралы қазіргі кездегі ілімдердің негізін құрайтын мәмілені қайтарымды және қайтарымсыз, біржақты және екі жақты, мәміленің жарамдылығына ерік білдіру нысанының ықпал етуі секілді мәселелердің барлығы рим құқығынан келгендігін де ескергеніміз қажет. Азаматтық құқықтың дамуының қазіргі кезеңінде қоғамдық қатынастарды реттеудің жариялы-құқықтық және жекеше-құқықтық әдістерінің арақаты сы проблемасы және осыдан туындайтын жеке кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің араласуының шегі алдыңғы қатарға шығады.
Мәміле белгілі бір құқықтар мен міндеттерді туғыздыруға бағытталғандықтан, мұндай әрекет жасау үшін тұлғаның қалауы, яғни ниетінің болуы қажет мәмілені жарамсыз етіп көрсетеді. Мәміле оның нысаның сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (ҚР АҚ-нің 154 -бабы) мен тіркеуді (ҚР АҚ-нің 155-бабы) айтуға болады.[8;45б]
1.1 . Мәміленің түсінігі, маңызы, нысаны.
Мәміле - азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекет болып табылады.
Мәміленің ең көп тараған түрі - шарт, яғни екі жақты немесе көп жақты мәміле болып саналады. Бір адамның еркін білдіретін бір жақты мәміле болып саналады. Бір адамның еркін білдіретін бір жақты мәмілелер де болады. Жоғарыдағы мәміленің анықтамасы Азаматтық кодекстің 147 бабынан туындайды. Нақтылы айтар болсақ мәміле дегеніміз - заңды факті. Заңды фактілердің оқиғалардан немесе әрекеттерден тұратындығы белгілі. Мәміле соның ішінде әрекет болып саналады. Әрекет болғанда да ол азаматтық құқық субъектісінің заңды әрекеті. Міне осы жерден мәмілеленің белгілері мен өзіндік ерекшелігі көрінеді. Мәміленің басты ерекшелігі оны жасағанда азаматтық салдар туындап - белгілі бір құқықтар мен міндеттер белгіленіп, өзгеріп, тоқтатылып жататынында.
Мәміленің өзіне тән бірқатар белгілері бар. Мәміле - азаматтық құқық субъектілерінің ерікті актісі.
Мәмлемелерде азаматтық құқық қатнастары қатысушыларының еркі көрінеді . Оны біз адамдардың еркіне бағынбайтын және еркінен тыс болатын оқиғалардан ажырата білгуіміз керек. Бұл арада ерік саналы мақсатқа жету үшін белгілі бір құқықтық салдарды туғызуға бағытталған. Атап айтқанда, мәселен, өздерінің шаруашылық, тұрмыстық, мәдени және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамдардың тұрмыстық, өндірістік, азық - түлік тауарларын сатып алуы және т.б. әрекеттері.
Мәмілеге қатысушылардың ішкі еркін және оның сыртқа байқалғандығын ажырата білу керек. Егер ішкі ерік сыртқа көрінсе, бірақ басқа тұлғаларға байқалмаса, онда ол заңдық салдарды туындата алмайды. Осы сияқты, егер сыртқа байқалған ерік мәміле қатысушы ішкі еркімен сәйкес келмесе мәміле жасалмаған болып саналады. Мысалы, кіріптарлық мәміле. Ол Азаматтық кодекстің 159 бабының 9тармағында көрсетілген.
Азаматтық құқықтық мәмілелер ауызша, жазбаша нысанда жасалады.Жасалған кезд атқарылатын, жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі арқылы жасайтын мәмілелер ауызша жасалынады.Мұндай мәмілелер адамның мінез-құлқынан, оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады. Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады.
Жазбаша нысан жәй және нотариалдық болып екіге бөлінеді.
Мынадай мәілелер:
- кәсіпкерлік үрдісінде жүзеге асырылатын;
- мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, жүз еселеген есептік көрсеткіштен жоғары сомаға;
- заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге реттерде жазбаша жасауы тиіс.
Заң мәміленің қандай жағдайларында жазбаша түріде жасалатын айқындайды.Бірақ мәміле жасасудың ауызша нысанын қолдану мүмінкіндіктері үшін айқын заңи нұсқаулар жоқ. Сондықтан бұл жерде баршаға тән мынадай ереже қолданылады: заңдардың белгілі бір нормаларына немесе тараптардың келісіміне қайшы келетін жағдайлардан басқа реттерде мәмілені қашанда ауызша түрде жасасуға рұқсат етіледі.
АК-ның 151- бабына сәйкес, мәміленің ауызша түрі ол жасалған кезде атқарылатын жағдайда қолданылады. Бұл арада ауызша мәміленің ең жоғары шегі қызметін атқаратын мәміленің сомасы белгіленбейді, АК 152б, 1т. Жазбаша мәміле жасамай-ақ құны миллион теңгелік затты сатып алуға болады. Бірақ мұнда тараптар уағдаласқан соң біріне-бірі затты да, ақшаны да қолма-қол береді. Алайда, егер, нақ сол зат несиеге немесе ақысын алдын ала төлеу арқылы сатылса, сатып алу-сату мәмілесі жазбаша түрде жасалуы тиіс.
Қарыз беру шарты бойынша берілетін ақша, әдетте, борышқордың несие иесіне қолхат беру жолымен жазбаша түрде ресімделеді, ал шарттың орындалуы - ешқандай жазбасыз , қолхатты қайтару арқылы жүргізіледі.
Ауызша мәміле жасауға кең мүмкіндіктер беретін АК-ның 151-бабынан өзгеше, оның 52-бабы жазбаша мәміле қажеттігін едәуір қатаң шекарасын белгілейді.[9;52б]
52 бапқа сәйкес мынадай мәмілелер жазбаша түрде жасалуы тиіс:
* егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше жағдай арнайы көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан туындамаса, мәмілелердің жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
* мәмілелердің жасалу кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, 100 айлық есептік көрсеткіштен астан сомаға;
* заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзгеде реттерде.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау, оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, нотариалдық куәландыруын талап ететін мәмілелер болуы мүмкін, бұлар нотариалдық куәландырғаннан кейін ғана жасалады деп саналады.
Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаса, құнын ақшалай өтеуге міндетті.
Негізгі және қосымша (акцессорлық) мәмілелер (шарттар) арасындағы айырмашылықтың практикалық маңызы бар.
Акцессорлық мәміле негізгі мәмілені толықтырады, қамтамасыз етеді және нақтылайды. Егер заңнан, мәміленің мәніне не тараптардың келісуінен өзгеше жағдай туындамаса, акцессорлық мәміленің тағдыры негізгі мәміленің тағдырына тәуелді болады.
Заңдар кейбір мәмілелер үшін тараптар қол қоятын құжатты қарастыруды ғана талап етпестен, сондай- ақ мәміленің мазмұнын белгілі бланкіде баяндауды, қойылған қолдарды мөрмен куәләндіру және т.с.с. талап ете отырып, мәміленің жай жазбаша түрін куәләндіре түседі. Егер олар заңда не тараптардың келісімінде көзделсе, мәміленің жазбаша түріне мұндай талаптар қою міндетті болады. Қалған жағдайларда, егер тіпті мәмілені заңды тұлғалар жасайтын болса да, аталған талаптардың сақталуы міндетті емес. Мұнда мәмілені жазбаша түрде жасаудың жалпы ережелерінің бұзылмауы жеткілікті болады.
Егер азамат дене кемістігіне, науқастығына немесе сауатсыздығына байланысты құжатқа өзі қол қоя алмайтын болса, онда оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Егер заңда өзгеше көзделмесе, басқа адамның қойған қолын нотариус немесе осындай нотариалдық әрекеттер жасауға құқөылы басқа лауазымды адам мәміле жасаушының оған тікелей өзі қол қоя алмауының себептерін көрсете отырып, куәләндыруы тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап келесі тараптан да орындағанын растайтын құжатты талап етуге құқылы. Жасалуы кезінде орындалатын мәмілелерден басқа, ауызша жасалған кәсіпкерлік мәмілені орындаған тарап та осындай талап қоюға құқылы. Қолхат, квитанция, жүк қағаздары, әдетте, осындай құқық бола алады.
Заң құжаттарына немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде жазбаша мәмілелер олрды нотариат куәләндырғаннан кейін жасалады деп саналады.[10;41б]
Мәмілелерді нотариалдық куәләндыру қажеттігі туралы талаптарды заң мәммілелердің нақты түрлеріне ғана қояды. Мысалы, АК-ның 58-бабының 5 тармағы шаруашылық серіктестік құру жөніндегі құрылтай шартын нотариалдық куәләндыруды талап етеді. Заң талап етілетін нысанды оны қарапайымдату жолымен бұзуға тыйым салады. Мәмілені нотариалдық куәләндыруды талап ету кезінде оны жай жазбаша түрде жасаумен не жазбаша түрде жасаудың орнына ауызша түрді қолдануменшектелуге болмайды. Керісінше, мәмілеге қатысушылардың өзара келісіп отырып, белгіленген нысаннан оны күрделендіруге қарай шегінуіне әбден күрделі және ол тараптар үшін ешқандай теріс зардаптар туғызбайды. Мысалы, заң ауызша мәміле жасауға жол беретін реттерде де, тараптар мәмілені жазбаша түрде жасауға құқылы; заң мұны талап етпесе де, тараптар жазбаша мәмілені нотариалдық куәләндыруға құқылы.
Мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тиісті мәміленің маңыздылығына байланысты. Ол өз кезегінде тиісті мәміленің толық заңды күшінде болуы, тиісті субъектілердің құқықтарын нақты сенімді түрде негіздеу мен тиісті мәмілелер туралы мүдделі тараптар үшін мәліметтердің жүйеленіп қалыптастырылу бағытында маңыздылығымен сипатталады.
Мәміленің нотариалдық куәландырылуы мен мемлекеттік тіркеу - бір-біріне ұқсас тәртіптер болғанымен, олардың өзіндік ерекшелігі бар. Онын ерекшелігі сонда, мәміленің қайбір түрлері нотариалдық куәландырылуға жататындығы, кайбір түрлері мемлекеттік тіркелуге жататындығы тікелей сол мәміленің түріне қойылатын талаптарға байланысты. Демек, мәмілеңің мазмүны мен қатысушы субъектілер негізгі айырмашылық болып табылады. Нотариалдық куәландырылуға тиіс мәмілелердің барлығы да мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс емес, керісінше барлық мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс мәмілелер нотариалдык куәландырылуға тиіс емес.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер - мемлекеттік тіркеуге жататын ең ңегізгі объекті болып табылады. Жылжымайтын мүліктермен жасалатын мәмілелерге байланысты катынастар қосымша арнайы заңмен реттеледі.[11;83б]
АК-тің 44-бабында көрсетілгендей төмендегі азаматтық-құқықтык мәмілелер мемлекеттік тіркеуде өтуі тиіс.
1)қазыналық кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындауға байланысты жасалған мәмілелері;
2) мемлекеттік мекемелердің бюджеттік қаражатқа байланысты жасаған мәмілелері.
Қорыта келгенде мәмілелердің қай түрлері немесе қандай жағдайларда ауызша немесе жазбаша жасалуы тиіс және нотариаттың куәландыруы мен мемлекеттік тіркеулердің қандай жағдайларда міндетті екендігін айқындау өте маңызды.
1.2. Жарамсыз мәмілелер және жарамсыздықтың салдары.
Жарамсыз мәмілелердің ұғымы. Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл туралы былай делінген: мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай - ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң талаптары мен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы жөнінде жалпы норма бар (АК - тің 158-бабы).
Субъектілік құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші - заңды тұлғалардың арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты болады.
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабында көзделген мәмілелерді қоспағанда, он төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады ( К-тің 159-бабының 3- тармағы;
ә) он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата - анасының ( ырап алушыларының немесе қамқоршыларының келісімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 4- тармағы);
б) есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады.
Кейіннен әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азамат жасасқан мәміле (АК - тің 26-бабы), егер мәмілені жасау кезінің өзінде - ақ бұл азаматтың психикалық шатасу жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159-бабының 5- тармағы);
в) сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК - тің 159- бабының 6- тармағы);
г) әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін (АК - тің 154- бабының 7- тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157- бабының 3-6 тармақтарында көзделген салдармен қоса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өндіріп беруі мүмкін. Мұндай міндет әрекет қабілеттілігі бар жаққа, егер ол екінші жақтың әрекет қабілеттілігі жоқ екендігін білсе, не білуге тиісті болса ғана жүктеледі. Азаматтық құқықтағы әрекет қабілеттілік және құқық қабілеттілік ұғымына тоқталатын болсақ, азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерін иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарда бірдей деп таныланы. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқтатыланы. Азаматтық құқық қабілеттілік - кез келген азаматтық құқық субьектісінің әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады.
Азаматтарда азаматтық құқық қабілеттілігін қолдануда екі түрлі балыт сипат алады. Жалпы кең мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық заң мүмкіндік беретін кез келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтын құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Яғни ол адам құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа тұрса да тұлға саналмайды, айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгеннен кейін тоқтатылады. [12;27б]
Коституцияның тұжырымына орай азаматтырдың құқық қабілеттілігі заңда бәрі де бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында азаматтырдың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі танылған. Осыған байланысты профессор Ғазиз Төлеудалиев өте ұғыныңқы нақты тұжырым жасайды. Онда құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарда берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген құқықты ала берумүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуда тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек деп нақтылы көрсетілген.
ҚР Президентінің --ҚР-да шетел азаматтарынын құқықтық жағдайы‖ туралы заң күші бар Жарлығында (1995 ж. 19 маусым) шет ел азаматтарының ҚР-да Конституциясында зандар мен халықаралық шарттарда көрсетілген құқықтар мен міндеттердің барлығын тек қана зандарда көзделген реттерді қоспағанда иеленетіндігі көрсетілген. Бұл жарлықта шет ел азаматтары ҚР-да тілі, ніні, ұлтыда, біліміде, мүліктік жағдайыда қарамастан зан алдында тен екендігі көрсетілген.
Азаматтық әрекет қабілеттілік дегеніміз - азаматтың өз әрекеті арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзі де азаматтық міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігінен айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дүниеге келген сәттен пайда болып ол өлгеннен кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктің белгілі бастамаларының бірі - ол азаматтың өз әрекетіне толық жауап бере алатындай физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс.
Азаматтық әрекет қабілеттілік - бұл тиісті азаматтың нақты субъективтік құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтырдың әрекет қабілеттілігі мен оның көлемі Қазақстан Республикасынын азаматтық заңымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасының азаматтарының шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттің заңдары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі толық, ішідара толық емес шектеулі деп бөлідені. 18 жасқа толдан азаматта толық әрекет қабілеттілік болады. Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарда тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар. 14 пен 18 жас аралығындағылар занда көрсетілген әртүрлі мәмілелерді жасай алады. 14 пен 18 жас аралынынданы жасы кәмелетке толмағандар Заңды өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге құқығы бар:
1) өзінін жалақысына, стипенниясы мен басқа да кірістеріне билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауда;
4) банкке салым салуда және өзінін салымына, оның ішінде өзінің атына салынған салымдарға иелік етуге құқылы. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа мәмілелерді, ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
Мәміленің бұл түрлері бойынша (Заңды өкілінің келісімімен және келісімінсіз) жауапкершілікті, Заңды өкілдерінің келісімі талап етілсін де етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардын өздері көтереді. Жасы кәмелетке толмағандар келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның тиісті бөлігін, оның ата-аналары немесе қамқоршысы өтеуге тиісті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай береді. АК-тін 23-бабыда сәйкес, жасөспірімдер өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет қабілеттілігі жоқ деп таныланы. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды. Спирт ішімніктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жағыдан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасынын Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіледені. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауда құқылы.
Басқа мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады.
Азаматтық кодекстің 159-бабында заңды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған:
а) заңды тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзіретін бұза отырып жасаған мәміле жасауы;
ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле;
б) теріс пиғылдағы бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Ерікті ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен, бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9, 10- тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады.
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жан - дүниесін жаралап мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен, кейбір жағдайда оны жасаушыны қылмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқыту - тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жақын адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін ескертіп, қоқан - лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша ерекшеленеді: а) қорқыту - зииян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге аса қоймаған әрекет; ә) қорқыту құқыққа сай келетін уәдемен (мысалы, мүлікке тыйым салуды қолданамын, жасаған қылмысын хабарлаймын деген тәрізді) көрінуі мүмкін, сондай - ақ құқыққа сай емес әрекетпен (мүлікті жою, адамның өмірі мен денсаулығына зиян келтіру) жасалады.
Қорқытудың салдарынан мәмілені жарамсыз деп тану үшін қорқыту құр сөзбен емес, шын мәнінде болуы керек. Аталған жағдайлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz