Шешімді жүзеге асыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ
Бизнес және құқық факультеті
Құқықтану кафедра
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Мемлекет және құқық теориясы
Тақырыбы: Құқықты жүзеге асыру нысандары
Орындаған: Дурдимиратов С.Д.
ЮП-19-01 тобы студенті
Рецензент:з.ғ.к.,доцент Абилшеева Р.Қ.
Ақтау 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Құқықты жүзеге асырудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Құқықты жүзеге асырудың тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ НЫСАНДАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Құқықты сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Құқықты пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Құқықты орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.4 Құқықты қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...32
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Құқықтық норма-заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың айырылымдылық белгісін білдіреді.Осыдан құқықтық норма жария айқындылық,нақтылық мәнге ие болады.Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға мүмкіндік береді.
Әрбір құқықтық норманың 3 элементі (бөлігі) болады: диспозиция(мінез-құлық ережесі),гипотеза(варинат) және санкция(жаза,шара).
Құықытық нормаларды салаларға біріктіру объективтік күштердің себебіне байланысты,құқықтық шығармашылықтағы органдардың көзқарастарына тәуелсіз болады.Әртүрлі құқық саласы нормаларымен реттелетін қатынастар,бір-бірінен өздерінің мазмұндарына,белгілі мақсаттарына және міндеттеріне байланысты айырылады.Мысалы,әкімшілік құқығының нормалары,мемлекеттің атқару нормалары,мемлекеттің атқару-иелік ету функцияларына байланысты қатынастарды реттесе, азаматтық құқық нормалары мемелекеттегі мүліктік қатынастар тәртібін реттейді.
Тақырыптың өзектілігі. Әдетте, бұзылған құқықтарын адамдар өздігінен қалпына келтіре алмайды,сондықтан мемелекеттік органдарға көмек сұрап жүгінуге тура келеді.Бұзылған құқықты қоғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,құқық қорғау туралы талап қойып сотқа жолдануға кедергі жасамайды.Демек,бұл жөнінде тиісті мемлекеттік органдар,лауазымды адамдар тиісті шешім қабылдаулары тиіс.
Құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады.Құқықтық қоғамда бір жағынан мемлекет,екінші жағынан азаматтар заң жолымен жүру туралы міндеттеме алады.Осыған байланысты құқықты жүзеге асырудың екі жағы болады,сондықтан ол 2 бағытта қарастырылады: мемлекеттік органдар лауазымды адамдар заңмен қызмет істеу керек; азаматтар, олардың бірлестіктері және ұйымдары өз әрекеттерімен құқықты жүзеге асыруы керек.
Құқықты жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1. Құқықты сақтау;
2. Құқықты орындау;
3. Құқықты пайдалану;
4. Құқыты қолдану.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан тұрады:
1. Істің нақтылы мән-жайларын анықтау;
2. Істің заңи негізін анықтау;
3. Құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4. Шешімді жүзеге асыру;
Курыстық жұмыстың мақсаты. Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандарын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- Құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі мен нысандарын қарастыру;
- Құқықты реттеудің мазмұны және әдістерін анықтау;
- Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу;
- Құқық нормаларын қолдну,құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде қарастыру;
- Құқық нормаларын қолдану сатыларына тоқталу;
- Заңдылық және құқық тәртібін қарастыру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Қазақстан Республикасы Конститутциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әртүрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе бөлімнен, екі негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
1.1 Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандары.
Құқық - күрделі құбылыс.Құқықтың негізгі қызметі - қоғамдық қатынастарды реттеу,тәртіпті сақтау,қорғау.Құқық - жалпыға бірдей міндетті мемлекет қамтамасыз ететін нормалардың жиынтығы.Ал құқықтық норма дегеніміз,құқықтың бір ғана қағидасы.Мысалы құқықты үй деп санасақ,онда құқықтық норма осы үйдің бір кірпіші,торшасы.
Құқықтық норма - мемлекет таныған,қамтамасыз еткен,қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерінен туындататын,олардың әрекеттерін үлгі,эталон,масштаб,өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей міндетті ереже норма.
Құқықты жүзеге асырудың өзге нысандарынан құқық қолдану мынадай белгілермен оқшауланады:
# Құқықты тек оған өкілеттігі бар компанентті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың өкілдері ғана қолдана алады;
# Бұл әрқашанда мемлекеттік биліктік қызмет;
# Шығармашылық,ұйымдастыршылық мәнді болып келеді;
# Бұл бір-бірімен сабақталып жатқан сатылардан тұрады;
# Іс жүргізу нысанында жүзеге асырылады;
# Бұл жеке нақтылы тұжырымдарды шығарумен байланысты.
Құқық қолданудың пайда болуы мынадай қажеттіліктен туындайды:
1. Құқық бұзушылық жасалған кезде кінәлілерге тиісті жаза мөлшерін анықтау;
2. Белгілі бір адамның заңда көрсетілген құқықтары мен міндеттерін мемлекеттік органдарсыз,мемлекеттік билік жүргізуші қызметінсіз жүзеге асыра алмайтындығы;
3. Құқық туралы заң шыққанда және соған байланысты өзге біреудің субъективтік құқығын қорғау қажеттілігінен;
4. Құқықты алумен жүктелген міндеттің дұрыстығын заңда көрсетілген бақылауды жүргізудің қажеттілігінен.
Құқықты қолданудың тағы бір ерекшелігі оның функциясынан көрінеді.Олар екеу: оперативтік атқарушы және құқық қорғау.Мұның біріншісі,әрине ұйымдастырушылық іс-әрекет қажеттілігінен туындайтыны сөзсіз.Екіншісі,бұзылған құқықты қорғау,жазаны қолдану немесе құқықтық нормаларының бұзылуын болдыртпау қажеттілігінен туындайды.Бұл сот шешімін,әкімшілік органының актіні шығару кезінде пайда болады.
Құқық қолдану қызметіне қойылатын талаптар мынадай сатылардан көрініс табады:
1. Істің нақтылы мән-жайларын анықтау және талдау,зерттеу.Бұл сатыда істің шындығын,дәлелдемелердің бар жоғын заңда көрсетілген тәртіппен анықтау және істі дұрыс шешу үшін өзге де мәні бар деректер зерттеледі.Барлық дәлелдемелерді толық жинақтап жан-жақты тексеру - осы сатының басты мақсаты.
2. Құқық нормаларын талдау мен таңдау.Құқық қатынастарын реттейтін құқық салаларын,институттарын және нормаларын табу өте күрделі жұмыс,өйткені із бойынша соған қажетті норманы қолдануға тиісті,ол үшін оны қолданатын субъект құқықтық норманың мәтінінің шынайлығын,оның уақытын,кеңістігіне,адамдарға қатыстылығына қарай қолданыста болатындығын,күшін жоймағандығын білу қажет.
3. Құқық нормаларының мазмұнын талдау.Оған компетентті субъектілердің түсінік беруі,құқықты қолданушы органдардың қолында осы істі шешуге қажетті нормативтік актінің дәлме-дәл толық мәтіні болуы тиіс.Осыған байланысты айтарымыз, тек ресми басылымда жарияланған нормативтік актілер,олардың соңғы редакциясы,оған енгізілген өзгерістер,толықтырулар мен түзетулер ғана жарамды деп танылады.
4. Құқықты қолдануға байланысты шешімдер қабылдау оған өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың құқығы.Тек осы сатыда ғана іс қарау процесі бітіп,оның тағдыры шешіледі.Іс бойынша шешімде қандай қорытындылар жазылған болса,соған байланысты санкциялар нақтыланып көрсетілулері тиіс.
5. Шещімнің мазмұнының мүдделі адамдар мен ұйымдарға жеткізілуі.Бұл шешімді шығарған бойда дереу соттың үкімін не шешімін хабарлау барысында не одан кейінде жеткізулері де мүмкін.
Құқық іс жүзінде жүзеге асырылып, заң шығарушы көздеген мақсаттарға жетуі тиіс.Бұлай болмаған жағдайда,бұл институттың мәні болмас еді. Заңдар болмайтын болса, оларды шығарудың мәні жоқ деген ежелден келе жатқан нақыл сөздер бар.Рим заңгерлері Жұмыс істемейтін заң жоқ заңнан да жаман деп айтып кеткен.
Француз ойшылы Ш.Монтескье өзінің Заңдардың рухы туралы атты әйгілі еңбегінде Мен қандай да бір елге барған кезде ол елдің заңдары жақсы екендігіне емес, ал олардың қаншалықты орындалатынына көңіл бөлемін, себебі,жақсы заңдар кез келген мемлекетте болады деген екен. Мұндай ой бүгінгі таңдада өзекті және заманға сай екендігіне сөз жоқ.
Жаңа құқықтық нормаларды жаппай қабылдау өз бетінше әлеуметтік нәтиже бермейді.Оларды іс жүзінде жүзеге асырып,реттеліп отырған қатынастарға шын мәнінде ықпал етуіне және түпкілікті нәтиже беруіне жағдай жасау қажет.Бұл процесті ескермейінше, құқықтың шынайы мәнін түсіну мүмкін емес.Құқықты тек қозғалыс үстінде және даму барысында ғана түсінуге болады,яғни,тек ірі, қолданыстағы құқықтың ғана мәні болады.
Құқықты жүзеге асыру ретінде азаматтар, органдар, ұйымдар, мекемелер, лауазымды тұлғалар мен өзгеде құқықтық қатынас қатысушыларының құқыққа сай жүріс-тұрысынан құқықтық ережелердің көрініс табу процесі түсініледі.Құқықтың адамдар қызметінен тыс жүзеге асырылуы мүмкін емес.Бұдан құқық субъектілерінің мақсатты ұйымдастырушылық қызметінің мәні көрініс табады.
Аса жетілген заңнама мен тамаша және парсатты заңдар бар бола тұрып, оларды ешкім мойындамай,жүзеге асырылмаса, мұның барлығы игі тілектердің жиынтығы ретінде болып қала бермек; заң шығарушы мен құқық шығарушы органдардың бүкіл еңбегібосқа кетеді. Заң өзінің абстрактілі қасиеттермен емес,нақты,позитивті әрекетімен күшті.Қызмет етпейтін, өлі заңдар ешкімге де керек емес,себебі олардан ешбір пайда жоқ.
Мемлекетте көптеген маңызды және қажет заңдар,жарлықтар,қаулылар, өзге де нормативтік құқықтық актілер қабылданғанымен, көп жағдайда олар нашар,тиімсіз жұмыс істейді немесе мүлдем жұмыс істемейді.Оның себептері көп болуы мүмкін: қоғамдағы дағдарыс,құқықтық мәдениеттің төмендігі,құқықтық сананың жетілмегендігі,адамгершілік- құқықтық.
Құқықтық норма - мемлекет таныған,қамтамасыз еткен,қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерінен туындататын,олардың әрекеттерін үлгі,эталон,масштаб,өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей міндетті ереже норма.
Құқықты жүзеге асырудың өзге нысандарынан құқық қолдану мынадай белгілермен оқшауланады:
# Құқықты тек оған өкілеттігі бар компанентті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың өкілдері ғана қолдана алады;
# Бұл әрқашанда мемлекеттік биліктік қызмет;
# Шығармашылық,ұйымдастыршылық мәнді болып келеді;
# Бұл бір-бірімен сабақталып жатқан сатылардан тұрады;
# Іс жүргізу нысанында жүзеге асырылады;
# Бұл жеке нақтылы тұжырымдарды шығарумен байланысты.
Құқық қолданудың пайда болуы мынадай қажеттіліктен туындайды:
1. Құқық бұзушылық жасалған кезде кінәлілерге тиісті жаза мөлшерін анықтау;
2. Белгілі бір адамның заңда көрсетілген құқықтары мен міндеттерін мемлекеттік органдарсыз,мемлекеттік билік жүргізуші қызметінсіз жүзеге асыра алмайтындығы;
3. Құқық туралы заң шыққанда және соған байланысты өзге біреудің субъективтік құқығын қорғау қажеттілігінен;
4. Құқықты алумен жүктелген міндеттің дұрыстығын заңда көрсетілген бақылауды жүргізудің қажеттілігінен.
Құқықты қолданудың тағы бір ерекшелігі оның функциясынан көрінеді.Олар екеу: оперативтік атқарушы және құқық қорғау.Мұның біріншісі,әрине ұйымдастырушылық іс-әрекет қажеттілігінен туындайтыны сөзсіз.Екіншісі,бұзылған құқықты қорғау,жазаны қолдану немесе құқықтық нормаларының бұзылуын болдыртпау қажеттілігінен туындайды.Бұл сот шешімін,әкімшілік органының актіні шығару кезінде пайда болады.
Құқық қолдану қызметіне қойылатын талаптар мынадай сатылардан көрініс табады:
1. Істің нақтылы мән-жайларын анықтау және талдау,зерттеу.Бұл сатыда істің шындығын,дәлелдемелердің бар жоғын заңда көрсетілген тәртіппен анықтау және істі дұрыс шешу үшін өзге де мәні бар деректер зерттеледі.Барлық дәлелдемелерді толық жинақтап жан-жақты тексеру - осы сатының басты мақсаты.
2. Құқық нормаларын талдау мен таңдау.Құқық қатынастарын реттейтін құқық салаларын,институттарын және нормаларын табу өте күрделі жұмыс,өйткені із бойынша соған қажетті норманы қолдануға тиісті,ол үшін оны қолданатын субъект құқықтық норманың мәтінінің шынайлығын,оның уақытын,кеңістігіне,адамдарға қатыстылығына қарай қолданыста болатындығын,күшін жоймағандығын білу қажет.
3. Құқық нормаларының мазмұнын талдау.Оған компетентті субъектілердің түсінік беруі,құқықты қолданушы органдардың қолында осы істі шешуге қажетті нормативтік актінің дәлме-дәл толық мәтіні болуы тиіс.Осыған байланысты айтарымыз, тек ресми басылымда жарияланған нормативтік актілер,олардың соңғы редакциясы,оған енгізілген өзгерістер,толықтырулар мен түзетулер ғана жарамды деп танылады.
4. Құқықты қолдануға байланысты шешімдер қабылдау оған өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың құқығы.Тек осы сатыда ғана іс қарау процесі бітіп,оның тағдыры шешіледі.Іс бойынша шешімде қандай қорытындылар жазылған болса,соған байланысты санкциялар нақтыланып көрсетілулері тиіс.
5. Шещімнің мазмұнының мүдделі адамдар мен ұйымдарға жеткізілуі.Бұл шешімді шығарған бойда дереу соттың үкімін не шешімін хабарлау барысында не одан кейінде жеткізулері де мүмкін.
Құқық іс жүзінде жүзеге асырылып, заң шығарушы көздеген мақсаттарға жетуі тиіс.Бұлай болмаған жағдайда,бұл институттың мәні болмас еді. Заңдар болмайтын болса, оларды шығарудың мәні жоқ деген ежелден келе жатқан нақыл сөздер бар.Рим заңгерлері Жұмыс істемейтін заң жоқ заңнан да жаман деп айтып кеткен.
Француз ойшылы Ш.Монтескье өзінің Заңдардың рухы туралы атты әйгілі еңбегінде Мен қандай да бір елге барған кезде ол елдің заңдары жақсы екендігіне емес, ал олардың қаншалықты орындалатынына көңіл бөлемін, себебі,жақсы заңдар кез келген мемлекетте болады деген екен. Мұндай ой бүгінгі таңдада өзекті және заманға сай екендігіне сөз жоқ.
Жаңа құқықтық нормаларды жаппай қабылдау өз бетінше әлеуметтік нәтиже бермейді.Оларды іс жүзінде жүзеге асырып,реттеліп отырған қатынастарға шын мәнінде ықпал етуіне және түпкілікті нәтиже беруіне жағдай жасау қажет.Бұл процесті ескермейінше, құқықтың шынайы мәнін түсіну мүмкін емес.Құқықты тек қозғалыс үстінде және даму барысында ғана түсінуге болады,яғни,тек ірі, қолданыстағы құқықтың ғана мәні болады.
Құқықты жүзеге асыру ретінде азаматтар, органдар, ұйымдар, мекемелер, лауазымды тұлғалар мен өзгеде құқықтық қатынас қатысушыларының құқыққа сай жүріс-тұрысынан құқықтық ережелердің көрініс табу процесі түсініледі.Құқықтың адамдар қызметінен тыс жүзеге асырылуы мүмкін емес.Бұдан құқық субъектілерінің мақсатты ұйымдастырушылық қызметінің мәні көрініс табады.
Аса жетілген заңнама мен тамаша және парсатты заңдар бар бола тұрып, оларды ешкім мойындамай,жүзеге асырылмаса, мұның барлығы игі тілектердің жиынтығы ретінде болып қала бермек; заң шығарушы мен құқық нигилизм,жаппай-немқұрайдылық,ретсі здік,әлеуметтік-саяси шиеленістер,тұрақсыздық,қылмыстылық тың жоғары деңгейі,экономикалық қиындықтар және тағы басқа.
Құқықты жүзеге асыруда әлеуметтік-саяси аспект(құқық адамдардың еркін қажеттіліктерін және ұмтылыстарын қаншалықты толық және дұрыс көрсететіні, басқаша айтқанда оның халықпен мойындалу деңгейі) аса маңызды.Құқықтың қоғам мүшелерінің сұраныстарына, үмітіне және мұқтаждықтарына жауап беретіндігі ерекше мәнге ие.Құқықтың қоғаммен мойындалуы жоғары болған сайын ол анағұрлым толық және сәтті жүзеге асырылады. Егер қандай да бір нормативтік акт қоғамның құқықтық санасына жат болса, егер халықоны мойындамаса,мұндай актінің әрекет етуі екіталай.Бұл жағдай жалпы құқықтық жүйеге де қатысты.Дегенмен,бұл әрбір жекеленген заң халықтың көңілінен шығуы тиіс дегенді білдірмейді.
Құқықты жүзеге асыру - құқықтық нормаларда бекітілген талаптардың қоғамдық қатынас субъектілерінің құқыққа сай жүріс-тұрысынан көрініс табуы. Бұлай болмаған жағдайда билік қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз етуге дәрменсіз болады.Бұл ретте құқыққа сай жүріс-тұрыс ерікті болуымен қатар мәжбүрлі сипатта да иеленуі мүмкін, яғни, санкциялар қолдану арқылы орындалуы мүмкін.
Кез келген жағдайда заң шығарушының алдына қойған мақсаттарға қол жеткізуі аса маңызды.Әрине, құқықты жүзеге асыру қашанда құқыққа сай жүріс-тұрыспен байланысты болады және оның қандай себептермен жасалғандығы маңызды емес; ал құқыққа қайшы әрекеттер құқықтық нормаларды жүзеге асыру тәсілі бола алмайды.
Құқықты жүзеге асыру процесіне бірқатар факторлар әсер етеді әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, адамгершілік, психологиялық, ұйымдастырушылық және тағы басқа. Бұл ретте қаржылық мүмкіндіктер,материалдық көтемелеулер мен мемлекеттік кепілдіктер де ерекше рөлге ие.Басты міндет - қалыпты құқықтық реттеу(реформаларды сәтті жүзеге асыру) үшін мейлінше қолайлы жағдай жасау.
Құқықты жүзеге асыру - оның өзінің бастапқы мақсатын жүзеге асыру тәсілі: қоғамдық қатынастарды реттеудің негізгі өркениетті, мемлекеттік- биліктік және анағұрлым тиімді реттеу құралы ретінде қызмет ету, осы институтқа тән функцияларды,әлеметтік мақсатын орындау, себебі қазіргі заманда қоғамдық өмірді реттеуде тек моральдық және өзге де мемлекеттік емес реттеу құралдарын пайдалану жеткіліксіз.
Құқық - аса күрделі, көп қырлы құбылыс.Тиісінше, оны жүзеге асыру механизмі де күрделі, көп аспектілі сипатқа ие.Ол өзара байланысты құқықтық қызмет кешені болып табылады және оның сипаты мен бағыттары белгілі бір нормалардың ерекшеліктеріне, олардың мақсаттары мен мазмұнына, заңды күшіне, иерархиясына, кімге бағытталғанына, саласына және өзге де факторларға тәуелді болады.Құқықты қолдану оны жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде.
Қолдану - ресми органдар мен лауазымды тұлғалардың биліктік әрекеттермен байланысты құқықты жүзеге асыру нысаны. Органдар мен лауазымды тұлғалар мемлекеттің атынан әрекет ете отырып, өздеріне жүктелген арнайы функциялар мен өкілеттіліктерді орындайды. Бұл құқықтық ережелерді өмірге, тәжірибиеге енгізуге бағытталған мемлекеттік қызметтің бір нысаны.
Құқықтық нормаларды қолдану билікті қолдануды білдіреді.Ол көп жағдайда мәжбүрлеу,санкциялау және жазалау арқылы жүзеге асырылады.Құқық қолдануды тек арнайы субъектілер жүзеге асырады.Дәл осы себепті қарапайым азаматтар құқықтық нормаларды қолдана алмайды, басқаша айтқанда билікті пайдалана алмайды; олар мұндай артықшылықтарды иеленбегенімен, бұл мәселе әдебиетте даулы болып табылады.
Мәселен, М.С.Строговичтың пікірінше, көшеде бұзақыны ұстап,оны милицияға алып келген азамат қылмыскерге қатысты құқықтық норманы қолданады.Өзінің ғылыми кітапханасын немесе басқа қандай да бір құнды еңбектерін мемлекетке сыйлаған ғалым да тиісті құқықтық норманы қолданды.Алайда, бұлар құқықты қолдану ретінде саналама? Біздің пікірімізше, бірінші жағдайда азамат өзінің азаматтық борышын орындаса, екінші жағдайда кез келген затты кез келген ұйымға не тұлғаға сыйлау құқығын пайдаланады.Мұнда билік элеменнтері жоқ.
Құқықты қолдану заңдар мен өзге нормативтік актілердің әрекет ету тиімділігін,құқықтық реттеу механизмін жетілдірумен, қоғамда құқықтық тәртіпті сақтаумен тығыз байланысты.Оның мақсаты - адамдар мен олардың бірлестіктерінің арасындағы өзара қарым-қатынастарды бір ретке келтіру, оларға ұйымдасқан және тұрақты сипатты беру.
Құқықты қолдану процесі қатаң заң шеңберінде жүргізілуі қажет және бұл жағдайда әділетсіздік, бассыздық,бюрократизм,парақорлық және сыбайлас жемқорлық сияқты теріс құбылыстарға жол бермеу керек.Кейбір жағдайда шенеуніктер жасанды түрде кедергілер жасап, олардан өту үшін сыйақы талап етеді.Қазіргі заманғы мемлекеттерде сыбайлас жемқорлық мемлекеттік аппаратқа елеулі қауіп төндіріп тұрғаны белгілі.Дегенмен, соңғы уақытта мемлекеттік мекемелермен қатар жеке (нотариалдық конторалар, адвокатура,тұрғын үй беру пунктілері, емханалар, стоматологиялық кабинеттер,түрлі комуналдық-тұрмыстық қызмет көрсететін фирмалар, ательелер, бюролар және тағы басқа) мекемелер де әрекет етіп, бәсекелестік туғызып,аталған салалардағы мемлекеттік монополизмді шектеуде. Мемлекеттік органдардың қызметін тұтыну біршама азайып, қызметін асыра пайдалануға мүмкіндік кеміді.
Құқықты қолдануға тән ерекшеліктер:
1) бұл- құқықты жүзеге асырудың биліктік-императивтік нысаны;
2) құзыретті, уәкілетті органдар және лауазымды тұлғалармен жүзеге асырылады;
3) іс жүргізушілік және процедуралық сипатқа ие;
4) бірқатар сатылардан тұрады;
5) тиісті заңды негізлерге ие;
6) құқық қолдану актілерін шығарумен байланысты;
7) жекелеген субъектілерге қатысты бір жолғы жеке қолданылатын әрекет болып табылады;
8) нақты бір жағдайларды реттеуге бағытталған.
Аталған белгілер құқық қолданудың ерекшеліктерін көрсетіп, оны құқықтық жүзеге асырудың алғашқы үш нысанынан - сақтау, орындау және пайдаланудан ажыратады.Атап өтерлік жайт, құқықты пайдалану кезінде де биліктің белгілі бір деңгейде араласуы орын алады, алайда мұнда азаматтың өз құқықтарын жүзеге асыруына көмектесу, жәрдем беру сипатын иеленеді.Себебі онсыз субъект өзіне заңмен берілген мүмкіндіктерді пайдалана алмайды (мысалы,жұмыстан босату, некеге тұру,кәсіпкерлік қызметпен айналысу). Жалпы алғанда, орындау, сақтау және пайдалану кезінде құқық ерікті және мәжбүрлеусіз жүзеге асырылады.
Құқықтық нормаларды қолдануға қажеттілік қандай жағдайда туындайды? Ол қандай себептермен байланысты? Басқаша айтқанда,бұл биліктік әрекеттің негіздері мен себептері қандай? Құқықтық нормаларды қолдану қажеттілігі келесідей жағдайларда туындайды:
1) Құқық бұзушылық жасалып, оны жасаған тұлғаға қатысты санкция қолдану және жауапкершілікке тарту талап етілген жағдайда;
2) Міндеттемелер ерікті түрде орындалмаған жағдайда (қарызды қайтару,айыппұл, салық төлеу,шарт талаптарын сақтау);
3) Субъектінің өз құқықтарын жүзеге асыруға кедергі туған жағдайда(мысалы,азамат пәтерге ордер алып,бірақ ол жерде басқа адамдардың рұқсатсыз тұрып жатуына байланысты,ол пәтерге кіре алмаса);
4) Құқық туралы дау туып, тараптар өздері келісімге келе алмай, дауды шеше алмаса(мүлікті,үйге иелік етуді бөлу,бала және мұрагерлік туралы даулар және тағы басқа);
5) Құқықтық тұрғыдан мәнге ие қандай да бір әрекеттің ерекше маңыздылығына байланысты олардың дұрыстығын, заңдылығын, шынайлығын тексеру мақсатында мемлекет тарапынан бақылау қажет болған кезде (жылжымайтын мүлікті сату, сатып алу туралы мәмілелер,нотариалдық мекемелердің өсиетті тіркеуі,жер учаскесін беру,автокөлікті пайдалануға сенімхатты рәсімдеу,түрлі анықтамалар,құжаттар,дипломдар және аттеастаттардың көшірмелерін растау және тағы басқа);
6) Белгілі бір құқықтар мен міндеттердің, оларға сәйкес құқықтық қатынастардың субъектілердің бір жақты әрекеттерінен туындауы мүмкін болмай, құзыретті орган мен лауазымды тұлғаның құқық қолдану актісін шығаруы талап етілген жағдайда (азаматты марапаттауға ұсыну, зейнетақы тағайындау, лауазымға кірісу, басқа жұмысқа ауысу, сыйақы алу);
7) Заң бойынша қандай да бір факт,оқиға немесе жағдайдың бар жоқтығын ресми түрде анықтау (мысалы,азаматты хабар-ошарсыз кетті немесе өлді деп тану, әскери қызметте,туыстық қатынаста, некеде болу,азаматтық алу немесе жоғалту).
Ғылыми әдебиетте құқықты жүзеге асырудың аталған төрт нысанымен қатар (сақтау,орындау,пайдалану,қолдану), басқа да нысандары аталып жатады: ерікті және мәжбүрлі жүзеге асыру, жеке және ұжымдық жүзеге асыру, құқықтық қатынаста және құқықтық қатынастан тыс жүзеге асыру, жалпы және нақты типтегі (субъектілердің өзара байланысы нысанына қарай) құқықтық қатынастарда жүзеге асыру.
Құқықты жүзеге асыру (өмірге енгізу) - біртекті, мейлінше кең, жинақтаушы ұғым, ал сақтау, орындау, пайдалану, қолдану және басқа да нысандар - түрлік ұғымдар.
1.2 Құқықты жүзеге асырудың тәсілдері
Құқықты қолдану - құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны.Ол субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет.Қолдану мына белгілермен сипатталады:
* Құықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана қолданады;
* Биліктік сипатқа ие;
* Іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады;
* Сәйкес жеке, биліктік актіні қолданумен байланысты;
* Үш кезеңнен құралады:
1) Істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша объективтік шындық анықталып,барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау жүзеге асырылады;
2) Істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық қатынасты реттейтін құқықтың саласын,институтын және нормасын таңдайды;
3) Істі шешу; бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады.Шешім қабылдау қорытынды әрі негізгі кезең болып табылады.Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс.
Құқықтық нормаларды қолдану процесінің негізгі сатылары.
Құқықтық нормаларды қолдану қарапайым және бір жақты әрекет емес. Ол бірқатар дәйекті сатыладан тұратын күрделі процесс.Мұндай сатылардың саны бесеу.Олар, әсіресі қылмыстық құқық нормаларын қолдану барысныда айқын көрініс табады.
Құқық қолдану процесінің сатылары.
* Істің мән-жайларын анықтау;
* Құқықтық норманы таңдау және істі құқықтық тұрғыдан саралау;
* Құқықтық норманы тексеру және түсіндіру;
* Істі шешу;
* Бақылау - орындау кезеңі.
Бірінші сатыда іс бойынша объективтік ақиқатты анықтау басты мақсат болып табылады. Бұл үшін бірқатар іс жүргізушілік әрекеттерді жасау қажет(оқиға болған орынды қарау, куәлардан жауап алу,заттай дәледемелерді,іздерді және құжаттарды зерттеу,қажет болған жағдайда сараптама,фотоға түсіруді тағайындау).Қылмысты жасауға түрткі болған себептерді анықтау аса маңызды.Осы мәселеге қатысты Рим заңгерлері келесідей формуланы басшылыққа алуды ұсынған: не-қайда-қашан-кім-қалай және неге.Тергеуші бұл сұрақтардың барлығына жауап берген соң ғана, болған оқиғаның мән-жайын түсіне алады, яғни істің іс жүзіндегі негізін анықтайды.
Ақиқатты іздестіру - аса күрделі міндет. Әсіресе, кәсіби қылмыскелер дайындап,жасаған күрделі қылмыстар (мысалы, тасырыспен кісі өлтіру,сыбайлас жемқорлық,тонау,қарақышылық,ұрлық тураы істер) бойынша ақиқатты іздестіру қиынға соғады.Бұл ретте ақиқат абсолютті болуы керек және оған ұмтылуы қажет.
Қазіргі заманғы заң ғылымы А.Я.Вышиныскийдың тергеу және сот ақиқатының салыстырмалы сипаты туралы тұжырымдамасын мойындамайды.Ол кезеңде,яғни, сталиндік қуғын-сүргін заманында салыстырмалы көзқарасы түсінілді.Яғни, абсолюттік ақиқатқа қол жеткізу мүмкін болмағандықтан,салыстырмалы ақиқатқа көнуге тура келеді деп саналады.
Мұндай тұжырымдаманың тәжірибедегі салдары қандай болғаны белгілі.Версиялар көп болуы мүмкін,ал ақиқат жалғыз және ол қандай жолмен болмасын анықталуы тиіс.Бұлай болмаған жағдайда істі аяқталған деп санауға болмайды.Ал ақиқатқа жетудің күрделіліг - басқа мәселе (жағдайдың шиеленісуі,дәлелдемелердің жеткіліксіздігі және тағы басқа).Осы себептерге байланысы белгілі бір істер бойынша ақиқатқа қол жеткізу мүмкін болмай жатады,алайда мұндай жағдайда істі тергеліп бітті деп санауға және оны сотқа жіберуге болмайды.Бұл жағдайда абсолютті объективтік ақиқат ретінде тергеу немесе сот тұжырымдарының іс жүзіндегі,шынайы мән- жайларға, шын мәнінде болған оқиғаға толық сәйкестігі түсініледі.
Екінші сатыда - норманы таңдау кезінде - жасалған әрекеттер құқықтық тұрғыдан сараланады.Бұл саты құқықтық норманы қолданушы тұлғаның жоғары дайындығы мен кәсібилігін талап етеді.Мысалы,қылмыстың қасақана не абайсызда жасалғанын; егер қасақаналық анықталса,оның тікелей не жанама нысанда болғанын анықтау қажет.Абайсыздықта екі нысанда көрініс табады: немқұрайлылық немесе менмендік.Осыған қарай түрлі нормаларне олардың бөліктері таңдалады.Мұның барлығы нақты бір жағдайды заңның тиісті нормасына жатқызу операциясы болып табылады. Заң барлығына ортақ,ал оқиға жалғыз.(К.Маркс).
Бұл сатыдағы жауапкершілік пен мұқияттылық бірінші сатыдағыдан кем болмайды.Саралау дәл,дұрыс және даусыз болуы тиіс.Мұндай қателіктерге бой алдырмау қажет,себебі олардың барлығы айыпталушының тағдырына әсер етеді(жасалған әрекеттің ауырлығы,түрлі санкциялар, жазалаудың мерзімі,түрі және тағы басқа).Іс жүзінде құқық бұзушылықтың толық құрамы, яғни істің заңды негізі анықталады.Қылмыс құрамы белгілерінің,тіпті біреуінің болмауы қылмыстық қудалауды тоқтатуға әкеп соғады.
Үшінші саты таңдалған норманың заңды күшін, оның уақытта, кеңістікте және тұлғалар шеңбері бойынша әрекет етуін тексеруді,орын алуы мүмкін қарама-қайшылықтар, коллизиялар, оқылықтар және келіспеушіліктерді жоюды көздейді. Бұл норманың күші жойылмағанына немесе қажетті мән-жайлар күшін жоғалтпағанына көз жеткізу керек.Норма түрлі әдістер мен тәсілдердің көмегімен жан-жақты түсіндіріледі(грамматикалық,логикал ық, жүйелік,арнайы-құқықтық және тағы басқа).
Құқық қолдануда кездесуі мүмкін коллизиялар мен оқылықтарға келетін болсақ,ғылым мен тәжірибие оларды жеңудің келесі ережелерін ұстанады:
* Егер бір органның, бірақ түрлі уақытта шығарылған актілері біріне-бірі қарама-қайшы болатын болса,соңғы қабылданған ат қолданылады.Ежелгі Рим заңгерлері айтып кеткендей, кейін қабылданған заң алғашқы заңның күшін жояды;
* Егер қарама-қайшы актілер бір уақытта, бірақ, түрлі органдармен қабылданса,әлдеқайда жоғары заң күшіне ие акт қолданылады,яғни, нормативтік актілердің және жекелеген актілердің иерахиясы ескеріледі(мысалы, заң мен жарлық,жарлық пен үкімет қаулысы);
* Егер жалпы федералдық акт пен федерация субъектісінің актісі біріне-бірі қарама-қайшы болса, жалпы феодалдық акт басым күшке ие болады;
* Егер жалпы федералдық акт пен федерация субъектісінің айрықша құзіреті шегінде қабылдаған актісі біріне-бірі қарама-қайшы болса, федерация субъектісінің актісі басым күшке ие болады (РФ Конститутциясының 76-бабы);
* Егер құқықта олқылық анықталса, онда заң ұқсастығы мен құқық ұқсастығын қолдану туралы мәселе шешіледі.
Төртінші сатыда жоғарыда аталған операциялардың нәтижесінде құқық қолданушы акт шығарылады (мысалы, қылмыстық іс бойынша сот үкімі,азаматтық іс бойынша сот шешімі).
Соңғы саты - бесінші саты қабылданған актіні іс жүзінде орындауымен байланысты.Бұл өте маңызды саты, себебі орындалмаған шешім бүкіл құқық қолдану процесін жоққа шығарады.Мәселен, мүлікті өндірумен байланысты сот шешімдерінің тең жартысы ғана орындалып жатады. Және, тек соңғы уақытта сот орындаушылары институтын енгізуге байланысты жағдай біршама жақсарды.
Жалпы алғанда,құқықтық нормаларды қолдану әділ,заңды, негізді, уақытылы және жария болуы тиіс.Тек осылай болған жағдайда ғана ол тиімді болып, өз мақсаттарына жетіп, қоғам үшін пайда әкеле алады.Ежелгі Рим ойшылы,саяси қайраткері және жазушысы Марк Тулий Цицирон айтып кеткендей, судья - сөйлейтін заң, ал заң - мылқау судья.Сондықтан, заң мен соттың біріне-бірі қарама-қайшы болмай, бірін-бірі толықтырып отырған дұрыс. Сонымен қатар, бұл процесте заңдылық пен мақсаттылықты (саяси, идиологиялық,прагматикалық және тағы басқа) қарама-қайшы қоюға болмайды.Құқықтық нормаларды қолдану актілері:түсінігі, ерекшеліктері және түрлері:
Құқық қолдану актісі - құқықтық актілердің бір түрі.Ол заң ғылымында құзыретті орган немесе лауазымды тұлғаның тиісті құқықтық норманың негізінде нақты бір субъектіге немесе субъектілерге қатысты қандай да бір іс, мәселе бойынша шығарған ресми құжаты ретінде анықталады.
Құқық қолдану актілерінің мақсаты олардың атауынан туындайды - олар құқықтық нормаларды тиісті тұлғаларға қатысты қолдануға арналған.Алайда, құқық қолдану актілері жаңа нормаларды жасамауы және ескі нормаларды өзгертпеуі не толықтырмауы тиіс, бұл құқық қолдану актісінің функциясы емес.
Құқықты қолдану актілеріне тән ерекше белгілер:
1) Олар жеке анықталған сипатқа ие, яғни нақты бір тұлғаларға қатысты болып келеді( мысалы,соттың үкімі, қызметкерді жұмыстан босату туралы бұйрық, азаматты орденмен марапаттау туралы жарлық). Бұл белгісі арқылы олар жалпы халыққа арналған нормативтік актілерден ерекшеленеді;
2) Биліктік сипатқа ие және орындауға міндетті болып табылады,себебі оларды мемлекет немесе оның келісімімен қоғамдық бірлестіктер,жергілікті өзін-өзі басқару органдары және өзге де құрылымдар шығарады; мұндай актілерді орындамаған үшін санкциялар қолланылады:
3) Құқықтық нормадан (жүріс-тұрыстың жалпы ережелерінен) тұрмайды,сондықтан да құқықтың қайнар көзі және нысаны болып табылмайды; олардың мақсаты құқықтық нормаларды жасау емес,қолдану;
4) Норманы қолданатын және нормалар қолданылатын тұлғалалар арасында нақты құқықтық қатынастарды тудыратын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ
Бизнес және құқық факультеті
Құқықтану кафедра
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Мемлекет және құқық теориясы
Тақырыбы: Құқықты жүзеге асыру нысандары
Орындаған: Дурдимиратов С.Д.
ЮП-19-01 тобы студенті
Рецензент:з.ғ.к.,доцент Абилшеева Р.Қ.
Ақтау 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Құқықты жүзеге асырудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Құқықты жүзеге асырудың тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ НЫСАНДАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Құқықты сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Құқықты пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Құқықты орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.4 Құқықты қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...32
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Құқықтық норма-заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың айырылымдылық белгісін білдіреді.Осыдан құқықтық норма жария айқындылық,нақтылық мәнге ие болады.Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға мүмкіндік береді.
Әрбір құқықтық норманың 3 элементі (бөлігі) болады: диспозиция(мінез-құлық ережесі),гипотеза(варинат) және санкция(жаза,шара).
Құықытық нормаларды салаларға біріктіру объективтік күштердің себебіне байланысты,құқықтық шығармашылықтағы органдардың көзқарастарына тәуелсіз болады.Әртүрлі құқық саласы нормаларымен реттелетін қатынастар,бір-бірінен өздерінің мазмұндарына,белгілі мақсаттарына және міндеттеріне байланысты айырылады.Мысалы,әкімшілік құқығының нормалары,мемлекеттің атқару нормалары,мемлекеттің атқару-иелік ету функцияларына байланысты қатынастарды реттесе, азаматтық құқық нормалары мемелекеттегі мүліктік қатынастар тәртібін реттейді.
Тақырыптың өзектілігі. Әдетте, бұзылған құқықтарын адамдар өздігінен қалпына келтіре алмайды,сондықтан мемелекеттік органдарға көмек сұрап жүгінуге тура келеді.Бұзылған құқықты қоғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,құқық қорғау туралы талап қойып сотқа жолдануға кедергі жасамайды.Демек,бұл жөнінде тиісті мемлекеттік органдар,лауазымды адамдар тиісті шешім қабылдаулары тиіс.
Құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады.Құқықтық қоғамда бір жағынан мемлекет,екінші жағынан азаматтар заң жолымен жүру туралы міндеттеме алады.Осыған байланысты құқықты жүзеге асырудың екі жағы болады,сондықтан ол 2 бағытта қарастырылады: мемлекеттік органдар лауазымды адамдар заңмен қызмет істеу керек; азаматтар, олардың бірлестіктері және ұйымдары өз әрекеттерімен құқықты жүзеге асыруы керек.
Құқықты жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1. Құқықты сақтау;
2. Құқықты орындау;
3. Құқықты пайдалану;
4. Құқыты қолдану.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан тұрады:
1. Істің нақтылы мән-жайларын анықтау;
2. Істің заңи негізін анықтау;
3. Құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4. Шешімді жүзеге асыру;
Курыстық жұмыстың мақсаты. Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандарын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- Құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі мен нысандарын қарастыру;
- Құқықты реттеудің мазмұны және әдістерін анықтау;
- Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу;
- Құқық нормаларын қолдну,құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде қарастыру;
- Құқық нормаларын қолдану сатыларына тоқталу;
- Заңдылық және құқық тәртібін қарастыру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Қазақстан Республикасы Конститутциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әртүрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе бөлімнен, екі негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
1.1 Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандары.
Құқық - күрделі құбылыс.Құқықтың негізгі қызметі - қоғамдық қатынастарды реттеу,тәртіпті сақтау,қорғау.Құқық - жалпыға бірдей міндетті мемлекет қамтамасыз ететін нормалардың жиынтығы.Ал құқықтық норма дегеніміз,құқықтың бір ғана қағидасы.Мысалы құқықты үй деп санасақ,онда құқықтық норма осы үйдің бір кірпіші,торшасы.
Құқықтық норма - мемлекет таныған,қамтамасыз еткен,қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерінен туындататын,олардың әрекеттерін үлгі,эталон,масштаб,өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей міндетті ереже норма.
Құқықты жүзеге асырудың өзге нысандарынан құқық қолдану мынадай белгілермен оқшауланады:
# Құқықты тек оған өкілеттігі бар компанентті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың өкілдері ғана қолдана алады;
# Бұл әрқашанда мемлекеттік биліктік қызмет;
# Шығармашылық,ұйымдастыршылық мәнді болып келеді;
# Бұл бір-бірімен сабақталып жатқан сатылардан тұрады;
# Іс жүргізу нысанында жүзеге асырылады;
# Бұл жеке нақтылы тұжырымдарды шығарумен байланысты.
Құқық қолданудың пайда болуы мынадай қажеттіліктен туындайды:
1. Құқық бұзушылық жасалған кезде кінәлілерге тиісті жаза мөлшерін анықтау;
2. Белгілі бір адамның заңда көрсетілген құқықтары мен міндеттерін мемлекеттік органдарсыз,мемлекеттік билік жүргізуші қызметінсіз жүзеге асыра алмайтындығы;
3. Құқық туралы заң шыққанда және соған байланысты өзге біреудің субъективтік құқығын қорғау қажеттілігінен;
4. Құқықты алумен жүктелген міндеттің дұрыстығын заңда көрсетілген бақылауды жүргізудің қажеттілігінен.
Құқықты қолданудың тағы бір ерекшелігі оның функциясынан көрінеді.Олар екеу: оперативтік атқарушы және құқық қорғау.Мұның біріншісі,әрине ұйымдастырушылық іс-әрекет қажеттілігінен туындайтыны сөзсіз.Екіншісі,бұзылған құқықты қорғау,жазаны қолдану немесе құқықтық нормаларының бұзылуын болдыртпау қажеттілігінен туындайды.Бұл сот шешімін,әкімшілік органының актіні шығару кезінде пайда болады.
Құқық қолдану қызметіне қойылатын талаптар мынадай сатылардан көрініс табады:
1. Істің нақтылы мән-жайларын анықтау және талдау,зерттеу.Бұл сатыда істің шындығын,дәлелдемелердің бар жоғын заңда көрсетілген тәртіппен анықтау және істі дұрыс шешу үшін өзге де мәні бар деректер зерттеледі.Барлық дәлелдемелерді толық жинақтап жан-жақты тексеру - осы сатының басты мақсаты.
2. Құқық нормаларын талдау мен таңдау.Құқық қатынастарын реттейтін құқық салаларын,институттарын және нормаларын табу өте күрделі жұмыс,өйткені із бойынша соған қажетті норманы қолдануға тиісті,ол үшін оны қолданатын субъект құқықтық норманың мәтінінің шынайлығын,оның уақытын,кеңістігіне,адамдарға қатыстылығына қарай қолданыста болатындығын,күшін жоймағандығын білу қажет.
3. Құқық нормаларының мазмұнын талдау.Оған компетентті субъектілердің түсінік беруі,құқықты қолданушы органдардың қолында осы істі шешуге қажетті нормативтік актінің дәлме-дәл толық мәтіні болуы тиіс.Осыған байланысты айтарымыз, тек ресми басылымда жарияланған нормативтік актілер,олардың соңғы редакциясы,оған енгізілген өзгерістер,толықтырулар мен түзетулер ғана жарамды деп танылады.
4. Құқықты қолдануға байланысты шешімдер қабылдау оған өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың құқығы.Тек осы сатыда ғана іс қарау процесі бітіп,оның тағдыры шешіледі.Іс бойынша шешімде қандай қорытындылар жазылған болса,соған байланысты санкциялар нақтыланып көрсетілулері тиіс.
5. Шещімнің мазмұнының мүдделі адамдар мен ұйымдарға жеткізілуі.Бұл шешімді шығарған бойда дереу соттың үкімін не шешімін хабарлау барысында не одан кейінде жеткізулері де мүмкін.
Құқық іс жүзінде жүзеге асырылып, заң шығарушы көздеген мақсаттарға жетуі тиіс.Бұлай болмаған жағдайда,бұл институттың мәні болмас еді. Заңдар болмайтын болса, оларды шығарудың мәні жоқ деген ежелден келе жатқан нақыл сөздер бар.Рим заңгерлері Жұмыс істемейтін заң жоқ заңнан да жаман деп айтып кеткен.
Француз ойшылы Ш.Монтескье өзінің Заңдардың рухы туралы атты әйгілі еңбегінде Мен қандай да бір елге барған кезде ол елдің заңдары жақсы екендігіне емес, ал олардың қаншалықты орындалатынына көңіл бөлемін, себебі,жақсы заңдар кез келген мемлекетте болады деген екен. Мұндай ой бүгінгі таңдада өзекті және заманға сай екендігіне сөз жоқ.
Жаңа құқықтық нормаларды жаппай қабылдау өз бетінше әлеуметтік нәтиже бермейді.Оларды іс жүзінде жүзеге асырып,реттеліп отырған қатынастарға шын мәнінде ықпал етуіне және түпкілікті нәтиже беруіне жағдай жасау қажет.Бұл процесті ескермейінше, құқықтың шынайы мәнін түсіну мүмкін емес.Құқықты тек қозғалыс үстінде және даму барысында ғана түсінуге болады,яғни,тек ірі, қолданыстағы құқықтың ғана мәні болады.
Құқықты жүзеге асыру ретінде азаматтар, органдар, ұйымдар, мекемелер, лауазымды тұлғалар мен өзгеде құқықтық қатынас қатысушыларының құқыққа сай жүріс-тұрысынан құқықтық ережелердің көрініс табу процесі түсініледі.Құқықтың адамдар қызметінен тыс жүзеге асырылуы мүмкін емес.Бұдан құқық субъектілерінің мақсатты ұйымдастырушылық қызметінің мәні көрініс табады.
Аса жетілген заңнама мен тамаша және парсатты заңдар бар бола тұрып, оларды ешкім мойындамай,жүзеге асырылмаса, мұның барлығы игі тілектердің жиынтығы ретінде болып қала бермек; заң шығарушы мен құқық шығарушы органдардың бүкіл еңбегібосқа кетеді. Заң өзінің абстрактілі қасиеттермен емес,нақты,позитивті әрекетімен күшті.Қызмет етпейтін, өлі заңдар ешкімге де керек емес,себебі олардан ешбір пайда жоқ.
Мемлекетте көптеген маңызды және қажет заңдар,жарлықтар,қаулылар, өзге де нормативтік құқықтық актілер қабылданғанымен, көп жағдайда олар нашар,тиімсіз жұмыс істейді немесе мүлдем жұмыс істемейді.Оның себептері көп болуы мүмкін: қоғамдағы дағдарыс,құқықтық мәдениеттің төмендігі,құқықтық сананың жетілмегендігі,адамгершілік- құқықтық.
Құқықтық норма - мемлекет таныған,қамтамасыз еткен,қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерінен туындататын,олардың әрекеттерін үлгі,эталон,масштаб,өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей міндетті ереже норма.
Құқықты жүзеге асырудың өзге нысандарынан құқық қолдану мынадай белгілермен оқшауланады:
# Құқықты тек оған өкілеттігі бар компанентті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың өкілдері ғана қолдана алады;
# Бұл әрқашанда мемлекеттік биліктік қызмет;
# Шығармашылық,ұйымдастыршылық мәнді болып келеді;
# Бұл бір-бірімен сабақталып жатқан сатылардан тұрады;
# Іс жүргізу нысанында жүзеге асырылады;
# Бұл жеке нақтылы тұжырымдарды шығарумен байланысты.
Құқық қолданудың пайда болуы мынадай қажеттіліктен туындайды:
1. Құқық бұзушылық жасалған кезде кінәлілерге тиісті жаза мөлшерін анықтау;
2. Белгілі бір адамның заңда көрсетілген құқықтары мен міндеттерін мемлекеттік органдарсыз,мемлекеттік билік жүргізуші қызметінсіз жүзеге асыра алмайтындығы;
3. Құқық туралы заң шыққанда және соған байланысты өзге біреудің субъективтік құқығын қорғау қажеттілігінен;
4. Құқықты алумен жүктелген міндеттің дұрыстығын заңда көрсетілген бақылауды жүргізудің қажеттілігінен.
Құқықты қолданудың тағы бір ерекшелігі оның функциясынан көрінеді.Олар екеу: оперативтік атқарушы және құқық қорғау.Мұның біріншісі,әрине ұйымдастырушылық іс-әрекет қажеттілігінен туындайтыны сөзсіз.Екіншісі,бұзылған құқықты қорғау,жазаны қолдану немесе құқықтық нормаларының бұзылуын болдыртпау қажеттілігінен туындайды.Бұл сот шешімін,әкімшілік органының актіні шығару кезінде пайда болады.
Құқық қолдану қызметіне қойылатын талаптар мынадай сатылардан көрініс табады:
1. Істің нақтылы мән-жайларын анықтау және талдау,зерттеу.Бұл сатыда істің шындығын,дәлелдемелердің бар жоғын заңда көрсетілген тәртіппен анықтау және істі дұрыс шешу үшін өзге де мәні бар деректер зерттеледі.Барлық дәлелдемелерді толық жинақтап жан-жақты тексеру - осы сатының басты мақсаты.
2. Құқық нормаларын талдау мен таңдау.Құқық қатынастарын реттейтін құқық салаларын,институттарын және нормаларын табу өте күрделі жұмыс,өйткені із бойынша соған қажетті норманы қолдануға тиісті,ол үшін оны қолданатын субъект құқықтық норманың мәтінінің шынайлығын,оның уақытын,кеңістігіне,адамдарға қатыстылығына қарай қолданыста болатындығын,күшін жоймағандығын білу қажет.
3. Құқық нормаларының мазмұнын талдау.Оған компетентті субъектілердің түсінік беруі,құқықты қолданушы органдардың қолында осы істі шешуге қажетті нормативтік актінің дәлме-дәл толық мәтіні болуы тиіс.Осыған байланысты айтарымыз, тек ресми басылымда жарияланған нормативтік актілер,олардың соңғы редакциясы,оған енгізілген өзгерістер,толықтырулар мен түзетулер ғана жарамды деп танылады.
4. Құқықты қолдануға байланысты шешімдер қабылдау оған өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың құқығы.Тек осы сатыда ғана іс қарау процесі бітіп,оның тағдыры шешіледі.Іс бойынша шешімде қандай қорытындылар жазылған болса,соған байланысты санкциялар нақтыланып көрсетілулері тиіс.
5. Шещімнің мазмұнының мүдделі адамдар мен ұйымдарға жеткізілуі.Бұл шешімді шығарған бойда дереу соттың үкімін не шешімін хабарлау барысында не одан кейінде жеткізулері де мүмкін.
Құқық іс жүзінде жүзеге асырылып, заң шығарушы көздеген мақсаттарға жетуі тиіс.Бұлай болмаған жағдайда,бұл институттың мәні болмас еді. Заңдар болмайтын болса, оларды шығарудың мәні жоқ деген ежелден келе жатқан нақыл сөздер бар.Рим заңгерлері Жұмыс істемейтін заң жоқ заңнан да жаман деп айтып кеткен.
Француз ойшылы Ш.Монтескье өзінің Заңдардың рухы туралы атты әйгілі еңбегінде Мен қандай да бір елге барған кезде ол елдің заңдары жақсы екендігіне емес, ал олардың қаншалықты орындалатынына көңіл бөлемін, себебі,жақсы заңдар кез келген мемлекетте болады деген екен. Мұндай ой бүгінгі таңдада өзекті және заманға сай екендігіне сөз жоқ.
Жаңа құқықтық нормаларды жаппай қабылдау өз бетінше әлеуметтік нәтиже бермейді.Оларды іс жүзінде жүзеге асырып,реттеліп отырған қатынастарға шын мәнінде ықпал етуіне және түпкілікті нәтиже беруіне жағдай жасау қажет.Бұл процесті ескермейінше, құқықтың шынайы мәнін түсіну мүмкін емес.Құқықты тек қозғалыс үстінде және даму барысында ғана түсінуге болады,яғни,тек ірі, қолданыстағы құқықтың ғана мәні болады.
Құқықты жүзеге асыру ретінде азаматтар, органдар, ұйымдар, мекемелер, лауазымды тұлғалар мен өзгеде құқықтық қатынас қатысушыларының құқыққа сай жүріс-тұрысынан құқықтық ережелердің көрініс табу процесі түсініледі.Құқықтың адамдар қызметінен тыс жүзеге асырылуы мүмкін емес.Бұдан құқық субъектілерінің мақсатты ұйымдастырушылық қызметінің мәні көрініс табады.
Аса жетілген заңнама мен тамаша және парсатты заңдар бар бола тұрып, оларды ешкім мойындамай,жүзеге асырылмаса, мұның барлығы игі тілектердің жиынтығы ретінде болып қала бермек; заң шығарушы мен құқық нигилизм,жаппай-немқұрайдылық,ретсі здік,әлеуметтік-саяси шиеленістер,тұрақсыздық,қылмыстылық тың жоғары деңгейі,экономикалық қиындықтар және тағы басқа.
Құқықты жүзеге асыруда әлеуметтік-саяси аспект(құқық адамдардың еркін қажеттіліктерін және ұмтылыстарын қаншалықты толық және дұрыс көрсететіні, басқаша айтқанда оның халықпен мойындалу деңгейі) аса маңызды.Құқықтың қоғам мүшелерінің сұраныстарына, үмітіне және мұқтаждықтарына жауап беретіндігі ерекше мәнге ие.Құқықтың қоғаммен мойындалуы жоғары болған сайын ол анағұрлым толық және сәтті жүзеге асырылады. Егер қандай да бір нормативтік акт қоғамның құқықтық санасына жат болса, егер халықоны мойындамаса,мұндай актінің әрекет етуі екіталай.Бұл жағдай жалпы құқықтық жүйеге де қатысты.Дегенмен,бұл әрбір жекеленген заң халықтың көңілінен шығуы тиіс дегенді білдірмейді.
Құқықты жүзеге асыру - құқықтық нормаларда бекітілген талаптардың қоғамдық қатынас субъектілерінің құқыққа сай жүріс-тұрысынан көрініс табуы. Бұлай болмаған жағдайда билік қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз етуге дәрменсіз болады.Бұл ретте құқыққа сай жүріс-тұрыс ерікті болуымен қатар мәжбүрлі сипатта да иеленуі мүмкін, яғни, санкциялар қолдану арқылы орындалуы мүмкін.
Кез келген жағдайда заң шығарушының алдына қойған мақсаттарға қол жеткізуі аса маңызды.Әрине, құқықты жүзеге асыру қашанда құқыққа сай жүріс-тұрыспен байланысты болады және оның қандай себептермен жасалғандығы маңызды емес; ал құқыққа қайшы әрекеттер құқықтық нормаларды жүзеге асыру тәсілі бола алмайды.
Құқықты жүзеге асыру процесіне бірқатар факторлар әсер етеді әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, адамгершілік, психологиялық, ұйымдастырушылық және тағы басқа. Бұл ретте қаржылық мүмкіндіктер,материалдық көтемелеулер мен мемлекеттік кепілдіктер де ерекше рөлге ие.Басты міндет - қалыпты құқықтық реттеу(реформаларды сәтті жүзеге асыру) үшін мейлінше қолайлы жағдай жасау.
Құқықты жүзеге асыру - оның өзінің бастапқы мақсатын жүзеге асыру тәсілі: қоғамдық қатынастарды реттеудің негізгі өркениетті, мемлекеттік- биліктік және анағұрлым тиімді реттеу құралы ретінде қызмет ету, осы институтқа тән функцияларды,әлеметтік мақсатын орындау, себебі қазіргі заманда қоғамдық өмірді реттеуде тек моральдық және өзге де мемлекеттік емес реттеу құралдарын пайдалану жеткіліксіз.
Құқық - аса күрделі, көп қырлы құбылыс.Тиісінше, оны жүзеге асыру механизмі де күрделі, көп аспектілі сипатқа ие.Ол өзара байланысты құқықтық қызмет кешені болып табылады және оның сипаты мен бағыттары белгілі бір нормалардың ерекшеліктеріне, олардың мақсаттары мен мазмұнына, заңды күшіне, иерархиясына, кімге бағытталғанына, саласына және өзге де факторларға тәуелді болады.Құқықты қолдану оны жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде.
Қолдану - ресми органдар мен лауазымды тұлғалардың биліктік әрекеттермен байланысты құқықты жүзеге асыру нысаны. Органдар мен лауазымды тұлғалар мемлекеттің атынан әрекет ете отырып, өздеріне жүктелген арнайы функциялар мен өкілеттіліктерді орындайды. Бұл құқықтық ережелерді өмірге, тәжірибиеге енгізуге бағытталған мемлекеттік қызметтің бір нысаны.
Құқықтық нормаларды қолдану билікті қолдануды білдіреді.Ол көп жағдайда мәжбүрлеу,санкциялау және жазалау арқылы жүзеге асырылады.Құқық қолдануды тек арнайы субъектілер жүзеге асырады.Дәл осы себепті қарапайым азаматтар құқықтық нормаларды қолдана алмайды, басқаша айтқанда билікті пайдалана алмайды; олар мұндай артықшылықтарды иеленбегенімен, бұл мәселе әдебиетте даулы болып табылады.
Мәселен, М.С.Строговичтың пікірінше, көшеде бұзақыны ұстап,оны милицияға алып келген азамат қылмыскерге қатысты құқықтық норманы қолданады.Өзінің ғылыми кітапханасын немесе басқа қандай да бір құнды еңбектерін мемлекетке сыйлаған ғалым да тиісті құқықтық норманы қолданды.Алайда, бұлар құқықты қолдану ретінде саналама? Біздің пікірімізше, бірінші жағдайда азамат өзінің азаматтық борышын орындаса, екінші жағдайда кез келген затты кез келген ұйымға не тұлғаға сыйлау құқығын пайдаланады.Мұнда билік элеменнтері жоқ.
Құқықты қолдану заңдар мен өзге нормативтік актілердің әрекет ету тиімділігін,құқықтық реттеу механизмін жетілдірумен, қоғамда құқықтық тәртіпті сақтаумен тығыз байланысты.Оның мақсаты - адамдар мен олардың бірлестіктерінің арасындағы өзара қарым-қатынастарды бір ретке келтіру, оларға ұйымдасқан және тұрақты сипатты беру.
Құқықты қолдану процесі қатаң заң шеңберінде жүргізілуі қажет және бұл жағдайда әділетсіздік, бассыздық,бюрократизм,парақорлық және сыбайлас жемқорлық сияқты теріс құбылыстарға жол бермеу керек.Кейбір жағдайда шенеуніктер жасанды түрде кедергілер жасап, олардан өту үшін сыйақы талап етеді.Қазіргі заманғы мемлекеттерде сыбайлас жемқорлық мемлекеттік аппаратқа елеулі қауіп төндіріп тұрғаны белгілі.Дегенмен, соңғы уақытта мемлекеттік мекемелермен қатар жеке (нотариалдық конторалар, адвокатура,тұрғын үй беру пунктілері, емханалар, стоматологиялық кабинеттер,түрлі комуналдық-тұрмыстық қызмет көрсететін фирмалар, ательелер, бюролар және тағы басқа) мекемелер де әрекет етіп, бәсекелестік туғызып,аталған салалардағы мемлекеттік монополизмді шектеуде. Мемлекеттік органдардың қызметін тұтыну біршама азайып, қызметін асыра пайдалануға мүмкіндік кеміді.
Құқықты қолдануға тән ерекшеліктер:
1) бұл- құқықты жүзеге асырудың биліктік-императивтік нысаны;
2) құзыретті, уәкілетті органдар және лауазымды тұлғалармен жүзеге асырылады;
3) іс жүргізушілік және процедуралық сипатқа ие;
4) бірқатар сатылардан тұрады;
5) тиісті заңды негізлерге ие;
6) құқық қолдану актілерін шығарумен байланысты;
7) жекелеген субъектілерге қатысты бір жолғы жеке қолданылатын әрекет болып табылады;
8) нақты бір жағдайларды реттеуге бағытталған.
Аталған белгілер құқық қолданудың ерекшеліктерін көрсетіп, оны құқықтық жүзеге асырудың алғашқы үш нысанынан - сақтау, орындау және пайдаланудан ажыратады.Атап өтерлік жайт, құқықты пайдалану кезінде де биліктің белгілі бір деңгейде араласуы орын алады, алайда мұнда азаматтың өз құқықтарын жүзеге асыруына көмектесу, жәрдем беру сипатын иеленеді.Себебі онсыз субъект өзіне заңмен берілген мүмкіндіктерді пайдалана алмайды (мысалы,жұмыстан босату, некеге тұру,кәсіпкерлік қызметпен айналысу). Жалпы алғанда, орындау, сақтау және пайдалану кезінде құқық ерікті және мәжбүрлеусіз жүзеге асырылады.
Құқықтық нормаларды қолдануға қажеттілік қандай жағдайда туындайды? Ол қандай себептермен байланысты? Басқаша айтқанда,бұл биліктік әрекеттің негіздері мен себептері қандай? Құқықтық нормаларды қолдану қажеттілігі келесідей жағдайларда туындайды:
1) Құқық бұзушылық жасалып, оны жасаған тұлғаға қатысты санкция қолдану және жауапкершілікке тарту талап етілген жағдайда;
2) Міндеттемелер ерікті түрде орындалмаған жағдайда (қарызды қайтару,айыппұл, салық төлеу,шарт талаптарын сақтау);
3) Субъектінің өз құқықтарын жүзеге асыруға кедергі туған жағдайда(мысалы,азамат пәтерге ордер алып,бірақ ол жерде басқа адамдардың рұқсатсыз тұрып жатуына байланысты,ол пәтерге кіре алмаса);
4) Құқық туралы дау туып, тараптар өздері келісімге келе алмай, дауды шеше алмаса(мүлікті,үйге иелік етуді бөлу,бала және мұрагерлік туралы даулар және тағы басқа);
5) Құқықтық тұрғыдан мәнге ие қандай да бір әрекеттің ерекше маңыздылығына байланысты олардың дұрыстығын, заңдылығын, шынайлығын тексеру мақсатында мемлекет тарапынан бақылау қажет болған кезде (жылжымайтын мүлікті сату, сатып алу туралы мәмілелер,нотариалдық мекемелердің өсиетті тіркеуі,жер учаскесін беру,автокөлікті пайдалануға сенімхатты рәсімдеу,түрлі анықтамалар,құжаттар,дипломдар және аттеастаттардың көшірмелерін растау және тағы басқа);
6) Белгілі бір құқықтар мен міндеттердің, оларға сәйкес құқықтық қатынастардың субъектілердің бір жақты әрекеттерінен туындауы мүмкін болмай, құзыретті орган мен лауазымды тұлғаның құқық қолдану актісін шығаруы талап етілген жағдайда (азаматты марапаттауға ұсыну, зейнетақы тағайындау, лауазымға кірісу, басқа жұмысқа ауысу, сыйақы алу);
7) Заң бойынша қандай да бір факт,оқиға немесе жағдайдың бар жоқтығын ресми түрде анықтау (мысалы,азаматты хабар-ошарсыз кетті немесе өлді деп тану, әскери қызметте,туыстық қатынаста, некеде болу,азаматтық алу немесе жоғалту).
Ғылыми әдебиетте құқықты жүзеге асырудың аталған төрт нысанымен қатар (сақтау,орындау,пайдалану,қолдану), басқа да нысандары аталып жатады: ерікті және мәжбүрлі жүзеге асыру, жеке және ұжымдық жүзеге асыру, құқықтық қатынаста және құқықтық қатынастан тыс жүзеге асыру, жалпы және нақты типтегі (субъектілердің өзара байланысы нысанына қарай) құқықтық қатынастарда жүзеге асыру.
Құқықты жүзеге асыру (өмірге енгізу) - біртекті, мейлінше кең, жинақтаушы ұғым, ал сақтау, орындау, пайдалану, қолдану және басқа да нысандар - түрлік ұғымдар.
1.2 Құқықты жүзеге асырудың тәсілдері
Құқықты қолдану - құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны.Ол субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет.Қолдану мына белгілермен сипатталады:
* Құықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана қолданады;
* Биліктік сипатқа ие;
* Іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады;
* Сәйкес жеке, биліктік актіні қолданумен байланысты;
* Үш кезеңнен құралады:
1) Істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша объективтік шындық анықталып,барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау жүзеге асырылады;
2) Істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық қатынасты реттейтін құқықтың саласын,институтын және нормасын таңдайды;
3) Істі шешу; бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады.Шешім қабылдау қорытынды әрі негізгі кезең болып табылады.Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс.
Құқықтық нормаларды қолдану процесінің негізгі сатылары.
Құқықтық нормаларды қолдану қарапайым және бір жақты әрекет емес. Ол бірқатар дәйекті сатыладан тұратын күрделі процесс.Мұндай сатылардың саны бесеу.Олар, әсіресі қылмыстық құқық нормаларын қолдану барысныда айқын көрініс табады.
Құқық қолдану процесінің сатылары.
* Істің мән-жайларын анықтау;
* Құқықтық норманы таңдау және істі құқықтық тұрғыдан саралау;
* Құқықтық норманы тексеру және түсіндіру;
* Істі шешу;
* Бақылау - орындау кезеңі.
Бірінші сатыда іс бойынша объективтік ақиқатты анықтау басты мақсат болып табылады. Бұл үшін бірқатар іс жүргізушілік әрекеттерді жасау қажет(оқиға болған орынды қарау, куәлардан жауап алу,заттай дәледемелерді,іздерді және құжаттарды зерттеу,қажет болған жағдайда сараптама,фотоға түсіруді тағайындау).Қылмысты жасауға түрткі болған себептерді анықтау аса маңызды.Осы мәселеге қатысты Рим заңгерлері келесідей формуланы басшылыққа алуды ұсынған: не-қайда-қашан-кім-қалай және неге.Тергеуші бұл сұрақтардың барлығына жауап берген соң ғана, болған оқиғаның мән-жайын түсіне алады, яғни істің іс жүзіндегі негізін анықтайды.
Ақиқатты іздестіру - аса күрделі міндет. Әсіресе, кәсіби қылмыскелер дайындап,жасаған күрделі қылмыстар (мысалы, тасырыспен кісі өлтіру,сыбайлас жемқорлық,тонау,қарақышылық,ұрлық тураы істер) бойынша ақиқатты іздестіру қиынға соғады.Бұл ретте ақиқат абсолютті болуы керек және оған ұмтылуы қажет.
Қазіргі заманғы заң ғылымы А.Я.Вышиныскийдың тергеу және сот ақиқатының салыстырмалы сипаты туралы тұжырымдамасын мойындамайды.Ол кезеңде,яғни, сталиндік қуғын-сүргін заманында салыстырмалы көзқарасы түсінілді.Яғни, абсолюттік ақиқатқа қол жеткізу мүмкін болмағандықтан,салыстырмалы ақиқатқа көнуге тура келеді деп саналады.
Мұндай тұжырымдаманың тәжірибедегі салдары қандай болғаны белгілі.Версиялар көп болуы мүмкін,ал ақиқат жалғыз және ол қандай жолмен болмасын анықталуы тиіс.Бұлай болмаған жағдайда істі аяқталған деп санауға болмайды.Ал ақиқатқа жетудің күрделіліг - басқа мәселе (жағдайдың шиеленісуі,дәлелдемелердің жеткіліксіздігі және тағы басқа).Осы себептерге байланысы белгілі бір істер бойынша ақиқатқа қол жеткізу мүмкін болмай жатады,алайда мұндай жағдайда істі тергеліп бітті деп санауға және оны сотқа жіберуге болмайды.Бұл жағдайда абсолютті объективтік ақиқат ретінде тергеу немесе сот тұжырымдарының іс жүзіндегі,шынайы мән- жайларға, шын мәнінде болған оқиғаға толық сәйкестігі түсініледі.
Екінші сатыда - норманы таңдау кезінде - жасалған әрекеттер құқықтық тұрғыдан сараланады.Бұл саты құқықтық норманы қолданушы тұлғаның жоғары дайындығы мен кәсібилігін талап етеді.Мысалы,қылмыстың қасақана не абайсызда жасалғанын; егер қасақаналық анықталса,оның тікелей не жанама нысанда болғанын анықтау қажет.Абайсыздықта екі нысанда көрініс табады: немқұрайлылық немесе менмендік.Осыған қарай түрлі нормаларне олардың бөліктері таңдалады.Мұның барлығы нақты бір жағдайды заңның тиісті нормасына жатқызу операциясы болып табылады. Заң барлығына ортақ,ал оқиға жалғыз.(К.Маркс).
Бұл сатыдағы жауапкершілік пен мұқияттылық бірінші сатыдағыдан кем болмайды.Саралау дәл,дұрыс және даусыз болуы тиіс.Мұндай қателіктерге бой алдырмау қажет,себебі олардың барлығы айыпталушының тағдырына әсер етеді(жасалған әрекеттің ауырлығы,түрлі санкциялар, жазалаудың мерзімі,түрі және тағы басқа).Іс жүзінде құқық бұзушылықтың толық құрамы, яғни істің заңды негізі анықталады.Қылмыс құрамы белгілерінің,тіпті біреуінің болмауы қылмыстық қудалауды тоқтатуға әкеп соғады.
Үшінші саты таңдалған норманың заңды күшін, оның уақытта, кеңістікте және тұлғалар шеңбері бойынша әрекет етуін тексеруді,орын алуы мүмкін қарама-қайшылықтар, коллизиялар, оқылықтар және келіспеушіліктерді жоюды көздейді. Бұл норманың күші жойылмағанына немесе қажетті мән-жайлар күшін жоғалтпағанына көз жеткізу керек.Норма түрлі әдістер мен тәсілдердің көмегімен жан-жақты түсіндіріледі(грамматикалық,логикал ық, жүйелік,арнайы-құқықтық және тағы басқа).
Құқық қолдануда кездесуі мүмкін коллизиялар мен оқылықтарға келетін болсақ,ғылым мен тәжірибие оларды жеңудің келесі ережелерін ұстанады:
* Егер бір органның, бірақ түрлі уақытта шығарылған актілері біріне-бірі қарама-қайшы болатын болса,соңғы қабылданған ат қолданылады.Ежелгі Рим заңгерлері айтып кеткендей, кейін қабылданған заң алғашқы заңның күшін жояды;
* Егер қарама-қайшы актілер бір уақытта, бірақ, түрлі органдармен қабылданса,әлдеқайда жоғары заң күшіне ие акт қолданылады,яғни, нормативтік актілердің және жекелеген актілердің иерахиясы ескеріледі(мысалы, заң мен жарлық,жарлық пен үкімет қаулысы);
* Егер жалпы федералдық акт пен федерация субъектісінің актісі біріне-бірі қарама-қайшы болса, жалпы феодалдық акт басым күшке ие болады;
* Егер жалпы федералдық акт пен федерация субъектісінің айрықша құзіреті шегінде қабылдаған актісі біріне-бірі қарама-қайшы болса, федерация субъектісінің актісі басым күшке ие болады (РФ Конститутциясының 76-бабы);
* Егер құқықта олқылық анықталса, онда заң ұқсастығы мен құқық ұқсастығын қолдану туралы мәселе шешіледі.
Төртінші сатыда жоғарыда аталған операциялардың нәтижесінде құқық қолданушы акт шығарылады (мысалы, қылмыстық іс бойынша сот үкімі,азаматтық іс бойынша сот шешімі).
Соңғы саты - бесінші саты қабылданған актіні іс жүзінде орындауымен байланысты.Бұл өте маңызды саты, себебі орындалмаған шешім бүкіл құқық қолдану процесін жоққа шығарады.Мәселен, мүлікті өндірумен байланысты сот шешімдерінің тең жартысы ғана орындалып жатады. Және, тек соңғы уақытта сот орындаушылары институтын енгізуге байланысты жағдай біршама жақсарды.
Жалпы алғанда,құқықтық нормаларды қолдану әділ,заңды, негізді, уақытылы және жария болуы тиіс.Тек осылай болған жағдайда ғана ол тиімді болып, өз мақсаттарына жетіп, қоғам үшін пайда әкеле алады.Ежелгі Рим ойшылы,саяси қайраткері және жазушысы Марк Тулий Цицирон айтып кеткендей, судья - сөйлейтін заң, ал заң - мылқау судья.Сондықтан, заң мен соттың біріне-бірі қарама-қайшы болмай, бірін-бірі толықтырып отырған дұрыс. Сонымен қатар, бұл процесте заңдылық пен мақсаттылықты (саяси, идиологиялық,прагматикалық және тағы басқа) қарама-қайшы қоюға болмайды.Құқықтық нормаларды қолдану актілері:түсінігі, ерекшеліктері және түрлері:
Құқық қолдану актісі - құқықтық актілердің бір түрі.Ол заң ғылымында құзыретті орган немесе лауазымды тұлғаның тиісті құқықтық норманың негізінде нақты бір субъектіге немесе субъектілерге қатысты қандай да бір іс, мәселе бойынша шығарған ресми құжаты ретінде анықталады.
Құқық қолдану актілерінің мақсаты олардың атауынан туындайды - олар құқықтық нормаларды тиісті тұлғаларға қатысты қолдануға арналған.Алайда, құқық қолдану актілері жаңа нормаларды жасамауы және ескі нормаларды өзгертпеуі не толықтырмауы тиіс, бұл құқық қолдану актісінің функциясы емес.
Құқықты қолдану актілеріне тән ерекше белгілер:
1) Олар жеке анықталған сипатқа ие, яғни нақты бір тұлғаларға қатысты болып келеді( мысалы,соттың үкімі, қызметкерді жұмыстан босату туралы бұйрық, азаматты орденмен марапаттау туралы жарлық). Бұл белгісі арқылы олар жалпы халыққа арналған нормативтік актілерден ерекшеленеді;
2) Биліктік сипатқа ие және орындауға міндетті болып табылады,себебі оларды мемлекет немесе оның келісімімен қоғамдық бірлестіктер,жергілікті өзін-өзі басқару органдары және өзге де құрылымдар шығарады; мұндай актілерді орындамаған үшін санкциялар қолланылады:
3) Құқықтық нормадан (жүріс-тұрыстың жалпы ережелерінен) тұрмайды,сондықтан да құқықтың қайнар көзі және нысаны болып табылмайды; олардың мақсаты құқықтық нормаларды жасау емес,қолдану;
4) Норманы қолданатын және нормалар қолданылатын тұлғалалар арасында нақты құқықтық қатынастарды тудыратын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz