Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін - өзі бағалау, тану ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ - ӨМІР ТАЛАБЫ
1.1 Өзін-өзі бағалау мәселесіне жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі бағалау, тану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануын анықтау іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Балалардың өзін-өзі бағалауына, тануына ықпал ететін жаттығулар ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Жолдауында мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде балалардың өзіндік дамуын, тұлғалық қалыптасуына ерекше мән беріп, білім беру жүйесін дамытуда заманауи ақпараттық технологияларды пайдалана отырып оқыту талаптарын қойып отыр. Білім беруді ақпараттық технология жаңалықтарымен толықтырып отыру, елімізде білім беру сапасын арттырудың басты бағыттарының бірі.
Қазіргі кезде балабақшаларда баланың жан-жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеу міндеті тұр. Тәрбиесіз толыққанды тұлға тәрбиелеу мүмкін емес. Сондықтан мұнда бала бейнесі, яғни адам бейнесі маңызды. Біз көбіне баланың шынайы бейнесін емес, өзіміз қалаған бейнені, бала идеалын көреміз. Баланы субъекті ретінде емес, объект ретінде көріп келдік. Тек соңғы жылдары ғана оған субъект ретінде мән берілуде және оның өзегі болып табылатын басты қасиеттері мен сапаларды айқындуға ұмтылыстар жасалып келеді.
Өсер елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ. Ендеше, ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы, қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де айқын. Ал, баланы дамыту - ұзақ жылдарға созылатын, инемен құдық қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, осы орайда, баланың өзін-өзі бағалауын, тануын қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуына, танымдық әрекетін дамыту жолдарын негіздеуге дұрыс көңіл аудара білу, оны ұйымдастыру зор мәнге ие болады. Балалардың танымдық дамуының оқыту жүйесіндегі ең басты және анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың танымдық әрекетінің дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді. Мұнда ұйымдастырылатын іс-әрекеттерді дұрыс жоспарлау, әдіс-тәсілдерін түрлендіріп отыру ерекше мәнге ие.
Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, А.И.Липкина, И.И.Чеснакова т.б.).
Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар (Коссов Б.Б, Сафин З.В, Спичак С.Ф. т.б.).
Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінді.
Көптеген зерттеулерде (А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Н.Авдеева) оқыту мазмұнына арнайы құралдарды енгізу танымдық әрекет дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп есептелген сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер алынды.
Ғалымдар қазіргі ақпараттың қарқынды көтерілуі жағдайында өзіндік танымды қалыптастырудың ерекше мәнге ие екендігін көрсетеді. Бұл білімнің белгілі бір бөлігін меңгеру ғана емес, солардың ішінен ең маңыздысын таңдау, оларды әртүрлі мәселелерді шешуде қолдана және материалды логикалық өңдей білу, белгілі бір мәндік байланыстар мен қатынастарды орнатудың маңызды екендігін аңғартады. Өзіндік танымды қалыптастыру жайында көптеген психологтар: А.И.Божович, В.С.Мухина, А.А.Люблинская, Н.Н.Поддъяков, Ж.Пиаже, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, М.И.Буянов дәлелдеді.
Бірқатар Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде (Х.Т.Шерезданова, Ғ.Н.Нығметова, Г.К.Қасымова, К.Е.Метербаева, М.П.Оспанбаева) мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы, оларды мектепалды даярлауда тұлғаның өзін қалыптастыруына мән берілген.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі балалардың өзін өзі бағалау, тану ерекшеліктерімен танысу.
Зерттеу міндеттері: Балалардың өзін өзі тану ерекшеліктері мен бағалау ерекшеліктері туралы түсінік беру және өзін өзі бағалау әдістерімен таныстыру, психологиялық тренингтер пайдаланудың ерекшеліктері туралы түсінік беру.
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: оқу іс-әрекетіндегі өзін өзі тану, бағалау диагностикасы.
Зерттеу міндеттері:
- өзін-өзі бағалау, тану мәселелерінің психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін саралау;
- балалардың өзін-өзі бағалауын, тануын қалыптастыруда ойын әрекетінің алатын орнын анықтау;
- өзін-өзі тәрбиелеу мен өзіндік баға маңыздылығының қалыптасу мүмкіндіктерін негіздеу;
- психологиялық зерттеу нәтижелерін өңдеу және қорытынды жасау.
Зерттеу әдістері - ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау, әңгімелесу, бақылау, эксперимент, ойын-жаттығулар, Өзін - өзі тану оқу іс - әрекеті, танымдық тапсырмалар.
ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ - ӨМІР ТАЛАБЫ
Өзін-өзі бағалау мәселесіне жалпы түсінік
Адамдардың өзін - өзі тәрбиелеу, бағалау дегеніміз - жүйелі түрде белгілі бір мақсат қойып, оған жету жолында өзінің қабілетін дамыта отырып, кездескен қиыншылықтарды жеңе білу. Әр адам - жеке тұлға. Мектепке дейінгі алған тәрбие мен білімге толықтырулар еңгізіп, болашаққа кім және қандай болатындарыңды білулері керек.
Адам өзін-өзі тәрбиелейді, алдына мақсат қоя біледі, сол мақсатқа жету үшін адами құндылықтарды бағалай отырып, өз өмірім өзіме құнды деген қағиданы басты назарда ұстау қажет. Адам ен бастысы жоғары адамгершілікте болса ғана көп нәрсеге қол жеткізе алады.
Жеке тұлға қалыптасуының маңызды факторы өзін - өзі бағалау болып табылады. Балалар өзін - өзі бағалауды қалыптастыру мәселесі - оның тұлғасының дамуын анықтайтын маңызды мәселе. Міне, сондықтан да балалардың өзін - өзі бағалау ерекшеліктері мәселесі психологтардың назарына алынып, бүгінгі күн талабына сай мәселелердің бірі болып отырады.
Өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер кеңестік кезең зерттеушілері - Л. С. Выготскийдің, С. Л. Рубинштейннің, В. В. Давыдовтың, Л. И. Божович, Э. Эриксонның, М. С. Тайчиновтың т.б., сондай - ақ шетел зерттеушілері - Р. Бернс, Куперслиздің, Скоттың зерттеген еңбектерінде жан - жақты қарастырылған.
Адамзат тарихында ұлы адамдарға өмірлік бағдарламасын нақты орындауға көмектескен өзін-өзі түзету мысалдары өте көп кездеседі. Өзін-өзі түзету өзін-өзі жетілдірудің тиімді тәсілдерінің бірі. Л.Н.Толстой Өзін жетілдіруге деген ұмтылыстан басқа еш нәрсе адамның өз игілігі мен басқа адамдардың игілігіне септігін тигізе алмайды- деп бекер айтпаған.
Тәрбиенің демократиялық жүйесі баланың, басқа адамдар ықпалына бағынышты болмай, керісінше өзінің қабілеттері мен күштерін бағалап, өз дамуын өздігінше анықтауға үйрететін бірден-бір жүйе болып саналады. Тәрбиенің осындай нәтижесі тек қана педагог пен өсіп келе жатқан баланың тығыз ынтымақтастығы негізінде ғана мүмкін болады.
Тәрбие әдістерінің ықпалын, оның сапасын және нәтижесін анықтау және талдау үшін мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, адамның өзін-өзі бақылауы және өзіне-өзі баға беру әдістері қолданады.
Өзін-өзі байқау және бақылау әдістері тобындағы әдістің бірі -тәрбиелейтін жағдаят туғызу әдісі. Тұтас педагогикалық процесте жеке адам ең алдымен әр түрлі әрекеттер барысында қалыптасып дамиды. Сондықтан баланың өмірін, қоршаған ортаға деген қарым-қатынасын ұйымдастыру ісі белгілі міндетті шешуге барынша жауап беретіндей ұйымдастырылуы керек.
Балаға өмірде әр түрлі жағдаяттарды шешуге тура келеді. Зерттеулер бұл жағдайда баланың дайындығы жеткіліксіз екендігін дәлелдеді. Автобуста отырғанда жаныңа келген қарт кісіге орын бересің бе? Ескертуді естімеген боласың ба? - деген мұғалімнің сұрағына бала өзінің көзқарасына, мінез-құлқына сүйеніп жауап беруі жаңа талаптарға сай іс-әрекеттері мен қарым-қатынасын өзгертеді.
Тәрбие жұмысының нәтижелерін балалардың мінез-құлқы мен іс-әрекетін, өзін-өзі тәрбиелеуін педагогикалық бақылау жүргізу арқылы білуге болады. Педагогикалық бақылау әдісі тәрбиелілікті анықтауға арналған. Ауызша және жазбаша сауалнама, тестілер, тәрбиелік мақсат көзделген шығармалар, балаларды өзін-өзі сендіруге үйрету, балалардың барлық іс-әрекетіне талдау жасау қорытынды шығару әдістері - баланың өзіндік педагогикалық психологиялық ерекшеліктерін тану-дамыту мақсатында кеңінен қолданылуда.
Тәрбие әдістерін дұрыс таңдау және оларды тиімді пайдалану
Тәрбие жұмысында әдістерді таңдап алу балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, педагогикалық жағдаяттарға тәуелді.
Тәрбие әдістеріне қойылатын педагогикалық-психологиялық талаптар:
балалардың жас және дара ерекшеліктерін зерттеп, оқу-тәрбие процесін бала дамуының заңдылықтарына сүйеніп ұйымдастыру;
тәрбие процесінің үздіксіз, әрі кешенді ерекшелігін ескеру;
педагогтардың жеке басының және еңбек мәдениетінің жоғары дәрежеде болуы;
тәрбие әдістері бір-бірін толықтырады, олардың бірлігі тәрбие жұмысына игі әсер етіп, балалардың білімін, іскерлігі мен дағдысын тереңдетеді, қоғамдық өмірге, еңбекке баулиды, адамгершілік тәжірибесін байытады.
Әдістермен бірге мұғалім тәрбиенің тәсілдерін және құралдарын қолданады.Адамдар арасындағы өзара қатынастар белгілі дәрежеде бағалау сипатына ие болады, мұның педагогикалық қызметтегі орны зор.
Бағалау мен өзін-өзі бағалауды педагогикалық үрдісті зерттеу балаларға тиімді ықпал жасауда, өзара қатынас орнатуда жұмыс туралы болуы қажет. Өзін-өзі бағалау әдісі, егер адам өз әрекеттерін бағаласа, оның нақты тәртібі жөнінде объективті деректер береді. Ол адам бойында сенімділік, өз-өзін бағалау дәрежесін анықтауға мүмкіндік ашады. Бағалауды өз-өзін бағалаумен салыстыру адамдар арасындағы өзара қатынастарды, жанжалдарды айқындауға жол беретін ерекше әдіс ретінде көрініс алады.
Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында елімізде білім беру жүйесін дамыту, оңың алғашқы сатысы мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуге ерекше мән береді.
Өзін-өзі тану - білім беру жүйесіндегі жаңа жоба болғанымен, күнделікті тіршіліктегі Сіз бен біздің қарым-қатынасымыз, рухани адамгершіліктің қайнар көзін іздеу, мінез-құлықты тәрбиелеу, қайырымдылықты, әділдікті, махаббатты, бақытты бағалау секілді құндылықтарды игеру.
Мен кіммін, менің жақсы қасиеттерім, жаман мінездерім қандай? Талабым, талғамым қандай? Адам өзін танып білуге бола ма? Танып білсе, ендігі жерде өзіндегі кемшіліктерді жоюға күші жете ме? - деген өмірлік сабақтардың жауабын іздейтін, қызыққан адамға күрделі көрінетін, қызықпаған жанға өте қарапайым сезілетін қағидаларды танып - білудің баспалдағы.
Алғаш кездері өзін-өзі тану мәселесі Ежелгі Шығыстағы діни концепцияларда пайда болды, онда тек өзін-өзі тану мағынасы мен мазмұны ашып қана қоймай, сонымен қатар өзін-өзі танудың бірден-бір технологиясын өңдеді, оның элементтері қазіргі күнде де психологияда қолданылуда.
Л.И.Божовичөз еңбегінде адамның өзін-өзі тану нәтижесі өзі туралы түсінік жүйесі немесе Мен бейнесін өндіру болып табылады. Өзін-өзі тану негізінде өзі туралы түсінігі пайда болады. Бұл түсінік жақындық принципі бойынша топталады. Мысалы: ақыл-ой құбылыстары, мінез-құлық белгілері, эмоционалды қасиет, қабілет; Аталған құрылым өзінің жиынтығымен Мен бейнесін құрастырады. Мен бейнесі индивидтің өзіне деген қатынасын анықтайды. Психологиялық зерттеулерде Мен бейнесіне бірнеше формальды сипаттамалар беріледі.
Біріншіден, бұл деңгей когнитивті қиындықтар және адамның саналы түрде түсінетін сапаларын сандық және сипаттық өлшенуі; субьект қаншалықты сапалы саналы түрде түсінсе және қаншалықты сапалардың өзі қиынырақ жалпыланса, соншалықты оның өзіндік сана деңгейі жоғарырақ болады.
Екіншіден, нақты құрылым дәрежесі, оның индивид үшін Мен бейнесінің маңыздылығы адамдардың күшімен ажырата алмайды, өзінің Меніне бағытталып және саналы түрде ұғынылады.
Үшіншіден, бұл ішкі тұтастық дәрежесі, Мен бейнесінің бірізділігі. Ол ішкі келісімділікпен ерекшелене алады.
Психологияда өзін-өзі тану мәні толық қарастырылған. Мұндай өзін-өзі тану мағынасының шектері әр алуан.
- тұлғаның психологиялық денсаулығы және психикалық жағдайында өзін-өзі табу.
-өзін-өзі тану ішкі үйлесім және психологиялық кемелденуді табу ретінде.
-өзін-өзі тану - тұлғаның өздігінен даму үшін және өздігінен реттелудің бір ғана жолы. Әдетте, бұлар бір-бірлерімен тығыз байланысты, жекеленіп шығып кетпейді.
А.Н.Леонтьев өзін-өзі тану мәнін адам өзінің өміріндегі мақсатын танудан көреді - деді. Ол өзіндегі тұлға қасиеттерін тануға көңілін аударады, яғни адам өзінің қасиетін қабылдамайтын сфераға ығысады.
Мұндағы міндет: осы жақтарды тану және оларды қабылдау, осыдан барып өздерінің бүтіндік және тұтастық Менін игереді.
Психосинтездің негізін салушы итальян психологы Р. Ассаджоли, өзін-өзі танудың негізгі идеясы ішкі үйлесімге жету, жоғарғы Мені мен бірігуге алып келеді. Ол үшін адам өзінің қандай тұлғалық ерекшеліктерімен өзін теңестіретіндігін түсіну қажет, нәтижесінде дисгармонияны айқындай отыра, олар жалпы жеке тұлғада билік алады. Мысалы: адам өзін Әкесімен теңестіруі мүмкін немесе Бостандықпен, Бақытсыз адаммен, жылпоспен теңестіреді және өзін сол таңдаған рольге сәйкес әрекеттер жасайды.
Гештальт терапияны құрастырушы неміс психологы Ф. Перлздің айтуы бойынша, өзін-өзі тану - адамның тұлғалық кемелденуге жету ретінде көрінеді.
Гуманистік психологияда өзіндік таным мәселесінің ерекше мағынасы көрсетілген. Мұндай өзін-өзі тану тұлғаның өзінше дамуында, өзінше актуализациялануында керекті жағдай ретінде қарастырылады: Гуманистік психологиядағы авторитеттің бірі американ ғалымы К.Роджерстің концепциясы бойынша адамда Нақты Мен және Идеалды Мен бар және әлеуметтік Мен адамға тән емес құрылым.
Тұрмыстық психологияның көзқарасы бойынша өзіндік танымды анықтау ештеңе емес. Егер кез келген адамнан сұраса, тіпті психологияға еш қатысы жоқ адамнан өзін-өзі танудың мәні неде? десек, былай жауап береді: Өзін-өзі тану - өзінің мүмкіншіліктерін толық қолдануға, басқа адамдармен қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Кейбіреулері, тіпті былай жауап береді: Басқа адамдарды басқару үшін, өзімнің мақсатыма жету үшін Мен өзімді танимын.
Қазіргі психологияда көптеген схемалар адамның өзін-өзі тануын құрастыруға және өзін-өзі мінездеп беруі үшін қолданылады.
Тұлғалық мінездемелік ерекшеліктер: өзге адамдарға деген қатынасын көрсетеді (мейірімділік, қарым-қатынасшылдылық, сыпайылық және т.б.); әрекетке, еңбекке (еңбекқорлық, орындаушылық және т.б.); өзіне-өзі (өзін-өзі сыйлау, сенімділік - сенімсіздік ).
Тұлға сферасында мотивациялық-құндылық - өзін-өзі тануда өздігінен талаптануын, мотивін, қызығушылығын, құндылығын таниды, ол қылығын және әрекетін анықтайды.
Тұлға сферасындағы эмоционалды - еріктік өзінің эмоционалды жағдайын, басым сезімдерін, мақсатқа ұмтылысын, тұрақтылығын тану жатады.
Тұлға сферасындағы танымдық - психикалық процестердің іске асуын түсіну және ұғыну: қабылдау, ойлау, қиял, есте сақтау.
Сыртқы бейне сферасы және темперамент ерекшеліктері - өзінің бейнесі, сыртқы түрі, жүріс-тұрысы, өзін ұстай алуы, сөйлей алуы, темпераментті анықтаитын жиынтықтары өзш-өзі талдауға тап болады.
Өзін-өзі тану - өзінің потенциалын және тұлғалық өзекті қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін, мінез-құлық сапаларын, өзінің өзге адамдарға деген қатынасын тануды білдіреді. Екінші бір жағынан, өзін-өзі тану механизмі, құрылымы, мағынасы туралы көп сұрақтар туындайды.
Өзін-өзі тану процесінде біз танығымыз келген және зерттегіміз келген тану сферасын және саласын анықтауымыз керек. Психологияда алғаш өзін-өзі тану сферасын қарастырған Г.Блюм (прогматизмнің негізін қалаушы) Адамның санасында танылатын элементтеріне: тұлғаның денесі, тұлғаның әлеуметтігі және тұлғаның руханилығы.Тұлғаның денесі - бұл адамның денелік құрылысы және оған адамға қатысты және қоршаған ортасын құрайтындар жатады.
Тұлғаның әлеуметтілігі - өзге адамдардың бізді тұлға ретінде қабылдауы. Тұлғаның руханилығы - сананың жеке құбылыстарының толық бірігуі. Барлық осы үш тұлғалық тип иерархиялы түрде құрылған. Жоғарғы деңгей - тұлғаның руханилығы, төменгі деңгейі - денелік. Ал, тұлғаның әлеуметтілігі - ортаңғы деңгейі болып келеді. Сонымен У.Джеймстің айтуынша өзін-өзі тану үш деңгейде өтеді деген.
Өзін-өзі танудағы кең мақсаттарға өзінің тұтас тұлғасын тану және өмір мақсаттарын тану жатады. Өзін-өзі тануда Мен концепциясын тек қана саналы деңгейде ғана емес, сонымен қатар санасыз және сана үсті деңгейлерінде өзін тұлға ретінде тануды мақсат етеді. Келесі бір мақсат - өмір мақсаты. Әрқайсысымыз өзімізге мынадай сұрақтар қоямыз: Мен өмірде неге жеткім келеді? Мамандықтың қандай түрін таңдауым керек? т.б. Өмір мақсатын танудың өзі өмірдің өзіне тұрақтылықты, мәнділікті береді.
Өзіндік танымның тар мақсатына Мен бейнесінің нақты сипаты кіреді, қазіргі уақытта ол біз үшін өзекті болып келеді. Олар әртүрлі координата жүйелерінде қарастырылады. Мысалы: біз ақыл-ой мүмкіншіліктерін немесе мінез-құлық ерекшеліктерін, зейіннің қасиеттерін танимыз. Егер де біз адаммен танысып жақындасқымыз келсе, онда өзіміздің коммуникативті қасиетімізді, ұнай білу, жақсы дос болу қабілетімізді тану маңызды.
Өзін-өзі тану - үнемі адамның өзін-өзі тексеру және өзін-өзі реттеудің дамуының негізі болып келеді. Өзін-өзі тексеру танымда және қарым-қатынаста әрекет субъекті ретінде адамның ерекше психологиялық механизмі болып табылады. Өзін-өзі тану өзіне деген қатынасты бағалаудың жүзеге асуы, өзін-өзі бағалау ретінде жүреді. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі бағалаудың айырмашылығы, когнитивті - танымдық және бағалау - құндылық және өзіндік сана компоненттерімен сәйкес келмеуімен түсіндіріледі. Өзін-өзі тану өзін-өзі бағалауды жүйелей алады, бірақ та ол таза бағаланбайтын белгілеу болып табылады.
Сонымен, өзін-өзі тану - өзінде қандайда бір тұлғалық және қылықтық мінездемелерді анықтап, оларды белгілеу, әр жақты талдау, бағалау және қабылдау процесі. Өзін-өзі танудың жалпы заңдылығы қандай? Өзін-өзі танудың жалпы заңдылықтарына келесілер кіреді: саналы түрдегі, санасыз түрдегі деңгейлері. Көп жағдайларда өзін-өзі тану процесі үздіксіз сипатқа ие және біршама уақытқа дейін санасыз түрде жүреді. Адам жай өмір сүреді, оқиды, еңбек етеді, қарым-қатынасқа түседі, ылғи өзімен-өзі сөйлейді. Өмір сүру кезінде өзге біреулер және өзіміз туралы мағлұматтар жиналады. Сапаға айналу заңы күшіне енген де бір сәтте ұғынылады және санаға бекітіледі, бірақ та ұғынылмауы да әбден мүмкін.
Өзіндік таным саналы түрде мақсатқа бағытталған процесс ретінде сипатталады, яғни адам нақты бір мақсатты алдына қояды. Өзінде қандай да бір қабілетті, икемділікті арнайы әдісті қолдану арқылы өзін бағалайды. Міне, осы жерде саналы әрекетке айналады және оның заңдылықтарына бағынады. Егер адам өзін-өзі тануын әрекетке жиі айналдырып отырса, онда өзін-өзі терең және тез танитын болады.
Өзін-өзі тану өзінің дамуында 2 кезеңнен өтеді. Бірінші кезеңде өзін-өзі тану Мен - Өзгелер жүйесінде жүзеге асады. Бір жағынан, ерте балалық шақтан бастап адам тұлғааралық қатынастар арасында болады, өзге адамдар оны бағалайды және соған байланысты ерікті немесе еріксіз түрде сол бағалауды нұсқау етіп қолданады. Екінші жағынан, бала өзі басқаларды бағалай отырып тәжірибе жинайды, алғаш кездері ересектердің бағасын қайталайды, ал кейіннен өзі жекеше тұжырымдай бастайды. Сол арқылы ол өзін басқалармен салыстырады, өзара бағалау жүйесі арқылы біртіндеп жеке Менін ұғынады, балада өзі туралы алғашқы түсінік қалыптасады. Өзін-өзі тану балада сыртқы әлемнен өзін ажырата тануынан басталады.
Ғалымдардың ойлауы бойынша, 3-8 айлық сәбилерде ажырата алу басталады - дейді. 2 жасқа дейін балалар өзге біреулерді жақсы танитын болса, өздерін суреттен, бейне кадрлардан не болмаса айнадан танымайды. Айнада бейнеленген өзінің бейнесін көрген балада таң қалу және қуаныш сезімдерін тудырады. Шамамен 2-3 жаста бала заттармен әртүрлі әрекеттерді белсенді орындайды. Ересектердің қатысуынсыз орындағанымен ересек қоршаған сыртқы әлемнің кілті болып табылады. Бала - кішкентай әлем, ал әлем болса үлкен. Міне, осы кезден бастап бала әлемге енеді. Ата-ана жол көрсеткіш ретінде болып келеді. Олар әлемнің бейнесін, өзін және ортаны түсіну, өзара қатынас ережелерін қалыптастырады. Бала аса белсенді болған кезде Мен өзім деген фразаны айта бастайды, ол - өзін-өзі тану этапына өтті деген сөз.
Екінші кезеңінде Мен -Мен жүйесінде өзін-өзі таниды, әр уақытта әртүрлі жағдайда қалыптасқан өзі туралы мағлұматтың дайындығын пайдаланады. Мұнда өзінің әрекетін, оның нәтижелігін, адамдармен өзара әрекет ерекшеліктерін, өзінің тұлғалық қасиеттерін және қылық мінездемесін талдайды. Яғни, өзін-өзі жеке процесс ретінде санап, өзінде танылып жатқанын қабылдауға, бағалауға, талдауға, белгілеуге, табуға бейім.
Өзін-өзі танудың интенсивтілігі, тереңдігі, дәлелділігі тұлғаның қалыптасқан қасиеттеріне байланысты, әсіресе тұлғаның бағытын анықтайтын сипатқа байланысты.
Тұлғаның өзін- өзі таныту теориясының негізін салушы А.Маслоудың анықтамасы бойынша, Өзін - өзі таныту - бұл адамның өзінің барлық тұлғалық мүмкіндіктері мен шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға үздіксіз ұмтылысы.
Өзін - өзі танытудың психологиялық механизмі - ол тұлдғаның құндылық - мағыналық өзіндік реттелуі, өзінің барлық жеке - дара, типтік қасиеттерін, эмоционалдық - еріктік, мотивациялық, танымдық аумақтарын жетілдіруі. Сонымен қатар, білімгерлердің белсенділігінің негізгі ынталандырушы және адамзат жағы ретінде біз адамның өзі үшін, өз халқы, қоғам және адамзат үшін өмірлік жауапкершілігінде көрінетін мәдени - адамгершілік қуатты жетілдіруді қарастырамыз.
Біздің оймызша, өзіндік тану, өзіндік сана, рефлексия және әлеуметтік талаптарды есепке алу арқылы өзін - өзі дамыту балалардың өзін - өзі тануының алғы шарты болып табылады. Тұлғаның өзін - өзі танытуының негізгі құрамдас бөліктерін эксперименттік түрде анықтау мақсатымен біз оның негізгі аумағын және олардың параметрлерін бөліп қарастырамыз:
1) тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез - құлықтың және іс - әрекеттің мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер;
2) белсенділік аумағы: интерналдылық, инициатитілік, өзіне - өзі сенімділік, өзін - өзі таныту;
3) тұлғаның құндылықтың - мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің мағынасы мен мақсаттары;
4) тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы - этникалық жаңсақ нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Балалардың өзін-өзі танытатын негізгі қасиеттерінің бірі - белсенділік. Оны біз А.А.Бодалевтың көзқарасы бойынша қарастырамыз. Оның пікірі бойынша, белсенділік - бұл тұлғаның қажеттіліктерді, қабілеттерді, өмірге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интеграциялау негізінде тұлғаға ғана тән, өмірді ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу тәсілі.
С.М.Жақыпов жеке мағыналық құрылымдарды емес, ал тұлғаның танымдық іс - әрекетінде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін қарастырды. Ғалым мотивацияның іс - әрекетке байланыстылығын іс - әрекеттегі мотивтердің, мағына және мақсаттың пайда болуымен түсіндіреді.
Балалардың тұлғалық мағыналық деңгейлерінің иерархиялық түзу моделін біз Б.С.Братусьта кездестіреміз. Ол тұлғаның мағыналық аумағында бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар деңгейлерді бөліп қарастырды. Төменгі, нөлдік деңгей - прагматикалық жәйттық мағыналар.Бірінші деңгей - өз қамын, пайдасын, беделділігін ойлаумен анықталатын, эгоцентрлік деңгей. Екінші деңгей - топқа бағытталған деңгей, онда ақиқатқа мағыналық қатынас референтті кіші топпен, адамның жақын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей - проәлеуметтік деңгей, ол қоғамдық және жалпыадамзаттық, яғни адамгершіліктік бағдарлардан тұрады.
Біз бұл жерде А.В.Петровскийдің дамудағы тұлға теориясында сипатталған тұлғаның әлеуметтік ортада дамып қалыптасуының үш фазалы даму идеясына сүйенеміз. Сондай - ақ тұлғаның этномәдени ортада өзін - өзі таныту сәттілігінің негізгі индикаторы ретінде С.М.Жақыповтың идеясы негізінде этникалық жаңсақ нанымдарды қарастырамыз.
Қорыта айтқанда, мектепке дейінгі баланың өзін - өзі танытуы жекедаралық та, әлеуметтік те факторламен анықталады. Бір жағынан, олар тұлғаның әлеуметтенуі барысында жекедаралық қасиеттерімен байланысты болады. Осыдан, әрбір адам өзінің қайталанбас ерекшілігінде, жеке дара тәсілінде өзін - өзі жүзеге асырып, өзін - өзі танытады. Екінші жағынан, бала өзінің микро және макро ортасына тәуелді өзін - өзі танытады. Отандық психологтар, өзін-өзі жүзеге асыруды индивидтің өзімен саналы және арнайы түрде ұйымдастырылатын, адамгершіліктік түрде реттелетін өзінің әлеуметтік - психологиялық қасиеттері мен күйлерін түрлендіруі (жетілдіруі, дамытуы) ретінде анықтайды.
Сонымен, бала тұлғасының қалыптасуы оның өзін - өзі танытуына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін - өзі жетілдіруге елеулі ықпал етеді.
1.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі бағалау, тану ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануы, бағалауы өзіндік даму жағдайымен, өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі американдық ғалым К.Роджерс адам құрамын реалды Мен және идеалды Мен деп бөліп көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны қосымша етіп алады.
Реалды Мен - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы сол сияқты елестету жүйесі.
Идеалды Мен - адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен өзiнiң тәжiрибесi.
Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы, көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты).
Реалды мен және идеалды мен өзара сәйкес келмеуi мазасыздықты, әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi психологиялық мәселелер туындайды.
Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi бағалау - өзiндiк тәжiрибенi меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық өсу қабiлетiн, өзiн-өзi жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне алуы. Өзiн-өзi танудың мәнi позитивтi және негативтi болып екiге бөлiнедi.
Психологияда өзін-өзі бағалау саласын алғаш атап көрсеткен американдық психолог У. Джеймс. Сыртқы дүние арқылы өзiн-өзi тану - қарым-қатынаста, iс-әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкiншiлiгiн және қабiлеттiлiгiн көрсете алу. Iшкi дүние арқылы өзiн-өзi тану - уайымдау, сезiм, арман, ой, қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi сыртқа шығарып, тану үшiн қызықты жұмыспен шұғылдану абзал.
Өзiн-өзi тану аймағы мен саласы жайлы кең түрде Д. Лафта және Г. Интрома Джогари терезесiн көрсеттi.
Кесте 1. Джогари терезесi
Мен өзім жайлы жақсы білетінім
Өзім жайлы білмейтінім
Мен жайлы өзге адамдардың білуі
Арена - мен өзiм жайлы бiлетiнiм және мен туралы қоршаған ортадағы адамдардың бiлуi.
Соқыр дақ - мен жайлы басқа адамдардың бiлуi, бiрақ мен өзiм бiлмеуiм.
Мен жайлы өзге адамдардың білмеуі
Жасырын аймақ - мен өзiм жайлы бiлуiм, бiрақ өзге адамдар мұны байқамайды.
Белгiсiз - мен өзiм жайлы және өзге адамдарда мен туралы бiлмеуi.
Сонымен, өзiн-өзi тану пәнiнiң қорытындысы Арена терезесiн жоғары деңгейге көтеру, кеңейту, ал соқыр дақ аймағын тарылту, жасырын аймағын нақтылау, яғни ненi өзге адамдардан жасыру, ненi ашық көрсету мен мақсатқа жету үшiн ненi қолданған пайдалы және оны жетiлдiру. Осындай модельдi қолданса тұлға өзiндік бақылау жасай отыра, өзге адамдардың тұлға жайлы не ойлайтынын бiле алады.
Өзiндiк сана - Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi (Мен-концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы реттеушi қызмет.
1. Эмоционалды құндылық қатынасы
2. Өзiн-өзi тану
3. Өзiн-өзi реттеу
4. Өзiн-өзi бақылау
5. Өзiн-өзi бағалау
Мен субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз бiрге жүредi.
Өзiн-өзi тану қорытындысында Мен образы тұсiндiрiледi және кейде жаңа Мен образы жинақталынады. Баланың талпынысы Мен образы бiрден пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер Мен образы рационалды түсiнiктi қабылданған мезетте Мен концепциясы жоғары деңгейде болады, ол адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi.
В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану - бұл әрекеттiң дәйектiлiгi мен жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-әрекет сипатын анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi жойылады. Оны санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер құрылымын, оның шекарасын қарастырып бағалауы да Мен концепциясын қабылдамайды. Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр қасиеттi анықтау.
1. Өзiн-өзi танудың түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым өмiр сүредi, оқиды, еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен сөйлеседi. Өмiр барысында көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы, өзі жайлы), бір мезетте санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы, яғни өзіне деген қатынасына бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі байқалады.
2. Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы, талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса, өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.
3. Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi. Тұлға тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн, қасиетiн, өзiнде бiлген жөн.
4. Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай және шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада орны зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi тани алмайды.
Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық мағыналық өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн, эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.
Р.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi танытуының алғы шарттары болып табылады.
Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк. К.А. Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның қажеттiлiктердi, қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi ұйымдастыру, реттеу және өзiндiк реттелу тәсiлi.
Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және қоршаған ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге жетуiмен көрiнiс бередi. Менiң тұтастығына деген қажеттiлiгi Мен образының соңына жету.
Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және Мен тұтастығы, олар өзiн-өзi тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең тұтастығыңды құрай аласың және Мен образына ешқандай қарама-қарсылық тумайды.
Балалардың өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету әрекеттердің ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік талдау, өзін басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін, қылығын, ішкі жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып келеді. Өзін-өзі бақылау - мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін, тұлға қасиеттерін анықтауға мүмкіндігін тудырады.
Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында талдау жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал салыстыру әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы қалыптасады.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану - бұл өзін тану мен тұлғалық, интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-қатынас, өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның маңыздылығы
Жеке тұлға алдымен белгілі қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі, белгілі дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары мінезі, қабілеті бір сыдырғы қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін тізгіндей алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну арқылы өзін - өзі таниды. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай, сондай - ақ өзін де танып білуді талап етеді.
Өзіндік баға тұлғалық білім беру мен оның өзіндік дамуының күрделі негізі. Мұнда адамның басқалардан өзі туралы біледі, өзінің әрекетін белсенділігінің неге бағытталғанын және жеке тұлғалық сапаларын ұғынады. Бірақ, осыған қарамастан тұлғаның дамуында өзіндік бағалау ерекше орын алады.
Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік сөйлеу, өзіндік бағалау, өзіндік ұғыну арқылы өзін - өзі таниды. Адам өзінің сыртқы дүниесін ғана танып қоймай, сондай - ақ сол арқылы әрекет жасауға тырысады. Адам обьективті шындықты бейнелендіре отырып, сол процестерді ғана емес, сонымен бірге сезіне алатын және ойлай білетін тіршілік иесі ретінде өзін - өзі, өзінің мұрат - мүдделерін, адамгершілік бет-бейнелерін де саналы түрде түсінуге шақырады.
Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды факторларының бірі болып табылады. Тұлғаның тұрақты өзін - өзі бағалауы оның дұрыс, үйлесімді қалыптасу негізінде жатыр. Өзін - өзі бағалау адамның мінез - құлқы ғана емес, оның тұлғалық сипатына да әсер етеді. Тұлғаның қалыптасуы тек ол өскен орта ғана емес оқушының өз талаптарына жауап бере алуына да байланысты.
Өзіңді басқалармен салыстыру, теңеу өзіне баға берудің алғы шарты екендігін тұжырымдаған. Адам өз әрекетінде өзін өзгелермен салыстырып, басқалардан байқаған қылықтарды өз бойынан іздеп, кемшілігін түзетуге ұмтылыады. Л.И.Божовичтің өзгені тану өзіңді танудан бұрын қалыптасады және оның негізі мен тіреуі болып табылады.Тұлғаға тән кейбір қасиеттерді қайталап, өзіне алуға тырысады.
Осындай көзқарастардың ішінде Б.Г.Ананьев адамның өзі туралы пікір қалыптасуға ұжымдық өмір, жағдайлар мен әрекеттерге дұрыс баға беру шешімі маңызды орын алатындығын айтқан.
Өзін-өзі бағалауды В.С.Мерлиннің пайымдауынша, өз әрекетіңді бағалауда ұжымның берген бағасы, әлеуметтік бағалау маңызды қызметке ие болатындығын ерекше атаған. Әлеуметтік баға толық және жан - жақты болған сайын, бала оны терең таниды және бұл тұлға қалыптасуына үлкен әсерін береді.
Адамды адамның тану ерекшеліктерін А.А.Бодалев жас және жеке дара ерекшеліктеріне бөле отырып, неғұрлым жасы үлкейген сайын олардың қабілеті, танымы мен сенімі туралы пікірлері өзгере түседі, олардың еңбекке көзқарасын, адамның еркі мен өзіне тән ерекшеліктерді жақсы ажыратады. Адамның өзіндік сипат белгілері - оның еңбектену әрекеті нәтижесінде материалдық игіліктерді өндіретіндегі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы тәжірибе алмасатындығы .
Жеке тұлға обьектіге түрлі мақсатты көздеп қызығады. Өмір сүретін ортасына қоғамдық (экономикалық идеологиялық) тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Бұл жеке тұлға сөзімен "Мен концепциясы" деп атайды. Роджерс көзқарасы бойынша жеке тұлға сыртқы обьектілерді өзінің ішкі әлемінде қабылдайды.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым - қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады. Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді.
Қазіргі кезде психологтар жеке тұлға бірнеше Мен-концепциясын иемденуі мүмкін дейді, олардың біреуі - жақсы, екіншілері - нашар, үшіншілері-жеке тұлғаның қазіргі шағы, төртіншілері - болашақ мүмкін болатын Мен концепциясы. Іс - әрекеттің белсенді болуы жағдайында өзінің әрекетін бағалау психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі - австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің табиғи әрі биологиялық құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм, К.Хорни т.б. көзқарастары адамның дамуындағы өзін өзі бағалауда іс-әрекетке жан - жақты сипаттама жасаған. Өзін - өзі қалыптастыру адамның тұлғасын жан - жақты тәрбиелеу мен дамытуға ықпал етеді. Өзін - өзі қалыптастыру ережесі төмендегі мінез-құлық пен жеке қасиеттерге:
- асқан сабырлылық;
- сөзбен іс - әрекетте жауапкершілік;
- іс - әрекетті жан - жақты ойластыру;
- батылдық;
- санасыз уақыт өткізбеу;
- өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау;
- әуестік пен құмарлыққа емес, қажеттілік және жетістікке ұмтылу;
- күнделікті өз істері туралы есеп беру;
- жалаң сөз емес, іс - әрекет нәтижесін көрсету;
- болғанды, болатынды мақсатсыз мақтанып айтпау.
Өзін-өзі бағалау арқылы іс -әрекетінің нәтижесін қадағалайды. Дағды, ептілік, ниет, әдет адамның өзіндік бағалауының алғы шарттары. Жеке адам санасы мен ақылы арқылы дараланады. Оның дыбысты анық тілі, еңбектену әрекеті қоғамдық жағдайда, бір - бірімен қарым - қатынаста қарастырылады. Іс - әрекеттің жеке тұлға дамуындағы ерекшеліктері әрекетінің нәтижесінен көрінеді. Оқу, еңбек, ойын - адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін өтеудегі негізгі әрекет түрлері. Сол әрекеттердің жас ерекшелігіне сай орындалуы да өзіндік іс -әрекетті бағалаудың нәтижесі. Өзін өзі бағалау арқылы орындалатын әрекеттің мақсаты мен міндетіне байланысты.
Адамының іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру оның өз ісіне қызығу мен жауапкершілік сезімін оятады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады.
Мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы көрсетсе, мектеп оқушысы оқу әрекетінің нәтижесімен бағалаланды. Ал ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Осындай мәселенің байыбын барлап оның тиімді жолын табу әлеуметтік өмірде адамның жеке басының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мақсатсыз ұйымдастырылған іс - әрекет болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал етуі мүмкін. Іс - әрекетті баланың дамуы мен оның қалыптасуына жағымды әсер ететіндей жоспарланады.
Өзін-өзі бағалаудың психологиялық сипаты төмендегі деңгейде болады:
- Өзіндік бағалаудың дамуы - жағдайға байланысты іс - әрекет. Бұл деңгейде адам өзінің қылықтары мен тұлғалық сипаты арасында байланыс тудырмайды. Ол өзіндік менді іс - әрекеттің сыртқы нәтижесіне қарай бағалайды. Осыған байланысты бұл нәтижелер адам мүмкіндіктеріне сәйкес байланысты болуы қажет. Сыртқы жағдайлардың бірден болуы өзіндік бағаны тұрақсыз етеді[28].
- Жағдайға байланысты сапалы бағалау. Бұл деңгейде адам өз қылықтары мен әрекетіне есеп береді. Тұлғаның қадір қасиеті толық көрінеді. Адамның мінез - құлқы мен дара қасиеттері арасында байланыс туындайды. Адам өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін саралап, өзін өзі тәрбиелеудің маңыздылығын байқайды. Өзін өзі бағалаудың тербелісте болуы өзін - өзі дамытуда жағдайға байланысты қарасытрылады.
- Сапалы консервантты деп аталады. Мұнда тұлғаның қылықтары мен қасиеттері арасындағы тура байланыс бұзылады. Тұлғаның қасиеті нақты қылыққа байланысты оның танымына обьективті шындық түрде бейнеленеді. Нақты іс - әрекет тұлғаның қасиетін толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ - ӨМІР ТАЛАБЫ
1.1 Өзін-өзі бағалау мәселесіне жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі бағалау, тану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануын анықтау іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Балалардың өзін-өзі бағалауына, тануына ықпал ететін жаттығулар ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Жолдауында мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде балалардың өзіндік дамуын, тұлғалық қалыптасуына ерекше мән беріп, білім беру жүйесін дамытуда заманауи ақпараттық технологияларды пайдалана отырып оқыту талаптарын қойып отыр. Білім беруді ақпараттық технология жаңалықтарымен толықтырып отыру, елімізде білім беру сапасын арттырудың басты бағыттарының бірі.
Қазіргі кезде балабақшаларда баланың жан-жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеу міндеті тұр. Тәрбиесіз толыққанды тұлға тәрбиелеу мүмкін емес. Сондықтан мұнда бала бейнесі, яғни адам бейнесі маңызды. Біз көбіне баланың шынайы бейнесін емес, өзіміз қалаған бейнені, бала идеалын көреміз. Баланы субъекті ретінде емес, объект ретінде көріп келдік. Тек соңғы жылдары ғана оған субъект ретінде мән берілуде және оның өзегі болып табылатын басты қасиеттері мен сапаларды айқындуға ұмтылыстар жасалып келеді.
Өсер елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ. Ендеше, ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы, қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де айқын. Ал, баланы дамыту - ұзақ жылдарға созылатын, инемен құдық қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, осы орайда, баланың өзін-өзі бағалауын, тануын қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуына, танымдық әрекетін дамыту жолдарын негіздеуге дұрыс көңіл аудара білу, оны ұйымдастыру зор мәнге ие болады. Балалардың танымдық дамуының оқыту жүйесіндегі ең басты және анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың танымдық әрекетінің дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді. Мұнда ұйымдастырылатын іс-әрекеттерді дұрыс жоспарлау, әдіс-тәсілдерін түрлендіріп отыру ерекше мәнге ие.
Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, А.И.Липкина, И.И.Чеснакова т.б.).
Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар (Коссов Б.Б, Сафин З.В, Спичак С.Ф. т.б.).
Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінді.
Көптеген зерттеулерде (А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Н.Авдеева) оқыту мазмұнына арнайы құралдарды енгізу танымдық әрекет дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп есептелген сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер алынды.
Ғалымдар қазіргі ақпараттың қарқынды көтерілуі жағдайында өзіндік танымды қалыптастырудың ерекше мәнге ие екендігін көрсетеді. Бұл білімнің белгілі бір бөлігін меңгеру ғана емес, солардың ішінен ең маңыздысын таңдау, оларды әртүрлі мәселелерді шешуде қолдана және материалды логикалық өңдей білу, белгілі бір мәндік байланыстар мен қатынастарды орнатудың маңызды екендігін аңғартады. Өзіндік танымды қалыптастыру жайында көптеген психологтар: А.И.Божович, В.С.Мухина, А.А.Люблинская, Н.Н.Поддъяков, Ж.Пиаже, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, М.И.Буянов дәлелдеді.
Бірқатар Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде (Х.Т.Шерезданова, Ғ.Н.Нығметова, Г.К.Қасымова, К.Е.Метербаева, М.П.Оспанбаева) мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы, оларды мектепалды даярлауда тұлғаның өзін қалыптастыруына мән берілген.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі балалардың өзін өзі бағалау, тану ерекшеліктерімен танысу.
Зерттеу міндеттері: Балалардың өзін өзі тану ерекшеліктері мен бағалау ерекшеліктері туралы түсінік беру және өзін өзі бағалау әдістерімен таныстыру, психологиялық тренингтер пайдаланудың ерекшеліктері туралы түсінік беру.
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: оқу іс-әрекетіндегі өзін өзі тану, бағалау диагностикасы.
Зерттеу міндеттері:
- өзін-өзі бағалау, тану мәселелерінің психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін саралау;
- балалардың өзін-өзі бағалауын, тануын қалыптастыруда ойын әрекетінің алатын орнын анықтау;
- өзін-өзі тәрбиелеу мен өзіндік баға маңыздылығының қалыптасу мүмкіндіктерін негіздеу;
- психологиялық зерттеу нәтижелерін өңдеу және қорытынды жасау.
Зерттеу әдістері - ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау, әңгімелесу, бақылау, эксперимент, ойын-жаттығулар, Өзін - өзі тану оқу іс - әрекеті, танымдық тапсырмалар.
ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ - ӨМІР ТАЛАБЫ
Өзін-өзі бағалау мәселесіне жалпы түсінік
Адамдардың өзін - өзі тәрбиелеу, бағалау дегеніміз - жүйелі түрде белгілі бір мақсат қойып, оған жету жолында өзінің қабілетін дамыта отырып, кездескен қиыншылықтарды жеңе білу. Әр адам - жеке тұлға. Мектепке дейінгі алған тәрбие мен білімге толықтырулар еңгізіп, болашаққа кім және қандай болатындарыңды білулері керек.
Адам өзін-өзі тәрбиелейді, алдына мақсат қоя біледі, сол мақсатқа жету үшін адами құндылықтарды бағалай отырып, өз өмірім өзіме құнды деген қағиданы басты назарда ұстау қажет. Адам ен бастысы жоғары адамгершілікте болса ғана көп нәрсеге қол жеткізе алады.
Жеке тұлға қалыптасуының маңызды факторы өзін - өзі бағалау болып табылады. Балалар өзін - өзі бағалауды қалыптастыру мәселесі - оның тұлғасының дамуын анықтайтын маңызды мәселе. Міне, сондықтан да балалардың өзін - өзі бағалау ерекшеліктері мәселесі психологтардың назарына алынып, бүгінгі күн талабына сай мәселелердің бірі болып отырады.
Өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер кеңестік кезең зерттеушілері - Л. С. Выготскийдің, С. Л. Рубинштейннің, В. В. Давыдовтың, Л. И. Божович, Э. Эриксонның, М. С. Тайчиновтың т.б., сондай - ақ шетел зерттеушілері - Р. Бернс, Куперслиздің, Скоттың зерттеген еңбектерінде жан - жақты қарастырылған.
Адамзат тарихында ұлы адамдарға өмірлік бағдарламасын нақты орындауға көмектескен өзін-өзі түзету мысалдары өте көп кездеседі. Өзін-өзі түзету өзін-өзі жетілдірудің тиімді тәсілдерінің бірі. Л.Н.Толстой Өзін жетілдіруге деген ұмтылыстан басқа еш нәрсе адамның өз игілігі мен басқа адамдардың игілігіне септігін тигізе алмайды- деп бекер айтпаған.
Тәрбиенің демократиялық жүйесі баланың, басқа адамдар ықпалына бағынышты болмай, керісінше өзінің қабілеттері мен күштерін бағалап, өз дамуын өздігінше анықтауға үйрететін бірден-бір жүйе болып саналады. Тәрбиенің осындай нәтижесі тек қана педагог пен өсіп келе жатқан баланың тығыз ынтымақтастығы негізінде ғана мүмкін болады.
Тәрбие әдістерінің ықпалын, оның сапасын және нәтижесін анықтау және талдау үшін мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, адамның өзін-өзі бақылауы және өзіне-өзі баға беру әдістері қолданады.
Өзін-өзі байқау және бақылау әдістері тобындағы әдістің бірі -тәрбиелейтін жағдаят туғызу әдісі. Тұтас педагогикалық процесте жеке адам ең алдымен әр түрлі әрекеттер барысында қалыптасып дамиды. Сондықтан баланың өмірін, қоршаған ортаға деген қарым-қатынасын ұйымдастыру ісі белгілі міндетті шешуге барынша жауап беретіндей ұйымдастырылуы керек.
Балаға өмірде әр түрлі жағдаяттарды шешуге тура келеді. Зерттеулер бұл жағдайда баланың дайындығы жеткіліксіз екендігін дәлелдеді. Автобуста отырғанда жаныңа келген қарт кісіге орын бересің бе? Ескертуді естімеген боласың ба? - деген мұғалімнің сұрағына бала өзінің көзқарасына, мінез-құлқына сүйеніп жауап беруі жаңа талаптарға сай іс-әрекеттері мен қарым-қатынасын өзгертеді.
Тәрбие жұмысының нәтижелерін балалардың мінез-құлқы мен іс-әрекетін, өзін-өзі тәрбиелеуін педагогикалық бақылау жүргізу арқылы білуге болады. Педагогикалық бақылау әдісі тәрбиелілікті анықтауға арналған. Ауызша және жазбаша сауалнама, тестілер, тәрбиелік мақсат көзделген шығармалар, балаларды өзін-өзі сендіруге үйрету, балалардың барлық іс-әрекетіне талдау жасау қорытынды шығару әдістері - баланың өзіндік педагогикалық психологиялық ерекшеліктерін тану-дамыту мақсатында кеңінен қолданылуда.
Тәрбие әдістерін дұрыс таңдау және оларды тиімді пайдалану
Тәрбие жұмысында әдістерді таңдап алу балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, педагогикалық жағдаяттарға тәуелді.
Тәрбие әдістеріне қойылатын педагогикалық-психологиялық талаптар:
балалардың жас және дара ерекшеліктерін зерттеп, оқу-тәрбие процесін бала дамуының заңдылықтарына сүйеніп ұйымдастыру;
тәрбие процесінің үздіксіз, әрі кешенді ерекшелігін ескеру;
педагогтардың жеке басының және еңбек мәдениетінің жоғары дәрежеде болуы;
тәрбие әдістері бір-бірін толықтырады, олардың бірлігі тәрбие жұмысына игі әсер етіп, балалардың білімін, іскерлігі мен дағдысын тереңдетеді, қоғамдық өмірге, еңбекке баулиды, адамгершілік тәжірибесін байытады.
Әдістермен бірге мұғалім тәрбиенің тәсілдерін және құралдарын қолданады.Адамдар арасындағы өзара қатынастар белгілі дәрежеде бағалау сипатына ие болады, мұның педагогикалық қызметтегі орны зор.
Бағалау мен өзін-өзі бағалауды педагогикалық үрдісті зерттеу балаларға тиімді ықпал жасауда, өзара қатынас орнатуда жұмыс туралы болуы қажет. Өзін-өзі бағалау әдісі, егер адам өз әрекеттерін бағаласа, оның нақты тәртібі жөнінде объективті деректер береді. Ол адам бойында сенімділік, өз-өзін бағалау дәрежесін анықтауға мүмкіндік ашады. Бағалауды өз-өзін бағалаумен салыстыру адамдар арасындағы өзара қатынастарды, жанжалдарды айқындауға жол беретін ерекше әдіс ретінде көрініс алады.
Өзін-өзі тану ұғымының психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында елімізде білім беру жүйесін дамыту, оңың алғашқы сатысы мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуге ерекше мән береді.
Өзін-өзі тану - білім беру жүйесіндегі жаңа жоба болғанымен, күнделікті тіршіліктегі Сіз бен біздің қарым-қатынасымыз, рухани адамгершіліктің қайнар көзін іздеу, мінез-құлықты тәрбиелеу, қайырымдылықты, әділдікті, махаббатты, бақытты бағалау секілді құндылықтарды игеру.
Мен кіммін, менің жақсы қасиеттерім, жаман мінездерім қандай? Талабым, талғамым қандай? Адам өзін танып білуге бола ма? Танып білсе, ендігі жерде өзіндегі кемшіліктерді жоюға күші жете ме? - деген өмірлік сабақтардың жауабын іздейтін, қызыққан адамға күрделі көрінетін, қызықпаған жанға өте қарапайым сезілетін қағидаларды танып - білудің баспалдағы.
Алғаш кездері өзін-өзі тану мәселесі Ежелгі Шығыстағы діни концепцияларда пайда болды, онда тек өзін-өзі тану мағынасы мен мазмұны ашып қана қоймай, сонымен қатар өзін-өзі танудың бірден-бір технологиясын өңдеді, оның элементтері қазіргі күнде де психологияда қолданылуда.
Л.И.Божовичөз еңбегінде адамның өзін-өзі тану нәтижесі өзі туралы түсінік жүйесі немесе Мен бейнесін өндіру болып табылады. Өзін-өзі тану негізінде өзі туралы түсінігі пайда болады. Бұл түсінік жақындық принципі бойынша топталады. Мысалы: ақыл-ой құбылыстары, мінез-құлық белгілері, эмоционалды қасиет, қабілет; Аталған құрылым өзінің жиынтығымен Мен бейнесін құрастырады. Мен бейнесі индивидтің өзіне деген қатынасын анықтайды. Психологиялық зерттеулерде Мен бейнесіне бірнеше формальды сипаттамалар беріледі.
Біріншіден, бұл деңгей когнитивті қиындықтар және адамның саналы түрде түсінетін сапаларын сандық және сипаттық өлшенуі; субьект қаншалықты сапалы саналы түрде түсінсе және қаншалықты сапалардың өзі қиынырақ жалпыланса, соншалықты оның өзіндік сана деңгейі жоғарырақ болады.
Екіншіден, нақты құрылым дәрежесі, оның индивид үшін Мен бейнесінің маңыздылығы адамдардың күшімен ажырата алмайды, өзінің Меніне бағытталып және саналы түрде ұғынылады.
Үшіншіден, бұл ішкі тұтастық дәрежесі, Мен бейнесінің бірізділігі. Ол ішкі келісімділікпен ерекшелене алады.
Психологияда өзін-өзі тану мәні толық қарастырылған. Мұндай өзін-өзі тану мағынасының шектері әр алуан.
- тұлғаның психологиялық денсаулығы және психикалық жағдайында өзін-өзі табу.
-өзін-өзі тану ішкі үйлесім және психологиялық кемелденуді табу ретінде.
-өзін-өзі тану - тұлғаның өздігінен даму үшін және өздігінен реттелудің бір ғана жолы. Әдетте, бұлар бір-бірлерімен тығыз байланысты, жекеленіп шығып кетпейді.
А.Н.Леонтьев өзін-өзі тану мәнін адам өзінің өміріндегі мақсатын танудан көреді - деді. Ол өзіндегі тұлға қасиеттерін тануға көңілін аударады, яғни адам өзінің қасиетін қабылдамайтын сфераға ығысады.
Мұндағы міндет: осы жақтарды тану және оларды қабылдау, осыдан барып өздерінің бүтіндік және тұтастық Менін игереді.
Психосинтездің негізін салушы итальян психологы Р. Ассаджоли, өзін-өзі танудың негізгі идеясы ішкі үйлесімге жету, жоғарғы Мені мен бірігуге алып келеді. Ол үшін адам өзінің қандай тұлғалық ерекшеліктерімен өзін теңестіретіндігін түсіну қажет, нәтижесінде дисгармонияны айқындай отыра, олар жалпы жеке тұлғада билік алады. Мысалы: адам өзін Әкесімен теңестіруі мүмкін немесе Бостандықпен, Бақытсыз адаммен, жылпоспен теңестіреді және өзін сол таңдаған рольге сәйкес әрекеттер жасайды.
Гештальт терапияны құрастырушы неміс психологы Ф. Перлздің айтуы бойынша, өзін-өзі тану - адамның тұлғалық кемелденуге жету ретінде көрінеді.
Гуманистік психологияда өзіндік таным мәселесінің ерекше мағынасы көрсетілген. Мұндай өзін-өзі тану тұлғаның өзінше дамуында, өзінше актуализациялануында керекті жағдай ретінде қарастырылады: Гуманистік психологиядағы авторитеттің бірі американ ғалымы К.Роджерстің концепциясы бойынша адамда Нақты Мен және Идеалды Мен бар және әлеуметтік Мен адамға тән емес құрылым.
Тұрмыстық психологияның көзқарасы бойынша өзіндік танымды анықтау ештеңе емес. Егер кез келген адамнан сұраса, тіпті психологияға еш қатысы жоқ адамнан өзін-өзі танудың мәні неде? десек, былай жауап береді: Өзін-өзі тану - өзінің мүмкіншіліктерін толық қолдануға, басқа адамдармен қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Кейбіреулері, тіпті былай жауап береді: Басқа адамдарды басқару үшін, өзімнің мақсатыма жету үшін Мен өзімді танимын.
Қазіргі психологияда көптеген схемалар адамның өзін-өзі тануын құрастыруға және өзін-өзі мінездеп беруі үшін қолданылады.
Тұлғалық мінездемелік ерекшеліктер: өзге адамдарға деген қатынасын көрсетеді (мейірімділік, қарым-қатынасшылдылық, сыпайылық және т.б.); әрекетке, еңбекке (еңбекқорлық, орындаушылық және т.б.); өзіне-өзі (өзін-өзі сыйлау, сенімділік - сенімсіздік ).
Тұлға сферасында мотивациялық-құндылық - өзін-өзі тануда өздігінен талаптануын, мотивін, қызығушылығын, құндылығын таниды, ол қылығын және әрекетін анықтайды.
Тұлға сферасындағы эмоционалды - еріктік өзінің эмоционалды жағдайын, басым сезімдерін, мақсатқа ұмтылысын, тұрақтылығын тану жатады.
Тұлға сферасындағы танымдық - психикалық процестердің іске асуын түсіну және ұғыну: қабылдау, ойлау, қиял, есте сақтау.
Сыртқы бейне сферасы және темперамент ерекшеліктері - өзінің бейнесі, сыртқы түрі, жүріс-тұрысы, өзін ұстай алуы, сөйлей алуы, темпераментті анықтаитын жиынтықтары өзш-өзі талдауға тап болады.
Өзін-өзі тану - өзінің потенциалын және тұлғалық өзекті қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін, мінез-құлық сапаларын, өзінің өзге адамдарға деген қатынасын тануды білдіреді. Екінші бір жағынан, өзін-өзі тану механизмі, құрылымы, мағынасы туралы көп сұрақтар туындайды.
Өзін-өзі тану процесінде біз танығымыз келген және зерттегіміз келген тану сферасын және саласын анықтауымыз керек. Психологияда алғаш өзін-өзі тану сферасын қарастырған Г.Блюм (прогматизмнің негізін қалаушы) Адамның санасында танылатын элементтеріне: тұлғаның денесі, тұлғаның әлеуметтігі және тұлғаның руханилығы.Тұлғаның денесі - бұл адамның денелік құрылысы және оған адамға қатысты және қоршаған ортасын құрайтындар жатады.
Тұлғаның әлеуметтілігі - өзге адамдардың бізді тұлға ретінде қабылдауы. Тұлғаның руханилығы - сананың жеке құбылыстарының толық бірігуі. Барлық осы үш тұлғалық тип иерархиялы түрде құрылған. Жоғарғы деңгей - тұлғаның руханилығы, төменгі деңгейі - денелік. Ал, тұлғаның әлеуметтілігі - ортаңғы деңгейі болып келеді. Сонымен У.Джеймстің айтуынша өзін-өзі тану үш деңгейде өтеді деген.
Өзін-өзі танудағы кең мақсаттарға өзінің тұтас тұлғасын тану және өмір мақсаттарын тану жатады. Өзін-өзі тануда Мен концепциясын тек қана саналы деңгейде ғана емес, сонымен қатар санасыз және сана үсті деңгейлерінде өзін тұлға ретінде тануды мақсат етеді. Келесі бір мақсат - өмір мақсаты. Әрқайсысымыз өзімізге мынадай сұрақтар қоямыз: Мен өмірде неге жеткім келеді? Мамандықтың қандай түрін таңдауым керек? т.б. Өмір мақсатын танудың өзі өмірдің өзіне тұрақтылықты, мәнділікті береді.
Өзіндік танымның тар мақсатына Мен бейнесінің нақты сипаты кіреді, қазіргі уақытта ол біз үшін өзекті болып келеді. Олар әртүрлі координата жүйелерінде қарастырылады. Мысалы: біз ақыл-ой мүмкіншіліктерін немесе мінез-құлық ерекшеліктерін, зейіннің қасиеттерін танимыз. Егер де біз адаммен танысып жақындасқымыз келсе, онда өзіміздің коммуникативті қасиетімізді, ұнай білу, жақсы дос болу қабілетімізді тану маңызды.
Өзін-өзі тану - үнемі адамның өзін-өзі тексеру және өзін-өзі реттеудің дамуының негізі болып келеді. Өзін-өзі тексеру танымда және қарым-қатынаста әрекет субъекті ретінде адамның ерекше психологиялық механизмі болып табылады. Өзін-өзі тану өзіне деген қатынасты бағалаудың жүзеге асуы, өзін-өзі бағалау ретінде жүреді. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі бағалаудың айырмашылығы, когнитивті - танымдық және бағалау - құндылық және өзіндік сана компоненттерімен сәйкес келмеуімен түсіндіріледі. Өзін-өзі тану өзін-өзі бағалауды жүйелей алады, бірақ та ол таза бағаланбайтын белгілеу болып табылады.
Сонымен, өзін-өзі тану - өзінде қандайда бір тұлғалық және қылықтық мінездемелерді анықтап, оларды белгілеу, әр жақты талдау, бағалау және қабылдау процесі. Өзін-өзі танудың жалпы заңдылығы қандай? Өзін-өзі танудың жалпы заңдылықтарына келесілер кіреді: саналы түрдегі, санасыз түрдегі деңгейлері. Көп жағдайларда өзін-өзі тану процесі үздіксіз сипатқа ие және біршама уақытқа дейін санасыз түрде жүреді. Адам жай өмір сүреді, оқиды, еңбек етеді, қарым-қатынасқа түседі, ылғи өзімен-өзі сөйлейді. Өмір сүру кезінде өзге біреулер және өзіміз туралы мағлұматтар жиналады. Сапаға айналу заңы күшіне енген де бір сәтте ұғынылады және санаға бекітіледі, бірақ та ұғынылмауы да әбден мүмкін.
Өзіндік таным саналы түрде мақсатқа бағытталған процесс ретінде сипатталады, яғни адам нақты бір мақсатты алдына қояды. Өзінде қандай да бір қабілетті, икемділікті арнайы әдісті қолдану арқылы өзін бағалайды. Міне, осы жерде саналы әрекетке айналады және оның заңдылықтарына бағынады. Егер адам өзін-өзі тануын әрекетке жиі айналдырып отырса, онда өзін-өзі терең және тез танитын болады.
Өзін-өзі тану өзінің дамуында 2 кезеңнен өтеді. Бірінші кезеңде өзін-өзі тану Мен - Өзгелер жүйесінде жүзеге асады. Бір жағынан, ерте балалық шақтан бастап адам тұлғааралық қатынастар арасында болады, өзге адамдар оны бағалайды және соған байланысты ерікті немесе еріксіз түрде сол бағалауды нұсқау етіп қолданады. Екінші жағынан, бала өзі басқаларды бағалай отырып тәжірибе жинайды, алғаш кездері ересектердің бағасын қайталайды, ал кейіннен өзі жекеше тұжырымдай бастайды. Сол арқылы ол өзін басқалармен салыстырады, өзара бағалау жүйесі арқылы біртіндеп жеке Менін ұғынады, балада өзі туралы алғашқы түсінік қалыптасады. Өзін-өзі тану балада сыртқы әлемнен өзін ажырата тануынан басталады.
Ғалымдардың ойлауы бойынша, 3-8 айлық сәбилерде ажырата алу басталады - дейді. 2 жасқа дейін балалар өзге біреулерді жақсы танитын болса, өздерін суреттен, бейне кадрлардан не болмаса айнадан танымайды. Айнада бейнеленген өзінің бейнесін көрген балада таң қалу және қуаныш сезімдерін тудырады. Шамамен 2-3 жаста бала заттармен әртүрлі әрекеттерді белсенді орындайды. Ересектердің қатысуынсыз орындағанымен ересек қоршаған сыртқы әлемнің кілті болып табылады. Бала - кішкентай әлем, ал әлем болса үлкен. Міне, осы кезден бастап бала әлемге енеді. Ата-ана жол көрсеткіш ретінде болып келеді. Олар әлемнің бейнесін, өзін және ортаны түсіну, өзара қатынас ережелерін қалыптастырады. Бала аса белсенді болған кезде Мен өзім деген фразаны айта бастайды, ол - өзін-өзі тану этапына өтті деген сөз.
Екінші кезеңінде Мен -Мен жүйесінде өзін-өзі таниды, әр уақытта әртүрлі жағдайда қалыптасқан өзі туралы мағлұматтың дайындығын пайдаланады. Мұнда өзінің әрекетін, оның нәтижелігін, адамдармен өзара әрекет ерекшеліктерін, өзінің тұлғалық қасиеттерін және қылық мінездемесін талдайды. Яғни, өзін-өзі жеке процесс ретінде санап, өзінде танылып жатқанын қабылдауға, бағалауға, талдауға, белгілеуге, табуға бейім.
Өзін-өзі танудың интенсивтілігі, тереңдігі, дәлелділігі тұлғаның қалыптасқан қасиеттеріне байланысты, әсіресе тұлғаның бағытын анықтайтын сипатқа байланысты.
Тұлғаның өзін- өзі таныту теориясының негізін салушы А.Маслоудың анықтамасы бойынша, Өзін - өзі таныту - бұл адамның өзінің барлық тұлғалық мүмкіндіктері мен шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға үздіксіз ұмтылысы.
Өзін - өзі танытудың психологиялық механизмі - ол тұлдғаның құндылық - мағыналық өзіндік реттелуі, өзінің барлық жеке - дара, типтік қасиеттерін, эмоционалдық - еріктік, мотивациялық, танымдық аумақтарын жетілдіруі. Сонымен қатар, білімгерлердің белсенділігінің негізгі ынталандырушы және адамзат жағы ретінде біз адамның өзі үшін, өз халқы, қоғам және адамзат үшін өмірлік жауапкершілігінде көрінетін мәдени - адамгершілік қуатты жетілдіруді қарастырамыз.
Біздің оймызша, өзіндік тану, өзіндік сана, рефлексия және әлеуметтік талаптарды есепке алу арқылы өзін - өзі дамыту балалардың өзін - өзі тануының алғы шарты болып табылады. Тұлғаның өзін - өзі танытуының негізгі құрамдас бөліктерін эксперименттік түрде анықтау мақсатымен біз оның негізгі аумағын және олардың параметрлерін бөліп қарастырамыз:
1) тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез - құлықтың және іс - әрекеттің мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер;
2) белсенділік аумағы: интерналдылық, инициатитілік, өзіне - өзі сенімділік, өзін - өзі таныту;
3) тұлғаның құндылықтың - мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің мағынасы мен мақсаттары;
4) тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы - этникалық жаңсақ нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Балалардың өзін-өзі танытатын негізгі қасиеттерінің бірі - белсенділік. Оны біз А.А.Бодалевтың көзқарасы бойынша қарастырамыз. Оның пікірі бойынша, белсенділік - бұл тұлғаның қажеттіліктерді, қабілеттерді, өмірге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интеграциялау негізінде тұлғаға ғана тән, өмірді ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу тәсілі.
С.М.Жақыпов жеке мағыналық құрылымдарды емес, ал тұлғаның танымдық іс - әрекетінде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін қарастырды. Ғалым мотивацияның іс - әрекетке байланыстылығын іс - әрекеттегі мотивтердің, мағына және мақсаттың пайда болуымен түсіндіреді.
Балалардың тұлғалық мағыналық деңгейлерінің иерархиялық түзу моделін біз Б.С.Братусьта кездестіреміз. Ол тұлғаның мағыналық аумағында бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар деңгейлерді бөліп қарастырды. Төменгі, нөлдік деңгей - прагматикалық жәйттық мағыналар.Бірінші деңгей - өз қамын, пайдасын, беделділігін ойлаумен анықталатын, эгоцентрлік деңгей. Екінші деңгей - топқа бағытталған деңгей, онда ақиқатқа мағыналық қатынас референтті кіші топпен, адамның жақын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей - проәлеуметтік деңгей, ол қоғамдық және жалпыадамзаттық, яғни адамгершіліктік бағдарлардан тұрады.
Біз бұл жерде А.В.Петровскийдің дамудағы тұлға теориясында сипатталған тұлғаның әлеуметтік ортада дамып қалыптасуының үш фазалы даму идеясына сүйенеміз. Сондай - ақ тұлғаның этномәдени ортада өзін - өзі таныту сәттілігінің негізгі индикаторы ретінде С.М.Жақыповтың идеясы негізінде этникалық жаңсақ нанымдарды қарастырамыз.
Қорыта айтқанда, мектепке дейінгі баланың өзін - өзі танытуы жекедаралық та, әлеуметтік те факторламен анықталады. Бір жағынан, олар тұлғаның әлеуметтенуі барысында жекедаралық қасиеттерімен байланысты болады. Осыдан, әрбір адам өзінің қайталанбас ерекшілігінде, жеке дара тәсілінде өзін - өзі жүзеге асырып, өзін - өзі танытады. Екінші жағынан, бала өзінің микро және макро ортасына тәуелді өзін - өзі танытады. Отандық психологтар, өзін-өзі жүзеге асыруды индивидтің өзімен саналы және арнайы түрде ұйымдастырылатын, адамгершіліктік түрде реттелетін өзінің әлеуметтік - психологиялық қасиеттері мен күйлерін түрлендіруі (жетілдіруі, дамытуы) ретінде анықтайды.
Сонымен, бала тұлғасының қалыптасуы оның өзін - өзі танытуына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін - өзі жетілдіруге елеулі ықпал етеді.
1.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі бағалау, тану ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі тануы, бағалауы өзіндік даму жағдайымен, өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі американдық ғалым К.Роджерс адам құрамын реалды Мен және идеалды Мен деп бөліп көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны қосымша етіп алады.
Реалды Мен - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы сол сияқты елестету жүйесі.
Идеалды Мен - адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен өзiнiң тәжiрибесi.
Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы, көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты).
Реалды мен және идеалды мен өзара сәйкес келмеуi мазасыздықты, әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi психологиялық мәселелер туындайды.
Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi бағалау - өзiндiк тәжiрибенi меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық өсу қабiлетiн, өзiн-өзi жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне алуы. Өзiн-өзi танудың мәнi позитивтi және негативтi болып екiге бөлiнедi.
Психологияда өзін-өзі бағалау саласын алғаш атап көрсеткен американдық психолог У. Джеймс. Сыртқы дүние арқылы өзiн-өзi тану - қарым-қатынаста, iс-әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкiншiлiгiн және қабiлеттiлiгiн көрсете алу. Iшкi дүние арқылы өзiн-өзi тану - уайымдау, сезiм, арман, ой, қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi сыртқа шығарып, тану үшiн қызықты жұмыспен шұғылдану абзал.
Өзiн-өзi тану аймағы мен саласы жайлы кең түрде Д. Лафта және Г. Интрома Джогари терезесiн көрсеттi.
Кесте 1. Джогари терезесi
Мен өзім жайлы жақсы білетінім
Өзім жайлы білмейтінім
Мен жайлы өзге адамдардың білуі
Арена - мен өзiм жайлы бiлетiнiм және мен туралы қоршаған ортадағы адамдардың бiлуi.
Соқыр дақ - мен жайлы басқа адамдардың бiлуi, бiрақ мен өзiм бiлмеуiм.
Мен жайлы өзге адамдардың білмеуі
Жасырын аймақ - мен өзiм жайлы бiлуiм, бiрақ өзге адамдар мұны байқамайды.
Белгiсiз - мен өзiм жайлы және өзге адамдарда мен туралы бiлмеуi.
Сонымен, өзiн-өзi тану пәнiнiң қорытындысы Арена терезесiн жоғары деңгейге көтеру, кеңейту, ал соқыр дақ аймағын тарылту, жасырын аймағын нақтылау, яғни ненi өзге адамдардан жасыру, ненi ашық көрсету мен мақсатқа жету үшiн ненi қолданған пайдалы және оны жетiлдiру. Осындай модельдi қолданса тұлға өзiндік бақылау жасай отыра, өзге адамдардың тұлға жайлы не ойлайтынын бiле алады.
Өзiндiк сана - Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi (Мен-концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы реттеушi қызмет.
1. Эмоционалды құндылық қатынасы
2. Өзiн-өзi тану
3. Өзiн-өзi реттеу
4. Өзiн-өзi бақылау
5. Өзiн-өзi бағалау
Мен субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз бiрге жүредi.
Өзiн-өзi тану қорытындысында Мен образы тұсiндiрiледi және кейде жаңа Мен образы жинақталынады. Баланың талпынысы Мен образы бiрден пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер Мен образы рационалды түсiнiктi қабылданған мезетте Мен концепциясы жоғары деңгейде болады, ол адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi.
В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану - бұл әрекеттiң дәйектiлiгi мен жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-әрекет сипатын анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi жойылады. Оны санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер құрылымын, оның шекарасын қарастырып бағалауы да Мен концепциясын қабылдамайды. Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр қасиеттi анықтау.
1. Өзiн-өзi танудың түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым өмiр сүредi, оқиды, еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен сөйлеседi. Өмiр барысында көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы, өзі жайлы), бір мезетте санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы, яғни өзіне деген қатынасына бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі байқалады.
2. Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы, талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса, өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.
3. Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi. Тұлға тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн, қасиетiн, өзiнде бiлген жөн.
4. Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай және шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада орны зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi тани алмайды.
Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық мағыналық өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн, эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.
Р.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi танытуының алғы шарттары болып табылады.
Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк. К.А. Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның қажеттiлiктердi, қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi ұйымдастыру, реттеу және өзiндiк реттелу тәсiлi.
Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және қоршаған ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге жетуiмен көрiнiс бередi. Менiң тұтастығына деген қажеттiлiгi Мен образының соңына жету.
Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және Мен тұтастығы, олар өзiн-өзi тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең тұтастығыңды құрай аласың және Мен образына ешқандай қарама-қарсылық тумайды.
Балалардың өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету әрекеттердің ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік талдау, өзін басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін, қылығын, ішкі жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып келеді. Өзін-өзі бақылау - мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін, тұлға қасиеттерін анықтауға мүмкіндігін тудырады.
Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында талдау жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал салыстыру әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы қалыптасады.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану - бұл өзін тану мен тұлғалық, интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-қатынас, өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ, ТАНУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Балалардың өзін-өзі тануын қалыптастыруда өзіндік бағаның маңыздылығы
Жеке тұлға алдымен белгілі қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі, белгілі дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары мінезі, қабілеті бір сыдырғы қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін тізгіндей алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну арқылы өзін - өзі таниды. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай, сондай - ақ өзін де танып білуді талап етеді.
Өзіндік баға тұлғалық білім беру мен оның өзіндік дамуының күрделі негізі. Мұнда адамның басқалардан өзі туралы біледі, өзінің әрекетін белсенділігінің неге бағытталғанын және жеке тұлғалық сапаларын ұғынады. Бірақ, осыған қарамастан тұлғаның дамуында өзіндік бағалау ерекше орын алады.
Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік сөйлеу, өзіндік бағалау, өзіндік ұғыну арқылы өзін - өзі таниды. Адам өзінің сыртқы дүниесін ғана танып қоймай, сондай - ақ сол арқылы әрекет жасауға тырысады. Адам обьективті шындықты бейнелендіре отырып, сол процестерді ғана емес, сонымен бірге сезіне алатын және ойлай білетін тіршілік иесі ретінде өзін - өзі, өзінің мұрат - мүдделерін, адамгершілік бет-бейнелерін де саналы түрде түсінуге шақырады.
Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды факторларының бірі болып табылады. Тұлғаның тұрақты өзін - өзі бағалауы оның дұрыс, үйлесімді қалыптасу негізінде жатыр. Өзін - өзі бағалау адамның мінез - құлқы ғана емес, оның тұлғалық сипатына да әсер етеді. Тұлғаның қалыптасуы тек ол өскен орта ғана емес оқушының өз талаптарына жауап бере алуына да байланысты.
Өзіңді басқалармен салыстыру, теңеу өзіне баға берудің алғы шарты екендігін тұжырымдаған. Адам өз әрекетінде өзін өзгелермен салыстырып, басқалардан байқаған қылықтарды өз бойынан іздеп, кемшілігін түзетуге ұмтылыады. Л.И.Божовичтің өзгені тану өзіңді танудан бұрын қалыптасады және оның негізі мен тіреуі болып табылады.Тұлғаға тән кейбір қасиеттерді қайталап, өзіне алуға тырысады.
Осындай көзқарастардың ішінде Б.Г.Ананьев адамның өзі туралы пікір қалыптасуға ұжымдық өмір, жағдайлар мен әрекеттерге дұрыс баға беру шешімі маңызды орын алатындығын айтқан.
Өзін-өзі бағалауды В.С.Мерлиннің пайымдауынша, өз әрекетіңді бағалауда ұжымның берген бағасы, әлеуметтік бағалау маңызды қызметке ие болатындығын ерекше атаған. Әлеуметтік баға толық және жан - жақты болған сайын, бала оны терең таниды және бұл тұлға қалыптасуына үлкен әсерін береді.
Адамды адамның тану ерекшеліктерін А.А.Бодалев жас және жеке дара ерекшеліктеріне бөле отырып, неғұрлым жасы үлкейген сайын олардың қабілеті, танымы мен сенімі туралы пікірлері өзгере түседі, олардың еңбекке көзқарасын, адамның еркі мен өзіне тән ерекшеліктерді жақсы ажыратады. Адамның өзіндік сипат белгілері - оның еңбектену әрекеті нәтижесінде материалдық игіліктерді өндіретіндегі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы тәжірибе алмасатындығы .
Жеке тұлға обьектіге түрлі мақсатты көздеп қызығады. Өмір сүретін ортасына қоғамдық (экономикалық идеологиялық) тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Бұл жеке тұлға сөзімен "Мен концепциясы" деп атайды. Роджерс көзқарасы бойынша жеке тұлға сыртқы обьектілерді өзінің ішкі әлемінде қабылдайды.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым - қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады. Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді.
Қазіргі кезде психологтар жеке тұлға бірнеше Мен-концепциясын иемденуі мүмкін дейді, олардың біреуі - жақсы, екіншілері - нашар, үшіншілері-жеке тұлғаның қазіргі шағы, төртіншілері - болашақ мүмкін болатын Мен концепциясы. Іс - әрекеттің белсенді болуы жағдайында өзінің әрекетін бағалау психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі - австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің табиғи әрі биологиялық құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм, К.Хорни т.б. көзқарастары адамның дамуындағы өзін өзі бағалауда іс-әрекетке жан - жақты сипаттама жасаған. Өзін - өзі қалыптастыру адамның тұлғасын жан - жақты тәрбиелеу мен дамытуға ықпал етеді. Өзін - өзі қалыптастыру ережесі төмендегі мінез-құлық пен жеке қасиеттерге:
- асқан сабырлылық;
- сөзбен іс - әрекетте жауапкершілік;
- іс - әрекетті жан - жақты ойластыру;
- батылдық;
- санасыз уақыт өткізбеу;
- өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау;
- әуестік пен құмарлыққа емес, қажеттілік және жетістікке ұмтылу;
- күнделікті өз істері туралы есеп беру;
- жалаң сөз емес, іс - әрекет нәтижесін көрсету;
- болғанды, болатынды мақсатсыз мақтанып айтпау.
Өзін-өзі бағалау арқылы іс -әрекетінің нәтижесін қадағалайды. Дағды, ептілік, ниет, әдет адамның өзіндік бағалауының алғы шарттары. Жеке адам санасы мен ақылы арқылы дараланады. Оның дыбысты анық тілі, еңбектену әрекеті қоғамдық жағдайда, бір - бірімен қарым - қатынаста қарастырылады. Іс - әрекеттің жеке тұлға дамуындағы ерекшеліктері әрекетінің нәтижесінен көрінеді. Оқу, еңбек, ойын - адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін өтеудегі негізгі әрекет түрлері. Сол әрекеттердің жас ерекшелігіне сай орындалуы да өзіндік іс -әрекетті бағалаудың нәтижесі. Өзін өзі бағалау арқылы орындалатын әрекеттің мақсаты мен міндетіне байланысты.
Адамының іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру оның өз ісіне қызығу мен жауапкершілік сезімін оятады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады.
Мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы көрсетсе, мектеп оқушысы оқу әрекетінің нәтижесімен бағалаланды. Ал ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Осындай мәселенің байыбын барлап оның тиімді жолын табу әлеуметтік өмірде адамның жеке басының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мақсатсыз ұйымдастырылған іс - әрекет болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал етуі мүмкін. Іс - әрекетті баланың дамуы мен оның қалыптасуына жағымды әсер ететіндей жоспарланады.
Өзін-өзі бағалаудың психологиялық сипаты төмендегі деңгейде болады:
- Өзіндік бағалаудың дамуы - жағдайға байланысты іс - әрекет. Бұл деңгейде адам өзінің қылықтары мен тұлғалық сипаты арасында байланыс тудырмайды. Ол өзіндік менді іс - әрекеттің сыртқы нәтижесіне қарай бағалайды. Осыған байланысты бұл нәтижелер адам мүмкіндіктеріне сәйкес байланысты болуы қажет. Сыртқы жағдайлардың бірден болуы өзіндік бағаны тұрақсыз етеді[28].
- Жағдайға байланысты сапалы бағалау. Бұл деңгейде адам өз қылықтары мен әрекетіне есеп береді. Тұлғаның қадір қасиеті толық көрінеді. Адамның мінез - құлқы мен дара қасиеттері арасында байланыс туындайды. Адам өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін саралап, өзін өзі тәрбиелеудің маңыздылығын байқайды. Өзін өзі бағалаудың тербелісте болуы өзін - өзі дамытуда жағдайға байланысты қарасытрылады.
- Сапалы консервантты деп аталады. Мұнда тұлғаның қылықтары мен қасиеттері арасындағы тура байланыс бұзылады. Тұлғаның қасиеті нақты қылыққа байланысты оның танымына обьективті шындық түрде бейнеленеді. Нақты іс - әрекет тұлғаның қасиетін толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz