МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ АСПЕКІЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОҚУ ТАНЫМДЫҚ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясының психологиялық- педагогикалық негізін теориялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Оқу мотивтерінің түрлері және оқу мотивтары және оқу мотивтері және оның негізгі компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Балалардың ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ АСПЕКІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық үдірістерінің даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Мектепке баратын балалардың мотивациялық даярындығын бағалау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..34
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде білім беру саласындағы әлемдік білім кеңістігінен орын алуға және де ұмтылуға байланысты жасалынып жатқан талпыныстар, тәуелсіздік алып, егеменді ел болуымыздың арқасында қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген ертеңгі қоғам иегері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру, отбасының, бала бақшаның, мектептің, барша жұртшылықтың ауқымды міндеті екені айдай анық.
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастары мен бәсекелестіктің
өсуіне байланысты болып жатқан әртүрлі өзгерістер білім беру жүйесіне
қойылатын талаптарды өзгертеді. Біздің мемлекетіміздің дамуының негізгі
бағыттары Қазақстан-2030 стратегиясында сипатталған. Ол стратегияның
жүзеге асуы үшін білімді, шыншыл, ақылды, дені сау, адами қасиеттері жоғары мамандар керек. Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан артықшылығы - халық сапасы, адам ресурстары... Біз өзіміздегі баға жетпес капиталды дамытып және сол дамуға жаңа да, өркениеттік жағдайлар туғызуымыз қажет, -- деп тұжырымдайды.
Қазіргі таңда Білім беру мәселелері жалпы әлемдік қоғамдастықтың өзекті мәселелерінің бірі болуы өркениет дамуының білім беру сапасымен байланысында. Білім беру мемлекеттік бағдарламасында білім беруді жетілдіру мен оқыту процесіне жаңа ақпараттық технологияларын енгізу арқылы сапалы кәсіби мамандарды даярлауды қамтамасыз ету мәселесі қарастырылған.
Баланың мектепке баруын қай кезде болмасын педагогтар және психологтар қауымы бала өмірінің жаңа бастауы ретінде, оның әлеуметтік ортада жаңа орын алуы деп қараған. Баланың оқу әрекетіне дайындығын Л.И.Божович, оның әлеуметті маңызы және әлеуметті бағаланатын қажеттілігінің өсуімен байланыстырады.
Зерттеудің өзектілігі. Мектеп жасындағы балалардың оқу танымдық
мотивациялық сферасын енгізгендегі оқу мотивациясының қалыптасуы мен осыоқу мотивациясын қалыптастырудағы ғылыми негіз арасында қарама-қайшылықтар көрінген. Осыған орай инновациялық оқу жүйесіндегі педагогикалық мамандық кіші мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын анықтау өте өзекті болып табылады.
Біздің қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық реформалануы адам өмірінің барлық сферасында саналылық деңгейін, сонымен қатар адам мәңгілігінің қалыптасуының негізгі бағыты ретінде кәсіби іс-әрекетті де жоғарылатуды көздейді.
Осыған ора й қазіргі қоғамдағы ақпараттандыру мен компьютерлеу, оқу
процесінде техникалық құралдардың дами түсуі және жаңа білім беру
технологияларының енгізілуі оқу процесіне, соның ішінде оқу мотивациясына әсері қаншалықты екені бүгінгі күнде өте маңызды болып отыр. Қазіргі психологиялық әдебиеттер көрсеткендей ең өзекті мәселелердің
бірі мектеп жасындағы балардың оқу танымдық мотивацияның қалыптасу мәселесі болып отыр.
Балаларды мектеп өміріне ойдағыдай бейімдеу үшін қажетті оқу компоненттерін (оқу тапсырмаларын қабылдауы және оқуға ынтасы) қалыптастыру қажет. Балада оқу тапсырмасын орындау ынтасы оқу әрекетінде ғана қалыптасуға мүмкіндігі бар деген тезисті негіз ретінде қолдана отырып оқу әрекетінің қалыптасуы барысында баланың оқуға, үйренуге, жаттығуға ынтасы көтеріліп, мектеп өміріне мейлінше тез бейімделуге қажетті сапа - оқу, үйрену, жаттығу мүмкіндігін барынша қолдану қажеттілігі артады.
Мектепке баратын балалардың оқу процесі жүйелі болуы үшін, баланың оқуға бейімділігі, қабылдайтын білімі, оқу міндетін орындауы, түзету жұмыстары, психологиялық тиімді жолға қойылса, онда білім өзінің мәні мен маңыздылығында көріне алады.Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай жағдай жасау аса маңызды міндет. Демек, қазіргі талап бойынша мектептің бірінші сыныбына келетін балалардың физиологиялық жағынан мықты, адамгершілік, мәдениеттілік, еңбексүйгіштік қасиеттері мол, ерік-жігері күшті, жұмыс қабілеттеріне ие, білімге қызығушылық сипаттары мол болуы қажет. Сондықтан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата-аналардың басты міндеті - баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау.
Мотивация үнемі өзгеріп тұратын латентті-психикалық феномен. Олардың көп түрлі компоненттері оқуға және өлшеуге қиындық келтіреді.
Оқыту процессі екі жақты процесс болғандықтан, тек мұғалім өзінің іс-
әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың танымдық әрекеті мен белсендігін дамытуға ерекше көңіл аударуы тиіс.
Зерттеу объектісі. Мектеп жасындағы балалардың оқу танымдық
мотивациялық сферасы.
Зерттеу пәні: мектеп жасындағы балалардың оқу іс-әрекеті мотивациясы.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасындағы балалардың оқу танымдық
мотивациясын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
мектеп жасындағы балалардың оқу мотвациясының психологиялық-педагогикалық негізін теориялық зерттеу.
шет ел психологиясындағы оқу мотивациясының теориялық негізі.
мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын және
ерекшеліктерін зерттеу.
мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын
экспериментальды зерттеу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОҚУ ТАНЫМДЫҚ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫ
1.1 Мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясының психологиялық- педагогикалық негізін теориялық зерттеу
Оқу мотивациясы оқу іс - әрекетіне, оқудағы іс-әрекетке енетін моти-вациялардың жеке түрі ретінде анықталады. Кез келген басқа үрдіс сияқты оқу мотивациясы да осы әрекетке тән өзгеше факторлар қатарымен анықталады.
Біріншіден, ол білім беру жүйесімен, оқу іс - әрекеті жүзеге асатын білім беру мекемесімен; екіншіден, білім беру үрдісін ұйымдастырумен; үшіншіден, кіші мектеп жасындағы балалардың даму ерекшеліктерімен; төртіншіден, педагогтың субьектілік ерекшеліктерімен, ең алдымен оның балаларға деген ісіне деген қатынастар жүйесімен; бесіншіден, оқу пәнінің өзгешелігімен анықталады.
Баланың алғашқы мектепке бару кезеңінде олардың әлеуметтік жағдайының дамуында үлкен өзгерістер болады. Бала оқушы бола бастаған соң, ол жаңа міндеттер, құқықтар ала бастап, алғаш рет қоғамдық мәнді іс-әрекеттермен айналысады, яғни іс-әрекетті орындау деңгейінен олардың қоршаған орта арасындағы орны мен өзара қатынастары байланысты болады.
Бұл жаңа әлеуметтік жағдай - мектеп жасындағы балалардың тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып - адамның мотивациялық аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің, ұмтылыстарының және
ниеттерінің дамуы саналады. Қажеттіліктер қанағаттанылуы керек, ал бұл
оларды қанағаттандыратын амалдарды іздеуге және табуға бағытталған әдістер мен құралдардың пайда болуын және оларды жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан мотивациялық сфераның дамуына байланысты баланың танымдық қабілеттерінің, оның дағдыларының, қолынан келетін істерінің, әдеттері мен мінезінің дамуы жүзеге асырылады.
Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, онымен қатынас жасай білуі керек Осындай бейімделудің құралы болып - адамның уайымдары саналады. Олар адам
қажеттілігінің қанағаттанылуының деңгейін ерекше әсерлі түрде көрсетеді.
Уайымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарға бейімделуінің бастапкы құралы болып, кейінірек өзіндік мағынаға ие болады және адам қажеттілігін сезіне бастайтын психологиялық шындық түрінде көрінеді. Осылайша адамның психологиялық дамуына шексіз мүмкіндік тудыратын қанықпайтындай көрінетін қажеттіліктер пайда болады.
Тұлғаның қалыптасуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін баланың өмір үрдісінде пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет. Бұл жаңа қажеттіліктер баланың мотивациялық сферасын толықтырады және қиындатады, Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады.
Біріншіден, баланың өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады. Осылайша, мектеп жасындағы балаларда оқушының жаңа жағдайда болуына байланысты жеткіншектерде - құрдастар ұжымындағы орындарына байланысты: жоғары сынып оқушыларында - олардың келешектегі қоғам мүшелері ретіндегі орындарына қажеттіліктерін тұтас жүйесі пайда болады. Қажеттіліктердің пайда болуының мұндай жолы тек балаға ғана тән емес.
Ересек адамның қажеттіліктері де оның өмірінде және өзіндегі өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады, екіншіден, ажеттіліктердің қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруімен байланысты болады. Мұнын нақты мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның ішінде, мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша меңгерілген мінез-құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық сферасында жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа, психологиялық кұрылымдардың пайда болуы - тұлға ретіндегі адам үшін аса маңызды.
Оларға адамды қажетті бағытта іс-әрекет жасауға итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады. Тұлғаны қалыптастыру үрдісінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес, олардың ара- қатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда, мотивациялық аймағының бәрі дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың не іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым болғанына байланысты тұлғаның бағыты әр түрлі сипатта болады.
Өзінің аман- саулығын қамтитын себептердің басым болуы- өзімшілдік бағытты, ал басқа адамдардың көзқарастарымен байланыста болатын себептердің басым болуы -имандылық бағытты сипаттайды. Тұрақты басым әдістер тұлға сипаттамасында жетекші мағынаға ие болады. Мотивациялық аймақтың көбірек жетілген иерархиалық құрылымы белгілі бір рухани ұндылықтарды мінез-құлықтың басым себептері ретінде меңгереді. Осы құндылықтар үшін адам өзінің тікелей сенімдерін жеңеді, бұл оның тұлғасының ерікті мінезін анықтайды. Дұрыс тәрбие үрдісінде меңгерілген құндылықтар адамның басқа қажеттіліктері мен ұмтылыстарын бағындыратын тікелей сенімдердің күшіне ие болады. Мұндай адам өзіне төніп тұрған қауіп туралы ойламай, өзін тәуекелге ұшыратады. Нақ осы жағдайда адамның жоғары дамыған үйлесімді мотивациялық аймағы туралы және оның тұлғасының үйлесімді құрылымы мен жоғары деңгейі туралы айтуға болады.
Л.С.Выготскийдің ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала
санасының жүйелік құрылысы өзгереді. Осы теориялық пайымдауды жалғастыра отырып, біз адам тұлғасы да жоғары интерактивтік деңгейдегі тұрақты салыстырмалы психологиялық жүйе екенін мойындауымыз керек. Және бұл жүйенің де өзіндік даму кисыны мен заңдылықтары бар. Біртұтас қайшылықсыз тұлғаны қалыптастыру тек оның саналы түрде өзін-өзі басқару қабілетімен ғана сипатталмайды. Бұл дамудың аса маңызды қисыны, бірақ жалғыз ғана емес. Сонымен қатар жоғарыда айтылған адамның себептік
жүйелерінің де маңызы зор. Оларда адамның өзімен-өзі күресуінсіз қажетті
мінез-құлықты қамтамасыз ететін мәжбүрлеуші күш болады. Ал бұл үшін тұлғаны қалыптастыру былайша болуы шарт: танымдық және жанға аффективті үрдістер өзара қандай да бір үйлесімді қарым-катынаста болуы қажет. Сонымен, тұлғаның қалыптасуы оның қандай да бір жағының - рационалдық, еріктік немесе эмоционалды - тәуелсіз дамуымен сипатталмайды, - деп есептеуге негіз бар.
Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді. Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді.
Бүгінгі күнде мектептегі оқуға дайындық ұғымы комплексті және баланың барлық өмірінің сферасын қамтиды.Мектепке дейінгі баланың өмірінде әлеуметтік, психологиялық жағынан және физиологиялық жағынан да қиын кезең.Бұл кезеңде мектеп өмірімен танысады, әлеуметтік ортасы өзгеріп және оқушының жаңа әлеуметтік рөлін меңгере бастайды.Белгілі орыс психологтары А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, А.А.Люблинская мектепке даярлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін,әрекеттерді орындау тәсілдерін меңгеруін, ерік қасиеттерінің дамуын, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау дағдыларын, мұғалімді тыңдау, материалды еске сақтау біліктілігін жатқызады.Е.Е.Кравцова мектептегі оқуға психологиялық даярлығы бұл баланың дамуында қарым-қатынас негізгі ролді атқарады деген тұжырымға келді. Ал Л.И.Божович мектепке келетін баланың таным қызығушылықтары дамыған, әлеуметтік ортаға ене алу біліктілігі және оқуға деген ынтасы болу қажет деген пікірге келді.
Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп, оқушының ішкі позициясын қабыл алу, (Л.И.Божович), оның танымдық және адамгершілік күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез - құлық мотивтерінің өзгерісі (В.В.Давыдов), баланың мектепке оқу міндетін сезінуде қамтылған қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф.Добрынин) сияқты аспектілерді бөліп көрсетеді. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше қарастырылады ол адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде бағытталған қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін қамтиды (Л.И.Божович).
Баланың қай мотиві өзіне жетекші мотиві ретінде таңдап
алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.Божович,А.Н.Леонтьев). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды - еріктік сферасына, оның ақыл- ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде көрінетін педагогикалық бағамен анықталады.
Осы жастағы оқушылардың қарым - қатынастарының ерекшеліктерін
сипаттай келе, Л.И.Божович, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин балалардың
құрдастарымен жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі болып табылатындығын көрсетеді. Д.Б.Эльконин, баланың
ересектермен қатынастарының барлық жүйесі жеке қарым-қатынасқа дейін оқу іс- әрекеті арқылы жанамаланады деген қортындыға келеді. Баланың оқу іс - әрекетіне енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана сезіміне әсер ету
мүмкіншілігін ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір - біріне қайшы екі тенденциямен сипатталады.
Бір жағынан ересектердің талаптарына мойынсыну, бағыну міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің жеке басының дербестілігін, ынтасын, құқығын қорғау мақсатында дербестік пен тәуелсіздік сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектерге
қатысты тәртіп сезімі әлі қалыптаса қоймайды. Дамудың осы сатысындағы балалардың сана сезімі жаңадан қалыптаса бастайды. Жеке басының жеткілікті дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас қажеттілігі пайда болады.
Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара қатынастарының негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде. Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды.
Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс - әрекеті болып табылады. Қарым - қатынас көбінде өз - өзін және басқа адамдарды тану қажеттілігін қанағаттандыратын іс - әрекет ретінде қарастырылады(М.И.Лысина). Баланың ересектермен қарым- қатынастарының жүйесі жеке қарым - қатынасының өзі оқу іс - әрекеті арқылы жанамалданады. (Д.Б.Эльконин) Баланың мектептегі өзгерістерден кейін өмірлік тәжірибесі пайда болады, құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда болады (А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев).
Бастауыш мектеп жасында балалардың ересектермен, әсіресе мұғаліммен қарым - қатынастары ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы баланы мектептегі оқуға өтумен байланысты өзінің іс-әрекетіне, ересектермен және құрбылармен жаңа қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар, білімдерді меңгеру дайындығын қамтитын, оқушының әлеуметтік позициясы қалыптасады (Л.И.Божович). Балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы міндеттерді жүзеге асыра алмауымен байланысты қиыншылықтар мен қарама - қайшылықтары пайда болады.
Ересек адам баланы жаңа іс - әрекеттерді орындауға неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы соғұрлым нығая түседі, оқудың қандай да бір жағымды мотивациясы қалыптасады. Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке тұлғасының дамуы көбіне оқу іс - әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен қарым - қатынасында қалыптасатындығы белгілі.
Ересек адам балаларға адамзат мәдениетінің жетістіктерін табыс етеді, адамның психикалық дамуын қамтамасыз етеді (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, М.И.Лысина). Балада қарым - қатынас қажеттілігінің пайда болуы оның онтогенезіндегі дамуының анықтауышы мезеті болып табылады. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым - қатынасы олардың жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып табылады.
Л.С.Славина мен Э.Л.Фрухтың пікірінше балалардың ересектермен қарым - қатынасының жетіспеуі, олардың бір - бірімен қарым - қатынастарының мәнін ұлғайтады. 30 - шы жылдардың өзінде кейбір балалардың теріс мінез - құлықтарының астарында психикалық витаминдердің - әсіресе ересектер тарапынан қарым - қатынастың, мейрімінің, көңілдің жетіспеуі жатыр деген болатын. Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай қойылмасын, махаббаттан мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өткені әлеуметтік дағды тәжірбиесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды (М.И.Лисина, В.С.Мухина, С.Г.Якобсон).
Бастауыш сынып оқушыларының денесінің барлық организмдері мен
тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Олардың психологиясының
нығаюна байланысты 10 - 11 жасқа толғанша жазуға қиналады. Сондықтан
жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе көшіріп жазуға көп
уақыт жіберуге болмайды. 7 - 8 жас арасында бала жылына 2,5 кг
дейін салмақ қосады. Баланың өсуі жылына 5 см өседі, жүрегінің соғуы
84 - 90 дейін болады. Осының өзі баланы едәуір қиналдырады. Бас
миының салмағы 100 - 150 гр өседі. Әсіресе оның маңдай бөлігі едәуір
қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен сөйлеудің орталығы болғандықтан
осының қалыптасуы бала ақыл - ойының кеңінен өріс алуына мүмкіндік
береді.
Оқуды өзінше іс- әрекеттің бір түрі сөз немесе нақты бейне
арқылы белсенділік пен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті білім алумен
шектелмейді, сонымен қатар ептілік пен дағдылану да керек. Бастауыш
сыныптағы оқушылар тапсырманы қалай орындауды тәсілін білмейді. Олар
берілген тапсырманы жаттап алады. Тапсырма балаларға мынадай екі
жолмен беріледі:
- берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді
- тапсырманы жауап іздестіру ретінде балаға берілмейді. Оны орындау үшін үлгі мен мәтіні беріледі. Ал оқу әрекетінің ендігі бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мәліметтердіпайдалана отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Бұл оқу іс -әрекеті деп аталады.
Тапсырманы қалай орындауды және пәндер сабағына тәуелділігі әртүрлі болады. Оқу әрекетін тексеру кезеңі осыған мән берудің үлкен маңызы бар. Күнделікті кейбір балалардың, нашар оқушылардың тапсырманы орындап біттім деген соң соның нәтижесін тексермей сабаққа бірден келуінен оқушының сәтсіздігі кішкентай кезден бастап мән бермеуінен кездеседі. Ал мұнымен күресіп, бала тапсырманы орындаған соң, қаншалықты дұрыс екенін оны тексерсе, соны балаға үйретсе, балалардың бәрі қатесіз оқиды. Себебі балалар тапсырманы қате орындағанын үйінде отырып білсе, уақытын бос өткізбей, сол қатені жоюға әрекет жасаған болар еді.
Бастауыш сынып оқушаларының негізгі таным процестері:
қабылдау, зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, есте сақтау. Мектепке келгеннен
кейін көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай, біз талдауды ең
алдымен қабылдаудан бастаймыз. Жеті жаста баланың қабылдауы едәуір
қалыптасып қалады. Жалпы алғанда, кіші оқушыға не қызықты, не қажетті екеніне мән беріп, қабылдауға икемдеу келеді. Мысалы: балаларға берілген текст әртүрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға кедергі жасайды. Себебі, бала оқудың орнына бояуға қызығып, алаңдайды. Кіші оқушыға
әсіресе кеңістік пен уақытты қабылдау қиынға соғады.
Сабақтың үстінде оқушы бір пәннің қабылдау міндеттерін алып, ал одан кейін оны кең түрде тұжырымдамайды. Егер қабылдау кезінде баланың ойланып, нені негізге алатынын 2 - ші дәрежедегі қасиет екенін ажыратады. Бастауыш сыныптағы оқушының зейіні де қабылдау сияқты ең алдымен терең дамыған. Зейін ерікті, еріксіз болып бөлінеді. Бала не қызық екеніне мән беретініне оның еріксіз зейіні алғашқы кезде ерікті зейінінен басым келеді. Оның еріксіз зейіні әсем бояулармен, сөздермен өзіне тартқыш келетіне байланысты мұғалім мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға тиісті.
Бастауыш сынып оқушыларының зейін көлемі және бір мезгілде бірнеше іске зейін бөле алуының үлкен маңызы бар. Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоционалды жағдайларды, суреттеулерді дәлесте сақтайды. Оқушылар күн режимін, мінез - құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс. Мысалы: бірінші сынып оқушысы текстті бір қарайды, танысқаннан кейін жаттап алдым деп ойлайды. Есте сақтаудың екі формасы бар: ерікті және еріксіз.
Бастауыш сынып кезеңі - мектеп өмірінің басы. Бұл жаста оқуәрекеті бала үшін бастау болып табылады. Мінез - адам өмірін бейнелей отырып, сонымен бірге өмір салтына ықпал жасайды. Табанды, қажырлы қайратты кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, өзінің көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай мінезді адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді. Мінез адамның жеке өзі үшін ғана емес қоғам үшін де қажет.
1.2 Оқу мотивтерінің түрлері және оқу мотивтары және оқу мотивтері және оның негізгі компоненттері
Оқу іс-әрекеті барлық мектеп жасындағылардың басты іс-әркеті болып есептелгендіктен, оларды түрткілендіретін оқу мотивтерін оқып білу осы жастағы балалардың психикалық дамуында маңызды болып табылады. Белгілі бір оқу іс-әрекеті әр түрлі оқушыларға түрліше мағыналы болуы мүмкін. Бұл жалпы айтқанда олардың оқу мотивациясын анықтайды. Әрбір нақтылы жағдайларда оқу мотивтерін және олардың оқушылар үшін мәнді-лігін, білу мұғалімдер үшін шешуші роль атқарады.
Л.И.Божович мотивке мынадай анықтама береді: "Мотив - іс-әрекет не үшін іске асырылынатындығын білдіреді, оның мақсаттан айырмашылығы осы іс- әрекеттің бағытталуында. Яғни, баланың белсенділігін түрткіленді-рудің бәрі мотив болып табылады. Олар: баға, ойыншық, қызығулар, ұнамды болуға ұмтылуы, баланың қабылдаған шешімі және борышын сезінуі тағы басқалар болуы мүмкін. Белгілі бір оқушы әр түрлі оқу пәндерінен түрліше оқиды, яғни үлгірімі әр түрлі болады немесе оның осы пәндерге қызығушылығы бірдей емес. Оқушының белгілі бір мінез-құлқы оқу үстінде әр түрлі мотивтермен түрткіленуі мүмкін, демек оқушыға маңыздылығы түрліше болмақ. Мысалы,оқушы белгілі бір тапсырманы бір тәсілмен шешеді делік,бірақ ол бір жағдайда жақ-сы баға алу үшін және мұғалім мен ата-анасының мақтауына бөлену үшін орындайды,ал 2-ші жағдайда сыныптас құрдастарының арасында беделді болу үшін,3-шіде оны осы пәннің мазмұны қызықтырады,4-ші жағдайда ол осы пәнді оқуда болашақ мамандығына тигізетін әсерін көреді,5-ден бірнеше түрткілерді байланыстыру арқылы әрекет жасайды. Барлық осы жағдайларда әрекет бірдей,ал мотивтер әр түрлі.
Белгілі бір мотив әр жаста оқушы үшін түрліше маңыздылық көрсетуі мүмкін, демек түрткілендіру күші де түрліше.Мысалы,қосымша әдебиет оқу
мативі I сыныпта бала өмірінде маңызды болып табылмайды,ал жоғары клас-
тарда әрі қарай білім алуға дайындығына байланысты оның өмірлік мәні болуы мүмкін.
Оқу мотивациясы, оның басқа түрлері сияқты жүйелі болып табылады. Ол бағыттылығымен, тұрақтылығымен және өзгермелілігімен сипатталады. Мысалы,Л.И. Божович және оның әріптестерінің жұмыстарында кіші мектеп жасындағы балалардың оқу іс-әрекетін зерттеу материалдары негізінде келесі жайт атап көрсетілген: оқу мотивациясы түрткілер бағыныс-тылығымен анықталынады және де олардың ішінде осы әрекет мазмұнымен және оның орындалуымен байланысты ішкі түрткілер немесе балалардың қоғамдық қатынастар жүйесінде белгілі бір орынға ие болуға ұмтылуымен байланысты кең әлеуметтік түрткілер үстем болуы мүмкін. Бұл жерде жас ұлғаюымен бірге өзара әрекеттесуші қажеттіліктер мен түрт-кілердің дамуы, жетекші үстем қажеттіліктер мен олардың иерархиялануының өзгеруі жүреді.
Оқу мотивациясы үнемі өзгеріп отыратын және бір - бірімен жаңа қатынастарға түсуші түрткілер қатарынан қалыптасады. Сондықтан мотивацияның жетілуі бұл жай ғана оқуға деген жағымды қатынастың
өсуі немесе теріс қатынастың тереңдеуі емес, ал оның артында тұрған
мотивациялық аясы құрылымының, оған енетін түрткілердің күрделенуі, олардың арасында жаңа, неғұрлым кемелденген, кейде қарама-қайшы қатынастырдың пайда болуы. Осыған сәйкес оқу іс-әрекетінің мотивациясын талдауда тек үстем түрткіні анықтап қана қоймай, сонымен қатар адамның мотивациялық аясының бүкіл құрылымын есепке алу да қажетті. Осы оқуға қатысты мотивация аясын қарастыра отырып, А.К. Маркова оның құрылысының бағыныстылығын атап өтеді. Сонымен оған оқуға деген қажеттілік, оқу маңызы, оқу түрткісі, мақсат, эмоциялар, қатынас пен қызығу енеді.
Көптеген зерттеулер тәжірибесінде яғни мақсатты, мағынаны және мотивацияны қалыптастыруды зерттегенде оқушылардың тұлғалық дамуы, оның танымдық іс-әрекет даму деңгейімен тікелей байланысты негізгі төрт деңгейдің әлеуметтік - психологиялық ерекшелігі зерттеліп, әрбіреуіне субьектінің бастапқа іс-әрекет формасы сәйкес келеді.
Қазіргі әлеуметтік экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық арқылы ғана жетуге болады. Сондықтан ата-ананың, мұғалімнің алдында жаңа міндет баланың жеке қабілеттілігін, бейімділігін анықтау және оны дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беру. Осы аталған мәселенің өзектілігі соншалық
жеке тұлғалық дарындылығын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру
қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді. Педагогика ғылымының өзекті мәселесі
мен педагогикалық практиканың негізгі міндеті өскелең ұрпақтың жеке басы ретінде қалыптасуының күрделі проблемасы болып табылады. Психология ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда бастауыш мектеп оқушысы жеке тұлғасының қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналды.
Бастауыш мектептегі оқытудың жаңа эксперементтік жүйелері шеңберінде мектеп оқушысы жеке тұлғасының мотивациялық - қажеттілік саласында елеуліөзгерістерді айқындайтын фактілер жинақтала бастады. Сөйтіп оқу және тәрбие арасындағы байланысты айқындайтын педагогикалық тәжірибе де пайда болды. Бұл оқушының жеке тұлғасының дамуының заңдылықтарын зерттеу міндетін толық мөлшерінде қоюға мүмкіндік туғызды. Оқу материалы мазмұнын талдау және жинақтау ұстанымы негізінде бастауыш мектепте оқу қызметін қалыптастыру шеңберінде жүзеге асты. Бұл эксперимент, біріншіден, зерттеудің ұтастығын
талап етті. Сол себептен оқушы тұлғасының дамуын сынып ұжымын және оларды біріктіретін оқу қызметін зерттеу міндеті бірге қамтылды.
Баланың жеке тұлғасы мектепте болған кезең бойы оқу қызметіне кіріскен сәттен аяқталғана дейін зерттелді. Бұл дамудың психологиялық механизмдерін, бір жастан келесіге ауысу кезіндегі өзгерістерді айқындап, баяндауға мүмкіндік берді. Жеке тұлғаның оқудың 2 амалындағы даму нұсқаларын салыстырып, талдау көзделді:
1. білім берудің бұқаралық жүйесінде қалыптасқан және қарапайым дағдылармен ептіліктерді қалыптастыруға бағытталады.
2. оқу пәндерінің мазмұны теориялық ұғымдар жүйесіне негізделеді.
Мектеп оқушылары ұғымдардың пайда болуы оқу үрдісінің орталық буынын құрайтын ортақ ұжымдық жұмыс барысында оқып, үйренеді. Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде бастауыш мектепте бала тұлғасының мотивациялық құрылымында түбегейлі өзгерістер болатыны анықталды. Олар балалардың танымдық мүдделерінің жедел қалыптасуы негізінде оқу қызметі мотивтерінің қайта құрылуынан басталады. Олар бастауыш мектеп жасының аяғына таман жинақталып қалыптасад да, баланың әртүрлі оқу материалына көзқарасы арқылы айқындалывп, қызығуын қанағаттандыратын көздерді өз бетімен іздеуге жетелейді. Яғни, оқу танымдық мотивтер оқуда ғана емес, оқушы тіршілігінің бүкіл жүйесінде жетекші орын алады. Өйкені осы мүдделер ортақ ұжымдық қызмет барысында пайда болады, оларды
бала толық қоғамдық формасы-топтық құндылық бағдары ретінде ұғынады. Дамыта оқыту теориясы шеңберінде әртүрлі мәселелер бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олар-бастауыш сыныптарда дамыта оқытуды теориялық және әдістемелік қамтамасыз ету, оқу барысында жеке тұлғаның дамуы, оқу барысындағы қатынас түрлері, оқу қызметінің қалыптасу деңгейіне баға беру.
Мектеп жасындағы балаларды оқытуда - баланың бастапқы тұлғалық
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту болып отыр. Өсіп дамып бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы бір көп сырлы қасиеттердің жағымды, жағымсыз жақтарымен елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады. Бала мінезінің жағымды жақтарына
қайырымдылық, инабаттылық, сыйлаушылық, шынайы адалдық, жақсы - жаманды айыра білушілік, алдағы өмір жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады.
Бала бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзін - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі атады. Егер бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса, бала қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер жетеді. Ал, бала бойында ынжық мінез қалыптасса, онда сылбырлық, жалқаулық, күйгелектік,қорқақтық, мылжыңдық мінездер пайда болады.
Бала өскен сайын көп көріп, естіп білуге ұмтылады. Өз ойын айту, басқалармен достасу, пікірлесу сияқты мінез - құлық қалыптасады. Баланың дамып, нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор. Бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдары бар.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттерге жүгінсек, тәрбиелеудің негізгі екі арнадан тұратынын көреміз: Біріншісі - бала көзін жеткізу, екіншісі - жақсы әдет - ғұрыпқа дағдыландыру. Осы екі жолды қатар бір - бірінен ажыратпай байланыстыра жүргізсе, бала мінезі саналылық жолға бағытталады.
Оқушының мінез - құлқын қалыптастыратын негізгі шарттар:
1. Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезеңде бақылау.
2. Оқушының қызметін талдау. (Әр пән бойынша дәптерлерін, бақылау жұмыстарын, шығармаларын т.б) .
3. Оқушыдан оны не қызықтырады және жақсы көретін сабақтары жөнінде әңгімелесу.
4. Достары жөнінде әңгіме жүргізу.
5. Оқушы жөнінде достарымен, ата - анасымен әңгіме жүргізу.
6. Бала мектепке үлкен қызығушылықпен келеді, ең негізгі шарт бала бойындағы қызығушылықты жоғалтып алмау.
7. Бала бойындағы қиындықтарды дер кезінде анықтап, түзету жұмыстарын жүргізу.
8. Оқушыларды қанағаттандыратын эмоционалдық жағымды өзара қарым - қатынас жүйелерін (құрбыларымен, мұғалімдермен, ата - аналарымен) қалыптастыру.
9. Бастауыш сынып оқушыларында өткізілетін оқу тәрбие жұмыстарын педагогикалық дифференциациалау.
10 Сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолын жеткізу (үйірме, секциялар).
Қозғап отырған мәселеміз оқушылардың жеке басының қасиеттерін
зерттеу болғандықтан, онымен жүргізілетін жұмыстардың әдіс - тәсілдеріне
тоқталайық. Бала бойындағы бір күн байқалмаған қасиет екінші күні байқалып отырады. Сондықтан оқушыларға арналған күнделік жүргізу керек деп ойлаймыз. Онда жыл бойы әр бала туралы мәлімет жазылып отырады. Ол әрі қысқа, нақты жазылады. Оқу жылы соңында Мен қандай оқушымын деген тақырыпта тәрбие сағатын өткізіп, жазылған психологиялық күнделікпен оқушыны таныстырамыз.
Әр оқушының мінез - құлқына талдау жасап, сенің бойыңда мынандай жақсы қасиеттер бар. Сол үшін сені жұрттың бәрі ұнатады, сенің бойыңда мынандай жағымсыз қасиеттер бар деп, оның зиянды екенін түсіндіріп отыру керек. Әрбір оқушының жеке басын тәрбиелеудің стратегиясын білу үшін сынып жетекшісі тек қана оның күшті және әлсіз жақтарын біліп қоймай, сонымен қатар оның оқитын, тұратын жерін және қарым - қатынас жасайтын жақтарынбілу қажет. Ол үшін әртүрлі әдіс - тәсілдер арқылы ата - аналармен тығыз байланыста болуы керек: әңгімелесу, ата - аналар жиналысы, анкеталық сұрақтар қою ата - аналардың психологиялық, педагогикалық білімдерінің деңгейімен танысу.
1.3 Балалардың ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы
Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына ықпалын тигізеді.Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса, баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады.Мектепке дейінгілердің негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала педагогтармен және балалармен кезіккенде мазаланады, оқу үрдісінің өзінежағымсыз эмоция сезініп, қорқыныш пайда болады. Осыдан келе нашар оқитын балалар және екінші жылға қалып қоятын балалар пайда болады. Сонымен бірге баланың көңіл-күйінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп неврозы сипатында көрінеді, яғни мектепті еске алса болғаны жылап, уайымдайды. Сөйтіп, мектеп бала үшін стрессогендік факторға айналып, денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.
Жалпы, тәжірибеге сүйенетін болсақ, баланың оқығысы келмеуі мына жағдайларға байланысты болады:
Мектеп алдындағы қорқыныш. Бұл баланы бағындыру, әрекеттерді орындату мақсатымен қорқынышты үйде қалыптастырады; (Мектепке барасың сонда саған көрсетеді);
Оқу үрдісінде және қарым-қатынаста қиындыққа кезігуі;
Мектептің өміріне бейімделе алмауы;
Мектептің өмірінің шынайлылық қиындығымен кезіккенде, баланың көңілінде мектепке деген жағымсыз қатынастың пайда болуы;
Мұғалімнің өзіне тән психологиясына үйрене алмау.
Яғни, осы кезде әрбір ата-ана өзінің баласына мектеп туралы қажетті мағұлматтарды айтып, баланың мектепке деген жағымды қатынас және сенімділік сезімін қалыптастыра отырып тәрбиелеу керек. Ең бастысы баланы жолдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, басқа баланың ойымен санасуға үйрету болып табылады.
Әсіресе, ерке балалар мұғалімнің ескертулерін ауыр қабылдайды, яғни мектепке барудан бас тартады, жылайды және т.б. әрекеттер арқылы көрінеді. Баланың өз бетімен шешім қабылдай алатындай және еріктілікті дамытуға жағдайлар жасап және бір жұмысты аяқтамай келесі жұмысқа кірісуіне рұқсат етпей, кез-келген істі аяғына дейін жеткізуге үйрету керек.Швейцар психологы Ж.Пиаженің пікірінше Баланың мектептегі оқуға дайындығының ең жоғары деңгейі бұл баланың кеңістікте және уақытта бағдарлай алып, өзін басқа адамның позициясында сезіну біліктілігінің қалыптасуы, -- деген. Яғни, мектепке дейінгі баланың кеңістікті және уақытты қабылдай алуы, оның оқу материалын меңгерудің жолын жеңілдетеді.
Баланы оқуға дайындауда үлкен және кіші моторикасына ерекше мән берген жөн. Ғалымдардың айтуынша баланың саусақтарының дамуы ақыл-ойы мен сөйлеуінің қалыптасуында маңызды роль атқарады. М.М.Кольцова өзінің еңбектерінде Бала мектепке барар алдында көру-моторлы координациясы біршама дамыған болуы тиіс және қолдың саусақтары мидың сөйлеу аймағы болып табылады деген. Яғни, бала жүгіріп, секіріп допты лақтырып және ұстап алу әрекеттерін еркін орындап, қайшымен, қарындашпен, қыл-қаламмен жұмыс істеу біліктілігі дамыған болуы керек. Балаға сурет салғызу, әртүрлі заттардан құрастыру, пластилинді илеу баланың саусақтарын дамытып қана қоймай, ойлау қабілетін де дамытады. Сурет сала алмайтын және пластилинмен жұмыс істей алмайтын баланың жазуға икемі болмайды. Кез-келген 5-6 жастағы бала 3 минуттан артық жаза алмайды тез шаршап қате көп жіберетін болады және 2-3 минут сайын баланың қолын демалдырып отыруды қатал есте сақтағаныңыз жөн. Бала жазу дағдыларын меңгеруде әрбір жетістігін мақтап Сенің қолыңнан келеді,біз көмектесеміз, Сен істей аласың деген сенімділік сөздерді жиі айтуыңыз қажет, өйткені қуатты сөздер баланың табысқа жетуіне әсерін тигізеді.
Бала жазу жазуда қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйретуіңізді ұмытпаңыз. Сонымен бірге баланың сөйлеуін дамытуда сурет бойынша сөйлем құрастыртып, ертегілерді немесе әңгімелерді оқып, кітаптағы суреттерге зейін қойып қарауына аса мән беріңіз және Мына суретте не бейнеленген? Адамдардың аты кім? Олар не істеп жатыр? деген сұрақтарды қою арқылы кітапқа қызығушылығын арттыруға болады. Ата-ана баласын санауға үйретуде Үстелде неше кесе? Суретте неше доп? Киімде неше түйме?, -- деген сұрақтар қойып баланы санауға жаттықтыруға болады. Мектепке дейінгі баланың оқу материалын меңгеруде, кеңістікті және уақытты қабылдай алуы маңызды рөл атқарады. Сөйтіп, бала мектепте оқудың жаңа жағдайларына еркін ене алатындай дайындықтан өтеді.
Мектепке дайындық баланың үйлесімпаздылығынан туындайтын кезде оңтайлы мүмкіндіктері арқылы жан-жақты тәрбиеленуі мен дамуын талап етуі бала оқу және тәжірибе мәселесін шешу үшін өзіндік білімін пайдалануы, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму деңгейін көтерілуі тиіс.Сонымен балаларды мектепке психологиялық даярлау бағыттарын тәжірибеде жүзеге асыратындар -- ата-аналар, мұғалімдер және мектеп және балабақша психологтері.
Өйткені психодиагностикалық және психокоррекциялық жұмыстардың жүргізудің қыр-сырын тек психолог қана біледі. Психологтың міндеті психодиагностиканың әдістемелерін қолдану арқылы және зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, 6 жастағы баланың оқуға дайындығын анықтайды. Яғни, баланың оқуға дайын немесе әлі дайын еместігі жайлы қорытынды жасалынып, оқуға дайын емес балалармен таным үрдістерін дамыту мақсатында индивидуалдық және топтық сабақтар ұйымдастырылады. Сонымен бірге коррекциялық - дамыту жұмыстарын жүзеге асыруда бағдарлама құрылады. Ал педагогтарды оқу жылдың басында болашақ бірінші сыныптағы балалардың мектептегі оқуға психологиялық зерттеуде алынғаннәтижелермен таныстырады. Әсіресе мектептегі оқуға дайын емес балалардың жағдайларына ерекше көңіл бөліп, қандай оқушылармен жұмыс істеу керектігін жайлы ақпарат алып және оқу-тәрбие үрдісінде жұмыс істеудің әдіс-тәсілдерін өзбетімен немесе психологтың көмегімен таңдауға болады.
Мектепке дайын емес балаларды оқытуда оқушыларды жиі мадақтап,оқуда баланың табысқа жетудің жағдайларын тудыру керек. Сабақ барысында оқушылар бір орында отырудан әбден жалығады. Оларға эмоциялық бәсеңдеу қажет болған соң айғалайды. Сондықтан сабақта қозғалыс ойындарды тиімді қолданып және сергіту сәттерін жиі өткізіп тұрған дұрыс. Егер баланың сабақта көп қозғалуына мүмкіндік жасаса, ағзаның барлық жүйесінің қызметін және физиологиялық күш қуатын жақсартуға мүмкіндік жасайды. Бұл сабақты тез игеруіне көмектесіп, баланың жұмысқа қабілеттілігі жоғарылайды.Жалпы баланың оқуға психологиялық дайындығын қазан және сәуір айларында анықтап отыруға болады.
Мектепке дейінгі балалық шақта бала дамуының қорытындысы тек осы
белгілердің алғы шарттары болып табылады. Олар баланың мектеп жағдайынабейімделуіне, жүйелі оқуға кірісуіне жеткілікті болуы қажет. Мұндай алғы шарттарға ең алдымен оқушы болғысы келу, маңызды іс - әрекетті орындау,оқығысы келу талап тілегі жатады. Ол психологиялық жағынан ойыннан өсіп кетеді және мектеп оқушысы жағдайы ол үшін есеюге баспалдақ, ал мектептегі оқу - барлығы да құрметпен қарайтын жауапты іс.
Танымдық іс - әрекеттің еркіндігіне келетін болсақ, ол мектепке дейінгі
ересек жаста қалыптасса да, бірақ мектепке түсу кезінде әлі де толық даму деңгейіне жетпейді. Балаға ұзақ уақыт бойы тұрақты ырықты зейінді сақтау қиын, көлемі бойынша бірталай материалды жаттау т.б. Бастауыш сыныпта оқыту балалардың осы ерекшеліктерін ескереді. Олардың танымдық іс-әрекетінің еркіндігіне қойылатын талаптар, оқу процесінің өзінде оны жетілдіру қалай орындалатынына қарай бірте - бірте өседі.Баланың мектепке даярлығының ақыл - ой дамуы саласында бірнеше өзара байланысты жағдайларды қамтиды. Бірінші сыныпқа түскен балаға айналадағы әлем туралы белгілі білім қоры қажет - заттар мен олардың қасиеттері туралы, өлі және тірі табиғат құбылыстары туралы адамдар олардың еңбектері және қоғамдық өмірдің басқа да құбылыстары туралы жақсы деген немене, жаман деген немене яғни әдептілік туралы және т.б.
Бірақ бұл білімдердің қаншалықты көлемі емес, соншалықты олардың сапасы - мектеп жасына дейінгі шақта қалыптасқан түсінігінің дұрыстық, нақтылық және жинақтау деңгейі өте маңызды. Мектепке психологиялық даярлықта дәстүрлі түрде мектептік болып саналатын арнайы білім мен дағдыны игеруі - сауаттылығы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОҚУ ТАНЫМДЫҚ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясының психологиялық- педагогикалық негізін теориялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Оқу мотивтерінің түрлері және оқу мотивтары және оқу мотивтері және оның негізгі компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Балалардың ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ АСПЕКІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық үдірістерінің даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Мектепке баратын балалардың мотивациялық даярындығын бағалау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..34
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде білім беру саласындағы әлемдік білім кеңістігінен орын алуға және де ұмтылуға байланысты жасалынып жатқан талпыныстар, тәуелсіздік алып, егеменді ел болуымыздың арқасында қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген ертеңгі қоғам иегері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру, отбасының, бала бақшаның, мектептің, барша жұртшылықтың ауқымды міндеті екені айдай анық.
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастары мен бәсекелестіктің
өсуіне байланысты болып жатқан әртүрлі өзгерістер білім беру жүйесіне
қойылатын талаптарды өзгертеді. Біздің мемлекетіміздің дамуының негізгі
бағыттары Қазақстан-2030 стратегиясында сипатталған. Ол стратегияның
жүзеге асуы үшін білімді, шыншыл, ақылды, дені сау, адами қасиеттері жоғары мамандар керек. Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан артықшылығы - халық сапасы, адам ресурстары... Біз өзіміздегі баға жетпес капиталды дамытып және сол дамуға жаңа да, өркениеттік жағдайлар туғызуымыз қажет, -- деп тұжырымдайды.
Қазіргі таңда Білім беру мәселелері жалпы әлемдік қоғамдастықтың өзекті мәселелерінің бірі болуы өркениет дамуының білім беру сапасымен байланысында. Білім беру мемлекеттік бағдарламасында білім беруді жетілдіру мен оқыту процесіне жаңа ақпараттық технологияларын енгізу арқылы сапалы кәсіби мамандарды даярлауды қамтамасыз ету мәселесі қарастырылған.
Баланың мектепке баруын қай кезде болмасын педагогтар және психологтар қауымы бала өмірінің жаңа бастауы ретінде, оның әлеуметтік ортада жаңа орын алуы деп қараған. Баланың оқу әрекетіне дайындығын Л.И.Божович, оның әлеуметті маңызы және әлеуметті бағаланатын қажеттілігінің өсуімен байланыстырады.
Зерттеудің өзектілігі. Мектеп жасындағы балалардың оқу танымдық
мотивациялық сферасын енгізгендегі оқу мотивациясының қалыптасуы мен осыоқу мотивациясын қалыптастырудағы ғылыми негіз арасында қарама-қайшылықтар көрінген. Осыған орай инновациялық оқу жүйесіндегі педагогикалық мамандық кіші мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын анықтау өте өзекті болып табылады.
Біздің қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық реформалануы адам өмірінің барлық сферасында саналылық деңгейін, сонымен қатар адам мәңгілігінің қалыптасуының негізгі бағыты ретінде кәсіби іс-әрекетті де жоғарылатуды көздейді.
Осыған ора й қазіргі қоғамдағы ақпараттандыру мен компьютерлеу, оқу
процесінде техникалық құралдардың дами түсуі және жаңа білім беру
технологияларының енгізілуі оқу процесіне, соның ішінде оқу мотивациясына әсері қаншалықты екені бүгінгі күнде өте маңызды болып отыр. Қазіргі психологиялық әдебиеттер көрсеткендей ең өзекті мәселелердің
бірі мектеп жасындағы балардың оқу танымдық мотивацияның қалыптасу мәселесі болып отыр.
Балаларды мектеп өміріне ойдағыдай бейімдеу үшін қажетті оқу компоненттерін (оқу тапсырмаларын қабылдауы және оқуға ынтасы) қалыптастыру қажет. Балада оқу тапсырмасын орындау ынтасы оқу әрекетінде ғана қалыптасуға мүмкіндігі бар деген тезисті негіз ретінде қолдана отырып оқу әрекетінің қалыптасуы барысында баланың оқуға, үйренуге, жаттығуға ынтасы көтеріліп, мектеп өміріне мейлінше тез бейімделуге қажетті сапа - оқу, үйрену, жаттығу мүмкіндігін барынша қолдану қажеттілігі артады.
Мектепке баратын балалардың оқу процесі жүйелі болуы үшін, баланың оқуға бейімділігі, қабылдайтын білімі, оқу міндетін орындауы, түзету жұмыстары, психологиялық тиімді жолға қойылса, онда білім өзінің мәні мен маңыздылығында көріне алады.Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай жағдай жасау аса маңызды міндет. Демек, қазіргі талап бойынша мектептің бірінші сыныбына келетін балалардың физиологиялық жағынан мықты, адамгершілік, мәдениеттілік, еңбексүйгіштік қасиеттері мол, ерік-жігері күшті, жұмыс қабілеттеріне ие, білімге қызығушылық сипаттары мол болуы қажет. Сондықтан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата-аналардың басты міндеті - баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау.
Мотивация үнемі өзгеріп тұратын латентті-психикалық феномен. Олардың көп түрлі компоненттері оқуға және өлшеуге қиындық келтіреді.
Оқыту процессі екі жақты процесс болғандықтан, тек мұғалім өзінің іс-
әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың танымдық әрекеті мен белсендігін дамытуға ерекше көңіл аударуы тиіс.
Зерттеу объектісі. Мектеп жасындағы балалардың оқу танымдық
мотивациялық сферасы.
Зерттеу пәні: мектеп жасындағы балалардың оқу іс-әрекеті мотивациясы.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасындағы балалардың оқу танымдық
мотивациясын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
мектеп жасындағы балалардың оқу мотвациясының психологиялық-педагогикалық негізін теориялық зерттеу.
шет ел психологиясындағы оқу мотивациясының теориялық негізі.
мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын және
ерекшеліктерін зерттеу.
мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын
экспериментальды зерттеу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОҚУ ТАНЫМДЫҚ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫ
1.1 Мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясының психологиялық- педагогикалық негізін теориялық зерттеу
Оқу мотивациясы оқу іс - әрекетіне, оқудағы іс-әрекетке енетін моти-вациялардың жеке түрі ретінде анықталады. Кез келген басқа үрдіс сияқты оқу мотивациясы да осы әрекетке тән өзгеше факторлар қатарымен анықталады.
Біріншіден, ол білім беру жүйесімен, оқу іс - әрекеті жүзеге асатын білім беру мекемесімен; екіншіден, білім беру үрдісін ұйымдастырумен; үшіншіден, кіші мектеп жасындағы балалардың даму ерекшеліктерімен; төртіншіден, педагогтың субьектілік ерекшеліктерімен, ең алдымен оның балаларға деген ісіне деген қатынастар жүйесімен; бесіншіден, оқу пәнінің өзгешелігімен анықталады.
Баланың алғашқы мектепке бару кезеңінде олардың әлеуметтік жағдайының дамуында үлкен өзгерістер болады. Бала оқушы бола бастаған соң, ол жаңа міндеттер, құқықтар ала бастап, алғаш рет қоғамдық мәнді іс-әрекеттермен айналысады, яғни іс-әрекетті орындау деңгейінен олардың қоршаған орта арасындағы орны мен өзара қатынастары байланысты болады.
Бұл жаңа әлеуметтік жағдай - мектеп жасындағы балалардың тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып - адамның мотивациялық аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің, ұмтылыстарының және
ниеттерінің дамуы саналады. Қажеттіліктер қанағаттанылуы керек, ал бұл
оларды қанағаттандыратын амалдарды іздеуге және табуға бағытталған әдістер мен құралдардың пайда болуын және оларды жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан мотивациялық сфераның дамуына байланысты баланың танымдық қабілеттерінің, оның дағдыларының, қолынан келетін істерінің, әдеттері мен мінезінің дамуы жүзеге асырылады.
Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, онымен қатынас жасай білуі керек Осындай бейімделудің құралы болып - адамның уайымдары саналады. Олар адам
қажеттілігінің қанағаттанылуының деңгейін ерекше әсерлі түрде көрсетеді.
Уайымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарға бейімделуінің бастапкы құралы болып, кейінірек өзіндік мағынаға ие болады және адам қажеттілігін сезіне бастайтын психологиялық шындық түрінде көрінеді. Осылайша адамның психологиялық дамуына шексіз мүмкіндік тудыратын қанықпайтындай көрінетін қажеттіліктер пайда болады.
Тұлғаның қалыптасуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін баланың өмір үрдісінде пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет. Бұл жаңа қажеттіліктер баланың мотивациялық сферасын толықтырады және қиындатады, Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады.
Біріншіден, баланың өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады. Осылайша, мектеп жасындағы балаларда оқушының жаңа жағдайда болуына байланысты жеткіншектерде - құрдастар ұжымындағы орындарына байланысты: жоғары сынып оқушыларында - олардың келешектегі қоғам мүшелері ретіндегі орындарына қажеттіліктерін тұтас жүйесі пайда болады. Қажеттіліктердің пайда болуының мұндай жолы тек балаға ғана тән емес.
Ересек адамның қажеттіліктері де оның өмірінде және өзіндегі өзгерістерден туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады, екіншіден, ажеттіліктердің қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруімен байланысты болады. Мұнын нақты мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның ішінде, мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша меңгерілген мінез-құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның мотивациялық сферасында жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы бойынша жаңа, психологиялық кұрылымдардың пайда болуы - тұлға ретіндегі адам үшін аса маңызды.
Оларға адамды қажетті бағытта іс-әрекет жасауға итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады. Тұлғаны қалыптастыру үрдісінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес, олардың ара- қатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда, мотивациялық аймағының бәрі дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың не іс-әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым болғанына байланысты тұлғаның бағыты әр түрлі сипатта болады.
Өзінің аман- саулығын қамтитын себептердің басым болуы- өзімшілдік бағытты, ал басқа адамдардың көзқарастарымен байланыста болатын себептердің басым болуы -имандылық бағытты сипаттайды. Тұрақты басым әдістер тұлға сипаттамасында жетекші мағынаға ие болады. Мотивациялық аймақтың көбірек жетілген иерархиалық құрылымы белгілі бір рухани ұндылықтарды мінез-құлықтың басым себептері ретінде меңгереді. Осы құндылықтар үшін адам өзінің тікелей сенімдерін жеңеді, бұл оның тұлғасының ерікті мінезін анықтайды. Дұрыс тәрбие үрдісінде меңгерілген құндылықтар адамның басқа қажеттіліктері мен ұмтылыстарын бағындыратын тікелей сенімдердің күшіне ие болады. Мұндай адам өзіне төніп тұрған қауіп туралы ойламай, өзін тәуекелге ұшыратады. Нақ осы жағдайда адамның жоғары дамыған үйлесімді мотивациялық аймағы туралы және оның тұлғасының үйлесімді құрылымы мен жоғары деңгейі туралы айтуға болады.
Л.С.Выготскийдің ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала
санасының жүйелік құрылысы өзгереді. Осы теориялық пайымдауды жалғастыра отырып, біз адам тұлғасы да жоғары интерактивтік деңгейдегі тұрақты салыстырмалы психологиялық жүйе екенін мойындауымыз керек. Және бұл жүйенің де өзіндік даму кисыны мен заңдылықтары бар. Біртұтас қайшылықсыз тұлғаны қалыптастыру тек оның саналы түрде өзін-өзі басқару қабілетімен ғана сипатталмайды. Бұл дамудың аса маңызды қисыны, бірақ жалғыз ғана емес. Сонымен қатар жоғарыда айтылған адамның себептік
жүйелерінің де маңызы зор. Оларда адамның өзімен-өзі күресуінсіз қажетті
мінез-құлықты қамтамасыз ететін мәжбүрлеуші күш болады. Ал бұл үшін тұлғаны қалыптастыру былайша болуы шарт: танымдық және жанға аффективті үрдістер өзара қандай да бір үйлесімді қарым-катынаста болуы қажет. Сонымен, тұлғаның қалыптасуы оның қандай да бір жағының - рационалдық, еріктік немесе эмоционалды - тәуелсіз дамуымен сипатталмайды, - деп есептеуге негіз бар.
Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді. Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді.
Бүгінгі күнде мектептегі оқуға дайындық ұғымы комплексті және баланың барлық өмірінің сферасын қамтиды.Мектепке дейінгі баланың өмірінде әлеуметтік, психологиялық жағынан және физиологиялық жағынан да қиын кезең.Бұл кезеңде мектеп өмірімен танысады, әлеуметтік ортасы өзгеріп және оқушының жаңа әлеуметтік рөлін меңгере бастайды.Белгілі орыс психологтары А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, А.А.Люблинская мектепке даярлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін,әрекеттерді орындау тәсілдерін меңгеруін, ерік қасиеттерінің дамуын, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау дағдыларын, мұғалімді тыңдау, материалды еске сақтау біліктілігін жатқызады.Е.Е.Кравцова мектептегі оқуға психологиялық даярлығы бұл баланың дамуында қарым-қатынас негізгі ролді атқарады деген тұжырымға келді. Ал Л.И.Божович мектепке келетін баланың таным қызығушылықтары дамыған, әлеуметтік ортаға ене алу біліктілігі және оқуға деген ынтасы болу қажет деген пікірге келді.
Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп, оқушының ішкі позициясын қабыл алу, (Л.И.Божович), оның танымдық және адамгершілік күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез - құлық мотивтерінің өзгерісі (В.В.Давыдов), баланың мектепке оқу міндетін сезінуде қамтылған қоғамдық орнының өзгерісі (Н.Ф.Добрынин) сияқты аспектілерді бөліп көрсетеді. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше қарастырылады ол адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде бағытталған қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін қамтиды (Л.И.Божович).
Баланың қай мотиві өзіне жетекші мотиві ретінде таңдап
алуына қатысты оның адамгершілік позициясы қалыптаса бастайды (Л.И.Божович,А.Н.Леонтьев). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды - еріктік сферасына, оның ақыл- ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде көрінетін педагогикалық бағамен анықталады.
Осы жастағы оқушылардың қарым - қатынастарының ерекшеліктерін
сипаттай келе, Л.И.Божович, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин балалардың
құрдастарымен жақындығына қарамастан ересек адам, әсіресе мұғалім олар үшін бедел иесі болып табылатындығын көрсетеді. Д.Б.Эльконин, баланың
ересектермен қатынастарының барлық жүйесі жеке қарым-қатынасқа дейін оқу іс- әрекеті арқылы жанамаланады деген қортындыға келеді. Баланың оқу іс - әрекетіне енуі ересектің оқушылардың өзіндік сана сезіміне әсер ету
мүмкіншілігін ұлғайтады. Осындай көзқарастың негізінде бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектермен өзара қатынастары бір - біріне қайшы екі тенденциямен сипатталады.
Бір жағынан ересектердің талаптарына мойынсыну, бағыну міндеті айқын көрінсе, екінші жағынан өзінің жеке басының дербестілігін, ынтасын, құқығын қорғау мақсатында дербестік пен тәуелсіздік сезімі пайда болады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың ересектерге
қатысты тәртіп сезімі әлі қалыптаса қоймайды. Дамудың осы сатысындағы балалардың сана сезімі жаңадан қалыптаса бастайды. Жеке басының жеткілікті дәрежеде жетілмеу себебінен, балалардың ересектермен қатынас қажеттілігі пайда болады.
Психологтардың ойынша бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара қатынастарының негізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде. Құрдастарының берген бағасы өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз болмайды.
Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс - әрекеті болып табылады. Қарым - қатынас көбінде өз - өзін және басқа адамдарды тану қажеттілігін қанағаттандыратын іс - әрекет ретінде қарастырылады(М.И.Лысина). Баланың ересектермен қарым- қатынастарының жүйесі жеке қарым - қатынасының өзі оқу іс - әрекеті арқылы жанамалданады. (Д.Б.Эльконин) Баланың мектептегі өзгерістерден кейін өмірлік тәжірибесі пайда болады, құрбыларының арасында өзіне тән нақты орынды иелену ұмтылысы пайда болады (А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев).
Бастауыш мектеп жасында балалардың ересектермен, әсіресе мұғаліммен қарым - қатынастары ерекше мәнге ие болады, өйткені осы жас шамасындағы баланы мектептегі оқуға өтумен байланысты өзінің іс-әрекетіне, ересектермен және құрбылармен жаңа қатынасқа, жаңа өмір салтына өту дайындығымен қатар, білімдерді меңгеру дайындығын қамтитын, оқушының әлеуметтік позициясы қалыптасады (Л.И.Божович). Балада мектепке келісімен оқығысы келу тілегімен қатар осы міндеттерді жүзеге асыра алмауымен байланысты қиыншылықтар мен қарама - қайшылықтары пайда болады.
Ересек адам баланы жаңа іс - әрекеттерді орындауға неғұрлым дұрыс үйрететін болса, оқушының оқуға деген қызығушылығы соғұрлым нығая түседі, оқудың қандай да бір жағымды мотивациясы қалыптасады. Соңғысы аса мәнді, өйткені бастауыш сыныптағы оқушының жеке тұлғасының дамуы көбіне оқу іс - әрекетінің мотивтерінің бағыттылығымен қарым - қатынасында қалыптасатындығы белгілі.
Ересек адам балаларға адамзат мәдениетінің жетістіктерін табыс етеді, адамның психикалық дамуын қамтамасыз етеді (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, М.И.Лысина). Балада қарым - қатынас қажеттілігінің пайда болуы оның онтогенезіндегі дамуының анықтауышы мезеті болып табылады. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ересектермен қарым - қатынасы олардың жеке тұлғасының қалыптасуының жетекші факторларының бірі болып табылады.
Л.С.Славина мен Э.Л.Фрухтың пікірінше балалардың ересектермен қарым - қатынасының жетіспеуі, олардың бір - бірімен қарым - қатынастарының мәнін ұлғайтады. 30 - шы жылдардың өзінде кейбір балалардың теріс мінез - құлықтарының астарында психикалық витаминдердің - әсіресе ересектер тарапынан қарым - қатынастың, мейрімінің, көңілдің жетіспеуі жатыр деген болатын. Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай қойылмасын, махаббаттан мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өткені әлеуметтік дағды тәжірбиесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды (М.И.Лисина, В.С.Мухина, С.Г.Якобсон).
Бастауыш сынып оқушыларының денесінің барлық организмдері мен
тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Олардың психологиясының
нығаюна байланысты 10 - 11 жасқа толғанша жазуға қиналады. Сондықтан
жазба жұмысымен көп айналыстыруға, әсіресе көшіріп жазуға көп
уақыт жіберуге болмайды. 7 - 8 жас арасында бала жылына 2,5 кг
дейін салмақ қосады. Баланың өсуі жылына 5 см өседі, жүрегінің соғуы
84 - 90 дейін болады. Осының өзі баланы едәуір қиналдырады. Бас
миының салмағы 100 - 150 гр өседі. Әсіресе оның маңдай бөлігі едәуір
қалыптасады. Маңдай бөлігі ой мен сөйлеудің орталығы болғандықтан
осының қалыптасуы бала ақыл - ойының кеңінен өріс алуына мүмкіндік
береді.
Оқуды өзінше іс- әрекеттің бір түрі сөз немесе нақты бейне
арқылы белсенділік пен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті білім алумен
шектелмейді, сонымен қатар ептілік пен дағдылану да керек. Бастауыш
сыныптағы оқушылар тапсырманы қалай орындауды тәсілін білмейді. Олар
берілген тапсырманы жаттап алады. Тапсырма балаларға мынадай екі
жолмен беріледі:
- берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді
- тапсырманы жауап іздестіру ретінде балаға берілмейді. Оны орындау үшін үлгі мен мәтіні беріледі. Ал оқу әрекетінің ендігі бөлшегіне келсек, осының өзі тиісті мәліметтердіпайдалана отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Бұл оқу іс -әрекеті деп аталады.
Тапсырманы қалай орындауды және пәндер сабағына тәуелділігі әртүрлі болады. Оқу әрекетін тексеру кезеңі осыған мән берудің үлкен маңызы бар. Күнделікті кейбір балалардың, нашар оқушылардың тапсырманы орындап біттім деген соң соның нәтижесін тексермей сабаққа бірден келуінен оқушының сәтсіздігі кішкентай кезден бастап мән бермеуінен кездеседі. Ал мұнымен күресіп, бала тапсырманы орындаған соң, қаншалықты дұрыс екенін оны тексерсе, соны балаға үйретсе, балалардың бәрі қатесіз оқиды. Себебі балалар тапсырманы қате орындағанын үйінде отырып білсе, уақытын бос өткізбей, сол қатені жоюға әрекет жасаған болар еді.
Бастауыш сынып оқушаларының негізгі таным процестері:
қабылдау, зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, есте сақтау. Мектепке келгеннен
кейін көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай, біз талдауды ең
алдымен қабылдаудан бастаймыз. Жеті жаста баланың қабылдауы едәуір
қалыптасып қалады. Жалпы алғанда, кіші оқушыға не қызықты, не қажетті екеніне мән беріп, қабылдауға икемдеу келеді. Мысалы: балаларға берілген текст әртүрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға кедергі жасайды. Себебі, бала оқудың орнына бояуға қызығып, алаңдайды. Кіші оқушыға
әсіресе кеңістік пен уақытты қабылдау қиынға соғады.
Сабақтың үстінде оқушы бір пәннің қабылдау міндеттерін алып, ал одан кейін оны кең түрде тұжырымдамайды. Егер қабылдау кезінде баланың ойланып, нені негізге алатынын 2 - ші дәрежедегі қасиет екенін ажыратады. Бастауыш сыныптағы оқушының зейіні де қабылдау сияқты ең алдымен терең дамыған. Зейін ерікті, еріксіз болып бөлінеді. Бала не қызық екеніне мән беретініне оның еріксіз зейіні алғашқы кезде ерікті зейінінен басым келеді. Оның еріксіз зейіні әсем бояулармен, сөздермен өзіне тартқыш келетіне байланысты мұғалім мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға тиісті.
Бастауыш сынып оқушыларының зейін көлемі және бір мезгілде бірнеше іске зейін бөле алуының үлкен маңызы бар. Мектепке келген бала көбінесе сырттай ашық және эмоционалды жағдайларды, суреттеулерді дәлесте сақтайды. Оқушылар күн режимін, мінез - құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс. Мысалы: бірінші сынып оқушысы текстті бір қарайды, танысқаннан кейін жаттап алдым деп ойлайды. Есте сақтаудың екі формасы бар: ерікті және еріксіз.
Бастауыш сынып кезеңі - мектеп өмірінің басы. Бұл жаста оқуәрекеті бала үшін бастау болып табылады. Мінез - адам өмірін бейнелей отырып, сонымен бірге өмір салтына ықпал жасайды. Табанды, қажырлы қайратты кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, өзінің көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады. Осындай мінезді адам қоғамға аса пайдалы болады, өйткені ол алда тұрған қоғамдық міндеттерді шешуде белсенділік қабілет көрсетеді. Мінез адамның жеке өзі үшін ғана емес қоғам үшін де қажет.
1.2 Оқу мотивтерінің түрлері және оқу мотивтары және оқу мотивтері және оның негізгі компоненттері
Оқу іс-әрекеті барлық мектеп жасындағылардың басты іс-әркеті болып есептелгендіктен, оларды түрткілендіретін оқу мотивтерін оқып білу осы жастағы балалардың психикалық дамуында маңызды болып табылады. Белгілі бір оқу іс-әрекеті әр түрлі оқушыларға түрліше мағыналы болуы мүмкін. Бұл жалпы айтқанда олардың оқу мотивациясын анықтайды. Әрбір нақтылы жағдайларда оқу мотивтерін және олардың оқушылар үшін мәнді-лігін, білу мұғалімдер үшін шешуші роль атқарады.
Л.И.Божович мотивке мынадай анықтама береді: "Мотив - іс-әрекет не үшін іске асырылынатындығын білдіреді, оның мақсаттан айырмашылығы осы іс- әрекеттің бағытталуында. Яғни, баланың белсенділігін түрткіленді-рудің бәрі мотив болып табылады. Олар: баға, ойыншық, қызығулар, ұнамды болуға ұмтылуы, баланың қабылдаған шешімі және борышын сезінуі тағы басқалар болуы мүмкін. Белгілі бір оқушы әр түрлі оқу пәндерінен түрліше оқиды, яғни үлгірімі әр түрлі болады немесе оның осы пәндерге қызығушылығы бірдей емес. Оқушының белгілі бір мінез-құлқы оқу үстінде әр түрлі мотивтермен түрткіленуі мүмкін, демек оқушыға маңыздылығы түрліше болмақ. Мысалы,оқушы белгілі бір тапсырманы бір тәсілмен шешеді делік,бірақ ол бір жағдайда жақ-сы баға алу үшін және мұғалім мен ата-анасының мақтауына бөлену үшін орындайды,ал 2-ші жағдайда сыныптас құрдастарының арасында беделді болу үшін,3-шіде оны осы пәннің мазмұны қызықтырады,4-ші жағдайда ол осы пәнді оқуда болашақ мамандығына тигізетін әсерін көреді,5-ден бірнеше түрткілерді байланыстыру арқылы әрекет жасайды. Барлық осы жағдайларда әрекет бірдей,ал мотивтер әр түрлі.
Белгілі бір мотив әр жаста оқушы үшін түрліше маңыздылық көрсетуі мүмкін, демек түрткілендіру күші де түрліше.Мысалы,қосымша әдебиет оқу
мативі I сыныпта бала өмірінде маңызды болып табылмайды,ал жоғары клас-
тарда әрі қарай білім алуға дайындығына байланысты оның өмірлік мәні болуы мүмкін.
Оқу мотивациясы, оның басқа түрлері сияқты жүйелі болып табылады. Ол бағыттылығымен, тұрақтылығымен және өзгермелілігімен сипатталады. Мысалы,Л.И. Божович және оның әріптестерінің жұмыстарында кіші мектеп жасындағы балалардың оқу іс-әрекетін зерттеу материалдары негізінде келесі жайт атап көрсетілген: оқу мотивациясы түрткілер бағыныс-тылығымен анықталынады және де олардың ішінде осы әрекет мазмұнымен және оның орындалуымен байланысты ішкі түрткілер немесе балалардың қоғамдық қатынастар жүйесінде белгілі бір орынға ие болуға ұмтылуымен байланысты кең әлеуметтік түрткілер үстем болуы мүмкін. Бұл жерде жас ұлғаюымен бірге өзара әрекеттесуші қажеттіліктер мен түрт-кілердің дамуы, жетекші үстем қажеттіліктер мен олардың иерархиялануының өзгеруі жүреді.
Оқу мотивациясы үнемі өзгеріп отыратын және бір - бірімен жаңа қатынастарға түсуші түрткілер қатарынан қалыптасады. Сондықтан мотивацияның жетілуі бұл жай ғана оқуға деген жағымды қатынастың
өсуі немесе теріс қатынастың тереңдеуі емес, ал оның артында тұрған
мотивациялық аясы құрылымының, оған енетін түрткілердің күрделенуі, олардың арасында жаңа, неғұрлым кемелденген, кейде қарама-қайшы қатынастырдың пайда болуы. Осыған сәйкес оқу іс-әрекетінің мотивациясын талдауда тек үстем түрткіні анықтап қана қоймай, сонымен қатар адамның мотивациялық аясының бүкіл құрылымын есепке алу да қажетті. Осы оқуға қатысты мотивация аясын қарастыра отырып, А.К. Маркова оның құрылысының бағыныстылығын атап өтеді. Сонымен оған оқуға деген қажеттілік, оқу маңызы, оқу түрткісі, мақсат, эмоциялар, қатынас пен қызығу енеді.
Көптеген зерттеулер тәжірибесінде яғни мақсатты, мағынаны және мотивацияны қалыптастыруды зерттегенде оқушылардың тұлғалық дамуы, оның танымдық іс-әрекет даму деңгейімен тікелей байланысты негізгі төрт деңгейдің әлеуметтік - психологиялық ерекшелігі зерттеліп, әрбіреуіне субьектінің бастапқа іс-әрекет формасы сәйкес келеді.
Қазіргі әлеуметтік экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық арқылы ғана жетуге болады. Сондықтан ата-ананың, мұғалімнің алдында жаңа міндет баланың жеке қабілеттілігін, бейімділігін анықтау және оны дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беру. Осы аталған мәселенің өзектілігі соншалық
жеке тұлғалық дарындылығын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру
қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді. Педагогика ғылымының өзекті мәселесі
мен педагогикалық практиканың негізгі міндеті өскелең ұрпақтың жеке басы ретінде қалыптасуының күрделі проблемасы болып табылады. Психология ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда бастауыш мектеп оқушысы жеке тұлғасының қалыптастыру өзекті мәселенің біріне айналды.
Бастауыш мектептегі оқытудың жаңа эксперементтік жүйелері шеңберінде мектеп оқушысы жеке тұлғасының мотивациялық - қажеттілік саласында елеуліөзгерістерді айқындайтын фактілер жинақтала бастады. Сөйтіп оқу және тәрбие арасындағы байланысты айқындайтын педагогикалық тәжірибе де пайда болды. Бұл оқушының жеке тұлғасының дамуының заңдылықтарын зерттеу міндетін толық мөлшерінде қоюға мүмкіндік туғызды. Оқу материалы мазмұнын талдау және жинақтау ұстанымы негізінде бастауыш мектепте оқу қызметін қалыптастыру шеңберінде жүзеге асты. Бұл эксперимент, біріншіден, зерттеудің ұтастығын
талап етті. Сол себептен оқушы тұлғасының дамуын сынып ұжымын және оларды біріктіретін оқу қызметін зерттеу міндеті бірге қамтылды.
Баланың жеке тұлғасы мектепте болған кезең бойы оқу қызметіне кіріскен сәттен аяқталғана дейін зерттелді. Бұл дамудың психологиялық механизмдерін, бір жастан келесіге ауысу кезіндегі өзгерістерді айқындап, баяндауға мүмкіндік берді. Жеке тұлғаның оқудың 2 амалындағы даму нұсқаларын салыстырып, талдау көзделді:
1. білім берудің бұқаралық жүйесінде қалыптасқан және қарапайым дағдылармен ептіліктерді қалыптастыруға бағытталады.
2. оқу пәндерінің мазмұны теориялық ұғымдар жүйесіне негізделеді.
Мектеп оқушылары ұғымдардың пайда болуы оқу үрдісінің орталық буынын құрайтын ортақ ұжымдық жұмыс барысында оқып, үйренеді. Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде бастауыш мектепте бала тұлғасының мотивациялық құрылымында түбегейлі өзгерістер болатыны анықталды. Олар балалардың танымдық мүдделерінің жедел қалыптасуы негізінде оқу қызметі мотивтерінің қайта құрылуынан басталады. Олар бастауыш мектеп жасының аяғына таман жинақталып қалыптасад да, баланың әртүрлі оқу материалына көзқарасы арқылы айқындалывп, қызығуын қанағаттандыратын көздерді өз бетімен іздеуге жетелейді. Яғни, оқу танымдық мотивтер оқуда ғана емес, оқушы тіршілігінің бүкіл жүйесінде жетекші орын алады. Өйкені осы мүдделер ортақ ұжымдық қызмет барысында пайда болады, оларды
бала толық қоғамдық формасы-топтық құндылық бағдары ретінде ұғынады. Дамыта оқыту теориясы шеңберінде әртүрлі мәселелер бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олар-бастауыш сыныптарда дамыта оқытуды теориялық және әдістемелік қамтамасыз ету, оқу барысында жеке тұлғаның дамуы, оқу барысындағы қатынас түрлері, оқу қызметінің қалыптасу деңгейіне баға беру.
Мектеп жасындағы балаларды оқытуда - баланың бастапқы тұлғалық
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту болып отыр. Өсіп дамып бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы бір көп сырлы қасиеттердің жағымды, жағымсыз жақтарымен елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады. Бала мінезінің жағымды жақтарына
қайырымдылық, инабаттылық, сыйлаушылық, шынайы адалдық, жақсы - жаманды айыра білушілік, алдағы өмір жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады.
Бала бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзін - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі атады. Егер бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса, бала қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер жетеді. Ал, бала бойында ынжық мінез қалыптасса, онда сылбырлық, жалқаулық, күйгелектік,қорқақтық, мылжыңдық мінездер пайда болады.
Бала өскен сайын көп көріп, естіп білуге ұмтылады. Өз ойын айту, басқалармен достасу, пікірлесу сияқты мінез - құлық қалыптасады. Баланың дамып, нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор. Бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдары бар.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттерге жүгінсек, тәрбиелеудің негізгі екі арнадан тұратынын көреміз: Біріншісі - бала көзін жеткізу, екіншісі - жақсы әдет - ғұрыпқа дағдыландыру. Осы екі жолды қатар бір - бірінен ажыратпай байланыстыра жүргізсе, бала мінезі саналылық жолға бағытталады.
Оқушының мінез - құлқын қалыптастыратын негізгі шарттар:
1. Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезеңде бақылау.
2. Оқушының қызметін талдау. (Әр пән бойынша дәптерлерін, бақылау жұмыстарын, шығармаларын т.б) .
3. Оқушыдан оны не қызықтырады және жақсы көретін сабақтары жөнінде әңгімелесу.
4. Достары жөнінде әңгіме жүргізу.
5. Оқушы жөнінде достарымен, ата - анасымен әңгіме жүргізу.
6. Бала мектепке үлкен қызығушылықпен келеді, ең негізгі шарт бала бойындағы қызығушылықты жоғалтып алмау.
7. Бала бойындағы қиындықтарды дер кезінде анықтап, түзету жұмыстарын жүргізу.
8. Оқушыларды қанағаттандыратын эмоционалдық жағымды өзара қарым - қатынас жүйелерін (құрбыларымен, мұғалімдермен, ата - аналарымен) қалыптастыру.
9. Бастауыш сынып оқушыларында өткізілетін оқу тәрбие жұмыстарын педагогикалық дифференциациалау.
10 Сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолын жеткізу (үйірме, секциялар).
Қозғап отырған мәселеміз оқушылардың жеке басының қасиеттерін
зерттеу болғандықтан, онымен жүргізілетін жұмыстардың әдіс - тәсілдеріне
тоқталайық. Бала бойындағы бір күн байқалмаған қасиет екінші күні байқалып отырады. Сондықтан оқушыларға арналған күнделік жүргізу керек деп ойлаймыз. Онда жыл бойы әр бала туралы мәлімет жазылып отырады. Ол әрі қысқа, нақты жазылады. Оқу жылы соңында Мен қандай оқушымын деген тақырыпта тәрбие сағатын өткізіп, жазылған психологиялық күнделікпен оқушыны таныстырамыз.
Әр оқушының мінез - құлқына талдау жасап, сенің бойыңда мынандай жақсы қасиеттер бар. Сол үшін сені жұрттың бәрі ұнатады, сенің бойыңда мынандай жағымсыз қасиеттер бар деп, оның зиянды екенін түсіндіріп отыру керек. Әрбір оқушының жеке басын тәрбиелеудің стратегиясын білу үшін сынып жетекшісі тек қана оның күшті және әлсіз жақтарын біліп қоймай, сонымен қатар оның оқитын, тұратын жерін және қарым - қатынас жасайтын жақтарынбілу қажет. Ол үшін әртүрлі әдіс - тәсілдер арқылы ата - аналармен тығыз байланыста болуы керек: әңгімелесу, ата - аналар жиналысы, анкеталық сұрақтар қою ата - аналардың психологиялық, педагогикалық білімдерінің деңгейімен танысу.
1.3 Балалардың ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы
Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына ықпалын тигізеді.Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса, баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады.Мектепке дейінгілердің негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала педагогтармен және балалармен кезіккенде мазаланады, оқу үрдісінің өзінежағымсыз эмоция сезініп, қорқыныш пайда болады. Осыдан келе нашар оқитын балалар және екінші жылға қалып қоятын балалар пайда болады. Сонымен бірге баланың көңіл-күйінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп неврозы сипатында көрінеді, яғни мектепті еске алса болғаны жылап, уайымдайды. Сөйтіп, мектеп бала үшін стрессогендік факторға айналып, денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.
Жалпы, тәжірибеге сүйенетін болсақ, баланың оқығысы келмеуі мына жағдайларға байланысты болады:
Мектеп алдындағы қорқыныш. Бұл баланы бағындыру, әрекеттерді орындату мақсатымен қорқынышты үйде қалыптастырады; (Мектепке барасың сонда саған көрсетеді);
Оқу үрдісінде және қарым-қатынаста қиындыққа кезігуі;
Мектептің өміріне бейімделе алмауы;
Мектептің өмірінің шынайлылық қиындығымен кезіккенде, баланың көңілінде мектепке деген жағымсыз қатынастың пайда болуы;
Мұғалімнің өзіне тән психологиясына үйрене алмау.
Яғни, осы кезде әрбір ата-ана өзінің баласына мектеп туралы қажетті мағұлматтарды айтып, баланың мектепке деген жағымды қатынас және сенімділік сезімін қалыптастыра отырып тәрбиелеу керек. Ең бастысы баланы жолдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, басқа баланың ойымен санасуға үйрету болып табылады.
Әсіресе, ерке балалар мұғалімнің ескертулерін ауыр қабылдайды, яғни мектепке барудан бас тартады, жылайды және т.б. әрекеттер арқылы көрінеді. Баланың өз бетімен шешім қабылдай алатындай және еріктілікті дамытуға жағдайлар жасап және бір жұмысты аяқтамай келесі жұмысқа кірісуіне рұқсат етпей, кез-келген істі аяғына дейін жеткізуге үйрету керек.Швейцар психологы Ж.Пиаженің пікірінше Баланың мектептегі оқуға дайындығының ең жоғары деңгейі бұл баланың кеңістікте және уақытта бағдарлай алып, өзін басқа адамның позициясында сезіну біліктілігінің қалыптасуы, -- деген. Яғни, мектепке дейінгі баланың кеңістікті және уақытты қабылдай алуы, оның оқу материалын меңгерудің жолын жеңілдетеді.
Баланы оқуға дайындауда үлкен және кіші моторикасына ерекше мән берген жөн. Ғалымдардың айтуынша баланың саусақтарының дамуы ақыл-ойы мен сөйлеуінің қалыптасуында маңызды роль атқарады. М.М.Кольцова өзінің еңбектерінде Бала мектепке барар алдында көру-моторлы координациясы біршама дамыған болуы тиіс және қолдың саусақтары мидың сөйлеу аймағы болып табылады деген. Яғни, бала жүгіріп, секіріп допты лақтырып және ұстап алу әрекеттерін еркін орындап, қайшымен, қарындашпен, қыл-қаламмен жұмыс істеу біліктілігі дамыған болуы керек. Балаға сурет салғызу, әртүрлі заттардан құрастыру, пластилинді илеу баланың саусақтарын дамытып қана қоймай, ойлау қабілетін де дамытады. Сурет сала алмайтын және пластилинмен жұмыс істей алмайтын баланың жазуға икемі болмайды. Кез-келген 5-6 жастағы бала 3 минуттан артық жаза алмайды тез шаршап қате көп жіберетін болады және 2-3 минут сайын баланың қолын демалдырып отыруды қатал есте сақтағаныңыз жөн. Бала жазу дағдыларын меңгеруде әрбір жетістігін мақтап Сенің қолыңнан келеді,біз көмектесеміз, Сен істей аласың деген сенімділік сөздерді жиі айтуыңыз қажет, өйткені қуатты сөздер баланың табысқа жетуіне әсерін тигізеді.
Бала жазу жазуда қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйретуіңізді ұмытпаңыз. Сонымен бірге баланың сөйлеуін дамытуда сурет бойынша сөйлем құрастыртып, ертегілерді немесе әңгімелерді оқып, кітаптағы суреттерге зейін қойып қарауына аса мән беріңіз және Мына суретте не бейнеленген? Адамдардың аты кім? Олар не істеп жатыр? деген сұрақтарды қою арқылы кітапқа қызығушылығын арттыруға болады. Ата-ана баласын санауға үйретуде Үстелде неше кесе? Суретте неше доп? Киімде неше түйме?, -- деген сұрақтар қойып баланы санауға жаттықтыруға болады. Мектепке дейінгі баланың оқу материалын меңгеруде, кеңістікті және уақытты қабылдай алуы маңызды рөл атқарады. Сөйтіп, бала мектепте оқудың жаңа жағдайларына еркін ене алатындай дайындықтан өтеді.
Мектепке дайындық баланың үйлесімпаздылығынан туындайтын кезде оңтайлы мүмкіндіктері арқылы жан-жақты тәрбиеленуі мен дамуын талап етуі бала оқу және тәжірибе мәселесін шешу үшін өзіндік білімін пайдалануы, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму деңгейін көтерілуі тиіс.Сонымен балаларды мектепке психологиялық даярлау бағыттарын тәжірибеде жүзеге асыратындар -- ата-аналар, мұғалімдер және мектеп және балабақша психологтері.
Өйткені психодиагностикалық және психокоррекциялық жұмыстардың жүргізудің қыр-сырын тек психолог қана біледі. Психологтың міндеті психодиагностиканың әдістемелерін қолдану арқылы және зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, 6 жастағы баланың оқуға дайындығын анықтайды. Яғни, баланың оқуға дайын немесе әлі дайын еместігі жайлы қорытынды жасалынып, оқуға дайын емес балалармен таным үрдістерін дамыту мақсатында индивидуалдық және топтық сабақтар ұйымдастырылады. Сонымен бірге коррекциялық - дамыту жұмыстарын жүзеге асыруда бағдарлама құрылады. Ал педагогтарды оқу жылдың басында болашақ бірінші сыныптағы балалардың мектептегі оқуға психологиялық зерттеуде алынғаннәтижелермен таныстырады. Әсіресе мектептегі оқуға дайын емес балалардың жағдайларына ерекше көңіл бөліп, қандай оқушылармен жұмыс істеу керектігін жайлы ақпарат алып және оқу-тәрбие үрдісінде жұмыс істеудің әдіс-тәсілдерін өзбетімен немесе психологтың көмегімен таңдауға болады.
Мектепке дайын емес балаларды оқытуда оқушыларды жиі мадақтап,оқуда баланың табысқа жетудің жағдайларын тудыру керек. Сабақ барысында оқушылар бір орында отырудан әбден жалығады. Оларға эмоциялық бәсеңдеу қажет болған соң айғалайды. Сондықтан сабақта қозғалыс ойындарды тиімді қолданып және сергіту сәттерін жиі өткізіп тұрған дұрыс. Егер баланың сабақта көп қозғалуына мүмкіндік жасаса, ағзаның барлық жүйесінің қызметін және физиологиялық күш қуатын жақсартуға мүмкіндік жасайды. Бұл сабақты тез игеруіне көмектесіп, баланың жұмысқа қабілеттілігі жоғарылайды.Жалпы баланың оқуға психологиялық дайындығын қазан және сәуір айларында анықтап отыруға болады.
Мектепке дейінгі балалық шақта бала дамуының қорытындысы тек осы
белгілердің алғы шарттары болып табылады. Олар баланың мектеп жағдайынабейімделуіне, жүйелі оқуға кірісуіне жеткілікті болуы қажет. Мұндай алғы шарттарға ең алдымен оқушы болғысы келу, маңызды іс - әрекетті орындау,оқығысы келу талап тілегі жатады. Ол психологиялық жағынан ойыннан өсіп кетеді және мектеп оқушысы жағдайы ол үшін есеюге баспалдақ, ал мектептегі оқу - барлығы да құрметпен қарайтын жауапты іс.
Танымдық іс - әрекеттің еркіндігіне келетін болсақ, ол мектепке дейінгі
ересек жаста қалыптасса да, бірақ мектепке түсу кезінде әлі де толық даму деңгейіне жетпейді. Балаға ұзақ уақыт бойы тұрақты ырықты зейінді сақтау қиын, көлемі бойынша бірталай материалды жаттау т.б. Бастауыш сыныпта оқыту балалардың осы ерекшеліктерін ескереді. Олардың танымдық іс-әрекетінің еркіндігіне қойылатын талаптар, оқу процесінің өзінде оны жетілдіру қалай орындалатынына қарай бірте - бірте өседі.Баланың мектепке даярлығының ақыл - ой дамуы саласында бірнеше өзара байланысты жағдайларды қамтиды. Бірінші сыныпқа түскен балаға айналадағы әлем туралы белгілі білім қоры қажет - заттар мен олардың қасиеттері туралы, өлі және тірі табиғат құбылыстары туралы адамдар олардың еңбектері және қоғамдық өмірдің басқа да құбылыстары туралы жақсы деген немене, жаман деген немене яғни әдептілік туралы және т.б.
Бірақ бұл білімдердің қаншалықты көлемі емес, соншалықты олардың сапасы - мектеп жасына дейінгі шақта қалыптасқан түсінігінің дұрыстық, нақтылық және жинақтау деңгейі өте маңызды. Мектепке психологиялық даярлықта дәстүрлі түрде мектептік болып саналатын арнайы білім мен дағдыны игеруі - сауаттылығы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz