Зерттеудің практикалық мәні

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

Махмұтова Инабат Амангелдіқызы

Байырғы сын есімдердің тарихи даму жолдары және оны оқыту әдістемесі

Мамандығы: 6М011700-қазақ тілі мен әдебиеті

Педагогика ғылымдарының магистрі академиялық
дәрежесін алу үшін дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ

Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының кандидаты,доцент
Г.Ж.Баялиева

Қызылорда, 2019

Нормативтік сілтемелер

Осы диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер қосылды:
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы м-27.07.2007-№319 ШЗРК заңы.
2.Ағымды үлгірімін бақылауды, білім алушының аралық және қорытынды аттестациялауын жүргізу ережесі (ҚР БжҒМ 13.03.2008 ж. №125 бұйрығы, өзгерістері және толықтыруларымен 01.11.2010 ж. №506, 16.03.2011 ж. №94 бұйрықтары).
3. ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру стандарты 5.04.033-2011. Магистратура.
4. ҚР МЖМБС 7.09.14-2010, 6М0111700- қазақ тілі мен әдебиеті. Магистратура.
5. Қорқыт ата атындағы ҚМУ ҒМС бекіткен магистрлік диссертацияға қойылатын талаптар (Хаттама №2, 25.11.2009 ж.).
6. Қазақстан Республикасы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім мамандықтарының жіктеуіші (01.09.2009 ж. енгізілген).

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ

1 Байырғы сын есімдердің фонетика-морфологиялық және концептілік ерекшеліктері
0.1 Сын есімнің зерттелуі және түрлері
0.2 Байырғы сын есімдердің фонетика-морфологиялық құрылымы
0.3 Байырғы сын есімдердің танымдық сипаты

1 Сын есімді жаңартылған білім беру бағдарламасы негізінде оқыту
2.1 Тұлғаға бағытталған оқытудың өзіндік ерекшеліктері
2.2 Сын есімді оқыту барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер
2.2 Байырғы сын есім тақырыбына арналған орта және қысқа мерзімді сабақ жоспарлары

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Сын есім - зерттеу нысанына алынатындай, өз даму жолында түрлі мәселелерді қамтитын ерекше сөз таптарының бірі. Олай дейтініміз, бұл категорияның қыр-сыры тіл білімінің әр кезеңдерінен күні бүгінге дейін зерттеуші ғалымдардың қызығушылығын тудырып келеді. Оның грамматикалық ерекшеліктерінен бастап, соңғы кезеңде ғылымда белең алған прагматикалық көрінісі біршама зерттеу жұмыстарына арқау болды. Жыл өткен сайын ғылымның жаңалықтары жаңарып отыруы орынды құбылыс. Сол себепті, қазақ тілінің қалыптасуы мен дамуы жолында жазба ескерткіштерге терең талдау жасап, сын есімнің кей дүдәмал тұстарын жан-жақты қарастыру, ұлттық болмысымыздың тамырын тереңірек түсіну әлі де зерттеуді қажет етеді. Осы орайда, жұмысымызда көне дәуір ескерткіштері заманы мен қазіргі заман арасындағы сабақтастықты анықтап, болашақтағы қадамын нықтай түсеміз.
Тіл мәселесінде тілдің тарихына қатысты зерттеулердің барлығы дерлік орта ғасыр ескерткіштеріне соқпай кете алмайды. Көнеден қалған бұл жәдігерлер тілімізді тарихи-мәдени-танымдық тұрғыдан тұтастықта қарауға, түркі тілдерінің ортақтығын дәлелдеуге мүмкіндік береді. Тіпті, сөздердің сөздік құрамы мен грамматикалық құрылымындағы көптеген құбылыстарды жазба әдеби ескерткіштерінің тілдік деректерінен анықтауға болады. ХІ-ХІІ ғасырдағы М.Қашқаридың Диуани-лұғат-ит-түрк, А.Йүгінекидің Һибат-ул хақайық, Ж.Баласағұнның Құтадғу білік сынды еңбектері тілдегі түрлі категориялардың тарихи-даму жолын айқын ашып зерттеуге үлкен әсерін тигізері сөзсіз.
Қазіргі таңда лингвистикада өріс алған тілдің жаңа бағыттары әрбір зерттеу нысанымызға жаңа үлгіде қарауға талап қойып отыр. Біз де өз еңбегімізде осы үрдісті сақтап, қазақ тілін жазба ескерткіш тілімен салыстыра зерттеп, танымдық ерекшеліктерін аша түсуге тырысамыз. Сонымен қатар, жаңартылған білім беру бағдарламасы аясында осы сын есімдерді оқытудың тиімді тұстарын көрсетеміз.
Зерттеудің өзектілігі. Сын есімге анықтама беріп, табиғатын зерттеу ХІХ ғасырдан бастау алады. Оның өзіндік ерекшеліктері, басқа сөз таптарынан айырмашылығы, грамматикалық құрылымы, семантикасы, танымдық аспектісі біршама зерттеулерге ие. Десе де, тілдер сабақтастығы негізінде әлі де жүйеленбеген, жинақтауды қажет ететін тұстары біздің жұмысымызға арқау болды.
Зерттеуімізге нысан етіп отырған тақырыбымыз - Байырғы сын есімдердің тарихи даму жолдары және оны оқыту әдістемесі. Көне сын есімдердің мәнін ашу, ескерткіш тіліндегі мағыналарын талдау және қазіргі кезеңде олардың қолданысы, жаңа мағынаға ие болуы, ескі мәндерінің жаңғыруы, сын есімдер арқылы танымдық тұрғыдан қазақи болмысты танып білу және сол арқылы тәрбиелеудің маңыздылығы жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.

Зерттеудің нысаны - Байырғы сын есімдерді жазба ескерткіш тілдерімен салыстыра отырып, даму тарихын зерттеу. Сөздердің шығу тарихын, басқа ұғымдармен байланысын, жаңа мәндерге ұласуын зерделеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - байырғы сын есімдердің табиғатын тану, олардың фонетикалық және грамматикалық тұлғалануы мен семантикалық мәнін ескере отырып, ғалымдардың еңбектеріне жан-жақты талдау жасап, соның негізінде, даму тарихына қатысты тиянақты ғылыми тұжырымдар жасау. Сол сияқты сын есімді оқытудың тың бағыттарын ұсыну. Аталмыш мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- ғалымдар пікірлеріне талдау жасау арқылы, сын есімдердің зерттелуін және теориялық негіздерін ашу;
- ескерткіштер тіліндегі сын есімдерді қазіргі тілдегі сын есімдермен салыстыра қарастыру;
- фонетика-морфологиялық құрылымындағы ерекшеліктерін көрсету;
- байырғы сын есімдердің семантикалық, танымдық мәнін көрсету;
- байырғы сын есімдердің қазіргі кезеңдегі қолданысын зерделеу;
- жаңартылған бағдарлама негізінде сын есімдерді оқытудың тиімді жолдарын көрсету;
- білім алушыларды байырғы сын есімді оқыту арқылы ұлтжандылыққа, ұлттық болмысты сақтауға тәрбиелеу.
Зерттеудің дереккөздері. Нақты тілдік мәліметтер ХІ-ХІІ ғасырдағы М.Қашқаридың Диуани-лұғат-ит-түрк, А.Йүгінекидің Һибат-ул хақайық, Ж.Баласағұнның Құтадғу білік сынды еңбектерінің қолданбалы мәтіндерінен алынса, байырғы сын есімдерге түсінік беруде салыстыру түрінде ДТС (древнетюркский словарь), жиілік көрсетілген түркіше-орысша-қазақша түсіндірме сөздік материалдары, қазақ әдеби тілінің сөздігі, қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, сонымен бірге қазіргі түркі тілдері мен қазақ әдеби тілі бойынша жазылған еңбектер, түркітану, қазақ әдеби тілі тарихы бойынша зерттеулер мен тақырыпқа қатысты зерттеу еңбектердің деректері, конструктивті білім беру бағдарламасы мен ғылыми тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Байырғы сын есімдердің даму тарихы және қазіргі лингвистикаға әсері тұңғыш рет жинақталып, оны жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқыту қолға алынып отыр. Осыған байланысты, жұмыстың ғылыми жаңалықтары ретінде мыналарды айтуға болады:
- байырғы сын есімдердің фонетикалық, грамматикалық тұлғалануы мен когнитивтік мәні айқындалып, олардың қазіргі қазақ тілімен сабақтастығы салыстырылды;
- байырғы сын есімдердің ортағасырлық жазба ескерткіштердегі типтік ерекшеліктері және өзгешеліктері анықталды;
- байырғы сын есімдердің танымдық тұрғыдан жаңа мағыналары анықталып, қазіргі кезеңдегі қолданысы нақтыланды;
- конструктивтік оқыту жүйесі негізінде сын есімдерді оқытудың тиімді тұстары айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Бұл жұмыс байырғы сын есімдердің тарихи даму жолын, танымдық сипатын айқындауға қатысты зерттеу болып табылады. Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен нәтижелері қазақ тілінің тарихы мен қазіргі қазақ тілін өз деңгейінде теориялық жағынан толықтырады. Сондай-ақ, ескерткіш тіліндегі сөздердің қолданысын, фонетикалық және семантикалық ерекшеліктерін, сөздердің когнитивтік мәнін қазіргі тіл білімі тұрғысынан жете түсінуге, толықтыруға септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдар мен нәтижелер қазақ әдеби тілінің тарихы, түркітану, қазақ тілінің тарихи синтаксисі, қазіргі қазақ тілі, когнитивті лингвистика пәндерін жаңа деректермен толықтырып, жоғары оқу орындарында жүргізілетін қазіргі қазақ әдеби тілінің тарихы, когнитивті лингвистика, қазіргі қазақ тілі, арнайы семинарларда, тарихи грамматиканы оқытуда, әдеби тіл тарихы мен түркітанымдық оқулықтар жазуда, қазақ тілінің тарихи-этимологиялық сөздіктерін жасауда, қазақ тілінің тарихына қатысты зерттеу ісінде көмегін тигізеді. Диссертациялық жұмыс қорытындыларын жоғары оқу орындарында филология факультеттерінің студенттеріне қазақ әдеби тілі, түркітану, қазақ тілінің синтаксис саласы бойынша оқылатын дәрістер мен жүргізілетін тәжіибелік сабақтарда, арнайы курстарда көмекші құрал ретінде пайдалануға болады. Сол сияқты, әдістемеге қатысты жасалған тұжырымдамалар педагогика саласында қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
байырғы сын есімдердің қазіргі қазақ тіліндегі мән-мағынасында өзгешеліктер мен ерекшеліктер кездеседі;
жазба ескерткіштерде фонетикалық және грамматикалық тұлғалардың өзгерісі мен сөздердің семантикалық, когнитивтік мәні анық көрінеді;
байырғы сын есімдердің танымдық сипаты арқылы ұлттық болмысты байқауға болады;
аталмыш тұжырымдар жазба ескерткіш тілі мен қазіргі қазақ тілінің даму жолының дәстүрлі сабақтастығын айғақтайды;
байырғы сын есімді жаңартылған бағдарлама негізінде оқыту білім алушыларды ұлтжандылыққа тәрбиелейді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында сипаттау, талдау және салыстырмалы-тарихи әдіс-тәсілдер кешені қолданылды. Ғылыми тұжырымдар мен пікірлерді талдау барысында жинақтау, баяндау, қорыту әдістері де басшылыққа алынды. Көне түркі, орта түркі және қазіргі қазақ тілі материалдарымен салыстыруда тарихи-семантикалық әдіс-тәсілдер пайдаланылды.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны, тұжырымдары мен нәтижелері Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасында, ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланды. Жұмыс нәтижелері бойынша ғылыми басылымда төмендегі мақала жарияланды:
1. Байырғы сын есімдердің танымдық сипаты
2. Жаңартылған білім беру бағдарламасы негізінде көне ескерткіш тіліндегі сын есімдерді қалай оқытуға болады?
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден және негізгі екі тараудан тұрады. Диссертацияның соңында жалпы қорытынды және сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі келтірілген.

1 Байырғы сын есімдердің фонетика-морфологиялық және концептілік ерекшеліктері
4.1 Сын есімнің зерттелуі және түрлері

Кез келген нәрсені зерттемес бұрын оған анықтама беріп, сипаттаған жөн. Сын есім дегеніміз не? Оның қандай ерекшеліктері мен мәселелері бар? Бұл сұрақтарға жауап іздеу сонау ХІХ ғасырдан бастау алған болатын. Ғалымдар түрлі көзқарастарын білдіріп, аталмыш сөз табының қыр-сырын ашуға тырысты. Осы төңіректе пікірлерді жинақтап көрейік.
Сын есімнің анықтамасы тұрғысында тілші-ғалымдар өзіндік сипаттама берді. І.Кеңесбаев атап көрсеткендей: Заттың түсін, сипатын, белгісін көрсететін сөз табын сын есім дейміз[1] десе, Қ.Жұбанов Сын есім деген заттың не істің сипат белгісін көрсететін, шырай үстеулері мен үстеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анықтауыш бола алатын, анықтауыш болғанда анықталушысы мен өзінің арасына зат есім анықтауышты амалсыз салатын, сан есім анықтауышты еркін салатын түбір болып шығады деген анықтама береді. Ж.Шәкенов Заттың сапасын, белгілі бір ұғым я затқа қатысын білдіретін сөз табын сын есім деп атайды. Ал, А.Ысқақов өз еңбегінде мынадай анықтама береді: Сын есім деп заттың сапасын, сипатын салмағын, түсін (түр-түсін) және сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.
Байқағанымыздай, қазақ ғалымдарының анықтамасында сын есімді жеке сөз табы деп қарап, анықтама беру ешқандай талас тудырған емес. Яғни, зерттеушілер сын есімді өз алдына сөз табы деп қарайды. Десе де, бұл мәселе түркі тілдері тарихында даулы болған. Қазақ тілі тарихын түркі тілдері тарихынан бөліп алып қарастыруға болмайтындықтан, бұл зерттеулерге де тоқталуды жөн көрдік. Сын есімді сөз табы ретінде зерттеу жекелеген тілдерде жарық көрген грамматикалармен байланыстырылады. Олардың қатарына И.Гигановтың 1801жылғы Грамматика татарского языка атты еңбегі, 1846 жылы шыққан М.Казем-Бектің Общая грамматика турецко-татарского языка, 1869 жылы жарық көрген Грамматика алтайского языка, 1875жылы шыққан М.Терентьевтің Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская деген еңбегі, 1897 жылы шыққан Грамматика киргизского языка және 1894, 1897 жылғы П.М.Мелиоранскийдің Краткая грамматика казак-киргизского языка, 1990 жылы шыққан С.Б.Ястремскийдің Грамматика якутского языка сияқты еңбектері жатады. Аталмыш грамматикаларда сын есімнің өзіндік ерекшеліктері, сын есімге тән тұжырымдар ғалымдар тарапынан біршама зерттеу қорытындыларына ие болды. Мәселен, сын есім өзі анықтайтын сөзден бұрын қосымшасыз келуі, синтаксистік қызметі, шырай категориясы, жасалу тәсілдері біршама зерттелді. Десе де, сын есімнің бұдан басқа зерттеуді қажет ететін мәселелері жетерлік еді. Әсіресе, тілдік жүйедегі алатын орны, басқа сөз таптарымен арақатынасы әлі де жете қарастыруды талап етті.
Сын есімді өз алдына сөз табы деп тануда әр ғалым әртүрлі пікір білдірді.
Профессор Боровков Ұйғыр тілінің оқулығы деген еңбегінде сын есімді зат есіммен, үстеумен тұлғалас келетіндігін айтқан. Десе де, сөйлемде атқаратын қызметі, сөз тудырушы формалары жағынан сын есімді өз алдына сөз табы ретінде қараудың қажеттілігін айтады.
И.А. Батманов Қырғыз тіліндегі сөз таптары деген еңбегінде сын есімнің басқа сөз таптарынан ажырататын белгінің жеткіліксіздігін айтқан. Оны зат есімнен, үстеуден ажырату қиын екендігін, сын есім тудыратын кейбір жұрнақтардың болуы оның сөйлемде белгілі сөйлем мүшелерінің қызметін атқаруы грамматикалық жағынан қалыптасқан сын есімнің бар екендігін сөз еткен.
Сын есімді зерттеуге арналған тағы бір еңбек - ғалым Н.П.Дыренкованың Ойрот тілінің грамматикасы. Ол сөздерді есім тобы, етістік тобы деп екіге бөліп қарастырған. Есім тобына зат есім, сын есім, есепті сан есім, есімдікті жатқызған. Автор сын есімнің кейбір өзіндік ерекшелік жақтарын дұрыс көрсетеді. Сын есім заттың сын-сипатын білдіріп, сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады, форма жағынан алғанда сын есімнің зат есімнен бір айырмашылығы онда өзіндік формант жоқ, анықтауыш қызметінде тұрғанда әрдайым зат есімнен бұрын келеді делінген.
Сондай-ақ, ғалым Шор тілінің грамматикасы деген еңбегінде сын есімнің үш негізгі белгісіне тоқталады: сын есімнің күшейткіш буынға ие болуы, шырай жасай алуы, сын есімнен болған анықтауыштың атау формада анықтайтын сөзімен байланысуы.
Өзбек тілінің грамматикасы еңбегінің авторы А.Н. Кононов сын есімді тұлғасына қарай негізгі және туынды деп екіге бөліп, оның жасалу жолдарына тоқтайды. Ол өзбек тіліндегі сын есімді өз алдына сөз табы ретінде қарай келе, үш нәрсеге баса назар аударады: сөздің семантикасы, морфологиялық белгісі, синтаксистік қызметі.
Тіл маманы Н.А.Баскаков Ноғай тілі және оның диалектісі деген еңбегінде сын есім төңірегінде біраз ойлар білдірген. Түркі тілдерінің ішінде қазақ тіліне өте жақын тілдерді зерттеуде белгілі еңбек сіңірген ол сын есімнің беретін мағынасы, сөйлемде атқаратын қызметі т.б. есепке ала келе, сөздерді тоғыз сөз категориясына бөледі. Олардың қатарында зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, одағай т.б. бар. Сонымен қатар, сын есім өзінің беретін мағынасы жағынан заттың сапасын, болмаса олардың бір-біріне қарым-қатынастығын білдіретін, сөйлемде анықтауыштық қызметпен қатар басқа да сөйлем мүшесінің қызметін атқаратынын, тұлға жағынан зат есім мен үстеуден толықтай жекеленіп болмағандығын айтады.
Құнды пікірлердің авторларының бірі Н.К.Дмитриев өзінің Құмық тілінің грамматикасы, Башқұрт тілінің грамматикасы деген еңбектерінде сын есім мен зат есімнің шекарасын үзілді-кесілді ашып беруге болмайтындығын түсіндіреді. Яғни, заттың сынға айналуы қай тілде болса да дағдылы нәрсе болғанымен, түркі тілдерінде бұл алмасудың жиі кездесетіндігін алға тартады. Мәселен, таш (камень), иаш (молодой) деген сөздердің морфологиялық жағынан ешбір айырмашылығы жоқ.
Автордың пайымынша, зат есім мен сын есімді ажыратуда сөздердің беретін мағынасын баса аударған жөн. Мәселен, ат (конь) деген сөздің түпкі мағынасы ең әуелі затты білдіруі сөйлемде де зат есімнің қызметін атқаруы, ал екінші қатарда ғана сын есім қызметін атқаруы мүмкін. Сол себепті ат сөзінің диалектикалық өсу жолын қамти көрсету үшін, зат-сын есім деп шартты ұғымды қарау керек дейді. Ат сөзі беретін мағынасы жағынан зат есім, ал сөйлемдегі қызметі жағынан зат есім, сын есім қызметінде жұмсалуы мүмкін. Ал қарт (старый) тәріздес сөздердің бастапқы мағынасы заттың белгісін білдіретіндіктен, әуелі оны сын есім деп қарап, синтаксистік қызметіне келгенде алдымен сын есім, содан соң зат есім деп қарауымыз керек. Мәселен, қарт кеше - старый человек, қарт килде - старик пришел).
Мұнан соң ғалым Н.К.Дмитриев сын есімнің морфологиялық жағын да сөз етеді. Морфологиялық жағынан сапа сынының өзіндік сөз түрлендіргіш формасы бар да, қатыстық сынында сөз тудыратын жұрнақтар бар. Сапа сынның морфологиялық жағынан ерекше белгісі оның шырай жасай алуында деп көрсетеді автор.
Қатыстық сынын тудыратындар:
1) интернационалдық суффикстер - ик, -аль, -ив, -ион т.б.. Мәселен, педагог - ик (педагогический), формаль (формальный), объект - ив (объективный);
2) араб тілінен ауысып келген - и суффиксі. Мәселен, хәбби (военный), әдеби (литературный), ғылыми (научный);
3) башқұрт тілінде тек сын есім тудыратын аффикстер һыз-һоз. Мәселен, кул-һыз (безрукий), һез-һоз, эш-һоз (безработный);
4) әрі сын есім, әрі зат есім тудыратын аффикстер - лы, -ле, -лық, -лек т.б. Мәселен, атлы (конный).
Сонымен, ғалым Н.К.Дмитриев сын есімді зат есім мен үстеуден ажыратуда және сөз табы деп тануда сөздердің мағынасына қарау керек деген байламға келеді.
Қазақ тіліндегі сөз таптарын сегізге бөліп қарастырған, қазақ тілі мәселелерін арнайы сөз еткен ғалымдардың бірі - П.М.Мелиоранский. Автор сын есімнің тұлға жағынан негізгі және туынды болып келетінін, бірақ сырт қарағанда зат есімнен еш айырмашылығы болмайтынын айтады. Ол аталмыш екі сөз табын бірге қарастырады. Себебі, қазақ тілінде сын есімнің форма жағынан зат есімнен ешбір айырмашылығы жоқ, септеу жағынан да екеуі бірдей дегенді айтады.
Бұдан басқа орыс түркологтарының пікірлері мен көзқарастарын Т.Қордабаев Түркология және қазақ тіл білімі атты еңбегінде талдап өтеді. ...қазақ тілін зерттеген орыс түркологтарының ешқайсысы да қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлгенде қандай принцип басшылыққа алынады деген сұрауды қойған да, оған жауап берген де жоқ дегенді айтады. Соған қарағанда ол еңбектердің барлығы сипаттау дәрежесінде ғана болған сыңайлы.
Бұл пікірді Ә.Қайдаров та құптайды: ...ол еңбектерде жеке сөздердің құрамы мен олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалатыны әр түрлі жалғаулар арқылы қалай түрленетіні сияқты мәселелер ғана қамтылып, ол сөздердің неліктен белгілі бір сөз табына жататындығы, сөз таптарының неліктен жеке сөз табы болып табылатындығы, олардың өзіндік лексика-грамматикалық сипаттары қандай деген сияқты күрделі теориялық мәселелер қамтылмаған болатын.
Жалпы сөздерді тапқа бөлу 1914жылы шыққан А.Байтұрсыновтың Тіл құралында сөз етіледі. Бұл - алғашқы зерттеу. Бұдан кейінгі ірі еңбек Қ.Жұбановтың Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулығы. Мұнда да тұшымды ойлар айтылып, сын есімді сөз табы деп қарау алға қойылған.
Профессор С.Аманжолов зат есімнің грамматикалық категорияларын сын есімге де ортақ деп қарап, зат есімнің септік жалғауларын сын есім тарауына енгізеді. Кейін ойын түзетіп, қазақ тіліне арналған грамматикаларда береді.
Қазақ тіл білімінде сын есімнің басты мәселелеріне арналып жазылған еңбек - Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары деген кітабы. Мұнда шырайдан басқа да, сын есімге қатысты жалпы мәселелер қозғалған. Ол сын есімді сөз табы деп атаудың екі түрлі дәлелі бар екенін айта келіп, оның біріншісі - сын есімде форманттың жоқтығын, екіншісі - сын есімнің синтаксистік қызметі, негізінен, анықтауыг екендігін айтқан. Автор сын есім деп тану үшін міндетті төрт сипатты көрсетеді. Егер осы төртеуі болса сын есім, болмаса сын есім бола алмайтындығын айтады.
1. Лексикалық мағынасының болуы;
2. Шырай жұрнағының - рақ, -рек жалғай алуы;
3. Зат есімге тән жұрнақ-жалғаулардың тікелей қосылмайтындығы;
4. Сөйлемде анықтауыш мүше қызметін атқаратындығы.
Еңбек тікелей шырай тақырыбына арналғандықтан бұл категорияны бүге-шігесіне дейін талдап, оларды мағынасы мен тұлғасына қарай салыстырма, бәсең, шағын, күшейтпелі, үдетпелі деп беске бөліп көрсетеді.
Сын есімді лексика-грамматикалық тұрғыдан қарап, арнайы Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы атты еңбекті жазған ғалым - Ж.Шәкенов. Оның еңбегінде сын есімнің мағыналық топтары, сөз табы ретіндегі тұлғасы, субстантивтенуі, синтаксистік қызметі, сөзжасамдық қабілеті ғылыми тұрғыда қарастырылады.
Сонымен қатар, қазақ тіл білімінде сын есімнің зерттелуіне қатысты көптеген еңбектер бар. Олардың қатарында монографиялар, мақалалар, диссертациялар, зерттеу жұмыстары бар: М.Томановтың 1974 жылы шыққан Сын есімдердің сөз табы ретіндегі қалыптасуының кейбір ерекшеліктері туралы", Ә.Төлеуовтің Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім мен сан есім категориясы (1975ж.), Ж.Сарбалаевтың Қазақ тіліндегі конверсия мен адъективация (1973ж.),Ф.Мұсабекованың Сын есім, оның қолданылуы (1977ж.), Ф.Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер (1988ж.), Ә.Қайдаров, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбековтің Түр-түстердің тілдегі көрінісі (1992ж.), Н.Аитованың Қазақ тіліндегі қара жəне көк түске байланысты семантикалық сипаты (1997ж.), Г.Мамаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесті күрделі сын есім сөздер (1999ж.), М.Жолшаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдердің тіркелу қабілеті (2001ж.), Г.Баялиеваның ХІ-ХІІ ғасырлардағы жазба әдеби ескерткіштер тіліндегі сын есімдер (2003ж.), Р.Лауланбекованың Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты (сын есім + зат есім үлгісі бойынша) (2010ж.)Б.Хасенова, А. Әділованың Түр-түс атауларының шығуы туралы (2012ж.) және т.б. соңғы кезеңде танымдық тұрғыдан жарық көріп жатқан еңбектер.
Бұл еңбектерде сын есімнің қалыптасуы мен дамуы, өзіндік ерекшеліктері, грамматикалық көрсеткіштерінен бастап, танымдық тұрғыдағы заңдылықтары қарастырылған. Сонымен қатар, семантикасы, синтаксистік қызметі, түр-түстердің концептуалды негіздері көрсетілген.
Біздің зерттеуімізге нысан етіп алынған байырғы сын есімдер арнайы жеке алынып қарастырылған емес. Ескі жазба ескерткіштері бойынша біздің жұмысымызға қатысы бар негізгі зерттеулер мыналар: түрколог А.М.Щербак өз жұмысына Ахмед Йүгінекидің Һибат-ул хақайығын, Жүсіп Баласағұнның Құтадғу білігін, Махмуд Қашғаридің Диуани-лұғат-ит-түркін, Рабғузидің Қисас-ул анбийасын, Оғыз-наме ескерткіштерін нысан ете отырып, 1961 жылы Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІвв. из Восточного Туркестана деп аталатын еңбек жариялаған. Мұнда сын есім туралы ақпарат беріліп, жұрнақтарына тоқталған.
Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі атты еңбек 1971 жылы жарық көрді. Мұның авторлары Ғ.Айдаров, Ә.Құрысжанов, М.Томанов болды. Бұл еңбектің үш бөлімін үш ғалым жазып шыққан. Мәселен, Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілі бөлімін Ә.Құрысжанов жазып, сын есімнің жұрнақтары туралы біршама мәлімет берсе, Көне ұйғыр жазу ескерткіштерінің тілі бөлімін Ғ.Айдаров жазған. Автор ескерткіштерден нақты мысалдар келтіріп, сөздердің жасалу жолына тоқталған. М.Томанов М.Қашғари заманындағы түркі халықтарының тілі бөлімін жазып, ондағы сын есімдерге тоқталады.
Тіл тарихын зерттеуде ғалым Э.Н.Наджип пікірін елемеу мүмкін емес. Ол 1975 жылы жарық көрген Тюркоязычный памятник ХІV века Гулистан Сейфа Сараи и его язык атты монографиясында сын есім категориясын сипаттап, ескерткіштен мысал келтіреді.
Көне түркі тілі ескерткішіне талдау жасалған еңбектердің бірі - А.Н.Кононовтың Грамматика языка тюркских рунических памятников VІІ-ІХ вв. монографиясы. 1980 жылы жарық көрген бұл еңбекте Орхон-Енисей ескерткіші тілі жан-жақты қарастырады. Ол өзінен бұрынғы зерттеулерге сүйене отырып, талдау жасайды.Мұнда автор зат есім мен сын есімнің өзіндік ерекшеліктерін көрсетуге тырысады. Оған мысал да келтіреді. Зат есімге тән грамматикалық категориялардың бірді-бірінің (сандық, тәуелдік) түрік тіліндегі сын есімге ешбір қатысы жоқтығын, заттардың тегін білдіретін күміс (күміс қасық), ағаш (ағаш үй) деген сөздердің затты ғана анықтайтынын, ал сын есім болса, затты да, қимылды да анықтайтынын айтады.
Көріп отырғанымыздай, ескерткіш тілін зерттеуге арналған қай зерттеу болмасын, бәрі көне замандағы грамматикалық категорияны анықтап, мән-мағыналарын сипаттауға арналған. Біз де өз тарапымыздан осы ескерткіш тіліндегі сын есім категориясын қазіргі қазақ тілімен жан-жақты салыстырып, өзгешеліктер мен ұқсастықтарға талдау жасасақ деген ойға тоқталдық.
Сын есімнің басқа сөз таптарынан ерекшелейтін негізгі белгілері бар. Оны біршама еңбектерде көрсетіп жүр.
1. Сын есім шырай жұрнақтарын қабылдайды;
2. Сын есімнің мәнін кейбір үстеулер арқылы күшейтуге болады.Мәселен, өте жақсы, тым көрікті, асқан батыр, ерен жүйрік,т.б.;
3. Өзіне тән жұрнақтары болады;
4. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалады;
5. Сынның сапасын кішірейтіп көрсететін - ғана, -қана формасы айрықшаланады;
6. Сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады.
Сонымен қатар, сын есімнің басқа сөз таптарынан негізгі айырмашылығының бірі - сын есім заттың сапасын білдіріп анықтауыш болса, үстеу қимыл әрекетті пысықтап, пысықтауыш қызметін атқаруы.

Сын есімдер көптік, септік, тәуелдік жалғауларын қабылдағанда заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Бұл кезде олардың бойында заттық мағынамен бірге сындық мәнді білдіру де қабілеті болады. Сонымен бірге сын есімдер өзге сөз таптарынан сөзжасамдық қабілетімен де оңашаланады. Сөзжасам өрісі кең, ауқымды тілдегі барлық процестер мен нормаларды қамтиды. Сөзжасам саласында тілдер өзіндік ерекшеліктері мен белгілер жүйесіне сүйенеді. Мәселен, мұндай белгілер тіл-тілде әрбір сөз табына сай сөзжасамдық арнайы жұрнақтарымен танылады. Сол сияқты сын есімдер күрделі сөзжасамдық қабілетінің болуымен де ерекшеленеді. Күрделі сөзжасам процестері тілдің барлық заңдылықтарына сай жүреді де, олар қосарлана, тіркесе отырып, синтаксистік қызметі мен беретін мағынасына байланысты тізбектер жасайды. Нәтижесінде күрделі сөзжасамдық жүйе қалыптасып, сын есімдер пайда болады.
Сын есімдердің синтаксистік белгілерін сөз еткенде, біріншіден, олардың қандай сөйлем мүшесі бола алатындығын атап айту керек. Сөйлемде сын есімдердің қызметі - анықтауыш мүше болу.
Екіншіден, синтаксистік белгі ретінде олардың белгілі бір сөз табымен тіркесу қабілеті алынады. Әрбір сөзді жан-жақты тануда, оның лексикалық, морфологиялық және синтаксистік қызметі, оның ішінде де тіркесу қабілеті оны басқа сөздерден (немесе сөз табынан) ерекшеленетін белгілердің бірі болып қаралуы тиіс, - дей келе Т.Сайрамбаев, дұрысында әрбір сөздің синтаксистік қызметі сөйлем мүшесі ретінде функциялық белгісі болса, белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу қабілеті оның синтаксистік белгілерінің басты түрі деп көрсетеді [].
Сын есімдер заттың сыр-сипатын, әр алуан белгісін, қасиеттерін тікелей де, басқа заттарға қатынастары арқылы да білдіреді. Дәстүрлі грамматикада сын есімдерді сапалық және қатыстық сындар деп бөлу осы негізге сүйенетіні анық.
Сапалық сындар заттың, құбылыстың тұрақты қасиеттерін білдіретін болса, қатыстық сындар заттың қасиетін тікелей емес, екінші бір затқа, құбылыс немесе қимыл-әрекетке қатынасы арқылы білдіреді. Сын есімдерді бұлайша саралау олардың семантикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Мысалы, Ж.Шәкенов сапа сынына тән сегіз бірдей ерекшелікті көрсетеді:
1. сапа сындарында сапа сол сөздің түр-тұлғасының өзінде сол сөздің өзімен табиғи бір пайда болады;
2. сапа сындарына шырай тән;
3. сапа сындарына жататын сөздердің бірқатары әрі сындық, әрі заттық мағынаны білдіреді;
4. сапалық сындардың бірқатары мағынасы жағынан бір-біріне жақын келіп, заттың сынын анағұрлым жете, дәл білдіруге мүмкіндік берерлік сипатта болады;
5. сапа сындары бір-біріне қарама-қарсы белгі-қасиетті қамтып жатады;
6. сапа сындары жұрнақтар арқылы басқа сөз табына көшуге икем тұрады;
7. бірқатар сапа сындары зат бойындағы сыр-сипаттардың толымсыздығын, жетімсіздігін білдіреді;
8. сапа сындары ішінде күшейткіш мәнде жұмсалатындары бар дейді [].
Сапалық сын есімдер жалпы сын есім сөз табының негізгі ұйытқысы болып табылатын сөздер. Өйткені сын есім категориясына тән ерекшеліктердің барлығы да осы сапалық сындардың бойынан табылады. Сын есімдерді топтау олардың негізгі мағыналары мен қасиеттеріне лайық алынған топтау екендігін ескерсек, әрбір тілдегі сын есімдердің мағыналық топтарын зерттегенде жекелеген тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен ортақтықтары аңғарылады. Мысалы, қазақ тіліндегі сын есімдерді проф Ә.Болғанбаев мағыналық жағынан мынадай топтарға бөледі: 1. адамға қатысты сындар; 2. мал мен хайуанаттарға қатысты сындар; 3. адам мен жан-жануарларға қатысты сындар; 4. жансыз заттарға қатысты сындар; 5. барлық заттарға ортақ сапалық сындар [].
Қазақ тілінде сапалық сын есімдерді А.Ысқақов заттың түрі мен түсін, сыры мен сапасын, көлемі мен аумағын, дәмі мен иісін білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздер деп жіктесе, ал Ә.Төлеуов сын есімдердің басты-басты мағыналық топтарын былайша көрсетеді: зат пен нәрсенің түр-түсін, сапасын, салмағын, көлемін, белгісін, көркін, сипатын, мезгілін білдіретін сөздер дейді [].
Сын есімдердің екінші бір үлкен тобы - қатыстық сындар.
Ғалым Ж.Шәкенов: Белгі (сапа) сындары заттардың бойындағы сыр-сипат, белгі-қасиеттерді бірден бейнелесе, қатыстық сындар заттардың бір-бірімен қарым-қатынасқа еніп, байланысуынан барып айқын бейне алған сипатын бейнелеуге негізделеді деп, қатыстық сындарды сапалық сын есімдерден мынадай белгілері арқылы ажыратады:
1. Сапалық сын есімдер заттың түрлі сынын, сипатын түбір тұлғасында тұрып бейнелесе, қатыстық сындардың беретін мағынасы оның түбірімен ғана емес, ол түбірден сын есім жасайтын жұрнақпен және оның анықтайтын сөзімен де байланысты.
2. Сапалық сын есімдер заттың белгісін түрлі дәрежеде күшейтіп, тым солғындатып, бәсеңдетіп білдірсе, ал қатыстық есімдер заттың еблгісін білдіруде ондай түрленуге түспейді.
3. Сапалық сындар мен қатыстық сын есімдер бір-бірінен синтаксистік қызметі жағынан да ажыратылады. Егер сапалық сын есімдер сөйлемде өзінің негізгі анықтауыш қызметімен қатар етістіктің алдынан келіп, пысықтауыш қызметін де атқарса, қатыстық сындар тек кейбір жағдайда ғана болмаса, негізінен анықтауыш қызметін ғана атқарады.
4. Сапалық сын есімдерге жататын сөздер басқа сөздермен омонимдес сипатта болады. Мысалы: ақ, қара сөздері түсті, қимылды, зат атауын да білдіреді. Ал қатыстық сын есімдерге жататын сөздерде ондай қасиет жоқ, яғни олар басқа сөздермен омонимдік сипатта жұмсалмайды.
Сапалық және қатыстық сын есімдердің ерекшеліктері, өздеріне тән негізгі қасиеттері бір-бірімен байланысты. Сондықтан сын есімнің бұл екі мағыналық түрлерін бір-бірінен ажыратып отырудың ең басты белгісі - олардың құрылысы мен мағынасы. Құрылысына қарай қатыстық сындар басқа сөз таптарынан түрлі қосымшалар арқылы синтетикалық тәсілмен жасалып, заттың, құбылыстың түрлі белгілерін екінші бір зат, құбылыс, не қимылдың қатысы арқылы білдіреді. Соның негізінде олар сөйлемде екінші бір ұғымға қатысты мәнде қолданылады. Ал сапа сындары түбір тұлғада тұрып-ақ сапалық белгіні білдіреді.

4.2 Байырғы сын есімдердің фонетика-морфологиялық құрылымы

Тілдің фонетикалық жүйесі түрлі тарихи кезеңдерден өтіп, түрлі тілдермен араласып байланысқа түсіп отырған. Сондықтан, көнеден келе жатқан дыбыстық ерекшеліктер арнайы зерттеуді қажет етеді. Көне дейтініміз, ғалымдар мұндай айырмашылықты жас мөлшеріне қарай да топтастырған. Мәселен, С.Е.Малов түркі тілдерін өте көне, көне, өте жаңа деп жіктеген. Автордың айтуынша, осының ішінде қазақ тілі өте жаңа тобына жатады екен.
Фонетикалық ерекшеліктерді сөз еткенде ғалымдар түрлі пікірлер білдіреді. А.М.Щербак түркі тілдеріндегі сөздердің қатаң айтылатындығын өзінің Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы атты еңбегінде дәлелдеген.
Ғалым М.Томанов тілдерді салыстыруда фонетикалық белгілерді негізге алу ХІ ғасыр түркологы Махмуд Қашқаридан басталады дегенді айтады. А.Ысқақов болса, ...қайбір тілде болмасын сөз атаулының барлығы бірдей өзінің бастапқы қалпында я түрінде қала бермей, заман озған сайын сыртқы тұлғасы жағынан, яғни, дыбыстық жамылғысы жағынан қилы-қилы өзгеріске ұшырауы сөзсіз деп көрсетеді.
Фонетикалық варианттылықтың көп екендігі көптеген ғалымдардың зерттеулерінен белгілі. Мұның өзі әдеби тілдің қалыптасуының ерте кезеңнен басталғандығын да дәлелдей түседі.
Сөздердің әр кезеңде дыбыстық өзгеріске ұшырауы түрлі себептерге (үнемдеу заңы, диссимиляция мен ассимиляция, дивергенция мен конвергенция) байланысты болуы мүмкін, десе де, оның мағыналық қалпына оншалықты әсер ете қоймайды.
Ортағасыр ескерткіштері мен қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдерді салыстырсақ, сөз басында да, сөз ортасында да, кей жағдайларда сөз соңында да дыбыстардың өзгеріске ұшырағандығын көруге болады. Яғни, й дыбысының з,д,т,ж дыбыстарының орнына жұмсалғандығын, й-ж, ш-с, д-т, ч-ш варианттарын кездестіруге болады.
Ғалым В.В.Радлов түркі тілдеріне тән негізгі сегіз дауысты фонема болғандығын айтады: а, е, ы, і, о, е, ұ, у. Дауысты дыбыстарды ашық,қысаң, жуан, жіңішке, еріндік және езулік деп қарағаны да белгілі.
Бұдан басқа қазіргі тілімізде ә, э, ү, и дауыстылары бар. Мұны М.Томанов уақыт еншісіндегі, яғни, ұзақ тарихи даму барысында ішкі заңдылықтарға сәйкес, түрлі тілдермен байланысқа түсу барысында пайда болғандығын айтады.
Түркі тілдеріндегі дауыстылардың жіктелуінің ерекше түрін көрсеткен А.М.Щербак оларды естілу дәрежесіне қарай ұзақ, қысқа, өте қысқа деп бөліп көрсетеді. Ал, дауыссыз дыбыстарға баға берерде оларды екі топқа жинақтайды: сапалық және сандық.
1.Сапалық белгілеріне қарай еріндік, тіс-ерін, тіл алды, көмей деп, дауыстың қатысына қарай қатаң, үнді, ұяң деп, айтылуына қарай шұғыл, ызың деп бөлген;
2.Сандық белгілеріне қарай дауыссыздардың буын құрамындағы орны көрсетілген.
Қазақ тілінің көне түркі тілінің мұрагері екендігінің дәлелі осы фонетикалық құбылыстардан да ерекше байқалады. Мәселен, біз зерттеп отырған сын есімдердің басым көпшілігі көнеде қатаң, ұяң дауыссыздарынан басталады: сары, йашыл, қатығ, кичик, сүчүг т.б. Ал, қатаң дыбыстардың қолданылуы, ғалымдардың зерттеуінше, өте ескі құбылыс. Осыған қарағанда, қазіргі қазақ тілінде ұяңдардан гөрі қатаң дауыссыздардың жиі және көп қолданылуы сөзімізге дәлел болары анық.
Сонымен ескерткіш тілі және қазіргі қазақ тіліне ортақ сын есімдердің фонетикалық ерекшеліктеріне тоқталсақ.
Кез келген айырмашылықты немесе ұқсастықты байқау үшін міндетті түрде салыстыру әдісін пайдалану қажет. Түркі тілдерінде көбіне ұқсастықтар көбірек кездеседі. Десе де, сол ұқсас сөздердің өзінде фонетикалық өзгешеліктер байқалады. Оны дыбыстар сәйкестігінен қарастыруға болады.
Сөз басындағы Й мен Ж сәйкестігі. Ескерткіштердегі й дыбысынан басталатын сын есімдер қазақ тілінде ж дыбысымен келіп отырады. Мәселен, орта ғасыр ескерткіштерінде й дыбысынан басталатын сын есімдерді тізіп көрелік: йақшы (жақсы), йақын (жақын), йаны (жаңа), йавуқ (жабық), йумшақ (жұмсақ), йашыл (жасыл), йалғыз (жалғыз), йавуз (жауыз), йазуғлуқ (жазықты, кінәлі), йазғы (жазғы), йалған (жалған), йалың (жалаңаш), йарағлық (жарамды), йашру (жасырын), йемишсиз (жеміссіз), йиглиг (жақсылық), йолсуз (жолсыз), йүгүрүк (жүйрік), т.б.
Й дыбысынан басталатын сын есімдер кейде й - ж сәйкестігі арқылы ғана ерекшеленсе (мәселен, йақын-жақын, йалған-жалған, т.б.), енді бірде бірнеше дыбыстық өзгешеліктер байқалады (мәселен, йашыл-жасыл, йавуз-жауыз, т.б.). Яғни й-ж дыбыстарынан басқа, ш-с, в-у сәйкестіктерін де байқауға болады.
Й дыбысынан басталатын сын есімдердің кейбірі қазақ тілінде мүлде кездеспейді. Мәселен, йитиг (құрыған, жойылған, өлімтік), йоллуқ (өнегелі), т.б. Бұлар көнерген сөздер болып есептеледі.
Түркі тілдерінде бұл дыбыстар төңірегінде түрлі пікірлер бар.
А.М.Щербак й дыбысының түп төркіні тіс аралық қатаң спирант дыбысқа барып тірелетіндігі жөнінде пікір айтады.
Диалектолог С. Омарбеков й ең ежелгі праформаның ең солғынданған үлгісі. Сондықтан да оны қазір біршама жас тілдер деп танылып жүрген оғыз тілдеріне өте-мөте тән болуы осыдан. Анлауттағы бастапқы қарқынды дауыссыздардың солғындалуы өзге тілдерден гөрі оғыз тілдерінде көбірек байқалатындығы осының бір дәлелі деп айтқан.
Сөз басындағы й-дж-ж-т-д-ш-с-з сәйкестігінің зерттелу тарихын Б.Сағындықұлы өзінің Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері еңбегінде талдап көрсетеді. Ол ғалымдардың пікірлеріне тоқталып, тұжырым жасайды.
Түрколог В.В.Радлов бұл мәселеде аталған сәйкестікті бір негізден шыққан деп қарайды. Яғни, й фонемасын алғашқы форма деп есептейді. В.А.Богородицкий болса В.В.Радлов пікірін қолдай отырып, оны әрі қарай дамыта түседі. Оның пікірінше, көне түркі тілдері, половец тілі, өмір сүріп отырған түркі тілдерінің көпшілігі көне й формасын сақтап қалған. Ал, қырғыз, қазан татарлары тілінде й фонемасы ызың шулы дж аффрикатына айналып кеткен (й-дж). Қазақ тілінде осы аффрикаттан жалаң ызың спирант ж пайда болған (й-дж-ж) деп көрсетеді. Десе де, ғалым қандай фонетикалық заңдылыққа сүйеніп жасалған пікір екендігін ашып айтпайды.
В.В.Радлов пен В.А.Богородицкийдің ғылыми болжамдарын Б.А.Серебренников, Н.З.Гаджиева, Е.Д.Поливанов, И.Г.Добродомов, Л.С.Левитская, Е.И.Убрятова, Т.Талипов, т.б. ғалымдар қолдады.
Қарашай-балқар тілі диалектілерінің фонетикасы деп аталатын еңбектің авторы Ш.Қ.Ақбаев бұл мәселеге қатысты В.В.Радлов пен В.А.Богородицкий бағытына қарсы пікір айтқан. Яғни, ғалымдардың дәлеліне ешқандай ғылыми негіз жоқ дей келіп, бұған тарихи және артикуляциялық тұрғыдан қарау қажеттігін айтады. Ш.Қ.Ақбаев й диалектісін болғандығын айғақтайтын ең ерте деген ескерткіштер жазылған кезеңде дж диалектісі де жарыса өмір сүрген. Бұған тарих куә. Й-ді ең ежелгі дыбыс деп танудың, одан дж пайда болды деп есептеудің ешқандай негізі жоқ дейді.
Жоғарыдағы болжамдардың қай-қайсысы да бүкіл түркологтардың қолдауын таба алған жоқ, - деп жазады Б.Сағындықұлы, - себебі сөз басындағы й-дж-ж-т-д-ч-ш-с-з... сәйкестігінің көне формасын табуға тырысқан оқымыстылардың бәріне тән кемшілік мынада деп білеміз: олар белгілі бір фонеманы немесе аффрикатты ғана архетип таниды да, қалған рефлекстерді содан өрбітуге тырысады. Шын мәнісінде й дыбысынан дж аффрикаты пайда болды деген қате пікір, оның артикулыциялық та, акустикалық та негізі жоқ екендігін ғалым Ш.Ақбаев дәлелдеген. Бұл жайында А.Щербак та үнділердің ешқайсысы өзгеріске түспейді деп ашып көрсеткен болатын.
Бұл мәселеде арнайы зерттеу жүргізген ғалым Б.Сағындықұлы ц және ч аффрикаттары - дыбыстардың ең көнесі, арғы тегі деп көрсетеді. Басқа аффрикаттар осы екеуінен пайда болғандығын айтады. Яғни, й-ж сәйкестігі бір ғана ч аффрикатынан пайда болуы олардың бір заманда бір-ақ диалектіде сөйлегенін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.