БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ТІЛІ
МАЗМҰНЫ
Мектеп жасына дейінгі ЖСТД балалардың сөздік қорын байытудың жолы ретінде қоршаған орта жайлы білім мен түсініктерін қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН (ЖСТД) БАЛАЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1.1. Сөздік қордың онтогенезде дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
0.1.2. Қоршаған орта туралы білімдердің бала тіл дамуындағы рөлі...
0.1.3. III деңгейлі Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөздік қорының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. III ДЕҢГЕЙЛІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ 23СӨЗДІК ҚОРЫН ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ БІЛІМ МЕН ТҮСІНІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
0.2.1. III деңгейлі Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөздік қоры деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2.2. Қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыру арқылы сөздік қорын дамыту бойынша жүргізілген жұмыстар ... ... ... ... ...
0.2.3. Анықтау және қалыптастыру эксперименті нәтижелерін салыстыру, талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің өркендеуі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейімен және денсаулығымен бағаланады. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 Стратегиясында-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі азаматтарды қоғамдық ортаға кіріктіру мәселелеріне зор көңіл бөлу қажет екені көрсетілген. [1]
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балаларға айрықша көңіл бөлінген. Қазақстан Республикасының Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы заңы мүмкіндігі шектеулі балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесін жасауға, Қ.Р Білім туралы заңында белгіленген тәртіппен білім беруге, оларды тәрбиелеуге, еңбекке және кәсіби даярлау ісіне байланысты проблемаларды шешуге, кемтарлықтың алдын алуға бағытталған.[2,3]
Қазіргі кезде жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың саны күннен- күнге артып келеді. Толық емес сөйлеу қызметі баланың жеке тұлғасының барлық салаларына теріс әсер етеді: оның танымдық іс-әрекетінің дамуы қиындайды, есте сақтау өнімділігі төмендейді, логикалық және мағыналық жады бұзылады, балалар ой операцияларын қиын меңгереді, қарым-қатынастың және тұлғааралық өзара іс-қимылдың барлық түрлері бұзылады, қалыпты жағдайдағыдай, жалпы психикалық даму жоспарында жетекші мәні бар ойын қызметінің дамуы айтарлықтай тежеледі.
Осы тұрғыдан алғанда, сөздік қорды зерттеу балалар сөйлеу саласындағы зерттеулердің басым бағытына айналады. Сондай-ақ, сөйлеу жұмысының жалпы жүйесінде сөздікті байыту, оны бекіту және жандандыру маңызды орын алады, бұл баланың сөздік қорын кеңейтпей, тілдік қарым-қатынасты жетілдіру мүмкін еместігіне байланысты заңдылық. Танымдық даму, ұғымдық ойлауды дамыту жаңа сөздерді меңгермей мүмкін емес [4].
Балалардың сөз қорын байыту-тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Сөздік қорын нақтылау және кеңейту логикалық ойлауды дамытуда үлкен рөл атқарады: дәлірек айтқанда баланың сөздік қоры бай болған сайын, ол нақты ойлайды, және сөзі жақсы дамиды. Логикалық бай сөз-білімнің көптеген салаларында табыстың кепілі бола алады [5].
Мектеп жасына дейінгі ЖСТД балаларда шектеулі сөздік қор мен тұрақты аграмматизмдері байқалады. Мектепке дейінгі жастағы сөздікті меңгеру мектепте табысты оқыту үшін үлкен маңызға ие, сондықтан баланың дамуының қолайсыз барысын өзгерте алатын мамандардың ерте араласуы ерекше маңызға ие.
ЖСТД балалардың сөздік қорын байыту үшін табиғат және табиғи құбылыстар, сондай-ақ адам және оның өмір сүру жағдайлары туралы білім алу маңызды болып табылады. Баланы қоршаған заттарды тану барысында оны қабылдау, ойлау, есте сақтау, ақыл-ой іс-әрекетінің тәсілдері: талдау, синтез, салыстыру, жіктеу дамиды. Қоршаған ортаның мәні мен құбылыстары туралы білімді қалыптастыру баланың сөздік қорының дамуының маңызды компоненті болып табылады және оны қоршаған ортаға енгізу қажеттілігімен байланысты. Бірінші кезекте баланың қоршаған орта туралы білімдерінің мазмұнына заттардың мақсаты, олардың қасиеттері мен қажеттіліктері, қолданылуы туралы толық және нақты түсініктерді қалыптастыру кіреді. Әр түрлі жағдайларда алынған қоршаған орта туралы мәліметтерді жүйелендіруде, байытуда маңызды орын "қоршаған ортамен танысу" бағдарламасының бөліміне тиесілі.
Қоршаған ортамен танысу-мектеп жасына дейінгі ересек балаларда сөздікті дамыту құралдарының бірі. Және бұл уақытты жіберіп алуға болмайды. Бірақ бұл әрі қарай зерттеуді қажет ететін өте күрделі мәселе. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде таңдалып алынды.
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру ерекшеліктерін теориялық негіздеу және іс жүзінде зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Арнайы әдебиетті талдау негізінде зерттеу мәселесін негіздеу.
2. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың сөздік деңгейін зерттеуді ұйымдастыру.
3. Мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту бойынша әдістемелік ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу гипотезасы: Егер мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілі дамымаған III деңгейлі балалардың сөйлеу және когнитивті ерекшеліктерін ескере отырып, қоршаған орта жайлы білім мен түсініктерін қалыптастырса, онда олардың сөздік қорын байытуға болады.
Зерттеу пәні: қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру құралдары арқылы мектепке дейінгі ЖСТД ІІІ деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту.
Зерттеу мәселесі: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту бойынша логопедиялық жұмысты жетілдіру.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту процесі.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін құрайды:
-баланың сөйлеу және психологиялық дамуын зерделеудің жүйелі тәсілі, сөйлеу және психиканы зерделеудің кешенді тәсілі (Б. Г. Ананьев, П. П. Блонский, Л. С. Выготский, A. В. Запорожец, A. Н. Леонтьев, a. p. Лурия, C. Л. Рубинштейн);
- қалыпты және аномальды даму заңдарының өзара байланысы мен бірлігі туралы ереже (Л. С. Выготский, А. Н. (Л. П. Ефименкова, Н. С. Жукова, Р. И. Лалаева, Р. Е. Левина, Е. М. Мастюкова, В. И. Селиверстов, Т. Б. Филичева, Г. В. Чиркина және т.б.).
Зерттеу базасы:
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
2.1 Сөздік қордың онтогенезде дамуы
Баланың сөздік қорының бастапқы қалыптасуы М. М. Алексеева, В. И. Яшина, Е. Ф. Архипова, Л. И. Белякова, А. Н. Гвоздев, О. Е. Громова, Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева . Г.Р. Шашкина, Зернова Л.П., Зимина И.А. М.М. Кольцова, және басқа да көптеген авторлардың еңбектерінде қарастырылған.
Балалардың тілдік даму мәселелерін қарастыру кезінде әдебиетте "сөздік" термині қолданылады. Алайда мақалаларда "сөздіктің" нақты түсінігі берілмеген. Н. С. Жуков, Л. Н. Ефименкова, Т.А. Ткаченко, Т. В. Тумакова С. Н. Шаховская, Е. Д. Худенко, Т. Б. Филичева және т.б. авторлардың пікірінше "сөздік" термині қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстардың, әрекеттердің белгілерін білдіретін сөздердің жиынтығы. [6]
О. Е. Громов бойынша балалар сөздігі туралы айтатын болсақ, бала сөздерінің формальды тізбегін емес, белгілі бір жастағы шеңбермен сандық және сапалық жағынан шектелген, сондай-ақ, бала санасының дамуымен қатар қалыптасатын ерекше динамикалық, лексикалық жүйені түсіну. [7].
В. И. Логинова өз еңбектерінде, бала сөздігінің дамуы бір жағынан, жоғары психикалық функциялардың дамуымен, ал екінші жағынан, сөйлеудің барлық компоненттерінің дамуымен тығыз байланысты (тілдің фонетикалық-фонематикалық және грамматикалық құрылысы) екенін көрсетеді. [8]
Балалардың сөйлеуін зерттеумен айналыса отырып, М. М. Кольцова ерте жаста сөйлеуді дамытуда сөздік тітіркендіргіш үлкен рөл атқаратынын атап өтті. Алайда осы даму кезеңінде бала сөздердің барлық кешеніне жауап береді, сөздерді бір-бірінен ажыратпайды. Алдымен ауызша тітіркендіргішке реакция болжамды рефлекс түрінде байқалады (басын бұрып қарауы). Содан кейін бала бірнеше рет мағынасы жоқ жаңа сөздерді (гаф-гаф-ит, мәә-қой) қайталай бастайды. [9] .
Балалардың тілін дамытудағы бұл кезеңді ғалымдар " Сөз - сөйлем" кезеңі деп атайды. Бұл кезеңде сөздер грамматикалық мағынаның жоқтығымен сипатталады. Осы жаста баланың сөздік қоры жылдам қарқынмен толықтырылады. Нәтижесінде, үш жасқа қарай бала сөздігіне шамамен 300 сөз (зат есімдер, сын есімдер, етістіктер) кіреді.
Л. С. Выготскийдің онтогенез процесінде сөздің мәнін дамыту мәселелерін қарастыруға арналған жұмыстарында балалар сөздерінің дамуының бірнеше сатысы көрсетілген. Балалардың сөйлеуін дамытудың бірінші сатысы шартты рефлекстер негізінде жүзеге асырылады. Мәнді ұғыну механизмі мынадай түрде жүзеге асырылуы мүмкін: Шартты тітіркендіргіш болып табылатын жаңа сөзді қабылдағанда, бала осы сөздің нақты затпен байланысын түсінеді, ал одан әрі оны жаңғыртады. 1,5-2 жас сөздікті белсенді кеңейтудің басталуымен сипатталады. Бұл процесс балалардың өз сөзінде " бұл не?", "бұл қалай аталады?" және т. б. сұрақтармен кеңейтіледі, осылайша, алдымен бала оны қоршаған адамдардан алады, содан кейін оларды түсінеді, белгілердің функцияларын ұғына бастайды. Лексиканың қалыптасуына байланысты сөздің мәнін анықтауға болады. Баланың сөйлеуінде сөздер көп мағынаға ие. Яғни, бір ғана сөз зат есімніңде (затты белгілеу), сын есімніңде (заттың белгісін белгілеу), етістіңде (затпен әрекетті белгілеу) мағынасына ие болуы мүмкін. Мысалы, баланың сөздігінде "кых" сөзі мысық пен барлық жұмсақ заттарды (жаға, тері қалпағы) және әрекетті (мысықты сипағым келеді) білдіруі мүмкін. Бұл ретте сөздің мәнін тек нақты жағдайда қолданылатын интонацияға, қимылға сәйкес анықтауға болады [10].
Д. Б. Элькониннің пікірінше, лексиканың дамуына ықпал ететін факторлар: [11]
1. Баланың қоршаған болмысы туралы түсініктерін дамыту. Бала жаңа заттармен, құбылыстармен, заттар мен іс-әрекеттердің белгілерімен танысуына қарай оның сөздігі байытылады.
2. Ересектердің сөйлеу қызметі және олардың баламен қарым-қатынасы.
3. Бала тәрбиеленетін әлеуметтік орта.
Бұл процестің сандық және сапалық жағы ерекшеленеді. Сөздіктің көлеміне қатысты қандай да бір жастағы балаларда әлі күнге дейін жеткілікті негізделген деректер жоқ. Жеке сөздіктің көлемі - өлшеуге қиын болатын объект. Оның нақты шекарасы жоқ.
Д. Б. Эльконин баланың өмірлік қарым-қатынасының кеңеюі, оның іс-әрекеті мен ересектермен қарым-қатынасының күрделенуі мектеп жасына дейінгі кезеңдерде сөздіктің бірте-бірте өсуіне әкеп соқтыратынын көрсетті. Қоршаған ортаның бала сөзіне өте қатты әсер ететініне байланысты, сөз қорын нақты өлшеу мүмкін емес.
Әдебиетте сөздіктің абсолюттік құрамына қатысты кейбір айырмашылықтар бар.
В. Штерн 1 жас 6 айдан 6 жасқа дейінгі балалардың сөздігі үшін орташа сандар келтіреді: бір жарым жасқа қарай балада 100 сөз, 2 жасқа - 300-400, 3 жасқа-1000-1100, 4 жасқа - 1600, 5 жасқа - 2200 сөз (Д. Б. Эльконин, 1958).
Ш. Бюллер 1 жастан 4 жасқа дейінгі 30 баланың cөздігін зерттеу деректерін салыстыра отырып, әрбір жас үшін ең төменгі және ең жоғарғы сөздікті көрсетеді және осыған қатысты жеке айырмашылықтарды көрсетеді: 1 жас - ең төменгі сөздік - 3 сөз, ең жоғарғы сөздік - 58 сөз, 1,5 жас - 44 және 383 сөз, тиісінше 2 жас - 45 және 1227 сөз, 2 жас 6 ай - 171 және 1509 сөз (Д. Б. Эльконин, 1958).
В. И. Логинованың (1971) мәліметтері бойынша, 1 жаста бала 10-12 сөзді белсенді меңгерген, ал 6 жасқа қарай оның белсенді сөздігі 3-3,5 мың сөзге дейін артады.[8]
Е. А. Аркин (1948) сөздіктің өсуі туралы мынадай деректерді келтіреді: 1 жас - 9 сөз, бір жарым жас - 39 сөз, 2 жас - 300 сөз, 3 жас 6 ай - 1110 сөз, 4 жас - 1926 сөз.[12]
Е. А. Аркиннің мәліметтері бойынша, төрт жасар баланың сөздігі әртүрлі грамматикалық категориялар арасында былайша бөлінеді: зат есімдер (9 есімдік зат есімдерін қоса алғанда) - 968 (50,2%), етістіктер - 528 (27,4%), сын есімдер (атаулы сын есімдердің 20 орнын қоса алғанда) - 227 (11,8%), үстеу - 112 (5,8%), сандар - 37 (1,9%), шылау- 22 (1,2%), одағай - 217 (0,9%). Сөздікте болған зат есімдер өзінің мазмұны бойынша келесідей бөлінді: тұрғын үй (жағдай, ыдыс - аяқ, үй - жай) 15,2%, тамақ - 9,6%, киім - 8,8%, жануарлар - 8,8%, өсімдіктер - 6,6%, қала - 5,5%, дене бөліктері - 4,3%, абстрактілі сөздер - 0,7%, мамандық - 4%, жансыз табиғат - 3,4%, уақыт - 3,3%, әлеуметтік құбылыстар - 3,3%, рулық ұғымдар - 1,6%, медицина-1%, геометриялық пішіндер-0,9%.
В. П. Вехтеров 4 жастан 8 жасқа дейінгі балаларда зат есімдер барлық сөздердің 23%, етістіктер-23,8%, ал сын есімдер-тек 4,3% құрайды. Автордың пікірі бойынша 5-7 жастағы балалардың сөздігінде нақты мағынадағы зат есімдер (89% зат), өткен шақ етістіктер (50%) және осы шақ етістіктер (44,6%) әртүрлі қозғалыс түрлерін білдіретін (175 сөз) басым.
А. В. Захарова 6 жасар баланың сөздігінде сөйлеу бөліктерінің арақатынасы туралы деректерді келтіреді: зат есім-42,3%, етістік - 30%, зат есім - 10,3%, сын есім - 8,4%, бөлшектер - 3,9%, есімдік - 2,4%, Сан - 1,2%, шылау - 0,3%.[13]
А. Н. Гвоздевтің деректері бойынша (1961), төрт жасар баланың сөздігінде зат есімнің 50,2%, етістіктің 27,4%, сын есімнің 11,8%, есімнің 5,8%, сан есімнің 1,9%, шылаулар 1,2%, интервалдар мен бөлшектердің 0,9% байқалады.[14]
Ерте жастағы балалардағы лексика-семантикалық жүйенің дамуын зерттей отырып, А. И. Лаврентьева балалар сөздігін жүйелі ұйымдастыруды дамытудың төрт кезеңін бөледі [15]:
Бірінші кезеңде сөздік жеке сөздердің жиынтығы (20 -50). Бұл ретте лексемалар жиынтығы ретсіз болады.
Екінші кезеңнің басында сөздік қоры тез өседі. Баланың санасында бір жағдайға жататын кейбір сөздер жүйесі қалыптасады,олардың топтары құрылады. А. И. Лаврентьева бұл кезеңді ахуалдық, ал сөз топтары-ахуалдық өрістер ретінде анықтайды.
Үшінші кезеңде бала жағдайдың белгілі бір элементтерінің ұқсастығын түсіне бастайды және лексемаларды тақырыптық топтарға біріктіреді. Бұл құбылыс тақырыптық кезең ретінде анықталатын лексикалық жүйені қалыптастырудың үшінші кезеңін сипаттайды. Сөздердің тақырыптық топтарын ұйымдастыру антонимнің дамуын тудырады (үлкен-кішкентай, жақсы-жаман). "Үлкен - кішкентай" оппозициясы бұл кезеңде параметрлік сын есімдердің барлық нұсқаларын (ұзын - кішкентай, қалың - кішкентай) ауыстырады, ал "жақсы - жаман" оппозициясы - сапалы-бағалау сын есімдерінің барлық нұсқаларын (нашар - жақсы) ауыстырады.
Төртінші кезең-синонимнің пайда болуы. Бұл кезеңде баланың сөздігін жүйелі ұйымдастыру өзінің құрылымы бойынша ересектердің лексика-семантикалық жүйесіне жақындайды.
Л. И. Белякова 0 ден 5 жасқа дейінгі балалардың тілдік және психомоторлық дамуын зерттей келе, мынадай мәліметтер берді[16]:
0 -1,5 ай - дауыстың қарқынды интонациялық байытылу кезеңі, бұл бұлшық еттің динамикалық өзгерістерінің дамуына сәйкес келеді.
1,5- 2,5 ай - гуілдеу түріндегі спецификалық дауыстық реакциялар, бұл басты тік ұстаудың басталуымен сәйкес келеді.
5-ші айда былдыр дыбыстар отыру қызметінің қалыптасуымен бір уақытта пайда бола бастайды.
7 ай шамасында балалар 2-4 минут барысында бір ашық буынды қайта-қайта қайталау құбылыстары байқалады.
12 айдың соңына - өмірінің 2-ші жылының басталуына қарай балалардың басым көпшілігінде алғашқы сөздер пайда болады, бұл уақытта олар жүріп үйрене бастайды, қолдарының манипуляциялық қызметі дами бастайды. Балалардың 20%-да алғашқы сөздер 8-9 айында пайда болады.
16-20 айда - сөздік қор ерекше тиімді толығады.
18 - 22 айда - зерттелген балалардың басым көпшілігінде қарапайым тіркесті сөз қалыптасады.
Бала тілінің пайда болуының уақыттық шеңбері осындай. Әдебиеттерде сөздік қордың көлемі мен оның дамуы туралы қатынаста айтарлықтай айырмашылықтар байқалады, себебі балаларда өмір жағдайы мен тәрбиесіне байланысты сөздік қордың дамуында жеке өзгерістер болады.
С. Н. Цеитлин мәліметтері бойынша сөздіктің өсуі мынадай сандық сипаттамалармен сипатталады: 1 жас ішінде бала орташа 3 сөзді, 1 жас 3айында - 19 сөз, 1жас 6 айда - 22 сөзді, 1жас 9 айда - 118 сөзді айта алады. Баланың сөздік қоры екі аспектімен көрсетіледі: пассивті сөздік (импрессивті сөздік) және белсенді сөздік (экспрессивті сөздік) [17].
Сөйлеуге дейінгі кезеңнен алғашқы сөзге өту - баланың тілдік дамуындағы маңызды кезеңі. Бұл кезеңде оның пассивті лексиконында шамамен 50-70 сөздей болады. Бала бұл сөздерді өз бетінше тілде қолдана бастағанда, пассивті сөздік қорда қысқа, кейде ұзақ уақыт болғанынан кейін сөздер белсенді сөздік қорға түседі.
Егер 1 жас 8 айға дейін белсенді сөздік қор айтарлықтай бірқалыпты толығатын болса (айына 6-7 жаңа сөз), содан кейін 1 жас 9 ай ішінде балалардың басым көпшілігінде оның жедел өсуі байқалады. Бұл әдетте, бір сөздік сөйлемдердің аяқталуымен және екі сөздік сөйлемге көшуімен, содан кейін кеңейтілген сөздерге өтуге сәйкес келеді. С. Н. Цейтлин кішкентай балалардың тілінде алғаш игерілетін сөздердің келесі негізгі топтарын ажыратады:
1. Баланы қоршаған адамдар (ана, әке, әже, ата, апа, тәте, аға, қыз, бала.
2. Құстар мен жануарлар (мяу, киса, ки, -- мысық, ав-ав, гав-гав, ава, бака -- ит, кукурику (ку-ку) -- әтеш, тауқ -- тауық, кар-кар -- қарға, иго-го -- жылқы, ква-ква (ка-ка) -- құрбақа, га-га -- қаз, му -- сиыр)
3. Табиғат құбылыстар (кап-кап, у -- жаңбыр, су)
4. Ойыншықтар (ляля -- қуыршақ, доп)
5. Тамақ (әм-әм ням-ням, үп -- жеу, ішу, ботқа, сорпа, шай, сүт)
6. Ұйқы (бай-бай, а-а -- ұйықтау)
7. Қимыл, серуен (топ-топ -- жүру, да -- серуендеу)
8. Бір нәрсенің құлауы (бах бам па -- құлау)
19. Бірнәрсенің жоғалуы (тю-тю)
10. Бағалау (әй-әй, кака)
11.Транспорт (бип-бип -- машина, автобус)
12. Жуыну (сабын, су)
13. Үйдегі заттар (але -- телефон сося -- соска)
14. Кейбір әрекеттер (бе-бер, тук-тук -- тықылдату)
15. Келісім (иә (бас шұлғу), -- терістеу)
16. Этикеттік фразалар (ашалау, пока -- көріскенше, рахмет)
17. Болмайды ((жестпен) ай-ай).
М. Қ. Бапаева Даму психологиясы атты еңбегінде балалық шақтың өзі төртке бөлінетіндігін айтқан: нәрестелік кезең (туғаннан 1 жасқа дейін), ерте балалық шақ кезеңі ( 1 жастан 3 жасқа дейін), мектепке дейінгі балалық шақ (3 жастан 6 жасқа дейін), бастауыш мектеп жасы (6 жастан 11-12 жасқа дейін). [18]
Ғалымдар жіктемесіне сүйене отырып, осы ғылыми зерттеу жұмысында аталған кезеңдегі баланың сөйлеу тілінің дамуын, оның сөздік қорын, сөйлеу үдерісінде кездесетін қателіктер, дыбыстық ерекшеліктер жайында тұжырымдар мен тілдік деректер көрсетіледі.
Бала 1-3 жас аралығында тілі шығып, тілдік қоры молайып, даму үстінде болады. Алғашқы кезде бала айналасындағы жақын адамдарына сұрақ қою арқылы өзіне ақпарат жинайды. Соның негізінде бала тілі дамып, сыртқа шыға бастайды. Алғашқы кезде сәбидің сөзі үлкендердің сөзіне аздап қана ұқсайтын болады. Мұндай сөзді дербес (автономиялық) сөз деп атайды. Тіпті кейде үлкендер пайдаланбайтын сөздерді де қолданады дейді Ж. Қ. Дүйсенова мен Қ. Н. Нығметова[19].
Расымен бала тілі негізінде сөйлеу, есту мүшелеріне, ойлау, түйсіну қабілеттеріне тікелей байланысты. Артикуляциялық мүшелері сөйлеу үдерісіне дайын болуына дейін бірнеше кезеңнен өтеді. Сол себепті бала бірден естіген сөзін қайталай алмайды. Мысалы: баланың сәбилік кезеңнің алғашқы кезінде тамақ сөзін намақ деп т дауыссыз дыбыстың орнына н дыбысын қойып немесе алма сөзін ама деп қысқартып айтуы қателік болыпесептелмейді. Дегенмен, баланың психологиялық және физиологиялық даму қарқынына да назар аудару керек. Себебі көбіне ата-әжесімен коммуникацияға түсетін балалардың тілі тез дамиды, ал балабақшадағы өзі сияқты тілі енді шығып келе жатқан балалардың арасында жүрген сәбилердің тілі баяу шыға бастайды. Баланың ойлау қабілетін дамыту арқылы танымы кеңейе түседі. Таным деңгейі жоғары баланың тілі тез дамиды.
Бала үлкеннің сөзін қайталап айта бастаған кезінде көбіне фонетикалық қателіктерді жасайды. Сәби сабын сөзін шабын деп немесе шар сөзін сар деуі мүмкін. Баланың тіліндегі ауысып отыратын дыбыстар өте көп кездесіп жатады: р мен л (радио - ладио), р мен и (Айбатыр - Айбатыи), ж мен д (жоқ - доқ), т мен н (тамақ - намақ), б мен п(бала - пала ), в мен б (автобус - абтобус) және т.б. Бұл қателіктердің негізінде артикуляция мәселесі жатыр.
Бала 1-3 жас аралығында әрбір естіген сөзін түйсініп, сыртқа шығарады. Яғни, бала белгілі бір негіздемеге сүйене отырып, сөзін ой жүйесінен шығарады. А. Леонтьевтің пікірінше, бала сөйлегенде алдын ала оны ой жиегінен өткізеді, сол ой дыбыс сөз болып үдеріске айналады [20]. Мысалы: 2 жасар Арман есімді бала допты теп-теп деп атайды. Баланың допты теп-теп деп атауына тебу сөзі түрткі болып тұр. Бір жағынан бала қандай да бір грамматикалық заңдылыққа немесе лексикалық уәжге сүйеніп айтып тұрған жоқ, себебі оның жасы небәрі екіде. Бірақ бала допты тебетінін түсініп тұр. К.И.Чукотский Ересектерде барлығы сатылымға дайын көйлектері бар дүкен сияқты. Ал балаларда енді өңделіп, тігіліп жатқан шеберхана секілді деген. Әрбір бала көптеген жаңа сөздерді, қолданыста бар сөздердің жаңа формасын құрастырып жатады. Әрине, ондай мысалдар күнделікті тұрмыста өте көп кездеседі. Бұндай құрылымды сөздердің негізінде уәж жатыр. Ж.Аймауытовтың Психология атты еңбегінде осы мәселе жайында айтылған. Жүре-жүре бала ішкі тілегін сыртқа шығару үшін дыбысқа еліктейді. Сиырды мө-ө, қойды - ма, мысықты - мияу, итті - ау-ау дейтін болады дейді ғалым [21]. Бұл тұста уәж мәселесіне тоқталмау мүмкін емес. Уәждеме - тіл арқылы аталған заттың немесе құбылыстың бір белгісінің көрінісі екені белгілі. Демек, бала естігенін дәл сол күйінде шығарады. Мысықтың мияулайтыны, сиырдың мөңірейтіні, қойдың маңырайтыны - бәріне белгілі әрекет. Бала құлағымен естігенін дыбыс не сөз күйінде сөйлеу әрекетінде қолданады.
1-3 жас аралығында бала тілінде кездесетін көптеген жаңа атаулар бар: доп - теп-теп (1,5 жас), шалбар - бұттық (3 жас), футбол - гол (2 жас), телефон - але (1,5 жас), теледидар - мутик (2 жас), мысық - нау (мияу) (1,5 жас), көкірек - тісте (3 жас), су - шай(1,5 жас), тамақ - ням-ням (1,5 жас), нан - ням-ням (1,5 жас). Келтірілген тілдік деректерге қарап, баланың қалыптастырған жаңа атауларының негіздемесі бар екендігіне көз жеткізуге болады. Әрбір ересек адам допты тебетінін, судың шай сияқты сұйықтық екендігін, мультфильмді теледидардан көретінін, мысықтың мияулайтынын, гол деген футбол ойының термині екендігін, телефонға келген қоңырауға алло деп жауап беретіндігін, шалбарды бұтқа (диалект сөз) киетіндігін біледі. Демек, бала уәжі бар, мағынасы мен қызметі сақталған, бірақ нормадан ауытқыған сөздерді қалыптастырады.
Сондай-ақ, бала бір атаумен бірнеше нәрсені айтуы мүмкін. Мысалы, шайды да, шырынды да, суды да су деп атайды. Оның уәжі ішу екендігі белгілі.
Бала 1 жас пен 2 жас аралығында бірсөзді сөйлемді жиі қолданады. С.Н.Цейтлиннің пікірінше, баланың алғашқы сөздері - оның алғашқы ойы болады. Бұл - голофраза деп аталады [17,209]. Бұл сөз белгілі бір ойды беретін, жағдайды түсіндіретін құрылым. Ғалымның пікірін тілдік деректермен дәлелдеуге болады. Мысалы, бала автобусты көрсетіп абтобус дейді. Бұл сөздің негізінде әне, автобус немесе автобус келе жатыр (өтіп бара жатыр, тұр) сөйлемдері жатыр. Баланың сөздік қорынын аздығынан сөйлемді толық айта алмайды, бір сөзбен жеткізеді. Осылайша бала бір сөзбен бір сөйлемнің мағынасын түсіндіреді.
2 жас шамасындағы бала біртіндеп екі сөзді сөйлем құрастыра бастайды. Ғалым С.Н.Цейтлин Язык и ребенок: Лингвистика детской речи атты ғылыми еңбегінде баланың сөйлеу үдерісінде қолданған сөйлемдерді бірсөзді, екісөзді, үшсөзді сөйлемдер деп қарастырған [17,210]. Бұл сөйлемдер - көбінесе субьект пен оның әрекеті (мамам келе жатыр), әрекет және обьект әрекеті (мама, берші) немесе әрекет және әрекет орны (кітап анда) , - дейді Ж.Қ.Дүйсенова мен Қ.Н.Нығметовалар. Тіл білімінде бұндай сөйлемдерді екісөзді сөйлем деп атайды. Бұндай құрылымды сөйлемдерге қарап, бала тіліндегі алғашқы морфологиялық бірліктерді көруге болады. Кейіннен бала жасына сәйкес инсан мен предикат, нысан мен предикат арасындағы байланыс (септік, жіктік, тәуелдік жалғауларын) айқындала түседі.
Осылайша, жоғарыда аталып өткен мәліметтерге сүйене отырып, баланың жасына тән қалыпты сөйлеу ерекшеліктерін келтіре кетейік.
1- кесте
2-ДЕН 3 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
Қалыпты пайда болу уақыты
"Мен"есімдігін қолданады
2 жас 3 айда.
Түстердің атауларын дұрыс қолданады
2 жас 6 айда.
Етістіктің өткен шағын зат есіммен байланыстырып айтады
3 жасында
Жалпылама сөздерді түсінеді, оларды белсенді сөйлеуде қолдана бастайды
3 жасында
Мекен үстеудің мағынасын түсінеді, оны әңгіме барысында қолданады
2 жас 3 айдан бастап
Қатаң дауыссыздарды айта алады( С, З, Ц )
2 жас 1 айынан бастап
Басқа балалардағы қате айтылған дыбыстарды байқайды
3 жасынан бастап
Сөзге үйлесілімділікті таңдай бастайды
3 жасынан бастап
2-кесте
3-ТЕН 4 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
Қалыпты пайда болу уақыты
Белсенді сөздік қорында е зат бөліктерінің атауларын қолданады
3 жас 6 айынан бастап.
Сөз құрауы пайда болады
3 жастан бастап
Бір фонемамен ерекшеленетін сөздерді ажыратады (жаз-қаз)
4 жастан бастап
Ш, Ж, Щ. Ч, Л, Р дыбыстарын айта алады
4 жастан бастап
Өз сөзінде қате айтылған дыбысты байқайды
4 жастан бастап
Білетін ертегісін мағынасынан ауытқымай айтады
4 жас
Ересектермен сахналық қойылым қояды , рөлдерді бөледі, әр түрлі ертегі кейіпкерлерінің дауысын салады
4 жас
3-кесте
4-ТЕН 5 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
Қалыпты пайда болу уақыты
Мамандықты білдіретін жұрнақтарды пайдаланады (тәрбие-ші)
4 жас 6 ай
Антоним сөздерді қолданады
5 жас
Сөз құрауы жалғасады
Мектепке дейінгі балалық шақ ағымында
Үш позиция бойынша сөзде дыбыс орнын табады (басы, ортасы, соңы)
5 жас
Суретке қарап әңгіме құрайды
5 жас
Ішінен (жоспарлаушы) сөйлеуді қалыптастырудың басталуы
5 жас
Дыбыс айтуы толығымен нормаға сәйкес келеді
4-5 жас
4-кесте
ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ЕСТУ
Жасы
Дамуы
2-апта
Дыбысты естігенде жылауды қояды
0-2 ай
Белгілі бір кідіріспен айтылған дыбыстарға мән береді, анасының дауысын таңиды
1 ай
Ән айтылғанда тынышталады.
3 ай
Сөйлеп жатқан адамға басын бұрып қарайды, оны көзімен қадағалайды
3-4 ай
Қатты дауысқа, интонацияға реакция пайда болады
5-6 ай
Әңгімені тыңдайды, гуілдейді
6 ай
Еліктеу бойынша жеке фонемаларды, буындарды айтады
1 жас
Қарапайым бұйрықтарға уақытша бағынады.
2 жас
Басқа бөлмеде тұрып, сөйлейді, естігенін қайталайды. Бір фонемамен ерекшеленетін сөздерді ажыратады.
3 жас
Кітап оқып бергенді түсінеді, сөздің дұрыс айтылмауын байқайды, өз сөзіндегі қателерді байқай бастайды, кейде түзетеді. Фонематикалық естудің қалыптасуы аяқталады.
4 жас
Қарапайым сөздердің фразасынесте сақтайды және қайталайды.
Дыбыс шығаруда пайда болатын барлық дыбыстарды саралайды.
5 жас
8 сөзден тұратын фраза. Фонематикалық есту тапсырмаларын орындауға қабілетті.
6 жас
Қысқаша әңгімені қайталай алады, сөздердің фонематикалық және ырғақтық құрылымына ие. Интонацияның вариативтілігі, орфоэпиялық нормаларға ие.
7 жас
Сөйлеу сауаттылығын арттырады, жазу элементтеріне қабілеттілік пайда болады.
5-кесте
ДЫБЫС АЙТУЫ
Жасы
Дамуы
2 ай
Қозғалыс процесінде пайда болатын дифференциалды емес және еріксіз дауыстық реакциялар-гуілдеу. Дауысты дыбыстар болады: а, О, У, Э; дауыссыз: П, М, Б, К, Г, х.
3-4 ай
Гуілдеуі былдырлауға ауысады
5 ай
Дыбыстардың сансыз қайталануы.
6 ай
Ырғақты жеке буындарды еліктеп қайталайды.
8 ай
Бір буынның қайталануымен жасалған сөз пайда болады. ма-ма.
1-2 жас
Дауысты: А, О, Э; дауыссыз: П, Б, М.
2-3 ай
Дауысты: И, Ы, У; дауыссыз: Ф, В, Т, Д, Н, К, Г, Х, Й.
4-5 ай
Ысқырық: С, З, Ц;ызың: Ш, Ж, Щ, Ч.
5-6 ай
Р, Л.
6-кесте
СӨЗДІК
Жасы
Дамуы
1 жас
Алғашқы сөздер пайда болады, бірақ айтылыу бұзылған.
Барлығы 12-20 сөз ("ням" - жеу;" бух " - құлау)
Буындық құрылым бұзылған.
зат есімдер-80%
етістіктер-20%
сын есім
есімдік,үстеу
көмекші сөз таптары
2 жас
200-300 сөз
Зат есім - 75%
етістік - 20%
5 % - сын есім + есімдік,үстеу т.б. (жақсы, нашар,анда)
3 жас
1500 сөз
Есімдік және үстеу - қолданғанда шатасады(менікі, біздікі).
Көмекші сөз таптары - шылау.
4 жас
1900 сөз
есімдік және үстеуді-салыстырмалы араластырып (көпаз) пайдаланады.
Көмекші сөз табы-күрделі шылауды пайдаланады.
5 жас
Сөз қоры 2000-2500 сөз
7-кесте
БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ТІЛІ
Жасы
Дамуы
1 жас
Ересектермен эмоционалдық қарым-қатынас барысында негіз қаланады. Эмоциялар мен сезімдерді білдіреді, сөздерді, заттар мен әрекеттерді көрсете бастайды, айналадағылардың сөйлеуін түсіну дамиды. Түсіну негізінде белсенді сөйлеу дами бастайды. Бала дыбыстарға, сөз тіркестеріне еліктей бастайды.
1- жастың соңы,2-жастың басы
Алғашқы мағыналы сөздер пайда болады, олар тілектер мен қажеттіліктерді білдіреді.
2 жастың II жартысы
Сөздер заттарды белгілеу үшін қолданылады,сөз тұтас сөйлемнің мағынасын білдіреді. Сөйлем 2-4 сөзден құралады.
2 жастың соңына қарай
Сөйлемнің грамматикалық жасалуы пайда болады.
1.1 Қоршаған орта туралы білімдердің бала тіл дамуындағы рөлі
Мектепке дейінгі жас ақыл-ой және физикалық, белсенді жан-жақты даму үшін ең қолайлы кезең болып табылады. Осы уақытта бала мектепте оқыту кезеңіне қарағанда ақпаратты бірнеше есе көп алады және меңгереді. Мектепке дейінгі жастағы балаларда қоршаған ортаны тану бастау алады. Дәл осы жылдары оларда қоршаған орта туралы алғашқы түсінік қалыптасады, олар сөйлеуді, ақыл-ой қызметінің тәсілдерін меңгереді, оларда танымдық қызығушылық, қоршаған ортаға деген өзінің көзқарасы пайда болады.
Қазіргі уақытта таным (әлемнің тұтас бейнесін қалыптастыру) кез келген мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеу мен дамытудың жетекші міндеттерінің бірі болып табылады. Әсіресе мектепке дейінгі ересек балаларға қатысты. Бала мектепке дейінгі мекемеге, белгілі бір топқа бара бастағанда, басқа ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас жасауды үйренеді. Бұл қоршаған шындық пен қоғамдық өмірдің құбылыстары туралы түсініктің дамуының мүлдем басқа сатысы болып табылады.
Байланысқан сөз-бұл дұрыс құрылған ұсыныстарда нақты сөздермен көрсетілген бір-бірімен байланысты ойдың жүйелілігі. Шет тілін жақсы меңгеру үшін осы тілде ойлауды үйрену қажет. Баланың басына қандай жұмыс жүргізіліп жатқанын елестете аласыз. Содан кейін ол ойға үйреніп, өз тілін жетілдіреді. Байланысқан сөз-бұл барлық психикалық үдерістердің даму нәтижесі, бұл баланың ана тілін меңгерудегі жетістігі.
Қоршаған ортамен таныстыра отырып, біз балалардың сөздік қорын, байланыстырып сөйлеу тілін дамытамыз, танымдық үрдістерді қалыптастырамыз, қоршаған өмір құбылыстарын бақылауға, салыстыруға және қорытуға үйретеміз.
Мектепке дейінгі ЖСТД балалардың сөздік қорын дамыту әр түрлі іс-әрекет кезіңде жүзеге асырылады: айналасындағылармен танысу сабақтарында, көркем әдебиетпен танысу, сауатты оқыту сабақтарында.
Бағдарлама жасау және ана тілін арнайы оқыту қажеттілігі бастауыш мектеп мұғалімдері балалардың мектепке келіп жатқан сөйлеу кемшіліктерін атап көрсетеді (өте аз сөздік қоры, қатаң және үнді дыбыстардың дұрыс айтылмауы, қисынды дәйектілікпен пікір жасай алмауы, қарым-қатынас мәдениетінің болмауы, демек сөйлеу мәдениетінің төмендігі). Осыған байланысты тек арнайы сөйлеу жұмысы, мақсатты тілдік тәрбие сөйлеу тілін меңгерудің жоғары деңгейіне әкелуі мүмкін. Ана тілі адам тұлғасының қалыптасуында ерекше рөл атқарады. Тіл және сөйлеу дәстүрлі түрде психология, философия, және педагогикада психикалық дамудың түрлі жолдары: ойлау, қиял, есте сақтау, эмоциялар жинақталатын түйін ретінде қарастырылды. Адам қарым-қатынасының, шындықты танудың маңызды құралы бола отырып, тіл адамды рухани мәдениет құндылықтарына баулудың негізгі арнасы, сондай-ақ тәрбиелеу мен оқытудың қажетті шарты болып табылады. Мектепке дейінгі балалық шақта ауызша сөйлеуді дамыту мектепте табысты оқыту негіздерін қалыптастырады. Егер ересектер баламен кішкентай кезінен бастап дұрыс сөйлессе, онда мұндай бала қалыпты дамиды: оның елестету, одан кейін ойлау және қиялдау қабілеті пайда болады, әрбір жас сатысымен бұл қабілет жетілдіріледі. Қазіргі уақытта әдебиетпен, көркем шығармалардың мәтіндерімен танысу, қоршаған ортамен таныстыру ерекше маңызға ие . Бұл баланың сөздік қорыны молайтудың бірден-бір жолы.
Мектепке дейінгі жас - бұл баланың сөйлеу тілін белсенді меңгеретін, фонетикалық, лексикалық және грамматикалық тілдің барлық жақтары қалыптасатын және дамитын кезеңі. Мектепке дейінгі балалық шақта ана тілін толық меңгеру осы даму кезеңінде балаларды адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой тұрғысынан тәрбиелеу міндеттерін шешудің қажетті шарты болып табылады. Ана тілін оқыту және сөйлеуді дамыту қаншалықты ерте басталса, бала оны одан әрі еркін пайдаланатын болады.
Сөйлеуді дамыту баланың фонетикалық, лексикалық және грамматикалық дағдыларын меңгеру ретінде ғана емес, сонымен қатар коммуникативтік дағдыларды меңгеру ретінде де қарастырылуы тиіс.
Бірақ көптеген балалар сөйлеу тілінің дамуында жоғары деңгейге жете алмайды, сондықтан тілді меңгеруге бағытталған арнайы жұмысты жүргізу қажет. Бұл идеялар "қоршаған ортамен таныстыру арқылы мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту" жұмыс жүйесін құруға негіз болды.
Мектепке дейінгі балаларды қоршаған ортамен таныстыру-бұл олардың санасында сезімдік тәжірибеге негізделген әлем туралы барабар түсінік пен білім беру және оған дұрыс қарым-қатынасты тәрбиелеу. Ол өмір бойы есте қалатын алғашқы нақты білім мен қуанышты уайымның көзі болып табылады.
Баланың қоғамдық өмір құбылыстары, адамның қолымен жасалған заттар әлемі туралы түсініктерінің кеңдігі көбінесе ақыл-ой және адамгершілік дамуын анықтайды. Әсер дұрыс және жарқын болған сайын, олардың сөзі мен өмірі қызықты әрі мазмұнды болады.
Мектепке дейінгі жастағы қоршаған орта туралы білім мазмұны сөйлеудің дамуымен, сөйлеудің грамматикалық жағының, фонематикалық естудің дамуымен біріктірілген.
Қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру баланың жан-жақты дамуының маңызды компоненті болып табылады және оны қоршаған ортаға енгізу қажеттілігімен байланысты. Бірінші кезекте баланың қоршаған орта туралы білімдерінің мазмұнына заттардың мақсаты, олардың қасиеттері мен ерекшелігі, қолданылуы туралы толық және нақты түсініктерді қалыптастыру кіреді. ЖСТД балалардың сөздігін дамыту үшін табиғат және табиғи құбылыстар, сондай-ақ адам және оның өмір сүру жағдайлары туралы білім алу маңызды болып табылады. А. Н. Корнев қоршаған орта туралы білімді балалар тұрмыста, серуендеуде, балабақша мен үйде әр түрлі қызмет түрлерінен жинақтайды деп санайды[22]. Сондықтан, әр түрлі қызмет түрлерін пайдалана отырып, ең алдымен ересектер балалардың назарын әр түрлі пәндер мен объектілерге тартуға ұмтылады, олардың қасиеттері мен ерекшелігі туралы түсінік беруге жағдай жасау қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздігін дамыту мен байытуда көптеген педагогтар, логопедтер, тәрбиешілер бұл үшін әртүрлі әдістемелерді қолданады.
В. И. Логинованың пікірі бойынша мектепке дейінгі әр түрлі жастағы топтарда сөздік жұмысының мазмұны бірнеше бағыттарда күрделенеді: біртіндеп өсіп келе жатқан заттар мен құбылыстар шеңберімен танысу негізінде сөздікті кеңейту. Қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар туралы білімді тереңдету негізінде сөздерді меңгеру. Маңызды белгілері бойынша заттарды ажырату және жалпылау негізінде қарапайым ұғымдарды білдіретін сөздерді енгізу.
А. И. Максаковтың айтуынша, сөздікті байыту және кеңейту тек жаңа заттармен, олардың қасиеттері мен ерекшеліктерімен, іс-әрекетін білдіретін жаңа сөздермен танысу есебінен ғана емес, сонымен қатар жекелеген бөліктердің, заттардың бөлшектерінің атаулары есебінен, балалар кеңінен пайдаланатын жаңа жұрнақтарды,шылауларды пайдалану есебінен жүзеге асырылады. [23]
Н. Е. Старосельскаяның пікірінше, сөйлеуді дамыту бойынша сабақтарда балалардың қоршаған әлем туралы түсінігін кеңейте отырып, тірі табиғатпен ізгілікті қарым-қатынаста болуға тәрбиелеу керек [24] . Қазіргі уақытта мектепке дейінгі мекемелердің логопедтік топтарында сөздікті байыту үшін сөздік, көрнекі және практикалық жұмыс әдістері қолданылады. Бұл әдістерді ұштастыра отырып, ЖСТД балалардың деңгейі мен жасы, сондай-ақ сөйлеуді және оны бейнелеуді түсіну дәрежесін, айналмалы сөйлеудің мазмұнына көңіл бөлуді, сондай-ақ зерттелетін объект немесе құбылыс туралы түсініктердің қалыптасу деңгейін ескеру қажет. Жоғарыда баяндалғандай мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру процесінде сөздік қорын байытуға мүмкіндік бар деп айтуға болады.
Бұл үшін қолданылатын әдістерді қарастырайық. Н. С. Жуковамен ұсынылған ең тиімді әдістердің бірі табиғатпен танысу, бақылау болып табылады. Табиғатпен тікелей қарым-қатынас баланың эмоционалдық қабылдауын жарқын етеді, ақыл-ой процестерін ынталандырудың қажетті шарты болып табылады. Табиғаттағы маусымдық өзгерістерді, өсімдіктер мен жануарларды (жәндіктер, құстар, балықтар) бақылау барысында мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда ЖЖЖ әртүрлі қабылдау түрлерін (көру, есту, тактильді, кинестетикалық, ойлау және т.б.) қамтитын танымдық іс-әрекет дамиды. Табиғаттағы әдістемелік сауатты ұйымдастырылған бақылау қабылданған сөзді дұрыс ұғынуға ықпал етеді. Мектеп жасына дейінгі ЖСТД 3-деңгейлі ересек балаларға қызықты және қарапайым іздеу қызметі қол жетімді, ол бақылау, тәжірибе процесінде жүзеге асырылуы мүмкін. Мектепке дейінгі мекемелерде проблемалық оқытудың кейбір нысандары қолданылуы мүмкін. Мұндай оқытуды ұйымдастыру кезінде баланың ойының фактіні талдаудан қорытуға, шығаруға қозғалуына жағдай жасалады. Мектепке дейінгі баланың өз қызметін жоспарлау және мақсат қою қабілеті дамиды. Проблемалы жағдайлар ЖСТД-мен ересек жастағы балалардың сөйлеу белсенділігін арттыруға ықпал етеді. Осы жағдайда балаларда қызығушылық пайда болады. Міндеттерді шешуді, іздеуде тапқырлықты, мақсатқа жетудегі табандылықты ынталандырады. Қарама-қайшы жағдайларды жасау кезінде мектепке дейінгі балалардың ойлау қызметі бақылау барысында шығармашылық сипатқа ие болады, сөйтіп жаңа сөздер пайда болады. Балалар кейде табиғат объектілерінің әр түрлі қасиеттерінің пайда болу себебін табуға тырысады. Бақылаудың ең тиімді түрі - мақсатты серуендеу және саябаққа, орманға, бақшаға, , гүлзарларға экскурсиялар жасау. Қандай да бір объектіні қабылдау тікелей табиғатта ғана емес, жанама бақылау арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін, яғни оның көркемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мектеп жасына дейінгі ЖСТД балалардың сөздік қорын байытудың жолы ретінде қоршаған орта жайлы білім мен түсініктерін қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН (ЖСТД) БАЛАЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1.1. Сөздік қордың онтогенезде дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
0.1.2. Қоршаған орта туралы білімдердің бала тіл дамуындағы рөлі...
0.1.3. III деңгейлі Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөздік қорының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. III ДЕҢГЕЙЛІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ 23СӨЗДІК ҚОРЫН ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ БІЛІМ МЕН ТҮСІНІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
0.2.1. III деңгейлі Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөздік қоры деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2.2. Қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыру арқылы сөздік қорын дамыту бойынша жүргізілген жұмыстар ... ... ... ... ...
0.2.3. Анықтау және қалыптастыру эксперименті нәтижелерін салыстыру, талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің өркендеуі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейімен және денсаулығымен бағаланады. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 Стратегиясында-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі азаматтарды қоғамдық ортаға кіріктіру мәселелеріне зор көңіл бөлу қажет екені көрсетілген. [1]
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балаларға айрықша көңіл бөлінген. Қазақстан Республикасының Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы заңы мүмкіндігі шектеулі балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесін жасауға, Қ.Р Білім туралы заңында белгіленген тәртіппен білім беруге, оларды тәрбиелеуге, еңбекке және кәсіби даярлау ісіне байланысты проблемаларды шешуге, кемтарлықтың алдын алуға бағытталған.[2,3]
Қазіргі кезде жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың саны күннен- күнге артып келеді. Толық емес сөйлеу қызметі баланың жеке тұлғасының барлық салаларына теріс әсер етеді: оның танымдық іс-әрекетінің дамуы қиындайды, есте сақтау өнімділігі төмендейді, логикалық және мағыналық жады бұзылады, балалар ой операцияларын қиын меңгереді, қарым-қатынастың және тұлғааралық өзара іс-қимылдың барлық түрлері бұзылады, қалыпты жағдайдағыдай, жалпы психикалық даму жоспарында жетекші мәні бар ойын қызметінің дамуы айтарлықтай тежеледі.
Осы тұрғыдан алғанда, сөздік қорды зерттеу балалар сөйлеу саласындағы зерттеулердің басым бағытына айналады. Сондай-ақ, сөйлеу жұмысының жалпы жүйесінде сөздікті байыту, оны бекіту және жандандыру маңызды орын алады, бұл баланың сөздік қорын кеңейтпей, тілдік қарым-қатынасты жетілдіру мүмкін еместігіне байланысты заңдылық. Танымдық даму, ұғымдық ойлауды дамыту жаңа сөздерді меңгермей мүмкін емес [4].
Балалардың сөз қорын байыту-тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Сөздік қорын нақтылау және кеңейту логикалық ойлауды дамытуда үлкен рөл атқарады: дәлірек айтқанда баланың сөздік қоры бай болған сайын, ол нақты ойлайды, және сөзі жақсы дамиды. Логикалық бай сөз-білімнің көптеген салаларында табыстың кепілі бола алады [5].
Мектеп жасына дейінгі ЖСТД балаларда шектеулі сөздік қор мен тұрақты аграмматизмдері байқалады. Мектепке дейінгі жастағы сөздікті меңгеру мектепте табысты оқыту үшін үлкен маңызға ие, сондықтан баланың дамуының қолайсыз барысын өзгерте алатын мамандардың ерте араласуы ерекше маңызға ие.
ЖСТД балалардың сөздік қорын байыту үшін табиғат және табиғи құбылыстар, сондай-ақ адам және оның өмір сүру жағдайлары туралы білім алу маңызды болып табылады. Баланы қоршаған заттарды тану барысында оны қабылдау, ойлау, есте сақтау, ақыл-ой іс-әрекетінің тәсілдері: талдау, синтез, салыстыру, жіктеу дамиды. Қоршаған ортаның мәні мен құбылыстары туралы білімді қалыптастыру баланың сөздік қорының дамуының маңызды компоненті болып табылады және оны қоршаған ортаға енгізу қажеттілігімен байланысты. Бірінші кезекте баланың қоршаған орта туралы білімдерінің мазмұнына заттардың мақсаты, олардың қасиеттері мен қажеттіліктері, қолданылуы туралы толық және нақты түсініктерді қалыптастыру кіреді. Әр түрлі жағдайларда алынған қоршаған орта туралы мәліметтерді жүйелендіруде, байытуда маңызды орын "қоршаған ортамен танысу" бағдарламасының бөліміне тиесілі.
Қоршаған ортамен танысу-мектеп жасына дейінгі ересек балаларда сөздікті дамыту құралдарының бірі. Және бұл уақытты жіберіп алуға болмайды. Бірақ бұл әрі қарай зерттеуді қажет ететін өте күрделі мәселе. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде таңдалып алынды.
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру ерекшеліктерін теориялық негіздеу және іс жүзінде зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Арнайы әдебиетті талдау негізінде зерттеу мәселесін негіздеу.
2. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың сөздік деңгейін зерттеуді ұйымдастыру.
3. Мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту бойынша әдістемелік ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу гипотезасы: Егер мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілі дамымаған III деңгейлі балалардың сөйлеу және когнитивті ерекшеліктерін ескере отырып, қоршаған орта жайлы білім мен түсініктерін қалыптастырса, онда олардың сөздік қорын байытуға болады.
Зерттеу пәні: қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру құралдары арқылы мектепке дейінгі ЖСТД ІІІ деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту.
Зерттеу мәселесі: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту бойынша логопедиялық жұмысты жетілдіру.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту процесі.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін құрайды:
-баланың сөйлеу және психологиялық дамуын зерделеудің жүйелі тәсілі, сөйлеу және психиканы зерделеудің кешенді тәсілі (Б. Г. Ананьев, П. П. Блонский, Л. С. Выготский, A. В. Запорожец, A. Н. Леонтьев, a. p. Лурия, C. Л. Рубинштейн);
- қалыпты және аномальды даму заңдарының өзара байланысы мен бірлігі туралы ереже (Л. С. Выготский, А. Н. (Л. П. Ефименкова, Н. С. Жукова, Р. И. Лалаева, Р. Е. Левина, Е. М. Мастюкова, В. И. Селиверстов, Т. Б. Филичева, Г. В. Чиркина және т.б.).
Зерттеу базасы:
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
2.1 Сөздік қордың онтогенезде дамуы
Баланың сөздік қорының бастапқы қалыптасуы М. М. Алексеева, В. И. Яшина, Е. Ф. Архипова, Л. И. Белякова, А. Н. Гвоздев, О. Е. Громова, Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева . Г.Р. Шашкина, Зернова Л.П., Зимина И.А. М.М. Кольцова, және басқа да көптеген авторлардың еңбектерінде қарастырылған.
Балалардың тілдік даму мәселелерін қарастыру кезінде әдебиетте "сөздік" термині қолданылады. Алайда мақалаларда "сөздіктің" нақты түсінігі берілмеген. Н. С. Жуков, Л. Н. Ефименкова, Т.А. Ткаченко, Т. В. Тумакова С. Н. Шаховская, Е. Д. Худенко, Т. Б. Филичева және т.б. авторлардың пікірінше "сөздік" термині қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстардың, әрекеттердің белгілерін білдіретін сөздердің жиынтығы. [6]
О. Е. Громов бойынша балалар сөздігі туралы айтатын болсақ, бала сөздерінің формальды тізбегін емес, белгілі бір жастағы шеңбермен сандық және сапалық жағынан шектелген, сондай-ақ, бала санасының дамуымен қатар қалыптасатын ерекше динамикалық, лексикалық жүйені түсіну. [7].
В. И. Логинова өз еңбектерінде, бала сөздігінің дамуы бір жағынан, жоғары психикалық функциялардың дамуымен, ал екінші жағынан, сөйлеудің барлық компоненттерінің дамуымен тығыз байланысты (тілдің фонетикалық-фонематикалық және грамматикалық құрылысы) екенін көрсетеді. [8]
Балалардың сөйлеуін зерттеумен айналыса отырып, М. М. Кольцова ерте жаста сөйлеуді дамытуда сөздік тітіркендіргіш үлкен рөл атқаратынын атап өтті. Алайда осы даму кезеңінде бала сөздердің барлық кешеніне жауап береді, сөздерді бір-бірінен ажыратпайды. Алдымен ауызша тітіркендіргішке реакция болжамды рефлекс түрінде байқалады (басын бұрып қарауы). Содан кейін бала бірнеше рет мағынасы жоқ жаңа сөздерді (гаф-гаф-ит, мәә-қой) қайталай бастайды. [9] .
Балалардың тілін дамытудағы бұл кезеңді ғалымдар " Сөз - сөйлем" кезеңі деп атайды. Бұл кезеңде сөздер грамматикалық мағынаның жоқтығымен сипатталады. Осы жаста баланың сөздік қоры жылдам қарқынмен толықтырылады. Нәтижесінде, үш жасқа қарай бала сөздігіне шамамен 300 сөз (зат есімдер, сын есімдер, етістіктер) кіреді.
Л. С. Выготскийдің онтогенез процесінде сөздің мәнін дамыту мәселелерін қарастыруға арналған жұмыстарында балалар сөздерінің дамуының бірнеше сатысы көрсетілген. Балалардың сөйлеуін дамытудың бірінші сатысы шартты рефлекстер негізінде жүзеге асырылады. Мәнді ұғыну механизмі мынадай түрде жүзеге асырылуы мүмкін: Шартты тітіркендіргіш болып табылатын жаңа сөзді қабылдағанда, бала осы сөздің нақты затпен байланысын түсінеді, ал одан әрі оны жаңғыртады. 1,5-2 жас сөздікті белсенді кеңейтудің басталуымен сипатталады. Бұл процесс балалардың өз сөзінде " бұл не?", "бұл қалай аталады?" және т. б. сұрақтармен кеңейтіледі, осылайша, алдымен бала оны қоршаған адамдардан алады, содан кейін оларды түсінеді, белгілердің функцияларын ұғына бастайды. Лексиканың қалыптасуына байланысты сөздің мәнін анықтауға болады. Баланың сөйлеуінде сөздер көп мағынаға ие. Яғни, бір ғана сөз зат есімніңде (затты белгілеу), сын есімніңде (заттың белгісін белгілеу), етістіңде (затпен әрекетті белгілеу) мағынасына ие болуы мүмкін. Мысалы, баланың сөздігінде "кых" сөзі мысық пен барлық жұмсақ заттарды (жаға, тері қалпағы) және әрекетті (мысықты сипағым келеді) білдіруі мүмкін. Бұл ретте сөздің мәнін тек нақты жағдайда қолданылатын интонацияға, қимылға сәйкес анықтауға болады [10].
Д. Б. Элькониннің пікірінше, лексиканың дамуына ықпал ететін факторлар: [11]
1. Баланың қоршаған болмысы туралы түсініктерін дамыту. Бала жаңа заттармен, құбылыстармен, заттар мен іс-әрекеттердің белгілерімен танысуына қарай оның сөздігі байытылады.
2. Ересектердің сөйлеу қызметі және олардың баламен қарым-қатынасы.
3. Бала тәрбиеленетін әлеуметтік орта.
Бұл процестің сандық және сапалық жағы ерекшеленеді. Сөздіктің көлеміне қатысты қандай да бір жастағы балаларда әлі күнге дейін жеткілікті негізделген деректер жоқ. Жеке сөздіктің көлемі - өлшеуге қиын болатын объект. Оның нақты шекарасы жоқ.
Д. Б. Эльконин баланың өмірлік қарым-қатынасының кеңеюі, оның іс-әрекеті мен ересектермен қарым-қатынасының күрделенуі мектеп жасына дейінгі кезеңдерде сөздіктің бірте-бірте өсуіне әкеп соқтыратынын көрсетті. Қоршаған ортаның бала сөзіне өте қатты әсер ететініне байланысты, сөз қорын нақты өлшеу мүмкін емес.
Әдебиетте сөздіктің абсолюттік құрамына қатысты кейбір айырмашылықтар бар.
В. Штерн 1 жас 6 айдан 6 жасқа дейінгі балалардың сөздігі үшін орташа сандар келтіреді: бір жарым жасқа қарай балада 100 сөз, 2 жасқа - 300-400, 3 жасқа-1000-1100, 4 жасқа - 1600, 5 жасқа - 2200 сөз (Д. Б. Эльконин, 1958).
Ш. Бюллер 1 жастан 4 жасқа дейінгі 30 баланың cөздігін зерттеу деректерін салыстыра отырып, әрбір жас үшін ең төменгі және ең жоғарғы сөздікті көрсетеді және осыған қатысты жеке айырмашылықтарды көрсетеді: 1 жас - ең төменгі сөздік - 3 сөз, ең жоғарғы сөздік - 58 сөз, 1,5 жас - 44 және 383 сөз, тиісінше 2 жас - 45 және 1227 сөз, 2 жас 6 ай - 171 және 1509 сөз (Д. Б. Эльконин, 1958).
В. И. Логинованың (1971) мәліметтері бойынша, 1 жаста бала 10-12 сөзді белсенді меңгерген, ал 6 жасқа қарай оның белсенді сөздігі 3-3,5 мың сөзге дейін артады.[8]
Е. А. Аркин (1948) сөздіктің өсуі туралы мынадай деректерді келтіреді: 1 жас - 9 сөз, бір жарым жас - 39 сөз, 2 жас - 300 сөз, 3 жас 6 ай - 1110 сөз, 4 жас - 1926 сөз.[12]
Е. А. Аркиннің мәліметтері бойынша, төрт жасар баланың сөздігі әртүрлі грамматикалық категориялар арасында былайша бөлінеді: зат есімдер (9 есімдік зат есімдерін қоса алғанда) - 968 (50,2%), етістіктер - 528 (27,4%), сын есімдер (атаулы сын есімдердің 20 орнын қоса алғанда) - 227 (11,8%), үстеу - 112 (5,8%), сандар - 37 (1,9%), шылау- 22 (1,2%), одағай - 217 (0,9%). Сөздікте болған зат есімдер өзінің мазмұны бойынша келесідей бөлінді: тұрғын үй (жағдай, ыдыс - аяқ, үй - жай) 15,2%, тамақ - 9,6%, киім - 8,8%, жануарлар - 8,8%, өсімдіктер - 6,6%, қала - 5,5%, дене бөліктері - 4,3%, абстрактілі сөздер - 0,7%, мамандық - 4%, жансыз табиғат - 3,4%, уақыт - 3,3%, әлеуметтік құбылыстар - 3,3%, рулық ұғымдар - 1,6%, медицина-1%, геометриялық пішіндер-0,9%.
В. П. Вехтеров 4 жастан 8 жасқа дейінгі балаларда зат есімдер барлық сөздердің 23%, етістіктер-23,8%, ал сын есімдер-тек 4,3% құрайды. Автордың пікірі бойынша 5-7 жастағы балалардың сөздігінде нақты мағынадағы зат есімдер (89% зат), өткен шақ етістіктер (50%) және осы шақ етістіктер (44,6%) әртүрлі қозғалыс түрлерін білдіретін (175 сөз) басым.
А. В. Захарова 6 жасар баланың сөздігінде сөйлеу бөліктерінің арақатынасы туралы деректерді келтіреді: зат есім-42,3%, етістік - 30%, зат есім - 10,3%, сын есім - 8,4%, бөлшектер - 3,9%, есімдік - 2,4%, Сан - 1,2%, шылау - 0,3%.[13]
А. Н. Гвоздевтің деректері бойынша (1961), төрт жасар баланың сөздігінде зат есімнің 50,2%, етістіктің 27,4%, сын есімнің 11,8%, есімнің 5,8%, сан есімнің 1,9%, шылаулар 1,2%, интервалдар мен бөлшектердің 0,9% байқалады.[14]
Ерте жастағы балалардағы лексика-семантикалық жүйенің дамуын зерттей отырып, А. И. Лаврентьева балалар сөздігін жүйелі ұйымдастыруды дамытудың төрт кезеңін бөледі [15]:
Бірінші кезеңде сөздік жеке сөздердің жиынтығы (20 -50). Бұл ретте лексемалар жиынтығы ретсіз болады.
Екінші кезеңнің басында сөздік қоры тез өседі. Баланың санасында бір жағдайға жататын кейбір сөздер жүйесі қалыптасады,олардың топтары құрылады. А. И. Лаврентьева бұл кезеңді ахуалдық, ал сөз топтары-ахуалдық өрістер ретінде анықтайды.
Үшінші кезеңде бала жағдайдың белгілі бір элементтерінің ұқсастығын түсіне бастайды және лексемаларды тақырыптық топтарға біріктіреді. Бұл құбылыс тақырыптық кезең ретінде анықталатын лексикалық жүйені қалыптастырудың үшінші кезеңін сипаттайды. Сөздердің тақырыптық топтарын ұйымдастыру антонимнің дамуын тудырады (үлкен-кішкентай, жақсы-жаман). "Үлкен - кішкентай" оппозициясы бұл кезеңде параметрлік сын есімдердің барлық нұсқаларын (ұзын - кішкентай, қалың - кішкентай) ауыстырады, ал "жақсы - жаман" оппозициясы - сапалы-бағалау сын есімдерінің барлық нұсқаларын (нашар - жақсы) ауыстырады.
Төртінші кезең-синонимнің пайда болуы. Бұл кезеңде баланың сөздігін жүйелі ұйымдастыру өзінің құрылымы бойынша ересектердің лексика-семантикалық жүйесіне жақындайды.
Л. И. Белякова 0 ден 5 жасқа дейінгі балалардың тілдік және психомоторлық дамуын зерттей келе, мынадай мәліметтер берді[16]:
0 -1,5 ай - дауыстың қарқынды интонациялық байытылу кезеңі, бұл бұлшық еттің динамикалық өзгерістерінің дамуына сәйкес келеді.
1,5- 2,5 ай - гуілдеу түріндегі спецификалық дауыстық реакциялар, бұл басты тік ұстаудың басталуымен сәйкес келеді.
5-ші айда былдыр дыбыстар отыру қызметінің қалыптасуымен бір уақытта пайда бола бастайды.
7 ай шамасында балалар 2-4 минут барысында бір ашық буынды қайта-қайта қайталау құбылыстары байқалады.
12 айдың соңына - өмірінің 2-ші жылының басталуына қарай балалардың басым көпшілігінде алғашқы сөздер пайда болады, бұл уақытта олар жүріп үйрене бастайды, қолдарының манипуляциялық қызметі дами бастайды. Балалардың 20%-да алғашқы сөздер 8-9 айында пайда болады.
16-20 айда - сөздік қор ерекше тиімді толығады.
18 - 22 айда - зерттелген балалардың басым көпшілігінде қарапайым тіркесті сөз қалыптасады.
Бала тілінің пайда болуының уақыттық шеңбері осындай. Әдебиеттерде сөздік қордың көлемі мен оның дамуы туралы қатынаста айтарлықтай айырмашылықтар байқалады, себебі балаларда өмір жағдайы мен тәрбиесіне байланысты сөздік қордың дамуында жеке өзгерістер болады.
С. Н. Цеитлин мәліметтері бойынша сөздіктің өсуі мынадай сандық сипаттамалармен сипатталады: 1 жас ішінде бала орташа 3 сөзді, 1 жас 3айында - 19 сөз, 1жас 6 айда - 22 сөзді, 1жас 9 айда - 118 сөзді айта алады. Баланың сөздік қоры екі аспектімен көрсетіледі: пассивті сөздік (импрессивті сөздік) және белсенді сөздік (экспрессивті сөздік) [17].
Сөйлеуге дейінгі кезеңнен алғашқы сөзге өту - баланың тілдік дамуындағы маңызды кезеңі. Бұл кезеңде оның пассивті лексиконында шамамен 50-70 сөздей болады. Бала бұл сөздерді өз бетінше тілде қолдана бастағанда, пассивті сөздік қорда қысқа, кейде ұзақ уақыт болғанынан кейін сөздер белсенді сөздік қорға түседі.
Егер 1 жас 8 айға дейін белсенді сөздік қор айтарлықтай бірқалыпты толығатын болса (айына 6-7 жаңа сөз), содан кейін 1 жас 9 ай ішінде балалардың басым көпшілігінде оның жедел өсуі байқалады. Бұл әдетте, бір сөздік сөйлемдердің аяқталуымен және екі сөздік сөйлемге көшуімен, содан кейін кеңейтілген сөздерге өтуге сәйкес келеді. С. Н. Цейтлин кішкентай балалардың тілінде алғаш игерілетін сөздердің келесі негізгі топтарын ажыратады:
1. Баланы қоршаған адамдар (ана, әке, әже, ата, апа, тәте, аға, қыз, бала.
2. Құстар мен жануарлар (мяу, киса, ки, -- мысық, ав-ав, гав-гав, ава, бака -- ит, кукурику (ку-ку) -- әтеш, тауқ -- тауық, кар-кар -- қарға, иго-го -- жылқы, ква-ква (ка-ка) -- құрбақа, га-га -- қаз, му -- сиыр)
3. Табиғат құбылыстар (кап-кап, у -- жаңбыр, су)
4. Ойыншықтар (ляля -- қуыршақ, доп)
5. Тамақ (әм-әм ням-ням, үп -- жеу, ішу, ботқа, сорпа, шай, сүт)
6. Ұйқы (бай-бай, а-а -- ұйықтау)
7. Қимыл, серуен (топ-топ -- жүру, да -- серуендеу)
8. Бір нәрсенің құлауы (бах бам па -- құлау)
19. Бірнәрсенің жоғалуы (тю-тю)
10. Бағалау (әй-әй, кака)
11.Транспорт (бип-бип -- машина, автобус)
12. Жуыну (сабын, су)
13. Үйдегі заттар (але -- телефон сося -- соска)
14. Кейбір әрекеттер (бе-бер, тук-тук -- тықылдату)
15. Келісім (иә (бас шұлғу), -- терістеу)
16. Этикеттік фразалар (ашалау, пока -- көріскенше, рахмет)
17. Болмайды ((жестпен) ай-ай).
М. Қ. Бапаева Даму психологиясы атты еңбегінде балалық шақтың өзі төртке бөлінетіндігін айтқан: нәрестелік кезең (туғаннан 1 жасқа дейін), ерте балалық шақ кезеңі ( 1 жастан 3 жасқа дейін), мектепке дейінгі балалық шақ (3 жастан 6 жасқа дейін), бастауыш мектеп жасы (6 жастан 11-12 жасқа дейін). [18]
Ғалымдар жіктемесіне сүйене отырып, осы ғылыми зерттеу жұмысында аталған кезеңдегі баланың сөйлеу тілінің дамуын, оның сөздік қорын, сөйлеу үдерісінде кездесетін қателіктер, дыбыстық ерекшеліктер жайында тұжырымдар мен тілдік деректер көрсетіледі.
Бала 1-3 жас аралығында тілі шығып, тілдік қоры молайып, даму үстінде болады. Алғашқы кезде бала айналасындағы жақын адамдарына сұрақ қою арқылы өзіне ақпарат жинайды. Соның негізінде бала тілі дамып, сыртқа шыға бастайды. Алғашқы кезде сәбидің сөзі үлкендердің сөзіне аздап қана ұқсайтын болады. Мұндай сөзді дербес (автономиялық) сөз деп атайды. Тіпті кейде үлкендер пайдаланбайтын сөздерді де қолданады дейді Ж. Қ. Дүйсенова мен Қ. Н. Нығметова[19].
Расымен бала тілі негізінде сөйлеу, есту мүшелеріне, ойлау, түйсіну қабілеттеріне тікелей байланысты. Артикуляциялық мүшелері сөйлеу үдерісіне дайын болуына дейін бірнеше кезеңнен өтеді. Сол себепті бала бірден естіген сөзін қайталай алмайды. Мысалы: баланың сәбилік кезеңнің алғашқы кезінде тамақ сөзін намақ деп т дауыссыз дыбыстың орнына н дыбысын қойып немесе алма сөзін ама деп қысқартып айтуы қателік болыпесептелмейді. Дегенмен, баланың психологиялық және физиологиялық даму қарқынына да назар аудару керек. Себебі көбіне ата-әжесімен коммуникацияға түсетін балалардың тілі тез дамиды, ал балабақшадағы өзі сияқты тілі енді шығып келе жатқан балалардың арасында жүрген сәбилердің тілі баяу шыға бастайды. Баланың ойлау қабілетін дамыту арқылы танымы кеңейе түседі. Таным деңгейі жоғары баланың тілі тез дамиды.
Бала үлкеннің сөзін қайталап айта бастаған кезінде көбіне фонетикалық қателіктерді жасайды. Сәби сабын сөзін шабын деп немесе шар сөзін сар деуі мүмкін. Баланың тіліндегі ауысып отыратын дыбыстар өте көп кездесіп жатады: р мен л (радио - ладио), р мен и (Айбатыр - Айбатыи), ж мен д (жоқ - доқ), т мен н (тамақ - намақ), б мен п(бала - пала ), в мен б (автобус - абтобус) және т.б. Бұл қателіктердің негізінде артикуляция мәселесі жатыр.
Бала 1-3 жас аралығында әрбір естіген сөзін түйсініп, сыртқа шығарады. Яғни, бала белгілі бір негіздемеге сүйене отырып, сөзін ой жүйесінен шығарады. А. Леонтьевтің пікірінше, бала сөйлегенде алдын ала оны ой жиегінен өткізеді, сол ой дыбыс сөз болып үдеріске айналады [20]. Мысалы: 2 жасар Арман есімді бала допты теп-теп деп атайды. Баланың допты теп-теп деп атауына тебу сөзі түрткі болып тұр. Бір жағынан бала қандай да бір грамматикалық заңдылыққа немесе лексикалық уәжге сүйеніп айтып тұрған жоқ, себебі оның жасы небәрі екіде. Бірақ бала допты тебетінін түсініп тұр. К.И.Чукотский Ересектерде барлығы сатылымға дайын көйлектері бар дүкен сияқты. Ал балаларда енді өңделіп, тігіліп жатқан шеберхана секілді деген. Әрбір бала көптеген жаңа сөздерді, қолданыста бар сөздердің жаңа формасын құрастырып жатады. Әрине, ондай мысалдар күнделікті тұрмыста өте көп кездеседі. Бұндай құрылымды сөздердің негізінде уәж жатыр. Ж.Аймауытовтың Психология атты еңбегінде осы мәселе жайында айтылған. Жүре-жүре бала ішкі тілегін сыртқа шығару үшін дыбысқа еліктейді. Сиырды мө-ө, қойды - ма, мысықты - мияу, итті - ау-ау дейтін болады дейді ғалым [21]. Бұл тұста уәж мәселесіне тоқталмау мүмкін емес. Уәждеме - тіл арқылы аталған заттың немесе құбылыстың бір белгісінің көрінісі екені белгілі. Демек, бала естігенін дәл сол күйінде шығарады. Мысықтың мияулайтыны, сиырдың мөңірейтіні, қойдың маңырайтыны - бәріне белгілі әрекет. Бала құлағымен естігенін дыбыс не сөз күйінде сөйлеу әрекетінде қолданады.
1-3 жас аралығында бала тілінде кездесетін көптеген жаңа атаулар бар: доп - теп-теп (1,5 жас), шалбар - бұттық (3 жас), футбол - гол (2 жас), телефон - але (1,5 жас), теледидар - мутик (2 жас), мысық - нау (мияу) (1,5 жас), көкірек - тісте (3 жас), су - шай(1,5 жас), тамақ - ням-ням (1,5 жас), нан - ням-ням (1,5 жас). Келтірілген тілдік деректерге қарап, баланың қалыптастырған жаңа атауларының негіздемесі бар екендігіне көз жеткізуге болады. Әрбір ересек адам допты тебетінін, судың шай сияқты сұйықтық екендігін, мультфильмді теледидардан көретінін, мысықтың мияулайтынын, гол деген футбол ойының термині екендігін, телефонға келген қоңырауға алло деп жауап беретіндігін, шалбарды бұтқа (диалект сөз) киетіндігін біледі. Демек, бала уәжі бар, мағынасы мен қызметі сақталған, бірақ нормадан ауытқыған сөздерді қалыптастырады.
Сондай-ақ, бала бір атаумен бірнеше нәрсені айтуы мүмкін. Мысалы, шайды да, шырынды да, суды да су деп атайды. Оның уәжі ішу екендігі белгілі.
Бала 1 жас пен 2 жас аралығында бірсөзді сөйлемді жиі қолданады. С.Н.Цейтлиннің пікірінше, баланың алғашқы сөздері - оның алғашқы ойы болады. Бұл - голофраза деп аталады [17,209]. Бұл сөз белгілі бір ойды беретін, жағдайды түсіндіретін құрылым. Ғалымның пікірін тілдік деректермен дәлелдеуге болады. Мысалы, бала автобусты көрсетіп абтобус дейді. Бұл сөздің негізінде әне, автобус немесе автобус келе жатыр (өтіп бара жатыр, тұр) сөйлемдері жатыр. Баланың сөздік қорынын аздығынан сөйлемді толық айта алмайды, бір сөзбен жеткізеді. Осылайша бала бір сөзбен бір сөйлемнің мағынасын түсіндіреді.
2 жас шамасындағы бала біртіндеп екі сөзді сөйлем құрастыра бастайды. Ғалым С.Н.Цейтлин Язык и ребенок: Лингвистика детской речи атты ғылыми еңбегінде баланың сөйлеу үдерісінде қолданған сөйлемдерді бірсөзді, екісөзді, үшсөзді сөйлемдер деп қарастырған [17,210]. Бұл сөйлемдер - көбінесе субьект пен оның әрекеті (мамам келе жатыр), әрекет және обьект әрекеті (мама, берші) немесе әрекет және әрекет орны (кітап анда) , - дейді Ж.Қ.Дүйсенова мен Қ.Н.Нығметовалар. Тіл білімінде бұндай сөйлемдерді екісөзді сөйлем деп атайды. Бұндай құрылымды сөйлемдерге қарап, бала тіліндегі алғашқы морфологиялық бірліктерді көруге болады. Кейіннен бала жасына сәйкес инсан мен предикат, нысан мен предикат арасындағы байланыс (септік, жіктік, тәуелдік жалғауларын) айқындала түседі.
Осылайша, жоғарыда аталып өткен мәліметтерге сүйене отырып, баланың жасына тән қалыпты сөйлеу ерекшеліктерін келтіре кетейік.
1- кесте
2-ДЕН 3 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
Қалыпты пайда болу уақыты
"Мен"есімдігін қолданады
2 жас 3 айда.
Түстердің атауларын дұрыс қолданады
2 жас 6 айда.
Етістіктің өткен шағын зат есіммен байланыстырып айтады
3 жасында
Жалпылама сөздерді түсінеді, оларды белсенді сөйлеуде қолдана бастайды
3 жасында
Мекен үстеудің мағынасын түсінеді, оны әңгіме барысында қолданады
2 жас 3 айдан бастап
Қатаң дауыссыздарды айта алады( С, З, Ц )
2 жас 1 айынан бастап
Басқа балалардағы қате айтылған дыбыстарды байқайды
3 жасынан бастап
Сөзге үйлесілімділікті таңдай бастайды
3 жасынан бастап
2-кесте
3-ТЕН 4 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
Қалыпты пайда болу уақыты
Белсенді сөздік қорында е зат бөліктерінің атауларын қолданады
3 жас 6 айынан бастап.
Сөз құрауы пайда болады
3 жастан бастап
Бір фонемамен ерекшеленетін сөздерді ажыратады (жаз-қаз)
4 жастан бастап
Ш, Ж, Щ. Ч, Л, Р дыбыстарын айта алады
4 жастан бастап
Өз сөзінде қате айтылған дыбысты байқайды
4 жастан бастап
Білетін ертегісін мағынасынан ауытқымай айтады
4 жас
Ересектермен сахналық қойылым қояды , рөлдерді бөледі, әр түрлі ертегі кейіпкерлерінің дауысын салады
4 жас
3-кесте
4-ТЕН 5 ЖАСҚА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
Қалыпты пайда болу уақыты
Мамандықты білдіретін жұрнақтарды пайдаланады (тәрбие-ші)
4 жас 6 ай
Антоним сөздерді қолданады
5 жас
Сөз құрауы жалғасады
Мектепке дейінгі балалық шақ ағымында
Үш позиция бойынша сөзде дыбыс орнын табады (басы, ортасы, соңы)
5 жас
Суретке қарап әңгіме құрайды
5 жас
Ішінен (жоспарлаушы) сөйлеуді қалыптастырудың басталуы
5 жас
Дыбыс айтуы толығымен нормаға сәйкес келеді
4-5 жас
4-кесте
ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ЕСТУ
Жасы
Дамуы
2-апта
Дыбысты естігенде жылауды қояды
0-2 ай
Белгілі бір кідіріспен айтылған дыбыстарға мән береді, анасының дауысын таңиды
1 ай
Ән айтылғанда тынышталады.
3 ай
Сөйлеп жатқан адамға басын бұрып қарайды, оны көзімен қадағалайды
3-4 ай
Қатты дауысқа, интонацияға реакция пайда болады
5-6 ай
Әңгімені тыңдайды, гуілдейді
6 ай
Еліктеу бойынша жеке фонемаларды, буындарды айтады
1 жас
Қарапайым бұйрықтарға уақытша бағынады.
2 жас
Басқа бөлмеде тұрып, сөйлейді, естігенін қайталайды. Бір фонемамен ерекшеленетін сөздерді ажыратады.
3 жас
Кітап оқып бергенді түсінеді, сөздің дұрыс айтылмауын байқайды, өз сөзіндегі қателерді байқай бастайды, кейде түзетеді. Фонематикалық естудің қалыптасуы аяқталады.
4 жас
Қарапайым сөздердің фразасынесте сақтайды және қайталайды.
Дыбыс шығаруда пайда болатын барлық дыбыстарды саралайды.
5 жас
8 сөзден тұратын фраза. Фонематикалық есту тапсырмаларын орындауға қабілетті.
6 жас
Қысқаша әңгімені қайталай алады, сөздердің фонематикалық және ырғақтық құрылымына ие. Интонацияның вариативтілігі, орфоэпиялық нормаларға ие.
7 жас
Сөйлеу сауаттылығын арттырады, жазу элементтеріне қабілеттілік пайда болады.
5-кесте
ДЫБЫС АЙТУЫ
Жасы
Дамуы
2 ай
Қозғалыс процесінде пайда болатын дифференциалды емес және еріксіз дауыстық реакциялар-гуілдеу. Дауысты дыбыстар болады: а, О, У, Э; дауыссыз: П, М, Б, К, Г, х.
3-4 ай
Гуілдеуі былдырлауға ауысады
5 ай
Дыбыстардың сансыз қайталануы.
6 ай
Ырғақты жеке буындарды еліктеп қайталайды.
8 ай
Бір буынның қайталануымен жасалған сөз пайда болады. ма-ма.
1-2 жас
Дауысты: А, О, Э; дауыссыз: П, Б, М.
2-3 ай
Дауысты: И, Ы, У; дауыссыз: Ф, В, Т, Д, Н, К, Г, Х, Й.
4-5 ай
Ысқырық: С, З, Ц;ызың: Ш, Ж, Щ, Ч.
5-6 ай
Р, Л.
6-кесте
СӨЗДІК
Жасы
Дамуы
1 жас
Алғашқы сөздер пайда болады, бірақ айтылыу бұзылған.
Барлығы 12-20 сөз ("ням" - жеу;" бух " - құлау)
Буындық құрылым бұзылған.
зат есімдер-80%
етістіктер-20%
сын есім
есімдік,үстеу
көмекші сөз таптары
2 жас
200-300 сөз
Зат есім - 75%
етістік - 20%
5 % - сын есім + есімдік,үстеу т.б. (жақсы, нашар,анда)
3 жас
1500 сөз
Есімдік және үстеу - қолданғанда шатасады(менікі, біздікі).
Көмекші сөз таптары - шылау.
4 жас
1900 сөз
есімдік және үстеуді-салыстырмалы араластырып (көпаз) пайдаланады.
Көмекші сөз табы-күрделі шылауды пайдаланады.
5 жас
Сөз қоры 2000-2500 сөз
7-кесте
БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ТІЛІ
Жасы
Дамуы
1 жас
Ересектермен эмоционалдық қарым-қатынас барысында негіз қаланады. Эмоциялар мен сезімдерді білдіреді, сөздерді, заттар мен әрекеттерді көрсете бастайды, айналадағылардың сөйлеуін түсіну дамиды. Түсіну негізінде белсенді сөйлеу дами бастайды. Бала дыбыстарға, сөз тіркестеріне еліктей бастайды.
1- жастың соңы,2-жастың басы
Алғашқы мағыналы сөздер пайда болады, олар тілектер мен қажеттіліктерді білдіреді.
2 жастың II жартысы
Сөздер заттарды белгілеу үшін қолданылады,сөз тұтас сөйлемнің мағынасын білдіреді. Сөйлем 2-4 сөзден құралады.
2 жастың соңына қарай
Сөйлемнің грамматикалық жасалуы пайда болады.
1.1 Қоршаған орта туралы білімдердің бала тіл дамуындағы рөлі
Мектепке дейінгі жас ақыл-ой және физикалық, белсенді жан-жақты даму үшін ең қолайлы кезең болып табылады. Осы уақытта бала мектепте оқыту кезеңіне қарағанда ақпаратты бірнеше есе көп алады және меңгереді. Мектепке дейінгі жастағы балаларда қоршаған ортаны тану бастау алады. Дәл осы жылдары оларда қоршаған орта туралы алғашқы түсінік қалыптасады, олар сөйлеуді, ақыл-ой қызметінің тәсілдерін меңгереді, оларда танымдық қызығушылық, қоршаған ортаға деген өзінің көзқарасы пайда болады.
Қазіргі уақытта таным (әлемнің тұтас бейнесін қалыптастыру) кез келген мектепке дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеу мен дамытудың жетекші міндеттерінің бірі болып табылады. Әсіресе мектепке дейінгі ересек балаларға қатысты. Бала мектепке дейінгі мекемеге, белгілі бір топқа бара бастағанда, басқа ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас жасауды үйренеді. Бұл қоршаған шындық пен қоғамдық өмірдің құбылыстары туралы түсініктің дамуының мүлдем басқа сатысы болып табылады.
Байланысқан сөз-бұл дұрыс құрылған ұсыныстарда нақты сөздермен көрсетілген бір-бірімен байланысты ойдың жүйелілігі. Шет тілін жақсы меңгеру үшін осы тілде ойлауды үйрену қажет. Баланың басына қандай жұмыс жүргізіліп жатқанын елестете аласыз. Содан кейін ол ойға үйреніп, өз тілін жетілдіреді. Байланысқан сөз-бұл барлық психикалық үдерістердің даму нәтижесі, бұл баланың ана тілін меңгерудегі жетістігі.
Қоршаған ортамен таныстыра отырып, біз балалардың сөздік қорын, байланыстырып сөйлеу тілін дамытамыз, танымдық үрдістерді қалыптастырамыз, қоршаған өмір құбылыстарын бақылауға, салыстыруға және қорытуға үйретеміз.
Мектепке дейінгі ЖСТД балалардың сөздік қорын дамыту әр түрлі іс-әрекет кезіңде жүзеге асырылады: айналасындағылармен танысу сабақтарында, көркем әдебиетпен танысу, сауатты оқыту сабақтарында.
Бағдарлама жасау және ана тілін арнайы оқыту қажеттілігі бастауыш мектеп мұғалімдері балалардың мектепке келіп жатқан сөйлеу кемшіліктерін атап көрсетеді (өте аз сөздік қоры, қатаң және үнді дыбыстардың дұрыс айтылмауы, қисынды дәйектілікпен пікір жасай алмауы, қарым-қатынас мәдениетінің болмауы, демек сөйлеу мәдениетінің төмендігі). Осыған байланысты тек арнайы сөйлеу жұмысы, мақсатты тілдік тәрбие сөйлеу тілін меңгерудің жоғары деңгейіне әкелуі мүмкін. Ана тілі адам тұлғасының қалыптасуында ерекше рөл атқарады. Тіл және сөйлеу дәстүрлі түрде психология, философия, және педагогикада психикалық дамудың түрлі жолдары: ойлау, қиял, есте сақтау, эмоциялар жинақталатын түйін ретінде қарастырылды. Адам қарым-қатынасының, шындықты танудың маңызды құралы бола отырып, тіл адамды рухани мәдениет құндылықтарына баулудың негізгі арнасы, сондай-ақ тәрбиелеу мен оқытудың қажетті шарты болып табылады. Мектепке дейінгі балалық шақта ауызша сөйлеуді дамыту мектепте табысты оқыту негіздерін қалыптастырады. Егер ересектер баламен кішкентай кезінен бастап дұрыс сөйлессе, онда мұндай бала қалыпты дамиды: оның елестету, одан кейін ойлау және қиялдау қабілеті пайда болады, әрбір жас сатысымен бұл қабілет жетілдіріледі. Қазіргі уақытта әдебиетпен, көркем шығармалардың мәтіндерімен танысу, қоршаған ортамен таныстыру ерекше маңызға ие . Бұл баланың сөздік қорыны молайтудың бірден-бір жолы.
Мектепке дейінгі жас - бұл баланың сөйлеу тілін белсенді меңгеретін, фонетикалық, лексикалық және грамматикалық тілдің барлық жақтары қалыптасатын және дамитын кезеңі. Мектепке дейінгі балалық шақта ана тілін толық меңгеру осы даму кезеңінде балаларды адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой тұрғысынан тәрбиелеу міндеттерін шешудің қажетті шарты болып табылады. Ана тілін оқыту және сөйлеуді дамыту қаншалықты ерте басталса, бала оны одан әрі еркін пайдаланатын болады.
Сөйлеуді дамыту баланың фонетикалық, лексикалық және грамматикалық дағдыларын меңгеру ретінде ғана емес, сонымен қатар коммуникативтік дағдыларды меңгеру ретінде де қарастырылуы тиіс.
Бірақ көптеген балалар сөйлеу тілінің дамуында жоғары деңгейге жете алмайды, сондықтан тілді меңгеруге бағытталған арнайы жұмысты жүргізу қажет. Бұл идеялар "қоршаған ортамен таныстыру арқылы мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту" жұмыс жүйесін құруға негіз болды.
Мектепке дейінгі балаларды қоршаған ортамен таныстыру-бұл олардың санасында сезімдік тәжірибеге негізделген әлем туралы барабар түсінік пен білім беру және оған дұрыс қарым-қатынасты тәрбиелеу. Ол өмір бойы есте қалатын алғашқы нақты білім мен қуанышты уайымның көзі болып табылады.
Баланың қоғамдық өмір құбылыстары, адамның қолымен жасалған заттар әлемі туралы түсініктерінің кеңдігі көбінесе ақыл-ой және адамгершілік дамуын анықтайды. Әсер дұрыс және жарқын болған сайын, олардың сөзі мен өмірі қызықты әрі мазмұнды болады.
Мектепке дейінгі жастағы қоршаған орта туралы білім мазмұны сөйлеудің дамуымен, сөйлеудің грамматикалық жағының, фонематикалық естудің дамуымен біріктірілген.
Қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру баланың жан-жақты дамуының маңызды компоненті болып табылады және оны қоршаған ортаға енгізу қажеттілігімен байланысты. Бірінші кезекте баланың қоршаған орта туралы білімдерінің мазмұнына заттардың мақсаты, олардың қасиеттері мен ерекшелігі, қолданылуы туралы толық және нақты түсініктерді қалыптастыру кіреді. ЖСТД балалардың сөздігін дамыту үшін табиғат және табиғи құбылыстар, сондай-ақ адам және оның өмір сүру жағдайлары туралы білім алу маңызды болып табылады. А. Н. Корнев қоршаған орта туралы білімді балалар тұрмыста, серуендеуде, балабақша мен үйде әр түрлі қызмет түрлерінен жинақтайды деп санайды[22]. Сондықтан, әр түрлі қызмет түрлерін пайдалана отырып, ең алдымен ересектер балалардың назарын әр түрлі пәндер мен объектілерге тартуға ұмтылады, олардың қасиеттері мен ерекшелігі туралы түсінік беруге жағдай жасау қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздігін дамыту мен байытуда көптеген педагогтар, логопедтер, тәрбиешілер бұл үшін әртүрлі әдістемелерді қолданады.
В. И. Логинованың пікірі бойынша мектепке дейінгі әр түрлі жастағы топтарда сөздік жұмысының мазмұны бірнеше бағыттарда күрделенеді: біртіндеп өсіп келе жатқан заттар мен құбылыстар шеңберімен танысу негізінде сөздікті кеңейту. Қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар туралы білімді тереңдету негізінде сөздерді меңгеру. Маңызды белгілері бойынша заттарды ажырату және жалпылау негізінде қарапайым ұғымдарды білдіретін сөздерді енгізу.
А. И. Максаковтың айтуынша, сөздікті байыту және кеңейту тек жаңа заттармен, олардың қасиеттері мен ерекшеліктерімен, іс-әрекетін білдіретін жаңа сөздермен танысу есебінен ғана емес, сонымен қатар жекелеген бөліктердің, заттардың бөлшектерінің атаулары есебінен, балалар кеңінен пайдаланатын жаңа жұрнақтарды,шылауларды пайдалану есебінен жүзеге асырылады. [23]
Н. Е. Старосельскаяның пікірінше, сөйлеуді дамыту бойынша сабақтарда балалардың қоршаған әлем туралы түсінігін кеңейте отырып, тірі табиғатпен ізгілікті қарым-қатынаста болуға тәрбиелеу керек [24] . Қазіргі уақытта мектепке дейінгі мекемелердің логопедтік топтарында сөздікті байыту үшін сөздік, көрнекі және практикалық жұмыс әдістері қолданылады. Бұл әдістерді ұштастыра отырып, ЖСТД балалардың деңгейі мен жасы, сондай-ақ сөйлеуді және оны бейнелеуді түсіну дәрежесін, айналмалы сөйлеудің мазмұнына көңіл бөлуді, сондай-ақ зерттелетін объект немесе құбылыс туралы түсініктердің қалыптасу деңгейін ескеру қажет. Жоғарыда баяндалғандай мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру процесінде сөздік қорын байытуға мүмкіндік бар деп айтуға болады.
Бұл үшін қолданылатын әдістерді қарастырайық. Н. С. Жуковамен ұсынылған ең тиімді әдістердің бірі табиғатпен танысу, бақылау болып табылады. Табиғатпен тікелей қарым-қатынас баланың эмоционалдық қабылдауын жарқын етеді, ақыл-ой процестерін ынталандырудың қажетті шарты болып табылады. Табиғаттағы маусымдық өзгерістерді, өсімдіктер мен жануарларды (жәндіктер, құстар, балықтар) бақылау барысында мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда ЖЖЖ әртүрлі қабылдау түрлерін (көру, есту, тактильді, кинестетикалық, ойлау және т.б.) қамтитын танымдық іс-әрекет дамиды. Табиғаттағы әдістемелік сауатты ұйымдастырылған бақылау қабылданған сөзді дұрыс ұғынуға ықпал етеді. Мектеп жасына дейінгі ЖСТД 3-деңгейлі ересек балаларға қызықты және қарапайым іздеу қызметі қол жетімді, ол бақылау, тәжірибе процесінде жүзеге асырылуы мүмкін. Мектепке дейінгі мекемелерде проблемалық оқытудың кейбір нысандары қолданылуы мүмкін. Мұндай оқытуды ұйымдастыру кезінде баланың ойының фактіні талдаудан қорытуға, шығаруға қозғалуына жағдай жасалады. Мектепке дейінгі баланың өз қызметін жоспарлау және мақсат қою қабілеті дамиды. Проблемалы жағдайлар ЖСТД-мен ересек жастағы балалардың сөйлеу белсенділігін арттыруға ықпал етеді. Осы жағдайда балаларда қызығушылық пайда болады. Міндеттерді шешуді, іздеуде тапқырлықты, мақсатқа жетудегі табандылықты ынталандырады. Қарама-қайшы жағдайларды жасау кезінде мектепке дейінгі балалардың ойлау қызметі бақылау барысында шығармашылық сипатқа ие болады, сөйтіп жаңа сөздер пайда болады. Балалар кейде табиғат объектілерінің әр түрлі қасиеттерінің пайда болу себебін табуға тырысады. Бақылаудың ең тиімді түрі - мақсатты серуендеу және саябаққа, орманға, бақшаға, , гүлзарларға экскурсиялар жасау. Қандай да бір объектіні қабылдау тікелей табиғатта ғана емес, жанама бақылау арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін, яғни оның көркемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz