БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ТІЛІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Мектеп жасына дейінгі ЖСТД балалардың сөздік қорын байытудың жолы ретінде қоршаған орта жайлы білім мен түсініктерін қалыптастыру

КІРІСПЕ . . .

ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН (ЖСТД) БАЛАЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІСөздік қордың онтогенезде дамуы . . . Қоршаған орта туралы білімдердің бала тіл дамуындағы рөлі . . . III деңгейлі Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөздік қорының ерекшеліктері . . .
III ДЕҢГЕЙЛІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ 23СӨЗДІК ҚОРЫН ҚОРШАҒАН ОРТА ТУРАЛЫ БІЛІМ МЕН ТҮСІНІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУIII деңгейлі Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөздік қоры деңгейін анықтау . . . Қоршаған орта туралы білімдерін қалыптастыру арқылы сөздік қорын дамыту бойынша жүргізілген жұмыстар . . . Анықтау және қалыптастыру эксперименті нәтижелерін салыстыру, талдау . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

Қосымшалар . . .

КІРІСПЕ

Кез келген мемлекеттің өркендеуі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейімен және денсаулығымен бағаланады. Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050 Стратегиясында-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі азаматтарды қоғамдық ортаға кіріктіру мәселелеріне зор көңіл бөлу қажет екені көрсетілген. [1]

Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балаларға айрықша көңіл бөлінген. Қазақстан Республикасының «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» заңы мүмкіндігі шектеулі балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесін жасауға, Қ. Р «Білім туралы» заңында белгіленген тәртіппен білім беруге, оларды тәрбиелеуге, еңбекке және кәсіби даярлау ісіне байланысты проблемаларды шешуге, кемтарлықтың алдын алуға бағытталған. [2, 3]
Қазіргі кезде жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың саны күннен- күнге артып келеді. Толық емес сөйлеу қызметі баланың жеке тұлғасының барлық салаларына теріс әсер етеді: оның танымдық іс-әрекетінің дамуы қиындайды, есте сақтау өнімділігі төмендейді, логикалық және мағыналық жады бұзылады, балалар ой операцияларын қиын меңгереді, қарым-қатынастың және тұлғааралық өзара іс-қимылдың барлық түрлері бұзылады, қалыпты жағдайдағыдай, жалпы психикалық даму жоспарында жетекші мәні бар ойын қызметінің дамуы айтарлықтай тежеледі.

Осы тұрғыдан алғанда, сөздік қорды зерттеу балалар сөйлеу саласындағы зерттеулердің басым бағытына айналады. Сондай-ақ, сөйлеу жұмысының жалпы жүйесінде сөздікті байыту, оны бекіту және жандандыру маңызды орын алады, бұл баланың сөздік қорын кеңейтпей, тілдік қарым-қатынасты жетілдіру мүмкін еместігіне байланысты заңдылық. Танымдық даму, ұғымдық ойлауды дамыту жаңа сөздерді меңгермей мүмкін емес [4] .

Балалардың сөз қорын байыту-тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Сөздік қорын нақтылау және кеңейту логикалық ойлауды дамытуда үлкен рөл атқарады: дәлірек айтқанда баланың сөздік қоры бай болған сайын, ол нақты ойлайды, және сөзі жақсы дамиды. Логикалық бай сөз-білімнің көптеген салаларында табыстың кепілі бола алады [5] .

Мектеп жасына дейінгі ЖСТД балаларда шектеулі сөздік қор мен тұрақты аграмматизмдері байқалады. Мектепке дейінгі жастағы сөздікті меңгеру мектепте табысты оқыту үшін үлкен маңызға ие, сондықтан баланың дамуының қолайсыз барысын өзгерте алатын мамандардың ерте араласуы ерекше маңызға ие.

ЖСТД балалардың сөздік қорын байыту үшін табиғат және табиғи құбылыстар, сондай-ақ адам және оның өмір сүру жағдайлары туралы білім алу маңызды болып табылады. Баланы қоршаған заттарды тану барысында оны қабылдау, ойлау, есте сақтау, ақыл-ой іс-әрекетінің тәсілдері: талдау, синтез, салыстыру, жіктеу дамиды. Қоршаған ортаның мәні мен құбылыстары туралы білімді қалыптастыру баланың сөздік қорының дамуының маңызды компоненті болып табылады және оны қоршаған ортаға енгізу қажеттілігімен байланысты. Бірінші кезекте баланың қоршаған орта туралы білімдерінің мазмұнына заттардың мақсаты, олардың қасиеттері мен қажеттіліктері, қолданылуы туралы толық және нақты түсініктерді қалыптастыру кіреді. Әр түрлі жағдайларда алынған қоршаған орта туралы мәліметтерді жүйелендіруде, байытуда маңызды орын "қоршаған ортамен танысу" бағдарламасының бөліміне тиесілі.

Қоршаған ортамен танысу-мектеп жасына дейінгі ересек балаларда сөздікті дамыту құралдарының бірі. Және бұл уақытты жіберіп алуға болмайды. Бірақ бұл әрі қарай зерттеуді қажет ететін өте күрделі мәселе. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде таңдалып алынды.

Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру ерекшеліктерін теориялық негіздеу және іс жүзінде зерттеу.

Зерттеудің міндеттері:

1. Арнайы әдебиетті талдау негізінде зерттеу мәселесін негіздеу.

2. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың сөздік деңгейін зерттеуді ұйымдастыру.

3. Мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту бойынша әдістемелік ұсыныстар әзірлеу.

Зерттеу гипотезасы: Егер мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілі дамымаған III деңгейлі балалардың сөйлеу және когнитивті ерекшеліктерін ескере отырып, қоршаған орта жайлы білім мен түсініктерін қалыптастырса, онда олардың сөздік қорын байытуға болады.

Зерттеу пәні: қоршаған орта туралы білім мен түсініктерді қалыптастыру құралдары арқылы мектепке дейінгі ЖСТД ІІІ деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту.

Зерттеу мәселесі: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту бойынша логопедиялық жұмысты жетілдіру.

Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі ЖСТД III деңгейлі балалардың сөздік қорын байыту процесі.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін құрайды:

- баланың сөйлеу және психологиялық дамуын зерделеудің жүйелі тәсілі, сөйлеу және психиканы зерделеудің кешенді тәсілі (Б. Г. Ананьев, П. П. Блонский, Л. С. Выготский, A. В. Запорожец, A. Н. Леонтьев, a. p. Лурия, C. Л. Рубинштейн) ;

- қалыпты және аномальды даму заңдарының өзара байланысы мен бірлігі туралы ереже (Л. С. Выготский, А. Н. (Л. П. Ефименкова, Н. С. Жукова, Р. И. Лалаева, Р. Е. Левина, Е. М. Мастюкова, В. И. Селиверстов, Т. Б. Филичева, Г. В. Чиркина және т. б. ) .

Зерттеу базасы:

Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Сөздік қордың онтогенезде дамуы

Баланың сөздік қорының бастапқы қалыптасуы М. М. Алексеева, В. И. Яшина, Е. Ф. Архипова, Л. И. Белякова, А. Н. Гвоздев, О. Е. Громова, Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева . Г. Р. Шашкина, Зернова Л. П., Зимина И. А. М. М. Кольцова, және басқа да көптеген авторлардың еңбектерінде қарастырылған.

Балалардың тілдік даму мәселелерін қарастыру кезінде әдебиетте "сөздік" термині қолданылады. Алайда мақалаларда "сөздіктің" нақты түсінігі берілмеген. Н. С. Жуков, Л. Н. Ефименкова, Т. А. Ткаченко, Т. В. Тумакова С. Н. Шаховская, Е. Д. Худенко, Т. Б. Филичева және т. б. авторлардың пікірінше "сөздік" термині қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстардың, әрекеттердің белгілерін білдіретін сөздердің жиынтығы. [6]

О. Е. Громов бойынша балалар сөздігі туралы айтатын болсақ, бала сөздерінің формальды тізбегін емес, белгілі бір жастағы шеңбермен сандық және сапалық жағынан шектелген, сондай-ақ, бала санасының дамуымен қатар қалыптасатын ерекше динамикалық, лексикалық жүйені түсіну. [7] .

В. И. Логинова өз еңбектерінде, бала сөздігінің дамуы бір жағынан, жоғары психикалық функциялардың дамуымен, ал екінші жағынан, сөйлеудің барлық компоненттерінің дамуымен тығыз байланысты (тілдің фонетикалық-фонематикалық және грамматикалық құрылысы) екенін көрсетеді. [8]

Балалардың сөйлеуін зерттеумен айналыса отырып, М. М. Кольцова ерте жаста сөйлеуді дамытуда сөздік тітіркендіргіш үлкен рөл атқаратынын атап өтті. Алайда осы даму кезеңінде бала сөздердің барлық кешеніне жауап береді, сөздерді бір-бірінен ажыратпайды. Алдымен ауызша тітіркендіргішке реакция болжамды рефлекс түрінде байқалады (басын бұрып қарауы) . Содан кейін бала бірнеше рет мағынасы жоқ жаңа сөздерді (гаф-гаф-ит, мәә-қой) қайталай бастайды. [9] .

Балалардың тілін дамытудағы бұл кезеңді ғалымдар " Сөз - сөйлем" кезеңі деп атайды. Бұл кезеңде сөздер грамматикалық мағынаның жоқтығымен сипатталады. Осы жаста баланың сөздік қоры жылдам қарқынмен толықтырылады. Нәтижесінде, үш жасқа қарай бала сөздігіне шамамен 300 сөз (зат есімдер, сын есімдер, етістіктер) кіреді.

Л. С. Выготскийдің онтогенез процесінде сөздің мәнін дамыту мәселелерін қарастыруға арналған жұмыстарында балалар сөздерінің дамуының бірнеше сатысы көрсетілген. Балалардың сөйлеуін дамытудың бірінші сатысы шартты рефлекстер негізінде жүзеге асырылады. Мәнді ұғыну механизмі мынадай түрде жүзеге асырылуы мүмкін: Шартты тітіркендіргіш болып табылатын жаңа сөзді қабылдағанда, бала осы сөздің нақты затпен байланысын түсінеді, ал одан әрі оны жаңғыртады. 1, 5-2 жас сөздікті белсенді кеңейтудің басталуымен сипатталады. Бұл процесс балалардың өз сөзінде " бұл не?", "бұл қалай аталады?" және т. б. сұрақтармен кеңейтіледі, осылайша, алдымен бала оны қоршаған адамдардан алады, содан кейін оларды түсінеді, белгілердің функцияларын ұғына бастайды. Лексиканың қалыптасуына байланысты сөздің мәнін анықтауға болады. Баланың сөйлеуінде сөздер көп мағынаға ие. Яғни, бір ғана сөз зат есімніңде (затты белгілеу), сын есімніңде (заттың белгісін белгілеу), етістіңде (затпен әрекетті белгілеу) мағынасына ие болуы мүмкін. Мысалы, баланың сөздігінде "кых" сөзі мысық пен барлық жұмсақ заттарды (жаға, тері қалпағы) және әрекетті (мысықты сипағым келеді) білдіруі мүмкін. Бұл ретте сөздің мәнін тек нақты жағдайда қолданылатын интонацияға, қимылға сәйкес анықтауға болады [10] .

Д. Б. Элькониннің пікірінше, лексиканың дамуына ықпал ететін факторлар: [11]

1. Баланың қоршаған болмысы туралы түсініктерін дамыту. Бала жаңа заттармен, құбылыстармен, заттар мен іс-әрекеттердің белгілерімен танысуына қарай оның сөздігі байытылады.

2. Ересектердің сөйлеу қызметі және олардың баламен қарым-қатынасы.

3. Бала тәрбиеленетін әлеуметтік орта.

Бұл процестің сандық және сапалық жағы ерекшеленеді. Сөздіктің көлеміне қатысты қандай да бір жастағы балаларда әлі күнге дейін жеткілікті негізделген деректер жоқ. Жеке сөздіктің көлемі - өлшеуге қиын болатын объект. Оның нақты шекарасы жоқ.

Д. Б. Эльконин баланың өмірлік қарым-қатынасының кеңеюі, оның іс-әрекеті мен ересектермен қарым-қатынасының күрделенуі мектеп жасына дейінгі кезеңдерде сөздіктің бірте-бірте өсуіне әкеп соқтыратынын көрсетті. Қоршаған ортаның бала сөзіне өте қатты әсер ететініне байланысты, сөз қорын нақты өлшеу мүмкін емес.

Әдебиетте сөздіктің абсолюттік құрамына қатысты кейбір айырмашылықтар бар.

В. Штерн 1 жас 6 айдан 6 жасқа дейінгі балалардың сөздігі үшін орташа сандар келтіреді: бір жарым жасқа қарай балада 100 сөз, 2 жасқа - 300-400, 3 жасқа-1000-1100, 4 жасқа - 1600, 5 жасқа - 2200 сөз (Д. Б. Эльконин, 1958) .

Ш. Бюллер 1 жастан 4 жасқа дейінгі 30 баланың cөздігін зерттеу деректерін салыстыра отырып, әрбір жас үшін ең төменгі және ең жоғарғы сөздікті көрсетеді және осыған қатысты жеке айырмашылықтарды көрсетеді: 1 жас - ең төменгі сөздік - 3 сөз, ең жоғарғы сөздік - 58 сөз, 1, 5 жас - 44 және 383 сөз, тиісінше 2 жас - 45 және 1227 сөз, 2 жас 6 ай - 171 және 1509 сөз (Д. Б. Эльконин, 1958) .

В. И. Логинованың (1971) мәліметтері бойынша, 1 жаста бала 10-12 сөзді белсенді меңгерген, ал 6 жасқа қарай оның белсенді сөздігі 3-3, 5 мың сөзге дейін артады. [8]

Е. А. Аркин (1948) сөздіктің өсуі туралы мынадай деректерді келтіреді: 1 жас - 9 сөз, бір жарым жас - 39 сөз, 2 жас - 300 сөз, 3 жас 6 ай - 1110 сөз, 4 жас - 1926 сөз. [12]

Е. А. Аркиннің мәліметтері бойынша, төрт жасар баланың сөздігі әртүрлі грамматикалық категориялар арасында былайша бөлінеді: зат есімдер (9 есімдік зат есімдерін қоса алғанда) - 968 (50, 2%), етістіктер - 528 (27, 4%), сын есімдер (атаулы сын есімдердің 20 орнын қоса алғанда) - 227 (11, 8%), үстеу - 112 (5, 8%), сандар - 37 (1, 9%), шылау- 22 (1, 2%), одағай - 217 (0, 9%) . Сөздікте болған зат есімдер өзінің мазмұны бойынша келесідей бөлінді: тұрғын үй (жағдай, ыдыс - аяқ, үй - жай) 15, 2%, тамақ - 9, 6%, киім - 8, 8%, жануарлар - 8, 8%, өсімдіктер - 6, 6%, қала - 5, 5%, дене бөліктері - 4, 3%, абстрактілі сөздер - 0, 7%, мамандық - 4%, жансыз табиғат - 3, 4%, уақыт - 3, 3%, әлеуметтік құбылыстар - 3, 3%, рулық ұғымдар - 1, 6%, медицина-1%, геометриялық пішіндер-0, 9%.

В. П. Вехтеров 4 жастан 8 жасқа дейінгі балаларда зат есімдер барлық сөздердің 23%, етістіктер-23, 8%, ал сын есімдер-тек 4, 3% құрайды. Автордың пікірі бойынша 5-7 жастағы балалардың сөздігінде нақты мағынадағы зат есімдер (89% зат), өткен шақ етістіктер (50%) және осы шақ етістіктер (44, 6%) әртүрлі қозғалыс түрлерін білдіретін (175 сөз) басым.

А. В. Захарова 6 жасар баланың сөздігінде сөйлеу бөліктерінің арақатынасы туралы деректерді келтіреді: зат есім-42, 3%, етістік - 30%, зат есім - 10, 3%, сын есім - 8, 4%, бөлшектер - 3, 9%, есімдік - 2, 4%, Сан - 1, 2%, шылау - 0, 3%. [13]

А. Н. Гвоздевтің деректері бойынша (1961), төрт жасар баланың сөздігінде зат есімнің 50, 2%, етістіктің 27, 4%, сын есімнің 11, 8%, есімнің 5, 8%, сан есімнің 1, 9%, шылаулар 1, 2%, интервалдар мен бөлшектердің 0, 9% байқалады. [14]

Ерте жастағы балалардағы лексика-семантикалық жүйенің дамуын зерттей отырып, А. И. Лаврентьева балалар сөздігін жүйелі ұйымдастыруды дамытудың төрт кезеңін бөледі [15] :

Бірінші кезеңде сөздік жеке сөздердің жиынтығы (20 -50) . Бұл ретте лексемалар жиынтығы ретсіз болады.

Екінші кезеңнің басында сөздік қоры тез өседі. Баланың санасында бір жағдайға жататын кейбір сөздер жүйесі қалыптасады, олардың топтары құрылады. А. И. Лаврентьева бұл кезеңді ахуалдық, ал сөз топтары-ахуалдық өрістер ретінде анықтайды.

Үшінші кезеңде бала жағдайдың белгілі бір элементтерінің ұқсастығын түсіне бастайды және лексемаларды тақырыптық топтарға біріктіреді. Бұл құбылыс тақырыптық кезең ретінде анықталатын лексикалық жүйені қалыптастырудың үшінші кезеңін сипаттайды. Сөздердің тақырыптық топтарын ұйымдастыру антонимнің дамуын тудырады (үлкен-кішкентай, жақсы-жаман) . "Үлкен - кішкентай" оппозициясы бұл кезеңде параметрлік сын есімдердің барлық нұсқаларын (ұзын -кішкентай, қалың -кішкентай) ауыстырады, ал "жақсы -жаман" оппозициясы -сапалы-бағалау сын есімдерінің барлық нұсқаларын (нашар-жақсы) ауыстырады.

Төртінші кезең-синонимнің пайда болуы. Бұл кезеңде баланың сөздігін жүйелі ұйымдастыру өзінің құрылымы бойынша ересектердің лексика-семантикалық жүйесіне жақындайды.

Л. И. Белякова 0 ден 5 жасқа дейінгі балалардың тілдік және психомоторлық дамуын зерттей келе, мынадай мәліметтер берді[16] :

0 -1, 5 ай - дауыстың қарқынды интонациялық байытылу кезеңі, бұл бұлшық еттің динамикалық өзгерістерінің дамуына сәйкес келеді.

1, 5- 2, 5 ай - гуілдеу түріндегі спецификалық дауыстық реакциялар, бұл басты тік ұстаудың басталуымен сәйкес келеді.

5-ші айда былдыр дыбыстар отыру қызметінің қалыптасуымен бір уақытта пайда бола бастайды.

7 ай шамасында балалар 2-4 минут барысында бір ашық буынды қайта-қайта қайталау құбылыстары байқалады.

12 айдың соңына - өмірінің 2-ші жылының басталуына қарай балалардың басым көпшілігінде алғашқы сөздер пайда болады, бұл уақытта олар жүріп үйрене бастайды, қолдарының манипуляциялық қызметі дами бастайды. Балалардың 20%-да алғашқы сөздер 8-9 айында пайда болады.

16-20 айда - сөздік қор ерекше тиімді толығады.

18 - 22 айда - зерттелген балалардың басым көпшілігінде қарапайым тіркесті сөз қалыптасады.

Бала тілінің пайда болуының уақыттық шеңбері осындай. Әдебиеттерде сөздік қордың көлемі мен оның дамуы туралы қатынаста айтарлықтай айырмашылықтар байқалады, себебі балаларда өмір жағдайы мен тәрбиесіне байланысты сөздік қордың дамуында жеке өзгерістер болады.

С. Н. Цеитлин мәліметтері бойынша сөздіктің өсуі мынадай сандық сипаттамалармен сипатталады: 1 жас ішінде бала орташа 3 сөзді, 1 жас 3айында - 19 сөз, 1жас 6 айда - 22 сөзді, 1жас 9 айда - 118 сөзді айта алады. Баланың сөздік қоры екі аспектімен көрсетіледі: пассивті сөздік (импрессивті сөздік) және белсенді сөздік (экспрессивті сөздік) [17] .

Сөйлеуге дейінгі кезеңнен алғашқы сөзге өту - баланың тілдік дамуындағы маңызды кезеңі. Бұл кезеңде оның пассивті лексиконында шамамен 50-70 сөздей болады. Бала бұл сөздерді өз бетінше тілде қолдана бастағанда, пассивті сөздік қорда қысқа, кейде ұзақ уақыт болғанынан кейін сөздер белсенді сөздік қорға түседі.

Егер 1 жас 8 айға дейін белсенді сөздік қор айтарлықтай бірқалыпты толығатын болса (айына 6-7 жаңа сөз), содан кейін 1 жас 9 ай ішінде балалардың басым көпшілігінде оның жедел өсуі байқалады. Бұл әдетте, бір сөздік сөйлемдердің аяқталуымен және екі сөздік сөйлемге көшуімен, содан кейін кеңейтілген сөздерге өтуге сәйкес келеді. С. Н. Цейтлин кішкентай балалардың тілінде алғаш игерілетін сөздердің келесі негізгі топтарын ажыратады:

Баланы қоршаған адамдар (ана, әке, әже, ата, апа, тәте, аға, қыз, бала.

2. Құстар мен жануарлар (мяу, киса, ки, - мысық, ав-ав, гав-гав, ава, бака- ит, кукурику (ку-ку) - әтеш, тауқ - тауық, кар-кар - қарға, иго-го- жылқы, ква-ква (ка-ка) - құрбақа, га-га- қаз, му - сиыр)

3. Табиғат құбылыстар (кап-кап, у - жаңбыр, су)

4. Ойыншықтар (ляля - қуыршақ, доп)

5. Тамақ (әм-әм ням-ням, үп - жеу, ішу, ботқа, сорпа, шай, сүт)

6. Ұйқы (бай-бай, а-а - ұйықтау)

7. Қимыл, серуен (топ-топ - жүру, да - серуендеу)

8. Бір нәрсенің құлауы (бах бам па - құлау)

19. Бірнәрсенің жоғалуы (тю-тю)

10. Бағалау (әй-әй, кака)

11. Транспорт (бип-бип - машина, автобус)

12. Жуыну (сабын, су)

13. Үйдегі заттар (але - телефон сося - соска)

14. Кейбір әрекеттер (бе-бер, тук-тук - тықылдату)

15. Келісім (иә (бас шұлғу), - терістеу)

16. Этикеттік фразалар (ашалау, пока - көріскенше, рахмет)

17. Болмайды ((жестпен) ай-ай) .

М. Қ. Бапаева «Даму психологиясы» атты еңбегінде «балалық шақтың өзі төртке бөлінетіндігін айтқан: нәрестелік кезең (туғаннан 1 жасқа дейін), ерте балалық шақ кезеңі ( 1 жастан 3 жасқа дейін), мектепке дейінгі балалық шақ (3 жастан 6 жасқа дейін), бастауыш мектеп жасы (6 жастан 11-12 жасқа дейін) ». [18]

Ғалымдар жіктемесіне сүйене отырып, осы ғылыми зерттеу жұмысында аталған кезеңдегі баланың сөйлеу тілінің дамуын, оның сөздік қорын, сөйлеу үдерісінде кездесетін қателіктер, дыбыстық ерекшеліктер жайында тұжырымдар мен тілдік деректер көрсетіледі.

Бала 1-3 жас аралығында тілі шығып, тілдік қоры молайып, даму үстінде болады. Алғашқы кезде бала айналасындағы жақын адамдарына сұрақ қою арқылы өзіне ақпарат жинайды. Соның негізінде бала тілі дамып, сыртқа шыға бастайды. «Алғашқы кезде сәбидің сөзі үлкендердің сөзіне аздап қана ұқсайтын болады. Мұндай сөзді дербес (автономиялық) сөз деп атайды. Тіпті кейде үлкендер пайдаланбайтын сөздерді де қолданады» дейді Ж. Қ. Дүйсенова мен Қ. Н. Нығметова[19] .

Расымен бала тілі негізінде сөйлеу, есту мүшелеріне, ойлау, түйсіну қабілеттеріне тікелей байланысты. Артикуляциялық мүшелері сөйлеу үдерісіне дайын болуына дейін бірнеше кезеңнен өтеді. Сол себепті бала бірден естіген сөзін қайталай алмайды. Мысалы: баланың сәбилік кезеңнің алғашқы кезінде «тамақ» сөзін «намақ» деп «т» дауыссыз дыбыстың орнына «н» дыбысын қойып немесе «алма» сөзін «ама» деп қысқартып айтуы қателік болыпесептелмейді. Дегенмен, баланың психологиялық және физиологиялық даму қарқынына да назар аудару керек. Себебі көбіне ата-әжесімен коммуникацияға түсетін балалардың тілі тез дамиды, ал балабақшадағы өзі сияқты тілі енді шығып келе жатқан балалардың арасында жүрген сәбилердің тілі баяу шыға бастайды. Баланың ойлау қабілетін дамыту арқылы танымы кеңейе түседі. Таным деңгейі жоғары баланың тілі тез дамиды.

Бала үлкеннің сөзін қайталап айта бастаған кезінде көбіне фонетикалық қателіктерді жасайды. Сәби «сабын» сөзін «шабын» деп немесе «шар» сөзін «сар» деуі мүмкін. Баланың тіліндегі ауысып отыратын дыбыстар өте көп кездесіп жатады: «р» мен «л» (радио - ладио), «р» мен «и» (Айбатыр - Айбатыи), «ж» мен «д» (жоқ - доқ), «т» мен «н» (тамақ - намақ), «б» мен «п»(бала -пала ), «в» мен «б» (автобус - абтобус) және т. б. Бұл қателіктердің негізінде артикуляция мәселесі жатыр.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.