Сөйлемнің пысықтауыш қызметі мүшесі - үстеу сөз табының негізгі синтаксистік қызметі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

Кафедра : Қазақ тілі мен әдебиеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеудің грамматикалық сипаты

Орындаған: Елеукенова Р.С
Тексерген : Мамаділ Қ.А

Нұр - Сұлтан 2020 жыл
МАЗМҰНЫ
І. Кiрiспe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Үстеу туралы жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.2. Үстеудің морфологиялық белгілері, түрлері және жасалу жолдары...7
2.3. Үстеудің морфемдік құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.4. Үстеудің мағыналық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.5. Үстеудің сөйлемдегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІІ. Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- --------------24
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- -----------------26

Kipicпe
Зерттеу өзектілігі. Ycтey зaттың әp қилы қимылы мeн iciнiң әp түрлicындық, бeйнeлiк, шapттық, мөлшepлiк, мeзгiлдiк, мeкeндiк, күй - жaйлapын жәнecындық бeлгiciн бiлдiрeдi.Қимылдың бeлгілeрі пыcықтayыш мүшe cияқты қолданылатын өзге есім сөздер мен етістік формалары мысалы, көсемшелер арқылы да білдіріледі.Бірақ белгілі жағдай ғана пысықтауыш болып қызмет атқаратын сондай есім сөздер етістік формалары өздерінің алғашқы қасиеттерін жоймайды. Сол себептен пысықтауыш мүше болған сөздердің бүкілі дерлік бірдей үстеу болуы міндетті емес. Ол осы үйде тұрады және мен мына селодан пана таптым, енді орным осында. деген сөйлемдерді алсақ, алғашқы сөйлемдегі пысықтауыш үйде деген сөз болса, екінші сөйлемдегі пысықтауыш осында деген сөз. Алайда, мағына жағынан бұл екі пысықтауыштың арасында айтарлықтай айырмашылық бар.Жатыс септігінде тұрып, пысықтауыш болып тұрған үйде деген зат есім жатыс септікте тұрып қана пысықтауыш болса, осында деген пысықтауыштың алғашқы түбірі осы деген есімдік болғанымен, онда қосымшасы оның табиғи болмысы болып тұрақталып, ескіріп қалған. Сол қалпында ол тек пысықтауыш қызметінде жұмсалады.
Сөйтіп мағына жағынан алғаш төркіндерімен ( Мысалы: зат есімдер, сын есімдер, етістіктердің қатарыннан) бөлініп лексикалық мазмұны жағынан қимылдың әр түрлі күй - жайларын білдіретін сөздер үстеуге жатады. Тіліміздегі бірде, бірге, кейде, бірден,амалсыздан, шалқасынан, кенеттен, зорға, басқа, қапыда, ертемен, абайсызда, сонда, жөнімен, осында, мұнда, артта, алда, алға,арқа секілді үстеулердің бүкілі де жоғарыдағыдай көнелену жолымен, қалыптасқан үстеулер.
Тілімізде үстеулер көнелеу тәсіл арқылы бір жолата үстеуге айналғаны немесе мағынасы жағынан екі бөлініп, сараланып, бір жағынан үстеуге айналса, келесі жағынан өздерінің алғашқы лексикалық топтарының да құрамында қалып жүрген сөздер жетерлік. Осындай сөздер әсіресе, жатыс,батыс, көмектес септіктердің формалары жиі ұшырайды.
Есімдерден ескілену арқылы пайда болған үстеулер секілді етістік формаларынан ескіріп шыққан үстеулер де бар. Етістік түрлерінен көшіріп шыққан үстеулер де көбінесе көсемше формалармен түрлес келеді. Бірақ көсемше формада тұрған сөздердің барлығы бірдей үстеу бола бермейді. Мысалы: Ол өзінен - өзі сөйлей кірді. ( Мұқанов) осы сөйлемдегі сөйлей деген сөз - үстеу емес, көсемше. Өйткені , сөйлеп,сөйлей деген көсемшелер жіктік жалғауды тікелей қабылдап, сөйлемде дара тұрып та басқа да етістікпен тіркесіп те, құрамалас сөйлемнің бағыныңқысының баяндауышы да, сөйлемнің жай пысықтауыш мүшесі де бола алады.
Етістіктермен төркіндес болып келетін үстеулер де тек мағына жағынан ғана емес, қызметтері жағынан да көсемшеден алыстаған сөздер болады. Мысалы: айнала, жалғай, қайта, қайтара деген көсемше тіркес үстеулерден қайтадан, қайтардан секілді туынды жаңа үстеулер болады.
Осындай тұлғада қосарлану арқылы жасалған үстеулер ішпей - жемей, тұрмай, жата - жастана , тиіп - қашып, сасып - тасып, билеп - төстеп, сүріне - жығыла, т.б. сөздер жатады. Тұлғасы жағынан азды - көпті ерекшелігі болса да, үстеу сөздерге айт - айттап, жүр - жүрлеп, кес - кестеп, тез - тездеп секілді көсемше тұлғалы қос сөздер де жатады. Мысалы: Алма Заманбектің айтар сөзін кес - кестеп тастады.
Үстеу сөздер деп морфологиялық жағынан түрленбейтін лексика - семантикалық жағынан өз алдына топ болып қалыптасып, сөйлем қызметінде жұмсалатын сөздер.
Жұмыстың өзектілігі: Сөз таптарының өзара байланыстылығының мәнін түсіндіріп, оқушыларға үстеу сөздердің грамматикалық мағынасын оқыту. Үстеу жайлы негізгі ұғымдардың қасиеттерін біліп, мәнін түсіну арқылы ойын нақты, жүйелі, анық жеткізуге сауатты жазуға дағдыланады. Үстеуді оқытуда білім алушылардың ой - санасын ғылыми тұрғыда дамыту үшін, меңгерген білімді дағдыларды тиянақты болу үшін сабақты түрлендіріп, көрнекі құралдар, кесте - сызбаларды, түрлі үлестірмелерді пайдалану.
Зерттеу мақсаты: Үстеу сөздерді оқытуда білім алушылардың тақырыпты түсінгендігін, тапсырмалар арқылы жүзеге асыру.
Зерттеу обьектісі: Үстеу сөздерді оқытуда білім алушыларға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптарының өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз тапына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстыру.
Зерттеу міндеттері: Сабақта айтылғанмәліметтердің бүкілін білім алушы есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең бастысын білім алушының есінде қалдыруға тырысу керек. Білім алушылар арасында үстеу туралы толық мәлімет алғандарын қадағалау.
Зерттеу пәні: Үстеу сөздерді оқыту кезінде білім алушылардың әдістері мен тәсілдерін және іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру.
Зерттеу болжамы: Білім алушының тілдік қабілетін дамытуда өзіндік рөлі бар. Себебі морфологиялық ұғымдарды жан - жақты меңгермеген білім алушы сауатты жазып, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыру. Білім алушы білімін тиянақтауда тарсырмалар, жаттығу жұмыстарын жазба жұмыстарын жазғызу кезінде оқушы жағдайын қадағалау.

2.1. Үстеу туралы жалпы сипаттама
Үстеу - қимылдың жай - күйін, әр түрлі белгілерін сипаттайтын сөз табы. Мысалы: Оқты жаңбырша жаудырады. Бағана тұсамыстары сылдырлап жүрген жылқылар қазір көрінбейді. Қызып алған жылқының алды дүркіреп ілгері кетіп барады. Осы сөйлемдердегі жаңбырша үстеуі қимылдың қалай жасалған сындық бейнесін білдірген. Екінші сөйлемдегі қазір үстеуі қимылдың мезгілдік мөлшерін білдірген.
Сөздерді топтастырудың бірінші - ұстанымы бойынша әр сөз табының өзіндік мағынасы болуы талап етілетіні белгілі. Олай болса, үстеу сөз табы болу үшін, алдымен үстеудің өзіндік мағынасы анықталуы керек.
Үстеу - қимылдың жан - жақты сипаттайтын сөз табы. Қимылдың болған я болатын орын, мақсаты, мекені, мезгілі, мөлшері, себебі, қалай жасалғаны секілді әр түрлі мағыналар кездеседі. Мысалы, Бүгін қымыз жақсы ашыған екен! Бірге жасаспақ бар, бірге өлмек жоқ. Сонша кешігуге болмайды ғой, қалқам. Әдейі сені көруге келдім. Бекер келген екенмін, уақыт босқа кетті. Осы сөйлемдердегі бүгін - қымыздың ашыған мезгілін, бірге - жасасудың қалай өтетінін,бірге - өлуге болмайтынын, сонша - кешігудің мөлшерін, әдейі - босқа келудің себебін білдірген. Сөйтіп үстеудің қимылды жан - жақты суреттеуі үстеудің мағынасы болып табылады.
Сөздерді топтастырудың екінші - ұстанымы морфологиялық көрсеткішке байланысты. Үстеудің грамматикалық категориясы жоқ. Сол себепті үстеуде сөздерді түрлендіретін грамматикалық көрсеткіштері де болмайды. Осыған сәйкес үстеу түрленбейтін сөз табы болады. Осы - үстеу сөйлемде лексикалық мағынаны білдіретін түбір формада қоланылады деген сөз. Сөйлем үстеудің формасына әсер ете алмайды. Сол себепті оны үстеудің өзіндік морфологиялық белгісі деп санауға болады. Мұндай ерекшелік басқа сөз таптырында да кездеседі.
Үстеудің қолданыста түрленуі кездеседі. Кейде қолданыста үстеудің шырай жұрнақтары мен түрленуі бар. Ол үстеудің бәріне қатысы емес. Үстеу әр алуан сөз табынан пысықтауыш қызметі арқылы қалыптасқанда, үстеу сын есімнен көп жасалған деген пікір ғылымда әбден танылған. Міне, үстеуге көшкен кейбір сын есімдер шырай көрсеткіштері арқылы түрленуін сақтаған. Сол себепті ол үстеуге толық қатысты емес. Екіншіден, сөйлемде заттанған үстеу зат есім көрсеткіштерімен түрлеріп қолданылады. Мысалы, Ертеңді қой, бүгін жаса сөйлемінде ертеңді табыс септікте қолданған. Бұл үстеудің сөз табы ретінде қолданылуына жатпайды.
Үстеу қимылды сипаттайтын сөз табы болғандықтан, сөйлемде етістіктің алдынан тіркесіп, сөйлемнің пысықтауыш мүшесі қызметін атқарады. Мысалы, Үлгергенше көремін десеңіз де басқаша шешсеңіз де өзіңіз білесіз.Апырай ұзақ қалғаным ба? Кейбіреулері сәл тоқтап, Абайдың аузына қарады. Бұл сөйлемдердегі үлгенгенше,басқаша, ұзақ,сәл деген үстеулердің бәрі - сөйлемнің пысықтауыш мүшелері. Сөйлемнің пысықтауыш қызметі мүшесі - үстеу сөз табының негізгі синтаксистік қызметі. Ғылымда үстеу пысықтауыш қызметі арқылы басқа сөз таптарынан бөлініп шыққан деп есептеледі. Осы синтаксистік қызметі үстеудің сөз табы болып танылуына қызмет ететін сөздердің топтастырудың үшінші - ұстанымы болып саналады. Пысықтауыш мүше болатын сөз табы жалғыз үстеу ғана емес екені анық.
Мағынасы жағынан қимылдың жай - күйін сипаттайтын , морфологиялық жағынан түрленбейтін, синтаксистік жағынан сөйлемде пысықтауыш қызметін атқаратын сөздер істеу деп аталады.

2.2. Үстеудің морфологиялық белгілері, түрлері және жасалу жолдары
Үстеулер морфологиялық құрамы және құрылысы жағынан негізгі және туынды үстеулер деп бөлінеді.
Морфемаға бөлшектеуге келмейтін тек белгілі бір тұлғада қалыптасқан үстеулерді - негізгі үстеулер дейміз. Олар: азар, әзер, әдейі, жорта, әрең, ұдайы, қасақана, үнемі, дереу, бағана, шапшаң, қазір, енді, ілгері, әрі, бері, жоғары, төмен, кері, бермен, әрмен, кеш, ерте, дәл, нақ, нағыз, сәл, әнтек, тек, мейлінше, қақ, дәйім, һаман, әншейін, тіпті, тым, ең, әбден, өте, аса, мүлде, төтенше, орасан, ерекше т.б.
Қазіргі уақытта бөлшектеуге келмейтіндіктен ғана, шартты түрде негізгі үстеулер деп аталған сөздерді өз ішінен де екі топқа бөлуге болады. Бірінші тобына дәйім, әстілі, қазір, әуелі, орасан, мүлде, һаман, ересен, кілең секілді морфема сөздер кіреді. Екінші бір тобына ғылыми тұрғыда салыстыру арқылы мүшелеп, басқа сөздерден шыққандығын дәлелдеуге болады. Мысалға, сыртқары, ішкері, тысқары, ұщқары деген сөздер, сырт, іш ұш, тыс деген морфемалардан және - қары, кері деген қосымшалардан жасалған. Керегінше, керісінше, мейлінше, төтенше деген сөздердің түбірі керек,, кері, мейлі, төте деген үстеулерден шыққан.
Сөйтіп негізгі үстеулердің 3 өзгешелігі бар.
1. Көпшілішінен шырай категориялары жасалады. Оларға - рақ, - рек, - лау,
- леу жұрнақтары жалғанады, бұрын шырый тудыратын қабағат, өте, мейлінше, аса секілді күшейткіш үстеулер қолданылады.
2. Кейбіреулері қосарланып та, плеонизм арқылы қабаттаса да жасалады. Олар: жай босқа, құр босқа, текке босқа, құр бекер, бос бекерге, бостан - босқа, бекерден - бекерге, тектен - текке, құрдан - құрға т.с.с.
3. Қосарлану жолымен де қосымшалар арқылы да басқа сөздермен тіркесіп те туынды үстеулер құрылы береді. Олар: ендігәрі, әрең, әрең - әрең, азар деп, азар - азар, азар - азар деп, әдейілеп, ұдайылап, әрі - бері, ілгері - кейін, бұрынды - соңды, енді - енді, жоғарылы - төменді, кейіннен, кейінде. т.б. сөздер жатады.
Өзге сөз таптарынан түрлі қосымшалар арқылы, сөздердің бірігуі жіне қосарлану, тіркесу арқылы, кейбір сөз тіркестерінің тұрақтануы арқылы жасалған үстеулерді - туынды үстеулер дейміз.
Құрамы мен құрылысы жағынан туынды үстеулер жалаң туынды үстеулер және күрделі туынды үстеулер деп бөлінеді.
1. Жалаң туынды үстеулер түрлі қосымшалар арқылы жасалады. Қандай қосымшалар қосылса да,сыртқы тұлғасы жағынан бір сөз болып келеді.Жалаң туынды үстеулерге жалғанатын қосымшалар екі түрлі болып келеді. Бірі жұрнақтар арқылы, екіншісі әр алуан жалғаулардың көнеленуі арқылы үстеуге айналады.
Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Олар арнаулы жұрнақтар арқылы жасалады. Оған мынадай жұрнақтар жатады.
1. - ша, - ше үстеу тудыратын әрі негізгі, әрі аса өнімді жұрнақ . Осы жұрнақ мағына жағынан негізінде амалдың қалай не қалайша істелгендігінің бейнесін білдіреді. Мысалы, (Аманкелдіше, құсша, көзімше, адамша) т.б.
2. - лай, -лей, - дай, - дей, - тай, - тей өнімді жұрнақтардың бірі. Мысалы, (осылай, жастай, жібектей, қыстай.) т.б.
3. - дайын, -дейін, - тайын , - тейін аса өнімді жұрнақтар. - дай және - ын деген қосымшалардан құрылған құранды жұрнақтар. Мысалы, (Түлкідейін түн қатып, Бөрідейін жол тартып) т.б.
4. - шалық, - (-ша+лық), - шама (-ша+ма) сілтеу есімдігінен жасалған жұрнақтар. Мысалы , ( осыншалық, мұншалық, мұншама, соншама) т.б.
5. - лап, - леп, -дап, - деп, - тап, - теп, көшемшенің құранды тұлғалары қосылған сөздің бәрі бірдей, үстеу бола бермейді. Вербалдық, жақтық мағына білдіретін тұлғалары үстеу болмайды. Вербалдық мағына білдірмейтіні ғана, адвербиалданған тұлғалы ғана үстеу болады. Мысалы, (отыздап, қырықтап, темірлеп, жаяулап) т.б.
6. - шылап, - шілеп ( - ша + лап) деген қосымшалардан құрылған. Мысалы, (Бейсеншілеп, сиыршылап, қойшылап) т.б.
7. - қары, - кері жұрнақтары азғантай сөздерге жалғанып, үстеу болады. Мысалы, ( тысқары, ішкері, сыртқары,ұшқары) т.б. сөздер жатады.
8. - ын, - ін, - сын, - сін жұрнақтары тек санаулы сөздерге ғана қосылып үстеу жасайды. Мысалы, ( үстіртін, кешкісін, жазын, қысын, жасырын, астыртын, ертеңгісін) т.б.
Көнеленген тұлғалар арқылы пайда болған жалаң туынды үстеулер.
Бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау тұлғасында қалыптасып, бір - бірінен ажырамайтындай болып көнеленген үстеулер жатады. Осындай көнеленген жалғаулар төркіндері септік жалғауларынан болғандықтан, сыртқы бейнесі жағынан сол септіктердің жалғануларына ұқсас болады.
Септелу қашан да болсын есімдерге тән болғандықтан, септік жалғауының көнеленуінің нәтижесінде есім сөздер туады.
1) Барыс септіктің көнеленуінен пайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.