Кітап тарату ісі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Бақыт Астанай Темірқызы

Қазіргі баспадағы заманауи мәселелер және ұлттық сана
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В042200- Баспа ісі мамандығы

Нұр-Сұлтан 2020 ж.
11 Наурыз

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
___________________
Г. Әшірбекова

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазіргі баспадағы заманауи мәселелер және ұлттық сана
5В42200- Баспа ісі мамандығы бойынша

Орындаған: Бақыт Астанай Темірқызы

Ғылыми жетекші:
ә.ғ.м., аға оқытушы Тапанова Сәуле Есенбекқызы

Нұр-Сұлтан 2019
МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

1 Рухани жаңғыру бағдарламасы мен Ұлы даланың жеті қыры мақаласындағы заманауи баспа мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... .
1.1 Рухани жаңғыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ұлы даланың жеті қыры мақаласындағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 Ұлттық сананы оятудағы Баспа ісіндегі кітап тарату , нарықтық жағдай және кадр дайындау ... ... ..
2.1 Кітап тарату ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Баспаның нарықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Кадрлар дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Осыған дейін бұл тақырыпта ғылыми-зерттеу жүргізіліп, ғылыми еңбектер өте аз қорғалған. Аталмыш тақырыпты қоғамдағы белгілі бір тарихи қысталаң кезеңнен қалай шығып, бүгінгі баспа ісін қалыптастырудағы өзіндік ерекшеліктерін баспагер мамамдығы бойынша оқитын тәлімгерлерге арнайы курс ретінде ұсынуға болады. Өйткені экономикалық әдебиеттерді қарасаң, күнделікті тұтыну тауарларын өндіретін қандай да бір жекеменшік фирмалардың қызметі жөнінде зерттеу жұмысы қалыптасқан. Ал баспа ісі жөнінде, оның қазір руханияттан бұрын бизнес көзі екендігін түсіне бастадық. Осы тұрғыдан келгенде бізде кітапты - тауар, баспаны - бизнес ошағы деп қарастырып, ұлттық сананы қалыптастыруда баспаның рөлі жөнінде зерттелген әдебиеттер мардымсыз. Бұл жағдай жұмысымның өзектілігі ғылыми айналысқа сұранып тұрған тың тақырып екендігінде деп білемін.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.Қазақстан республикасы тәуелсіздігін алып, дербес мемлекетке айналу қарсаңында баспалардың жағдайы қандай болды? Кітап шығару ісі, тұтастай баспа ісі тұралаған тұста өз міндетін атқара білді ме? Заманауи баспалардағы мәселелер қандай? Баспа саласының дамуындағы ұлттық сананың әсері қаншалықты? деген сауалдарға жауап беру үшін осыған дейін шыққан газет-журнал беттеріндегі мақалаларды саралап, қорытынды жасау.
Зерттеудің нысанасы. Диплом жұмысымның негізіне айналып отырған еліміздегі жалпы жаңа баспалардың қалыптасу, даму тарихын, құрылымын саралай отырып, өз кезеңіне сай, заман талабынан шыға алды ма? деген мәселелерді қарастыру.
Қазақстан баспаларының дамуындағы менеджмент пен маркетингтің рөлі қандай? Саны бар кітаптар сапаға лайықты ма? Елімізде неге баспа саласында мамандар жеткіліксіз?
.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан баспаларының нарық талабына бейімделуі жайында осы уақытқа дейін жүйеленген ақпарат болмағандықтан, ғылыми тұрғыда зерттелмегендіктен қоғамның оған деген зәрулігі анықталып отыр. Біз қарастырып отырған баспалар - еліміздегі кітап ісі нарығын бекем қалыптастыруға тыңнан түрен салып жүрген айшықты баспалар. Осыларды бағытта ұстап, баспа нарығының қалыптасуы мен бәсекеге бейімделуін анықтап, саралап, тұшымды зерттеу нәтижесінде зәруліктің орнын толтырсам, ғылымға аз да болса қосқан өз үлесім болар деп үміттенем.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған соң, өз алдына дербес егеменді мемлекет құрдық. Қазақстан Конституциясына сәйкес біз әлеуметтік-нарықтық экономика құрудамыз. Бұл - бізге қажеттінің нақ өзі [1,49б], деп Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан - 2030 халыққа Жолдауында айқын көрсеткеніндей, тәуелсіздік алысымен нарықтық экономиканың бел ортасына кіріп кеттік. 1992 жылы Қазақстан тәуелсіздігін 30 мемлекет мойындап, егемендіктің тәтті дәмі бұйыра бастады. Ескі кеңестік жүйенің де кедергілері болмай қоймады.
Міне, осы орайда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 8 тармақшасына сәйкес әрі рухани және білім беру саласын дамыту, Қазақстан Республикасының мәдени мұрасының сақталуы мен тиімді пайдалануын қамтамасыз ету мақсатында 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 13 қаңтарында №1277 Жарлығы жарияланды. Аталмыш бағдарламаның негізгі міндеттерінің ішінде мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудің жүйесін құру; көркем және ғылыми толық дестелерін шығару; әлемдік ғылыми ой-сананың, мәдениет пен әдебиеттің таңдаулы жетістіктерінің негізінде гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын құру [2, 4б.] мәселелері көтерілгенді. Бұл дегеніңіз - рухани, мәдени құндылықтардың бәрін сараптап, түпнұсқасын сақтап, тасқа басқандай етіп, КІТАП шығару. Бағдарламаны қаржыландыруға республика қазынасынан 3 жылға 1933,6 миллион теңге бөлінді.
Кітаптар мен басылымдар осы сала еңбеккерлерінің - баспагерлер мен полигафистердің ел кәдесіне жараған елеулі еңбектерінің арқасында осы тақырыпты зерттеу мүмкіншілігі туып отыр. Халықты нарықтық қыспақ кезінде рухани азығынан айырмай, сұранысына қажетті, талғамына сай, кәсібіне қолайлы әдебиеттермен қамтамасыз етіп, ғылым мен білімнің, әдебиет пен мәдениеттің, өнердің өзегін талдырмай, өмір ауанымен деңгейлес бола білуінің өзі іскерлік пен ілімділіктің үлгісі десе де болады. Ал шын мәнінде қалай еді? Күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайлар ушыққан кезеңде баспагерлер мен полигарфистер қандай қиындықтарға тап болды? Одан шығудың жолдары қалай іздестірілді? Осындай сұрақтар төңірегінде жауап іздеп көрдік.
Диплом жұмысымның бірінші тарауында кітап шығару шаруашылығы мемлекеттік тәуелсіздік алғанан кейін өте қиын жағдайға тап болып, сол тығырықтан қалай шыққандығы жөнінде баяндаймыз.
Диплом жұмысымның ІІ тарауына Қазақстан баспаларының нарық талабына бейімделіп, кітапты тіпті еліміздің ең кіші аудандарына дейін де тарату мәселесін қалай жолға қойылу керек, келесі кезекте мамандардың бәсекеге қабілеттілік деңгейі арқау болмақ. Әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басып, әлемдік рейтинг кестесінің жоғарғы бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен орын алу үшін баспа ісі, жекелеп алғанда кітап ісінің даму тенденциясын саралап, кемшілігі болса, жанашырлық жасап, олқылық орнын толтыру - міндетіміз.
Қорытындыда Қазақстан баспаларының материалдық және баспагерлік-шығармашылық салада жетіспейтін тұстарын, одан арылудың жолдарын экономикалық, әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, толыққанды қарастыруға тырысамыз.
Өркенді де өршіл дамып келе жатқан Қазақстан баспаларының іргетасы тек қана осы заманғы техникамен жабдықталып, бәсекеге қабілетті басқарудың тиімді тәсілдерін қолданып, алпауыт мен мұндалап тұратын баспа нарығын қалыптастыру керек. Нарық заңдарының үдесінен шығу - жас мамандардың жаңа ой қуатының арқасында жүзеге асады. Осы орайда жоғарғы оқу орындарында тек баспагер емес, әмбебап рухани дүниесі бай, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, еңбекке ынталы, елжанды маман даярлау керектігін жолға қою ләзім.

Қазақстан - 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауында: Бір данагөй: Егер сіз қайда бет алып бара жатқаныңызды білмейтін болсаңыз, онда сізді ол жерге кез-келген жол алып баруы мүмкін, - деген екен. Осыны естен шығармай, болашақтың моделін жалпыланған түрде және нақты қысқа мерзімді мақсаттар түрінде ұдайы көз алдымызда бағдар етіп ұстауға тиіспіз. Мұның өзі қандай да бір іс-әрекетке кірісе отырып - біз дұрыс бағытпен жүріп келеміз бе, әлде бағдардан ауытқыдық па, оқиғалардан ілгеріге оздық па, әлде шабандап қалып келеміз бе - ұдайы таразылап отыру үшін қажет - дейді. Сонымен қоса кез-келген істі бастамас бұрын стратегиялық бағыттарды жүзеге асырудағы ең қажетті нәрсе - алдағы мақсаттарды дұрыс анықтау дейді[1.?] .

1.Тәуелсіздік жылдардағы баспаның тарихы мен зертелуі
1.1 1991-2010 жылдардағы баспалар тарихы

Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы Қырғызстанның бірінші астанасы - Оренбургте мемлекеттік баспа ісі - Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың 80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың материалдық-техникалық базасы үш есеге өскені байқалды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін бастан кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік 300-ден астам жеке меншік баспалар пайда болды.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етті. 2005 жылдың мауысымның 1-нен 3-не дейінгі аралықта Алматыда ортаазиялық мемлекеттердің қатысуымен Ұлы Жібек жолымен атты ІІІ халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі өтті. 2005 жылдың 19 тамызында өткен XVII Мәскеудің халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі аясында Мәскеу қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының Кітап өнері атты 2- халықаралық конкурсы болып өтті. Конкурстың гран-приіне Кентавры Великой степи кітабы ие болды. Арт-книга номинациясы бойынша ІІ дәрежелі дипломмен Атамұра баспасынан шыққан Пауло Коэльоның Захир романы марапатталды. Менің елім номинациясы бойынша ІІІ дәрежелі дипломды Алматыкітап баспасынан шыққан Традиции и обряды казахского народа атты кітап алды. Осы сияқты дипломдар Победа номинациясынан мына кітаптар озып шықты: Балалар әдебиеті және Фолиант баспасының өнімі Тағзым-Поклонимся тем годам, сонымен қатар Күлтегін баспасынан шыққан Полный атлас памятников Орхона атты кітап.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар жәрмеңкесі болды. Көлемін көтеру шыққан әдебиеттердің сандық және сапалық деңгейіне әсер етті. 2005 жылы 377 атаулы баспалардан 8650 баспалық қағаздар шығарылған, Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша мынадай түр мен темада басылды: балалар әдебиеті, энциклопедиялық әдебиет, сөздік-анықтамалық әдебиет, Қазіргі қазақ прозасы, Қазіргі қазақ поэзиясы, Документалды-көркем әдебиет, музыкалық әдебиет, заң әдебиеттері, қоғамдық-саяси әдебиет, ғылыми-атақты әдебиет және т.б.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап кітап басудың жаңа кезеңі саналады. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік және 300 жеке меншік баспалар пайда болды. 2005 жылы 377 баспадан 8650 баспа қағаздары шығарылды.
Ең атақтылары мыналар: Алтын қор, Алаш мұрасы, Отырар кітапханасы, Ғибратты ғұмыр, Лауреаты Нобелевской премии, Библиотека мировой литературы, Фолиант, Алматы-кітап, Современная казахская поэзия, Современная казахская проза және басқалар.

1993 жылы Кітап басу мен тарату саласындағы жағдайы күрт шиеленісу республикамызда, әсіресе ана тілімізде кітап шығару ісінің болашағын тым бұлыңғырландырып жіберді. Баспалардың шығынға белшесінен бату, тіпті жабылып қалу қаупі туды. Шығатын кітаптар саны күрт кеміп, бірлі-жарым шыққандарының бағасы қымбат болды.
Сөйтіп, нарықтық қатынасқа көшу кезінде мемлекеттік әкімшілік органдары мен басқармалардың БАҚ-тың және мемлекеттік кітап шығару жүйесін қорғауды шұғыл шаралары жөніндегі Президентіміздің жарлығы (15.04.1992) мен сол жарлықты жүзеге асыруға арналған Республика Министрлер Кабинетінің № 566 (26.06.1992) отырысында дүниеге келді.
Осы айтылған жарлық пен қаулыда мектепке және жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарды қазақ тілін дамытуға және оның қолданылу аясын кеңейтуге қызмет ететін алуан түрлі оқу құралдарын, сөздіктер мен тілашарларды, балаларға арналған әдебиет, ғылыми, анықтамалық-энциклопедиялық кітаптарды шығаратын баспаларды қаражат жағынан сүйемелдеу, мемлекеттік баспалар, полиграфия және кітап саудасы салаларын қосылған құнға салынатын 28%-дық салықта мүлде азат ету, ал түсетін пайдаданалынатын салықты 25%-ға дейін кеміту сияқты аса қажет шаралар белгіленген еді. Мемлекеттік баспаларымыз енді біржолата жабылып қалу қаупінен құтылып, қоғамымызға қажетті әр саладағы әдебиеттерді белгілі мөлшерде шығара алатындай мүмкіндіктерге ие болады.
Баспаларымыз өткен 1992 жылы 651 аталым кітапты 22 млн данадан асатын тиражбен басып шығарды. Шығарылған кітаптың жалпы саны 1991 жылмен салыстырғанда біршама (17,7%) кеми түскенмен ана тілімізде басылған туындылардың атау саны 3,9%-ға таралымы 7%-ға арта түсті[9, 3,4бб.].
Кітап - жалғыз автордың еңбегі емес. Ол сіздің қолыңызға тиіп рухани рахатқа бөленгенге дейін оның қанша мақсаты бар екендігін кейде ескере бермейміз. Алдымыздағы басылымын айналасында жалпы полиграфистер деп аталатын қызық та қиын, жауапкершілігі мол мамандық иегерлері жүреді. Олар әдеби, көркем техникалық редактор, теруші-операторлар, түптеушілер, экономистер, фотографтар, механиктер т.б. басқа. Кезінде Ресейдің тарихшысы И.Карамзин: Адамзатттық ақыл ой тарихы екі ұлы дәуірді біледі: біріншісі, әріптерді ойлап табу болса, екіншісі баспахананың ұйымдастыру. Адамзаттың басқа табыстары осы екеуінің нәтижесі - деген екен.
Қазақстанда кітап жайлы мәселелер туындайды, өйткені бұрында жоғары білімді пголиграфистер тек Ресейдің Мәскеу, Омск және Украинадан Львовқаласында ғана дайындалып келеді. 1996 жылы Қазақстандағы қажетті мектеп оқулықтарының 10%-ы ғана елімізде шығарылды.
Осыдан бірнеше жыл бұрын ҚазУТех университетінен жоғарғы білімді баспагерлер дайындау мақсатымен Полиграфия өндіріс технологиясы, Полиграфиялық машиналар мен автоматтандырылған кешендер машиналар бойынша дипломдық еңбекті, мемлекеттік емтихандық комиссияның алдына сынаққа шығарып, сәтті қорғап шықты. [10, 5б.].
Қазақстан баспагерлері мен кітап таратушылары Ассоциациясы 1997 ж құрылды. Міндеті - кітап шығару, тарату мәселелері бойынша заң жобасын даярлау. Ассоциация басшылығы мен Республика парламентінің бастамасы бойынша балаларға арналған кітап таратудан, оқулықтардан, оқу әдістемелік әдебиеттерден, ЖОО арналған оқулықтардан құн салығы алып тастау мәселелері шешілді. Бұл 01.09.2004 деп сақталады.
Ассоциация 1998 жылдан бері Франкфуртте өтетін халықаралық кітап жәрмеңкесіне қатысуда. Бұрын 100 кітап қоятын кітап сөресіне ие болсақ биылғы жылдың қазан айында Ассоциациея Қазақстанның 300 кітабын жарнамалап, көрсете алатын мүмкіндікке ие болдық. Лейпциг жәрмеңкесіне қатысып, Мәскеудегі халықаралық кітап жәрмеңкесіне қатысуды дәстүрге айналдырды. Немістің Пайр және Зигверн фирмаларының мамандарының қатысуымен өткен семинар Полиграфияда жаңа материалдар мен технологияларды қолдану туралы болды. Сорос Қазақстан қоры бөлген грант арқасында Ассоциация мүшелері кітап шығару және тарату ісі бойынша кең дамыған Польшада практиканың оқу мен тәжірибеден өтті. Сорос Қазақстанның қолдауымен Еуропа Кеңесі лекторларының қатысуымен Ассоциация Кітап басып шығару ісіндегі маркетинг және менеджмент және Польша мамандарының қатысуымен Қазақстанда еркін нарық құрудағы Ассоциацияның рөлі атты семинар өткізді.
Ассоциацияның құрамына 22 ірі баспа және кітап таратушы ұйымдар біріктірілген Ассоциация - мемлекеттік емес, тәуелсіз, қоғамдық-кәсіби ұйым. Біздің заманымызда Еуразия кеңістігіндегі және дүниежүзіндегі әртүрлі халықты байланыстыратын мәдениетінің бір тетігі әрң әлем процестерін ғаламдастыру кезінде ең тиімді дүниеқұрылымын іздестіру таптырмайтын құрал - кітап. [11, 6б].
1986 жылы Республикада баспалардың бәрінде де көркемдеу редакциясы бар Жазушы баспасының жанында арнайы кітап көркемдеу үлгілерін жасайтын Дидар шеберханасы жұмыс істейді. Барлығы қырықтан астам кітап көркемдеуші, жүзге жуық штаттан тыс суретші еңбек еткен. Алайда кітаптардың мұқабасы әлі күнге дейін
мазмұнына келмей тұр.

Мәдениет және ақпарат министрлігінің ақпарат және мұрағат Комитеті баспалар арасында мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару жөнінде мемлекеттік саясатты жасайды.
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы бюджеттік тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты күші халықтың сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер өндірісіне жүктейді.
Кітап басудың ең даңқты бағыты көпұлтты қазақстандық мәдениетті, ұлттық және әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын әсем безендірілген балалар әдебиеті, әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның белгілі тұлғаларының мемуарлары, музыкалық әдебиеттер мен басқа да сылымдар болыпта табылады.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен жазбаның бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыруды алға қойып отыр. 2006 жылы Мемлекеттік тіл - тұғырың, Литература на языках народов Казахстана, Сардар серияларымен кітаптар шығады. 2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етіп келеді. Адам баласы жазу мен қағазды ойлап тауып, одан кітап құрастырып шығарып, өз дамуының жоғарғы сатысына көтерілді. Кітап басып шығару, өзіне дейінгі мыңдаған жыл бұрынғы ашылған ғылыми жаңалықты игеруге мүмкіндік берсе, өз еңбектерін кітап арқылы ұрпақтарына қалдыра алатын болды. Бұрын ауыздан-ауызға ауызша тараған әр халықтың аңыз әңгімелері, ертегілері, т.б. рухани құндылықтары әр айтушысына байланысты өзгеріп жетіп отырса, енді кітап болып басылып ұрпаққа өзгеріссіз жететін болды. Кітап басып шығару әр елдің жоғары дамуының көрнісі саналады. Кітап - ақыл-ойды тәрбиелейді, әрі индустрияның үлкен саласы. Ғылым, көркемөнер, әдебиет қайраткерлерінің айлап, жылдап толғанып жазған қолжазбаларын әдемі мұқабалы кітапқа айналдыруда баспагерлердің еңбегі ұшан-теңіз.
Кеңес кезінде Қазақстанда кітап басып шығару мемлекеттік іс еді. Егемендік алғаннан кейін жеке меншік баспалар ашылып, олардың саны 200-ге жетті. Бірақ та осылардың нағыз жұмыс істеп жатқаны 70-80 пайызы шамасында ғана. Оның көбі нарыққа бейімделіп, пайда табуды ғана ойлап, рухани құндылыққа көңіл аудармай отыр. Тіпті кейбірі қазақ менталитетіне, рухына жат кітаптарды басып, жастарға кесірін тигізіп жатыр. Пайданы, баюды ғана көздеген ондай баспалар шет елдің атыс-шабыс, төсек қатынасы, секталар, т.б. қазақ халқына жат пиғылдағы кітапты басып шығаруда. Сөйтіп жастарға адамгершіліктен жат өнімдерін тықпалауда. Ал, машақаты көп, ғылыми негізделген оқулық шығару олардың қолынан келмейді.
Білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаевтың айтуына қарағанда, Қазақстанда оқулықтар шығарумен 20-дай баспа айналысады. Солардың ішіндегі озашауып көзге түсіп жүргендері Атамұра, Алматыкітап, Мектеп баспалары. Осылардың ішіндегі жасы әрі ірісі және шетелге де белгілі болып жүргені, сондай-ақ Қазақстан туралы кітаптарға ерекше көңіл бөліп жүргені - Алматыкітап баспасы.
1999 жылы Эленора Нығметқызы Баталова ханымның басшылығымен ұйымдасқан Алматыкітап баспасы бірден оқулықтар мен танымдық-тәрбиелік кітаптарды басудан бастады. Мектепке дейін сериясымен шығарған алғашқы кітаптарды 3-5 жастағы балаларға арнап қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде шығарды. Одан кейін 6 жастағы балаларға арнап оқулықтар басты. Бұдан кейін Мектеп кітапханасы сериясымен 5-11 сыныптарға арналған Мектеп оқушылырының қысқаша анықтамасы, Ауа райы, Мөлшер, Уақыт, Есеп-қисап, Кескіндер, Бояулар, Салыстыру тақырыбымен жеті кітап сериясын шығарды. Баспа: валеология, экология, математика, бейнелеу өнері, музыка т.б. 19 пәннен мектепалды даярлық бойынша оқулық-әдістемелік комплектілерді, тіл және ақыл-ой түзеу мектептеріне арналған оқулықтар мен оқулық-әдістемелік жәнебасқа да құралдарды қазақ пен орыс тілдерінде әзірлеп, басып шығарады. Қазақстанның ұлттық ерекшеліктеріне, салт-дәстүрлеріне, табиғи-климаттық жағдайын ескеретін оқулық-әдістемелік кітаптарды дүниеге әкеліп дамытуда. Алдаркөсе туралы ертегі, Қазақ халқының ертегілері, Тазша бала, Алтын балық ертегілерін қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде шығарды.
Алматыкітап баспасы тек оқулықтар ғана шығарып қоймайды. Сонымен бірге ғылыми-танымдық кітаптаптарды да шығарады. Олардың қатарында Қазақ халқының салт-дәстүрлері (авт. С. Кенжеахметұлы), Қазақстанның өсімдік әлемі (А. А. Иващенко), Қазақ халқының дәстүрлі өнері (М. Ш. Өмірбекова), Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары (А. А. Иващенко), Қазақ халқының ұлттық тағамдары, Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті (С. Кенжеахметұлы), Тарихи тұлғалар (құрастырушылар: Б.Тоғысбаев, А.Сужикова), Тұңғыштар (Ш.Күмісбаев), Әлемнің ұлы кереметтері, сондай-ақ батырлар жыры топтамасынан: Қобланды батыр, Алпамыс батыр, Ер Тарғын, Қамбар батыр, Қыз Жібек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, т.б. Алматыкітап баспасы қазіргі кезге дейін 747 - дей атаумен 10 мил. дана кітап шығарып отыр. Баспа кітап шығаруда түрен салып бір кітапты үш тілде, қазақ-орыс-ағылшын тілдерінде шығарады. Демек, бір кітапты алсаң осы үш тілде бірдей оқып шыға аласың. Сондықтан шетелдік қонақтарға қазақтың ұлттық құндылықтарын танытуға зор үлес қосуда. Әрі тіл үйренушілерге де үлкен көмек болуда.
Еліміз мектептерді 12 жылдық білім беруге көшіруге дайындық үстінде екені белгілі. Осыған байланысты жаңа оқулықтар шығару міндеті тұр. Бұл мемлекеттік істен Алматыкітап ұжымы да тыс қалған жоқ. 2003 жылдан бастап ұжым өз қаражатына 12 жылдықтың 1-4 сыныбына арналған тәжірибелік оқулықтарын қазақ, орыс мектептеріне арнап шығарды. Олар тәжірибелік мектептерде сынақтан өтіп, мазмұны, оқушыларға берілген тапсырмалардың дұрыстығы, безендірілуі, полиграфиялық сапасы жоғары бағаланды.
Әлемдік тәжірибе, орта білім берудің экономика мен қоғамдық дамудың алдында жүруі керек екенін көрсетіп отыр. Қазіргі уақытта әлем тез әрі қарқынды дамуда. Егерде оқушыларды ескі оқулықпен оқыта берсе әлемдік дамуға лесе алмай қалады. Сондықтан оқулықтардың сапасы мен мазмұны да өмір ағысына лесіп қарқынды дамуы керек. Бұны Алматыкітап ұжымы әрқашан да естерінде ұстайды.
Оқулық шығару - мерейлі әрі жауапты іс. Сондықтан Алматыкітап баспасы оқулықтың ғылыми-әдістемелік негіздемесіне, дизайындық көркемделуіне, белгілі әдістемесіне, мәтіндерінің сапасына зор мән береді. Осыған байланысты Абай атындағы педагокикалық университетпен тұрақты түрде байланыс орнатқан. Кітап авторларын таңдауда олардың біліктілігі мен білімділігіне зор ыждахаттылықпен қарайды. Авторлардың ішінде жазушылар, ғалым-педагоктар, практик-ұстаздарбар. Оқулықтар шығаруда ұстаздардың, мектепалды оқу ұжымдарының, әдіскерлердің, ата-аналардың тілек-талаптары да ескеріліп отырады.
Кітабының сапасы мен мазмұнына, әрі жоғары сапалы полиграфиялық орындалуына баса көңіл аударатын Алматыкітап баспасы, тұрақты түрде Халықаралық кітап жәрменкесіне қатысып отырады. Мысалы, Қытайдың Пекин қаласындағы, сол сияқты Ресей-Мәскеу, Германия-Франкфурт Халықаралық кітап жәрменкелеріне қатысып өнімдері жоғары баға алып, әр түрлі дипломдармен марапатталды. 2002 жылдың таңдауы бойынша Қазақстандағы №1-ші үш тілді балалар кітаптарының сериясы номинациясы бойынша ТМД-нің Бүкілұлттық фестивалінде жеңімпаз атанды. Сондай-ақ үш тілде шыққан Алдаркөсе кітабы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Дипломымен марапатталды. Ал Алтын балық ертегі кітабы Жапонияда 43 мемлекеттің қатысуымен өткен Конкурс Нома деген конкурста қола медальді жеңіп алды. Қазақстанда баспа өніміне зор үлес қосқаны үшін және оқулықтарды жоғары полиграфиялық, әрі кәсіби шеберлікпен шығарғаны үшін 2003 жылы Қазақстан Журналистикалық Академиясының Алтын Жұлдыз дипломымен марапатталды. Алматыкітап ішкі және сыртқы кітап нарығында зор беделге ие. Өнеркәсіпті тиімді дамытудағы еңбегі халықаралық ұйымдарда да елеулі бағаланып, 2002 жылы Францияның Өнеркәсіпке көмектесу Ассоциясының Алтын медалімен марапатталды. CPI- өнеркәсіпке жәрдемдесу Ассоциациясының Наполоен медалі, ал Алматыкітаптың негізін қалаған Э.Н.Баталова ханымға баспа және кітап шығару саласындағы Маршал бейнелік атағы берілді. Сол сияқты бұл ұжым ХХ - Халықаралық Мәскеу кітаптар көрме-жәрменкесінде Менің елім номинациясы бойынша Саят (авт. Б. Ғинаят, К. Исабеков), Мәдени диалог номинациясы бойынша Қазақ халқының салт-дәстүрлері (С. Кенжеахметұлы), Этнография номинациясы бойынша Қазақ халқының дәстүрлі қаруының этнографиясы (К. Ахметжан) деген үш кітаптың әрқайсысы ІІІ-і дәрежелі үш диплом алды. Алматыкітап баспасы өзі өмір сүріп келе жатқан 10 жылдың ішінде 40-тай ҚР Мәдениет министрлігінің, республикалық қоғамдық және шығармашылық ұйымдардың дипломдпрымен, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың медальдарымен және дипломдарымен марапатталды. Қазіргі кезде Алматыкітап Ұлыбританияның, Францияның, Ресейдің, Белоруссияның, Үндістанның баспа үйлерімен, Латын Америкасы елдерінің Баспагерлер ассоциясымен бірлескен жобаларды іске асыруда.
Алматыкітап ұжымы қайырымдылық шарасынан да қашпайды. Балалар үйлеріне, интернаттарға, жағдайы нашар отбасыларына, кітапханалар мен ауруханаларға, балабақшалар мен кітапханаларға 2000-2008 жылдар аралығында 3,5 миллион теңгеге жәрдем жасаған. Биыл Ұлы Наурыз мерекесінің қарсаңында мәреге жеткен Жыл мүғалімі байқауына демеушілік жасады.
Жоғары полиграфиялық деңгейде орындап, өз оқырманын тапқан және үлкен сұранысқа ие болған Алматыкітап баспасының дайындайтын негізгі оқулықтары мен әдеби басылымдары: - 5 және 6 жастағы балаларды мектепалды дайындықтан өткізуге арналған; - Бастауыш сынып оқушыларын дайындауға арналған; - Жоғары оқу орындарына арналған; - Балалар әдебиеті; - Менің Қазақстаным топтамасы; - Сөздіктер, анықтамалар, энциклопедиялар; - Еуропа, Азия және Америка елдерімен біріккен басылымдар жобалары қазақ, орыс ағылшын тілдерінде кітаптар шығарады. Кітап өндірісіне байланысты кәсіпорындар бұрын өз беттерінше бытырап жүрген еді. Осы кәсіпкерлердің құқықтарын ұжымдық түрде қорғау үшін Алматыкітап компаниясының басшылығы мұрындық болып, Қазақстан Баспагерлері мен Кітаптаратушылар Ассоциясы құрылған еді. Алматыкітап баспасының ыстығына күйіп, суығына тоңып, қиындығына шыдап, ұйымдастырып, аяғынан тік тұрғызған Эленора Нығметқызы 2008 жылдан бастап Қазақстан Баспагерлері мен Кітаптаратушыларының Ассоциациясын басқаруға ауысты. Ассоциацияның бастамасымен 2001 жылдан бастап Ұлы Жібек жолымен атты халықаралық кітап және полиграфия жәрменкесі ұйымдастырылып келеді. Бұл жәрменкені бұрын ассоциация төрт рет жеке дара ұйымдастырып келсе, биыл Атакент-ЭКСПО-мен бірге, ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі, әрі Алматы қаласы әкімдігінің ресми қолдауымен, 2009 жылдың 15-17 сәуір аралығында Ұлы Жібек жолымен деген 5-ші Халықаралық кітап және полиграфия жәрменкесін ұйымдастырды. Бұл кәсіптік форум қазір дәстүрге айналды. Жәрменкеге Орта Азия елдерінен басқа Ресейдің, Украинаның, Италияның, АҚШ-тың, Германияның, Словакияның, Түркияның, Қытайдың баспагерлері мен полиграфистері қатысып, тәжірибе алмасты. Сөйтіп көптеген елдердің баспа, полиграфия, кітап саудасы компаниялары мен фирмалары арасында мәдени және іскерлік байланыстар жылдан-жылға кең дамып келеді. Бұл ұлттық кітап өнімдерін насихаттауға зор мүмкіндік береді.

ХХ ғасырдың аяғы, ХХІ ғасырдың басында Қазақстан кітап ісі өзгерістерге ұшырады. Көптеген баспалар негізінен өнім саясаты жағынан өзгерді. [11, 6б]. Сондай-ақ сапалық жағынан елдің материалдық-техникалық базасымен қоса полиграфиясы да кедергілерге кезікті. Жоғарыда аталған кешенді кітап ісі жүйесі нарық жағдайына көшіп, тәуелсіз баспалар дүниеге келген тұста шашырап кете барды. Мемлекеттің нарық қатынасы жағдайында Қазастан кітап басу ісі, тіпті баспа ісі тұралап қалды. Осыған байланысты 1992 жылдың 15 сәуірдегі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Мемлекеттік өкімет басқару органдарының бұқаралық ақпарат құралдарын, мемлекеттік кітап шығару ісін нарақтық қатынастарға көшу кезінде қорғаудың шұғыл шаралары туралы жарлығы баспагерлер мен осы жүйенің қызметкерлерін бір серпілтіп тастады. Елбасының жарлығын іске асыру барысында 26 маусымда қабылданған №556 үкіметтік қаулы бойынша мемлекеттік республикалық баспаларға 63,5 миллион сомасында дотация бөлінді. Газеттер мен журналдарға, мемлекеттік тапсырыс бойынша шығатын әдебиетке осындай дотация берілуі, қосылған құнға түсетін салықтан босату, сондай-ақ электр қуатына қолданылып жүрген нарықтың 2есе кемітілуі жүйедегі қаражат-эконмика жөніндегі қарбаластықты біржола сейілтті [14, 6б].. Алайда дотация есебінен тұтас алғанда Қазбаспажабдықтау базасына кредитке алынған полиграфия материалдары үшін сондай-ақ, Кітап бірлестігіне полиграфиялық қызметі үшін төленуге тиіс мерзімі әбден жеткен борышты ғана өтеу мүмкін боды. Өйткені, дотация бөлініп-бөлініп, ағымдағы 1992 жылдың шілде, тамыз айларынан ғана бастап берілді. Мұның өзінде шикізат пен полиграфия материалдарының Қазақстанда өндірілмейтін 15 000 атауының үзбей үнемі қымбаттай беруі баспагерлерді әлгіндей өнім өндірушілерге мүлдем кіріптар етті. Осының барлығы егемен мемлекеттегі экономикалық, ақпараттық және мәдени саясат сананың қалыптасуына салқынын тигізбей қоймады.
Баспагерлердің өз сөзінен мысал келтірер болсақ, Өнер баспасының директоры Оразбек Сәрсенбаев: Ау, жолдастар, сіз бен біз бұрынғы интернайионалистер емес пе едік? Қолда барыңнан көршіңе көмек көрсетсеңші деп өтініш жасасақ, әлгілелер одан әрі шалқайып, ақша әкел дейді. Ақша сұрағанда сенің ұлттық теңгеңе мұрнын шүйіріп қарап, конвертация жасап әкел дейді. Ал банкілердегі конвертацияның жағдайы қазір бізге, егеменшілерге мүлдем қолайсыз болып тұр. АҚШ долларын айтпағанның өзінде Ресейдің кешегі сабан ақшасы ай сайын қымбаттап барады [14,17б].жеп қынжылысын білдіреді. Міне, осындай қиыншылықтарға кез келген баспагерлерге мемлекеттік көмек ауадай қажет еді.
1992 жылғы 15 сәуірдегі Қазақстан Президенті жарлығының арқасында ғана баспа саласы мемлекеттен дотация алып, өмір сүруде. Нарықтық қатынастар жағдайында баспа ісі саласын тығырықтан алып шығар бірнеше жол бар, соларды жүйелі түрде өмірге негізген жағдайда ғана кітап зәрулігінен құтылуға жол ашылады деп көрсетт А.Сәрсенбаев Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры атты кітабында. Олар мыналар:
* Кітапқа қатысты салық мәселесін қайта анықтау;
* Кітап шығарушылар мен таратушыларға ең төменгі пайыздық үстемемен несиеге ақша беру;
* Қосымша құн салығанан босату;
* Кітапқа бұрынғыдай тұрақты баға қою жүйесіне қайта оралу;
* Почта арқылы кітап тасымалдау кезінде қолданылып жүрген тарифтік бағаны арзандату;
* Кітапханалар мен білім ордаларына кітап сатып алуға қаржы бөлу;
* Баспагерлер арасында кітап шығару жобаларының тендері арқылы қаржы бөлуге көшу;
Осы аталған шаралар жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік баспа існің алға басуына ғана емес, кітап шығарумен шұғылданатын жеке кәсіпорындардың көбеюіне де жол ашылар еді. Баспаларды жекешелендіуру, мемлекеттік немесе мемлекеттік емес баспалар арасындағы бәсекені өрістету демократиялық үрдістің өрістенуін көрсетеді. Меншікті мемлекетсізендіріп, халыққа беру процесі жүзеге асты. Мұның өзі Қазақстанның рухани мәдени, саяси өсуіне, өркениет билігіне қанат қағуына зор серпін береді.
Бірақ Кеңестік әміршілдік экономика дәуірінде мемлекет бастан-аяқ бәрін бақылауға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп, ебедейсіз құрылымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылуына алуға әрекеттенген міндеттердің 80 пайызы мемлекеттердің функциясына жатпайды [13, 206б].деп көрсетті. Демек, кейбір нысандарды сарабдал сараптау арқылы оңтайлы шешім қабылдап, жекешелендіруді сатылы 4 кезеңге бөліп, жүзеге асыра бастады. І кезең - ынталы жекешелендіру 1991-1992 жылдар; ІІ кезең - жекешелендіруді инвестициялық купондармен жекешелендіру 1993-1995 жылдар; ІІІ кезең ақшалай жекешелндіру 1996-1998 жылдар; ІҮ кезең - мемлекеттік меншікті басқару 1999 жылдан басталады.
Жекешелендіру жаңа экономикалық және қоғамдық қатынастар үшін кеңістік 1991 жылы 22 маусымда Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы Заң қабылданды. Жекешелендіру жаңа экономикалық және қоғамдық қатынастар үшін кеңістік ашып берді. Мемлекетті түу басынан-ақ өнеркәсіпке ықпал етушіліктің жетегінде еріп кетпейтінін және шығынға белшесінен бастқан кәсіпорындарды қолдай алмайтынын бірден аңғартты [15, 6б].Демек, елімізде осыған дейін қалыптасқан баспаны жекешелендіріп, немесе жаңа баспа ашудың оңтайлы сәті әу баста-ақ басталған болатын. Оның алғашқы қарлығаштар боп қанат қаққан: Білім, Жеті жарғы, Атамұра, Ана тілі, Ақыл кітабы, Қаржы-қаражат баспалары еді. Алайда жекешелендіру қажет болған өнеркәсіп орындарының көпшілігі экономикалық мешелдік күйде болды. Олардың көбі тек инвестициялар мен жаңа технологияны ғана емес, бұрынғы кеңестік үлгідегі басшылар қамтамасыз ете алмайтын олардан гөрі мықты - сауатты менеджментті қажет етті.
Осыншалық экономикалық дағдарыс кезінде үкімет мемлекеттің өлшеулі бюджетінен республикадаға кітап бастыру ісіне тоқсан сайын миллиондаған теңге қаржы босатып отыр. Қазақстанда шығатын әрбір кітапқа бөлінетін қаржының 60 пайызы - мемлекеттік дотация. 60 пайыздың қандай көмек екендігін түсіну үшін мысал келтіре кетейік. Бұрын оқулықтар бастыратын баспалардан басқасы республика бюджетінен бір тиын көмек сұрамайтын, керісінше, республика бюджетіне миллиондаған сом табыс әкелетін. Олай болатын себебі де бар. Арзан қағаз, арзан құрал жабдықтың бәрі кешегі Кеңестік үкіметтің өзінен келетін еді. Салалық министрлік қарауында Қазполиграфресурсы аталатын баспагерлердің кіндік мекемелері де жан-жақты еңбек етті. Қолдан келгенше Ресейдегі баспаханалармен, кәсіпорындармен тікелей байланыс орнатып, кейбір құнды, көлемді деген кітаптарды бастырып отырған. Шағын кәсіпорындардың делдалдық қызметіне сүйеніп, кітап бастыруға қажетті қағаз, мұқаба, қаптама, пленка, бояу секілді т.б. толып жатқан өнімдерді сатып алу көздерін қарастырды. Әрине ол кезде барынша шарықтаған баға да өз әсерін тигізбей қоймады.
Қазақстан аумағында қағаз жасайтын және техника шығаратын зауыттардың болмауы, қағаздың, қатырманың, түптеу материалдарының, бояулардың және басқа да полиграфия материалдарының үнемі барынша тапшылығына әкеліп, бағалары аспандап кетті. Қағаз 100 есе, бояу 160 есе, түптеу материалдары 60 есе қымбаттады. Жылуға, электр қуаты мен суға төленетін төлем 40 еседени астам артты. Осының бәрінің салдарынан 1990 жылы 2 сом болған кітап 1992 жылы 160 сом болып, ал бір кездегі 10 сомдық фотоальбом 1200 сом болып шыға келді [16, 59б].
Баспасөз беттерінде Қазақстанда кітап шығаруға қажетті дайын өнімдер өндіретін комбинат салдыру керек деген әңгімелер көтеріле бастады. Соның бірін мысалға келтіре кетейін. Алматыда салынатын зор комбинаттың жоба-жоспары шетелдік валютаға шаққандағы қаржы мөлшері, оны салып беретін шетелдік фирма анықталып жатыр-мыс дегенді де естігенбіз. Одан кейін ойбай неғыласың, Қытай шыңжаң өкіметімен келісімге қол жеткізді, қытайлар екі-үш жылдың ішінде Талдықорғанда қағаз шығарып беріп, қарық қылмақшы дегенді естідік. Одан кейін-ақ күріштің отаны - Қызылордада да сабаннан кісінің көзі көрінетіндей жылтыраған жақсы қағаз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.