Негізгі құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыру және қорғау кепілдіктері, адамның және азаматтың міндеттерін орындау
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Конституциясының бірінші бабында белгіленген мемлекеттің ең қымбат қазынасы: адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деген қағидат бүгінгі күні жай ғана декларативтік қағида емес, нақты мазмұнға ие мемлекет қызметінің басты бағыттарының біріне айналып отыр. Бұл принцип бойынша адам мемлекеттің қызметінде емес, керісінше, мемлекет қарапайым адамның қызметінде болуы тиіс. Адам мен азамат құқықтары, олардың бостандықтары барлық жерде және барлық субъектілермен бірдей танылып, бірден қолданылмайды. Қоғам тарихы адам құқықтары идеясы үшін үнемі күресіп отыру керектігін байқатады. Қоғам санасында адам құқықтары идеясы әрқашанда кешігіп түсіндірілген. Дегенмен адам құқықтары мен бостандықтары қоғамдағы тоқталмайтын күрес нәтижесінде үнемі кеңейтіліп, тереңдетіліп отырғанны байқауға болады. Ал осы үдеріс болса, демократияның даму процесімен ұштасып отырады.
Бүгінгі таңдағы елімізде жүргізіліп келе жатқан конституциялық-құқықтық реформаның негізгі мақсаты адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын барынша қамтамасыз етудің шарттарын орнықтыратын саяси биліктің ұйымдастырылуы ретінде түсіндірілетін демократиялық құқықтық мемлекет құру болып отыр. Еліміздегі құқықтық мемлекеттің орнығу процесі отандық конституцялық құқық саласында екі негізгі міндеттің шешілуін талап етеді: біріншіден, мемлекет институттарының қызметтерін, өкілеттіктері мен жауапкершілігін конституциялық жолмен белгілеу арқылы саяси билікті құқықтық шектеу режимін орнықтыру; екіншіден, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын олардың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері жүйесін орнату, сондай-ақ құқық субъектілерінің мәртебесін конституциялық-құқықтық реттеудегі бостандық пен жауапкершіліктің ұщтастырылуы арқылы мейлінше толық қамтамасыз ету.
Конституциялық құқықтағы осы міндеттердің шешілуі конституциялық құқық субъектілерінің, олардың ішінде, әсіресе, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары, сондай-ақ міндеттерінің тиімді әрекет ететін жүйесінің құрылуына тікелей байланысты болмақ. Мемлекетіміздегі кезең-кезеңмен жүргізіліп отырған құқықтық реформалар қоғамдық өмірдің түрлі салаларындағы құқық субъектілерінің мүдделерін келісімге келтіруді мақсат тұтып отырса да, осы субъектілердің барлық құқықтары мен міндеттерінің өзара ықпалдастығы мен тұтастығын қамтамасыз ету мәселелерің толық шеше алмай келе жатыр. Мұның басты себебі: бір жағынан, мемлекет пен қоғамдағы жаңадан пайда болып отырған қоғамдық қатынастар болса, екінші жағынан, қалыптасқан қоғамдық қатынастардың үнемі өзгеріп, жаңа қарым-қатынастарға айналып отырғандығы.
Осы қағидаттарға орай Қазақстан азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтары жүйесі де біршама өзгерістерге ұшырап келе жатыр. Мұның ішкі де, сыртқы да себептері бар. Ішкі себептерге, ең алдымен, мемлекеттіліктің нығайып, экономиканың өсуін жатқызу болса, сыртқы себептер ретінде халықаралық қатынастар жүйесінің елімізге жасайтын әсері мен Қазақстанның осы халықаралық жүйеге жылдан жылға тығыз интеграцияланып келе жатқанын көрсетуге болады. Қазақстан өзінің адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерінен ауытқымай, БҰҰ, ЕҚҰЫ, ЕЭК және басқа да халықаралық ұйымдардың осы бағыттағы күш-жігерлеріне қолдау көрсетіп келді.
Зерттеудің объектісі. Демократия қоғамның аяқталған бейнесі болып табылмайды, ол еркіндікке жетудің тәсілі, шексіз жетілдіріліп және дамытылып отыратын құралы. Және бұл құрал дамыған демократиялардан алына алмайды, өйткені халық санасының, менталитетінің, өмір сүру стилі мен қалыптасқан жүріс-тұрысының бөлігі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасы конституциялық қағидатына сәйкес адам және азаматтың жағдайының басымдығын анықтау, адам құқықтарының даму жолдарын белгілеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Қазақстан Республикасы конституциялық қағидатының түсінігі, негізгі белгілері және мәніне шолу жасау;
- Қазақстан Республикасы конституциялық құрылымының қалыптасуын, негізін, бекітілу мәселесін қарастырып шығу;
- Қазақстан Республикасы конституциялық қағидатының негізі адам және азаматтың жағдайының басымдығына талдауға алу;
- Қазақстан Республикасы конституциялық құрылымындағы адам және азаматтың мәртебесін шолып өту;
- қолданыстағы Қазақстан Республикасы Конституциясындағы азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының белгіленуін зерттеу;
- Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекет істерінің басқарылуына қатысуының нақты нысандарын талдау;
- Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтарының одан әрі даму мәселелерін анықтау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен негізділігі
Қазақстан Республикасы конституциясымен баянды етилген адам және азаматтың жағдайының басымдығын Қазақстан Республикасы Конституциясына негіздеп ұсынудан; мұндай ұсынысты ғылыми тұрғыдан дәйектеуден; мемлекет істерінің басқарылуына қатысу құқығын азаматтардың басты саяси құқығы, ал бұл саладағы басқа саяси құқықтарды мұның нысандары ретінде қарастырудан; азаматтардың мемлекет істері мен қоғам істерінің басқарылуына қатысуын әр түрлі көкжиектегі құбылыс ретінде байқаудан көрініс табады.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері. Диплом жұмысты орындау барысында және ғылыми нәтижелерді алуда жалпы танымдық диалектикалық әдіс, сондай-ақ салыстырмалы талдау, тарихи, логикалық, функционалды жіктеу сияқты және т.б. арнайы ғылыми әдістер қолданылды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ ЖӘНЕ ШАРТТЫҚ НЫСАНДАРЫ
1.1 Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілі ретіндегі ұлттық алдын алу тетігі
Халықаралық қоғамдастық азаптауды одан әлемнің бірде бір өңірі өзін арылта алмаған адам намысына ең қатал әрі өрескел қастандық ретінде таныды. Осыған байланысты азаптаулар, ұстау мен жазалаудың адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түлеріне әмбебап та, сондай-ақ өңірлік те көптеген халықаралық конвенциялармен үзілді-кесілді тыйым салынған және халықаралық-құқықтық доктрина көптеген онжылдықтар бойы осы тыйымды бейбіт уақытта немесе соғыс уақытында немесе ұлттық қауіпсіздікке бұлтартпас қауіп төндіреді деген сылтаумен ішінара алып тастауға болмайтын халықаралық әдеттегі құқықтың бір бөлігі ретінде қарастырып келеді. Ендеше, осы азаптауға сөзсіз тыйым салу оның үкіметі қандай да бір құқық қорғау құралдарын ратификациялағанына қарамастан әрбір мемлекеттік қызметшінің халықаралық мойындалған міндеттемесі болып табылады. Алайда, осы азаптауларды жалпыға бірдей айыптауларға қарамастан, осындай бұзушылықтар әлемде әлі күнге дейін орын алып отыр [2,267].
Азаптауларға жол бермеу идеясы бас бостандығынан айырылған тұлғаларды азаптаулардан және ұстаулардың адамгершілікке жат басқа да түрлерінен қорғау алдын алу сипатындағы соттық емес құралдармен күшейе түсуі мүмкін деген сенімнен туындайды. Алдын алу қызметі болашаққа бағдарланған және олардың әр қайсысы жеке немесе басқаларымен қиюласып тікелей адамгершілікке жат ұстаудың өзі болуы немесе осындай жағдайларда адамгершілікке жат ұстаулар орын алу қаупін төндіруі мүмкін кез келген жағдайлар мен құбылыстарды тануды, содан кейін шектеуді және түбірімен жоюды көздейді. Алдын алу қызметінің мәні адамгершілікке жат ұстаудың орын алған және белгіленген жағдайларын тексеру емес - ал осындай жағдайлар бола қалса, ол өзгертулер мен жетілдіруге сұранысты қуаттайтын мысал болып табылады [3].
БҰҰ-ның азаптауларға қарсы конвенциясын БҰҰ Бас Ассамблеясы 1984 жылы 10 желтоқсанда қабылдаған болатын және 1987 жылы 26 маусымда күшіне енгізілді және ол оның ережелері негізгі шартты ратификациялаған мемлекеттер үшін автоматты түрде заңды болып табылмайтындығы және мемлекеттер хаттаманы қалауы бойынша ратификациялауы мүмкін екендігі мағынасында факультативтік болып табылады. Азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы Факультативтік хаттама негізгі алты бөлімге және кіріспеге бөлінген. II бөлім жаңа халықаралық органның, Ішкі комитеттің құрылуын бекітеді және оның мүшелерін тағайындау рәсімін, сондай-ақ оның жалпы қызметін егжей-тегжейлі сипаттайды. III бөлім Факультативтік хаттамаға сәйкес Ішкі комитеттің мандатын бекітеді. IV бөлім қатысушы мемлекеттердің бір немесе бірнеше ұлттық алдын алу тетіктерінің болу міндеттемелерін бекітеді және осы тетіктерге берілген мандатты, кепілдіктер мен өкілеттіктерді белгілейді. V бөлім қатысушы мемлекеттерге Факультативтік хаттаманың III бөлімінен (халықаралық Ішкі комитетке қатысты) немесе IV бөлімнен (ұлттық алдын алу тетіктеріне қатысты) уақытша шығуға, алайда екі Бөлімнен бірдей емес, мүмкіндік береді. VI бөлім Ішкі комитеттің жұмыс істеуінің қаржылық жағдайларын бекітеді және Ішкі комитеттің болуының нәтижесінде берілген кеңестерді ұлттық алдын алу тетіктерінің білім бағдарламаларын іске асыруы бойынша хаттамаға қатысушы мемлекеттерге Арнайы көмек қорын құрады. VII бөлім Факультативтік хаттаманың күшіне енуіне, оны қолдану салаларына және тиісті басқа органдармен ынтымақтастыққа қатысты кейбір қорытынды ережелерді қамтиды [3, 58-б.].
Факультативтік хаттама мемлекеттерді халықаралық құқықтарда және БҰҰ Бас Ассамблеясының 1984 жылғы 10 желтоқсандағы 3946 қарарымен қабылданған Азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы Конвенцияның өзінде көзделген өз міндеттемелерін орындауға көмектесетін іс жүзіндегі құралдармен қамтамасыз ету үшін әзірленген. Осы хаттама тәуелсіз халықаралық және ұлттық органдар азаптаулардың және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алу (ұлттық алдын алу тетігі) мақсатында бас бостандығынан айрылған тұлғалар бар жерлерге тұрақты келіп тұру жүйесін құруға бағытталған [4].
Қазақстан 2002 жылғы 18 желтоқсандағы Азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы БҰҰ Конвенциясының Факультативтік Хаттамасына 2007 жылы 25 қыркүйекте қосылды және 2007 жылы 22 қазанда ратификациялады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы хаттаманың нормалары міндетті түрде қолданылуға жатады, ендеше ұлттық заңнамаға енгізіледі.
Қоғамдық бақылау құралы ретіндегі Қазақстанда ұлттық алдын алу тетігін (бұдан әрі - ҰАТ) дамытудың өзектілігіне Қазақстан Республикасында 2010 жылдан бастап 2020 жылдарға арналған құқықтық саясат тұжырымдамасының 2.10- тармағы да көрсетіп тұр, онда айыптыларды жазалау және олар айыптарын өтеу кезеңінде олардың құқықтары мен мүдделерінің сақталуы бойынша қоғам мен мемлекеттің арасындағы мүдде теңгерімінің сақталуына назар аудару қажет, бұл қоғамдық бақылау тетігін бекітуге ықпалын тигізеді деп атап көрсетілген [5].
ҰАТ құру мәселесі Қазақстан Республикасында 2010 жылғы ақпанның екінші онкүндігінде Әмбебап кезеңдік шолулардың өтуіне байланысты ерекше өзектілікке ие болды. ҰАТ құру республикалық бюджеттен елеулі шығыстарды талап ететіндіктен, елдегі экономикалық жағдайды назарға ала отырып, 2009 жылы Азаптауларға қарсы Факультативтік хаттаманың 24-бабында көзделген өз міндеттемелерін жүзеге асыру мерзімін кейінге қалдыру туралы шешім қабылданды. Осындай кейінге қалдыру мерзімі ең көп дегенде үш жыл. Мәлімдемеге Қазақстан Республикасының Президенті 2009 жылғы 30 қарашадағы № 896 Жарлығымен қол қойды және дипломатиялық арналар бойынша депозитариге жіберілді.
ҰАТ тиімді жұмыс істеуі үшін нақты құқықтық негіздің болуы міндетті болып табылады: ҰАТ-ты заңнама актісі арқылы құру ұйымға заңдылық сипат беріп қана қоймай, сондай-ақ оның тәуелсіздігінің белгілі бір кепілі ретінде болады. Бұған дейін 2008 жылы Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің жанынан омбудсменнен, мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ өкілдерінен тұратын Жұмыс тобы құрылған еді. Жұмыс тобының мақсаты Қазақстан үшін ҰАТ-тың таңдаулы үлгісін құру болатын. Осыған байланысты ұлттық деңгейде азаптаулардың алдын алу мақсатында бас бостандығын шектейтін жерлерде, олар Факультативтік хаттамада мемлекеттік органның билік етуі немесе оның нұсқауы, не білуі немесе үнсіз келісуі бойынша бас бостандығынан айырылған адамдар ұсталатын немесе ұсталуы мүмкін кез келген жер (бұдан әрі қамауда ұстау орындары деп аталатын) азаптаулардың алдын алу мақсатында және Қазақстанның шарт жасасқан органдардың кеңестерін орындау шеңберінде БҰҰ Қазақстан Республикасының кейбір заңнама актілеріне азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алуға бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заң жобасын әзірледі.
Көрсетілген жоба бірқатар мекемелерге келуді көздейді:
қылмыстық-атқару жүйесі;
мәжбүрлеп емдеуді жүзеге асыратын арнайы үлгідегі медицина мекемелері;
қамауда ұстау орындарында;
кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтары, білім берудің арнайы ұйымдары, ұстаудың ерекше режимі бар ұйымдар;
әскери қызмет жүйелері;
тәрбие және өзге де балалар ұйымдарының жүйелері;
медициналық-әлеуметтік мекемелер (ұйымдар).
Зерттеушілердің пікірі бойынша Хаттамада өзінде жаңа халықаралық органды (БҰҰ-ның азаптаулардың алдын алу жөніндегі Ішкі комитеті) қамтитын, сондай-ақ қатысушы әрбір мемлекетке бір мекемеден міндеттеме немесе өзінің қосымша ұлттық алдын алу тетігін тағайындауды жүктейтін озық қос құрамалы тәсіл негізге алынған.
Қорғаудың жаңа жүйесі бас бостандығынан айыру орындарында мониторинг жүргізу және бас бостандығынан айрылған тұлғалармен қарым-қатынас жасауға мандаттары бар екі үлгідегі құрылымға негізделген. Қажет болған жағдайларда екі орган да өз қорытындылары мен дәлелдеріне сүйене отырып өзгерістер ұсынуға, қолдауға және талап етуге уәкілетті [2, 2-б.]. Бұдан басқа, Факультативтік хаттаманың 1-бабында халықаралық және ұлттық тетіктер жүзеге асыратын жүйе жасауға бағытталғаны көрсетілген, бұл олардың үйлесімді, ұйымдасқан және түзетілген іс-қимыл жұмысын жасайтынын білдіреді. Өзара іс-қимылды қамтамасыз ету мақсатында Жобада Комиссия мүшелерінің ҰАТ ретінде азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы бұл үшін облыстарда Комиссия мүшелері сайлаған тұлғалардан тұратын Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жанынан құрылған арнайы Кеңес арқылы БҰҰ Комитетін ескерту үшін Алдын алу жөніндегі Ішкі комитетпен байланыс орнатады [6,126].
Өзара іс-қимылдар мен үйлестіру ұлттық және халықаралық органдарға азаптаулардың және қатыгез ұстаудың басқа да түрлерінің алдын алу бойынша әдістер мен стратегияларға қатысты мәселелер бойынша пікір және ақпарат алмасуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ішкі комитет және ұлттық алдын алу тетіктері қажет болған жағдайда құпия түрде кездесулер өткізеді және ақпарат алмасады. Ұлттық алдын алу тетіктері халықаралық тетікпен өз баяндамаларымен және кез келген басқа да ақпаратпен алмасуы мүмкін. Осы өзара қарым-қатынастардың маңызды қырының бірі Ішкі комитет үшін қатысушы мемлекеттерге қолдау көрсету және оларға ұлттық алдын алу тетіктеріне қатысты кеңес беру мүмкіндігі. Хаттаманың 11-бабына сәйкес Ішкі комитеттің ұлттық тетіктерді құруға қатысты қатысушы мемлекеттерге кеңес беру және азаптаулардың және қатыгез ұстаудың басқа түрлерінің алдын алу үшін олардың мүмкіндіктерін нығайту мақсатында кеңестер ұсынуға мандаты бар. Ішкі комитет сондай-ақ олардың әлеуетін нығайту мақсатында кәсіптік даярлық және техникалық көмек саласында ұлттық алдын алу тетіктеріне тікелей қызметін ұсынуы мүмкін. Ішкі комитет сондай-ақ оларға кеңес беруі және оларға бас бостандығынан айырылған тұлғаларды қорғауды күшейту үшін керек қажеттіліктер мен шараларды бағалау ісінде көмек көрсетуі мүмкін [6, 78-79-б.].
4-бапта қамауда ұстау орындарына кең түрде анықтама беру бас бостандығынан айырылған тұлғаларды барынша қорғау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Осы анықтаманың басты элементтері адам өз еркімен осы жерден кетуі мүмкін емес және қамауда болуы қандай да бір түрде мемлекеттік билікпен байланысты болуы. Сарапшылардың пікірлері бойынша қамауда ұстау орындары анықтамасына мыналар кіреді, мысалы:
Полиция учаскелері;
СИЗО алдын ала қамауға алу түрмелері;
үкім шығарылған тұлғаларға арналған түрмелер;
кәмелетке толмағандарды қамауда ұстауға арналған орталықтар;
шекара маңындағы полиция мекемелері және құрылықтағы шекарадағы, халықаралық айлақтар мен әуежайлардағы транзиттік аймақтар;
ұсталған босқындар мен иммигранттарды қамауда ұстауға арналған орталықтар;
психиатриялық мекемелер;
қауіпсіздік және барлау қызметтерінің мекемелері (егер олар қамауда ұстауға уәкілетті болса);
әскери заң күшімен қамауда ұстау орындары;
әкімшілік ұстау орындары;
сотталғандарды тасымалдауға арналған көлік құралдары (мысалы, полиция фургоны) [6, 56-57-б.].
Сонымен қатар қамауда ұстау орындары ұғымы мекемелер санаттарының түпкілікті тізімімен шектелмейді, бұл туралы ҰАТ-тың кімнің де болсын өз еркінен тыс қамауда отырған және бұл мемлекеттік билікпен тікелей немесе жанама байланысты болған кез келген басқа орынға кіре алуын талап ететіні 4-бапта көрсетілген. Атап айтқанда, олардың аумақтарында орналасқан барлық ғимараттар мен үймереттер, мысалы: тұрғын үй-жайлар, изоляторлар, ішкі аулалар, спорт алаңдары, ас үйлер, цехтар, білім беру және медицина орынжайлары, санитарлық құрылыстар және персоналға арналған бөлмежайлар. Бас бостандығынан айыру орындарының ғимараттары мен үймереттерінде болған кезде ұлттық алдын алу тетіктері оларда бас бостандығынан айырылған тұлғаларды ұстау жағдайлары және оларға көзқарас туралы толық мағлұмат алуға мүмкіндігі бар. Олар бас бостандығынан айыру орындарында ғимараттар мен үймереттердің орналасуын, олардың жеке басы қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуін, сәулетін көз жеткізе көреді [6, 57-б.].
Факультативтік хаттаманы даярлау кезінде оны қолдану саласының адамдар осыған ресми бұйрық болмағанда, алайда биліктің үнсіз келісімімен іс жүзінде бас бостандығынан айырылған жағдайларды қамтуына үлкен басымдық берілді. Ендеше, объектіге және 4-бап пен тұтастай алғанда Факультативтік хаттаманың мақсаттарына сүйенгенде, бас бостандығынан айыру фактісінің бұйрықтың нәтижесі ме жоқ па, маңызды емес, маңыздысы тұлға бас бостандығынан айрылған ба жоқ па, яғни осы тұлғаның тұрған орнынан өз еркімен кете алатындығында [2, 73-б.].
Факультативтік хаттаманың 35-бабы ұлттық алдын алу тетіктерінің мүшелеріне олардың өз жұмыстарын тәуелсіз жүзеге асырулары үшін қажетті артықшылықтар мен иммунитеттер берілуін бекітеді. Осы артықшылықтар мен ҰАТ-тың әр мүшесіне жеке таратылуы тиіс және ҰАТ-тың тәуелсіздігін қорғауды қамтамасыз етеді. Зерттеушілердің пікірі бойынша ҰАТ жұмысы кезеңінде тұлғаларға мынадай иммунитеттер мен артықшылықтар беріледі:
- жеке өзін тұтқынға алуға немесе ұстауға және олардың жеке мүліктеріне тыйым салуға иммунитет;
- барлық қағаздар мен құжаттарға;
- хат-хабарларға толық қол сұғылмаушылық.
- олардың барлық айтылғандарға немесе олардың жазғандарына және олардың ҰАТ-та қызметтік міндеттерін орындау кезінде олардың жасағандарына сот-іс жүргізу иммунитет [6, 42-43].
Польша Конституциясының 211-бабы Азаматтық құқықтар бойынша уәкіл (Польшада ҰАТ ретінде тағайындалатын) Сеймнің алдын ала келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартылуы немесе бас бостандығынан айырылуы мүмкін еместігін көздейді. Одан әрі былай айтылған Азаматтық құқықтар жөніндегі уәкіл егер оның ұсталуы өндірістің тиісті барысын қамтамасыз ету үшін қажет болса, ол қылмыс жасап жатқан жерінде қолға түскеннен басқа жағдайларды қоспағанда, ұсталуы немесе қамауға алынуы мүмкін емес және осындай жағдайда ұсталғаны туралы тез арада Сейм Маршалына хабарланады, ол ұсталғанды дереу босату туралы өкім беруі мүмкін [6, 43].
Қазақстан Республикасының кейбір заңнама актілеріне азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алуға бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заң жобасында ҰАТ-қа иммунитет беру көзделген, ол мына нормада көрініс тауып отыр: бірде бір орган немесе лауазымды тұлға ҰАТ қатысушыларына оның шынайы немесе жалған болуына қарамастан кез келген ақпаратты хабарлағаны үшін кез келген тұлғаға немесе ұйымға қатысты кез келген санкцияны тағайындауы, қолдануы, рұқсат беруі немесе жол беруі мүмкін емес және осындай бір де бір тұлғаға немесе ұйымға қандай да бір түрде қысым көрсетілуі мүмкін емес. Баптың ұсынылып отырған редакциясы иммунитеттің кең анықтамасын қамтиды, бұл оның іс жүзінде қолданылуына ықпалын тигізуі мүмкін.
ҰАТ нақты мекемелерде бас бостандығынан айырылған тұлғалардың қалай ұсталатынын және олардың онда қандай жағдайларда ұсталуын жүйелі қадағалауы тиіс. Мемлекет оған бас бостандығынан айырылған тұлғалардың қалай ұсталатыны және қандай жағдайларда ұсталуына қатысты барлық ақпаратқа қол жетімділік құқығын беруі тиіс. Хаттаманың 20-бабы ұлттық алдын алу тетіктерінің өз мандатын орындай алуы үшін қатысушы мемлекеттердің оларға жүктелген міндеттерді орындау үшін оларға құқықтар берілуін белгілеген. Оған бас бостандығынан айырудың барлық орындарына және олардың ғимараттары мен бөлмежайларына шектеусіз және кедергісіз кіру, бас бостандығынан айырылған тұлғалармен, содай-ақ ҰАТ пікірі бойынша тиісті ақпаратты хабарлауы мүмкін басқа да тұлғалармен жеке әңгімелесу құқығы берілуі тиіс. ҰАТ инспекция жүргізілетін орындарды және сөйлесетін тұлғаларды таңдауда толық ерікті. Бас бостандығынан айырылған тұлғаларды ұстауды және оларды қамауда ұстау жағдайларын әрдайым жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында ұлттық алдын алу тетіктері баяндама жасауға және алынған деректерді таратуға міндетті
Қатысушы мемлекеттер жыл сайынғы баяндамаларды жариялауға және таратуға міндетті. ҰАТ-қа берілетін мандат Ішкі комитетке берілетін мандатпен бірдей: қамауда ұстау орындарында тұрақты болып тұру және бас бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынасты және оларды қамауда ұстау жағдайларын жақсарту үшін ұсыныстар беру. Алайда, оларға, сондай-ақ қолданыстағы заңнамаға немесе заң жобасына қатысты ұсыныстар мен ескертулер беруге қосымша мандат ұсынылады, бұл бас бостандығынан айырылған тұлғаларды қорғауды күшейтуге қатысты ұлттық заңнаманың ережелерін қалыптастыруда белсенділік береді. Бұл ретте осы ереже ұлттық алдын алу тетіктеріне қатысушы мемлекеттердің ресми баяндамасына байланыссыз өздерінің жыл сайынғы баяндамаларын жариялауға және таратуға тыйым салмайды. Бұл олардың баяндамаларының жарияланатынына қосымша кепілдік қызметін атқарады, сондай-ақ ұлттық алдын алу тетіктерінің ашықтығы туралы куәландыратын болады. Айталық, Швейцарияның Женева кантоны Парламенттік комиссиясы кантон заңнамаларына сәйкес жүзеге асырылған қызметтің шолуын қамтитын жыл сайынғы баяндама, сондай-ақ тиісті ұсыныстар мен байқағандарын береді. Осы баяндама талқылау үшін Мемлекеттер кеңесіне және Әділет министріне, сондай-ақ өздері болған мекемелерге және осы мекемелер оның қарауындағы пенитенциарлық жүйенің директорларына жіберіледі. Пленарлық талқылау шеңберінде Комиссия, сондай-ақ әкімшіліктің тиісті өкілдеріне қатысты ұсыныстар әзірлеуі мүмкін [3, 133].
Қазақстанда жоба ҰАТ-тың азаптаулардың және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алу мақсатында тексеру нәтижелері бойынша ұсыныстарды қамтитын жыл сайынғы баяндамаларды даярлау бойынша шаралар қабылдайтыны көзделген және осы баяндамалар бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға жатады.
Хаттаманы ұлттық заңнамаға имплементациялаудың негізгі проблемаларының бірі ҰАТ нысанын немесе үлгісін айқындау болып табылады. Зерттеушілердің көпшілігі хаттаманың ұлттық алдын алу тетіктерінің нысанын айқындамайтындығын атап көрсетеді. Яғни, қатысушы мемлекеттер қазіргі саяси құрылымды және географиялық ерекшеліктерді назарға ала отырып осы елде жұмыс істеу үшін барынша қолайлы ұлттық тетіктердің түрін еркін таңдайды. Қазіргі уақытта бүкіл әлем бойынша бас бостандығынан айыру орындарында болуға уәкілетті әр түрлі ұлттық тетіктер бар. Оған жатқызылатындар:
адам құқықтары жөніндегі комиссиялар;
Омбудсман;
Парламент комиссиялары;
қоғам қайраткерлері және мемлекеттік емес ұйымдардың қатысуымен бағдарламалар;
жоғарыда аталған тетіктердің әр түрлі элементтерін қамтитын кешенді органдар [7].
Факультативтік Хаттаманың 17-бабына сәйкес, орталықсыздандырылған органдар құрған тетіктер, Хаттама мақсаты үшін егер олар оның ережелерінің талаптарына сәйкес келсе, ұлттық алдын алу тетігі ретінде тағайындалады.
Зерттеушілердің пікірі бойынша қатысушы мемлекеттер, бұл ретте, географиялық емес, тақырыптық өлшемдерді пайдалана отырып, бірнеше ұлттық алдын алу тетіктерін тағайындауы мүмкін. Егер мемлекетте жақсы жұмыс істейтін алдын алу тетігі, мысалы, психиатрия мекемелері үшін, қазірдің өзінде бар болса, бастаған жұмысты жүргізуді жалғастыра беруге мүмкіндік береді, бас бостандығынан айыру орындарының басқа үлгілері үшін басқа тетіктер құрылуы мүмкін [6, 67]. Айталық, Факультативтік хаттаманың әрекетіне енгізілетін Жаңа Зеландияның заңнамасы оларда болуды жүзеге асыратын (мүмкін оларды кейбір жаңа құрылымдармен толықтырып), орталық ұлттық алдын алу тетігін құру (тегінде бұл Адам құқықтары жөніндегі ұлттық комиссия болатын) тұжырымдамасын қамтитын жұмыс істейтін бірнеше жергілікті органдарды пайдалануды ұсынады. Орталық ҰАТ ұлттық алдын алу тетіктерінің жұмысын екі бағыт бойынша үйлестіретін болады - ҰАТ мемлекетке беретін ұсыныстарды келісу және ҰАТ-тардың өзіне ақыл-кеңес беру. Осылайша орталық ҰАТ Жаңа Зеландияда қамауға алу орындарының бәріне тән жалпы проблемаларға қатысты ұсыныстарды зерделеуге және әзірлеуге, жекелеген ұлттық алдын алу тетіктерінің баяндамаларын келісуге және ұлттық алдын алу тетіктерін олардың баяндамаларын талдау барысында айқындалған туындайтын кез келген жүйелі проблемалар бойынша ұлттық алдын алу тетіктеріне кеңес беруге жауапты болады [8,29].
ҰАТ ұйымдастыру және құру әр кезеңде өтуі мүмкін. Айталық Испания ҮЕҰ коалициясын тек қана ФПКПП іске асыру мақсаты үшін құрғанда бірегей мысал болды. ФПКПП қоғамдық талқылауға 37 ҮЕҰ Азаптаулардың алдын алуға арналған желілер қамқорлығының аясында бірге жиналып, тағы да басқалардың арасында құралды ратификациялауды ілгерілету үшін 2004 жылы бастамашылық жасалды. Содан бері Желі ҰАТ бойынша ұсыныстарды даярлау есебінен, Испания үкіметімен екі жақты кездесулерге, сондай-ақ испан ҰАТ-тарына арналған әр түрлі іс-шараларға қатысумен ҰАТ үдерісін белсенді қолдап келеді. Мысалы, 2007 жылдың қазанында Желі өкілдері сыртқы істер министрлігі және әділет және ішкі істер министрлігі ұйымдастырған елде ҰАТ тағайындауды талқылау жөніндегі бастапқы ресми ұлттық мәжілістерге белсенді қатысты.
1.2 Негізгі құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыру және қорғау кепілдіктері, адамның және азаматтың міндеттерін орындау
Кепілдіктер деп мемлекет құрған материалдық, әлеуметтік- адамгершілік, саяси, құқықтық және ұйымдастыру жағдайлары, ол пайдаланатын, жеке тұлғаға нақты құқықтар мен бостандықтарды пайдалану үшін және оған жүктелген міндеттерді мүлтіксіз орындауға арналған құралдар түсіндіріледі.
Жағдайлар - негізгі құқықтар, бостандықтар мен міндеттер жүзеге асырылатын саяси-құқықтық режим.
Құралдар - жеке тұлғаға негізгі құқықтармен және бостандықтарды пайдалану үшін және өз міндеттерін орындау үшін нақты мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін тетік және материалдық көздер.
Ең жоғары заңды күші бар жеке тұлғаның негізгі құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің жалпы кепілі 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясын мүлтіксіз сақтауға, ажыратылмайтын табиғи құқыққа және халықаралық құқықтың жалпыға бірдей қабылданған қағидаттары мен нормаларына негізделген мемлекеттік құрылыстың өзі болып табылатыны белгілі. Осы ең жоғары кепілдікті Конституция адам мен азаматтың белгілі бір құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне және оларды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің міндеттеріне айналдырады.
Материалдық кепілдіктер - тиісті экономикалық алғышарттар:
мемлекетте әрбір адам мен азамат үшін құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің экономикалық қамтамасыз етілуінің қажетті стандартының болуы;
әлеуметтік-экономикалық кеңістіктің бірлігі, тауарлардың, қызметтердің, ақша қаражатының еркін қозғалысы, сондай-ақ экономикалық қызмет еркіндігі;
меншіктің барлық түрлерін тану және тең қорғау және әркімнің ақылға сыйымды материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған олардың базасына негізделген шаруашылық жүргізу жүйесі;
жеке тұлға мен мемлекет арасындағы әлеуметтік ынтымақтастық, кәсіпкерлік қызметте бәсекелестікті қорғау және т.б.
Әлеуметтік-адамгершілік кепілдіктер - идеологияны монополияландыруға, діни және нәсілдік дүрдараздыққа тыйым салу; демократиялық қоғамдық пікір; қажетті білім деңгейі (білімнің жалпыға бірдей қолжетімділігі және ақысыз болуы); ақпаратқа қолжетімділік және т.б. Мемлекет әр қайсысына лайықты тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету үшін өзіне міндеттер алады.
Саяси кепілдіктер - әрбір адамның және азаматтың мемлекет пен қоғамның істерін басқаруға мүмкіндігі болатындай етіп іс-қимыл жасайтын мемлекеттік органдар мен қоғамдық-саяси ұйымдар.
Құқықтық кепілдіктер - жеке тұлғаның құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерін құқық нормаларымен бекіту және оларды мемлекеттің барлық құқық қорғау қызметімен және барлық әлемдік қоғамдастықпен қамтамасыз етілуі, сақталуы және қорғалуы.
Сонымен, жеке тұлғаның мемлекет ресми таныған құқықтары мен бостандықтарын сақтау - мемлекеттің міндеті. Бұл үшін мемлекет тиісті кепілдіктерді дамытады және жасайды және оларды жүзеге асыру (іске асыру) тетіктерін бекітеді. Біріншіден, бұл оның негізгі ережелерін дамытуға бағытталған Конституцияға сәйкес қабылданатын нормативтік құқықтық актілер. Екіншіден, бұл сот және құқық қорғау органдары жүйесін құру. Үшіншіден, бұл олардың қызметінің мақсаты жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және сақтау болып табылатын арнайы органдар мен мекемелер құру.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабында оған сәйкес емес деп танылған заңдар және халықаралық шарттарға қол қойылуы, не тиісінше ратификациялануы және қолданысқа енгізілуі мүмкін емес. Конституциялық емес деп танылған оның ішінде адам мен азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қысым көрсететін заңдар және өзге де нормативтік құқықтық актілердің күші жойылады және қолдануға жатпайды. Осылайша, осы норма жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының бұлжымайтындығына кепілдік береді. Ол заң билігі органдарына ана не мына құқықтар мен бостандықтардың күшін жою, қайта қарау немесе кепілдік деңгейін кез келген төмендету Конституциялық Кеңеске жүгінуді қажет ететінін әрдайым еске салып отырады.
Конституцияда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге тек қана заңдармен және конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандығын, халықтың денсаулығы мен адамгершілігін сақтау үшін қажетті мөлшерде ғана мүмкіндік беріледі (39-б.). Бұл ретте, мынаны есте ұстау керек, шектеу құқықтар мен бостандықтарды жою немесе төмендетумен бірдей емес және ол Конституцияда қатаң бекітілген қажетті мөлшерде ғана жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаның негізгі құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің заңмен кепілдендіруінің нақтылығы олардың мазмұнын, сондай-ақ олардың жолдары мен қамтамасыз ету құралдарын айқындап беруге арналған ағымдағы заңнама құралдарымен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, осы құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің заңмен бекітілуі ғана емес жеке тұлғаның өзінің тікелей құқықты іске асыру қызметі де және мемлекеттің құқық қолдану қызметі де маңызды. Соңғысы барлық тұлғалардың оларды мәжбүрлеп орындату және оларды іске асыру жолындағы кедергілерді жою мүмкіндігін қамтиды.
Адам мен азаматтың негізгі құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне кепілдік берудің көмегімен оларды қамтамасыз ету жүзеге асырылады, яғни, оларды жүзеге асыру үшін жағдайлар жасау. Жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мемлекеттік қызметтің үш элементін (бағытын) қамтиды:
құқықтар мен бостандықтарды іске асыру үшін жағдайлар жасау - олардың жалпыға бірдей кепілдіктерінің қалыптасуына оң ықпалын тигізу жолымен;
құқықтар мен бостандықтарды қорғау - олардың бұзылуының алдын алу жолымен (яғни құқыққа қарсы іс-қимылдарға жол бермеу);
құқықтар мен бостандықтарды қорғау - бұзылған құқықтық мәртебені қалпына келтіру, құқық бұзушыларды заңды жауапқа тарту арқылы.
Әрине, Республикада адамның құқық қорғау мүмкіндіктерін кеңейту және оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктерін жетілдіру жолында Азаптауларға қарсы Конвенциясының 21- және 22- баптарына сәйкес шағымдарын қарау туралы БҰҰ Комитетінің құзыреттілігін қарауды тану маңызды қадам болды. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президенті БҰҰ Бас Ассамблеясының 62-сессиясының барысында қол қойған құжаттар - Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактіге факультативтік хаттаманы және Азаптауларға қарсы Конвенцияға факультативтік хаттаманы ратификациялау бойынша ішкі мемлекеттік рәсімдерді Қазақстан аяқтап келеді. Адам құқықтары саласындағы халықаралық құралдарды ратификациялаудың маңызды екендігіне қарамастан негізгі қиындық оларды тиісінше қолдануда жатыр. Ана не мына халықаралық институттарды құра отырып және ана не мына проблемаларды шешу бойынша келісімдерге қол қоя отырып мемлекет әлемдік қоғамдастықтың алдында өзіне белгілі бір міндеттер алады. Ендеше, келісімге қатысушылардың осы міндеттемелерді орындауы көпдеңгейлі бақылау объектісіне айналады.
Конституцияның Адам және азамат ІІ бөлімінде (10-39-баптар) жеке адамның негізгі құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты ережелер қамтылған.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары танылады және кепілдік беріледі (12-б. 1-т.).
Конституцияның 12-бабы 2-тармағына сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан тиесілі, абсолютті және ажырамас болып танылады, заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды. Бұл ретте әркімнің оны құқық субъектісі екендігін тану құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық жолдармен қорғауға құқылы (13-б. 1-т.). Қазақстанда сот билігі азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауға, Конституцияның, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттарын орындауды қамтамасыз етуге арналған (Конституцияның 76-б. 1-т.). Осылайша, Конституцияға сәйкес сот әділдігі органдарына жүгіну негізді түрде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың басты құралы ретінде қарастырылады, ал Конституцияда осындай қорғау мақсатында жеке тұлғалар және заңды тұлғалар жүгінуі мүмкін соттан тыс құралдарды және үдерістерді қолданудың қандай да бір айқын ескертуі қамтылмаған.
Адам құқықтарын сотпен қорғаудың маңызды кепілі ешкім де ол заң бойынша соттылыққа жатқызылған сол сотта және сол судьямен оның ісін қарау құқығынан айырылуы мүмкін емес деген конституциялық қағидат болып табылады (Конституцияның 77-б.).
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы сот органдарының құзіреттілігі, олардың аумақтық және жеке соттылығы туралы мәселені барынша егжей-тегжейлі реттейді. Соттың істі өндірістік қарауға алудан негізсіз бас тартуына және соған теңдес оны қарауды кідіртуге жоғары тұрған сотқа шағымдануы мүмкін.
Бұзылған құқықтарын сотта қорғау құқығын иелене отырып адам құқықтарын қашан және кім бұзғанын түсінбеуі, басқаша айтқанда өзге де тұлғалардың әрекетіне әрдайым дұрыс заңды баға бере алмауы мүмкін. Осыған байланысты Конституция әркімге білікті заң көмегін алу құқығына кепілдік береді (13-б. 3-т.). Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі.
Мемлекет заң әділдігіне қолжетімділікті, сондай-ақ келтірілген зиянның өтелуін қамтамасыз етеді. Айталық, қылмыстан материалдық немесе дене жарақатын алған жәбірленуші тұлғаның айыпталушыға талап арыз жасап, келтірілген зиянды толық өтеуді талап ету құқығы бар. Бұдан басқа мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттерінен (заңсыз соттау, заңсыз қылмыстық жауапқа тарту, заңсыз қамауға алу) зардап шеккен тұлғаның мемлекеттен келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқығы бар. Осындай жағдайларда конституциялық кепілдіктің мәні бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның іске асырылуын қамтамасыз ету ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаға келтірілген материалдық және моральдік зиянды өтеу болып табылады. Келтірілген зиянның өтелу мөлшерін жәбірленуші тұлғаға келтірілген моральдік зиянды өтеуді (ақшалай өтемақыны) айқындау құқығы бар сот белгілейді.
Мемлекеттің құқықтар мен бостандықтардың қорғалуын қамтамасыз ету міндетімен қатар адамның өзінің де заңда тыйым салынбаған барлық жолдармен өз құқықтары мен бостандықтарын өзі қорғау құқығы бар. Өзін өзі қорғау жолдары сан алуан: лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне шағымдану, бұқаралық ақпарат құралдарына өтініш жасау, құқық қорғау ұйымдарын және қоғамдық бірлестіктерді (кәсіподақтар және т.б.) пайдалану.
Ұйымдастыру кепілдіктері қызметінің мақсаты жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау болып табылатын органдар мен лауазымды тұлғалар жүйесінің болуынан көрінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті құқықтар мен бостандықтардың кепілі болып табылады. Құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету бойынша шараларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасы Үкіметі өкілдіктерінің бірінің қатарына кіреді. Бұл жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге мемлекеттің барлық тетігі, мемлекеттік биліктің барлық органдары қатысатынын білдіреді. Дәстүрлі құқық қорғау, заңды мекемелермен (институттармен) қатар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметінде құқықтар мен бостандықтардың сақталуына бақылауды жүзеге асыруға арналған жаңа институттар құрылуда. Омбудсман институты немесе Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты солардың қатарына жатады.
Адвокаттардың Халықаралық Палатасының (1974 ж.) анықтамасына сүйенетін болсақ: Омбудсман - бұл конституцияда көзделген және заңнамалармен немесе парламент құрған, парламентке есепті (немесе бақылауындағы) тәуелсіз лауазымды тұлға басқаратын қызмет. Омбудсман зардап шеккен тұлғалардың мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік қызметшілердің шешіміне немесе әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағымдарын қарайды. Ол тергеу жүргізуге, түзету іс-қимылын ұсынуға және баяндамалар ұсынуға уәкілетті.
Омбудсман қызметі алғаш рет 1809 жылғы Конституцияны қабылдауға байланысты Швецияда құрылды. Алайда оmbudsman терминінің өзі бұдан бұрынғы жылдары пайда болды және басқа адамдардың өкілі немесе уәкіл дегенді білдірді.
Швецияның 1809 жылғы Конституциясына сәйкес әділет Омбудсманын Парламент тағайындады және соттарды және әкімшілік органдарды қадағалауға; қызметтік міндеттерін атқару кезінде заңсыз актілер жасаған немесе өз міндеттерін тиісінше жолдармен атқармаған адамдарға қарсы іс қозғауға уәкілетті болды. Осы Конститу - цияда әубаста Омбудсманның Парламентке есептілігі және Парламентке жыл сайын баяндама ұсынуы туралы ереже бекітілді. 1941 жылға дейін Омбудсманды Парламент жыл сайын сайлап отырды. 1941 жылдан бастап ол төрт жылға сайланатын болды. Омбудсман мемлекеттік билік органдарының заңдары мен өкімдерінің, іргелі құқықтар мен жеке қауіпсіздікті қамтамасыз етудің сақталуын бақылауға тиісті азаматтық құқықтардың кепілі болды. Омбудсманның зардап шеккен адамдардан шағым түскеннен кейін мемлекеттік органдарға инспекция жүргізе алатын, заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар туралы ұсыныстар әзірлеу, мемлекеттік қызметшілерге қатысты қылмыстық қудалауды қозғау мүмкіндігі болды. Омбудсманның әлеуметтік және саяси жағдайы Швецияда жоғары болды, оның жалақысы Жоғары сот судьясының лауазымдық еңбекақысына теңестірілді. Жеке және заңды тұлғалар Омбудсманға жазбаша шағымданды. Бұдан басқа мемлекеттік және муниципалды органдарды, соттарды, түрмелерді, полиция органдарын, ақыл-есі кемдерге арналған клиникаларды инспекциялау кезінде Омбудсманға ауызша шағымдануға болатын.
Әділет Омбудсманымен қатар әскери Омбудсман, монополияға қарсы Омбудсман, жыныстардың теңдігін қамтамасыз ету жөніндегі Омбудсман құрылды. Олардың міндеті - қақтығысушы екі жақты татуластыру (медиация), әр түрлі ұстанымдардың келісіміне қол жеткізуге көмектесу. 1986 жылы этникалық кемсітушілікпен күрес мәселелері жөніндегі Омбудсман құрылды.
Швецияның 1974 жылғы Конституциясына сәйкес мемлекеттік биліктің ең жоғарғы органы ретінде Риксдаг азаматтық және әскери әкімшіліктің, жергілікті басқару органдары мен соттардың қызметінің заңдылығын тексеру міндеті қойылатын Омбудсмандарды сайлайды.
Риксдаг туралы Актінің § 10 Омбудсман төрт жылға, тек қана оның жұмысын тексеретін комиссияның ұсынысы бойынша, сайланатынын, Риксдагтың Омбудсманды мерзімінен бұрын ауыстыра алатынын бекітті. Сайлау жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі, сайлану үшін айқын басым дауысқа ие болу қажет, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Конституциясының бірінші бабында белгіленген мемлекеттің ең қымбат қазынасы: адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деген қағидат бүгінгі күні жай ғана декларативтік қағида емес, нақты мазмұнға ие мемлекет қызметінің басты бағыттарының біріне айналып отыр. Бұл принцип бойынша адам мемлекеттің қызметінде емес, керісінше, мемлекет қарапайым адамның қызметінде болуы тиіс. Адам мен азамат құқықтары, олардың бостандықтары барлық жерде және барлық субъектілермен бірдей танылып, бірден қолданылмайды. Қоғам тарихы адам құқықтары идеясы үшін үнемі күресіп отыру керектігін байқатады. Қоғам санасында адам құқықтары идеясы әрқашанда кешігіп түсіндірілген. Дегенмен адам құқықтары мен бостандықтары қоғамдағы тоқталмайтын күрес нәтижесінде үнемі кеңейтіліп, тереңдетіліп отырғанны байқауға болады. Ал осы үдеріс болса, демократияның даму процесімен ұштасып отырады.
Бүгінгі таңдағы елімізде жүргізіліп келе жатқан конституциялық-құқықтық реформаның негізгі мақсаты адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын барынша қамтамасыз етудің шарттарын орнықтыратын саяси биліктің ұйымдастырылуы ретінде түсіндірілетін демократиялық құқықтық мемлекет құру болып отыр. Еліміздегі құқықтық мемлекеттің орнығу процесі отандық конституцялық құқық саласында екі негізгі міндеттің шешілуін талап етеді: біріншіден, мемлекет институттарының қызметтерін, өкілеттіктері мен жауапкершілігін конституциялық жолмен белгілеу арқылы саяси билікті құқықтық шектеу режимін орнықтыру; екіншіден, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын олардың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері жүйесін орнату, сондай-ақ құқық субъектілерінің мәртебесін конституциялық-құқықтық реттеудегі бостандық пен жауапкершіліктің ұщтастырылуы арқылы мейлінше толық қамтамасыз ету.
Конституциялық құқықтағы осы міндеттердің шешілуі конституциялық құқық субъектілерінің, олардың ішінде, әсіресе, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары, сондай-ақ міндеттерінің тиімді әрекет ететін жүйесінің құрылуына тікелей байланысты болмақ. Мемлекетіміздегі кезең-кезеңмен жүргізіліп отырған құқықтық реформалар қоғамдық өмірдің түрлі салаларындағы құқық субъектілерінің мүдделерін келісімге келтіруді мақсат тұтып отырса да, осы субъектілердің барлық құқықтары мен міндеттерінің өзара ықпалдастығы мен тұтастығын қамтамасыз ету мәселелерің толық шеше алмай келе жатыр. Мұның басты себебі: бір жағынан, мемлекет пен қоғамдағы жаңадан пайда болып отырған қоғамдық қатынастар болса, екінші жағынан, қалыптасқан қоғамдық қатынастардың үнемі өзгеріп, жаңа қарым-қатынастарға айналып отырғандығы.
Осы қағидаттарға орай Қазақстан азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтары жүйесі де біршама өзгерістерге ұшырап келе жатыр. Мұның ішкі де, сыртқы да себептері бар. Ішкі себептерге, ең алдымен, мемлекеттіліктің нығайып, экономиканың өсуін жатқызу болса, сыртқы себептер ретінде халықаралық қатынастар жүйесінің елімізге жасайтын әсері мен Қазақстанның осы халықаралық жүйеге жылдан жылға тығыз интеграцияланып келе жатқанын көрсетуге болады. Қазақстан өзінің адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерінен ауытқымай, БҰҰ, ЕҚҰЫ, ЕЭК және басқа да халықаралық ұйымдардың осы бағыттағы күш-жігерлеріне қолдау көрсетіп келді.
Зерттеудің объектісі. Демократия қоғамның аяқталған бейнесі болып табылмайды, ол еркіндікке жетудің тәсілі, шексіз жетілдіріліп және дамытылып отыратын құралы. Және бұл құрал дамыған демократиялардан алына алмайды, өйткені халық санасының, менталитетінің, өмір сүру стилі мен қалыптасқан жүріс-тұрысының бөлігі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасы конституциялық қағидатына сәйкес адам және азаматтың жағдайының басымдығын анықтау, адам құқықтарының даму жолдарын белгілеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Қазақстан Республикасы конституциялық қағидатының түсінігі, негізгі белгілері және мәніне шолу жасау;
- Қазақстан Республикасы конституциялық құрылымының қалыптасуын, негізін, бекітілу мәселесін қарастырып шығу;
- Қазақстан Республикасы конституциялық қағидатының негізі адам және азаматтың жағдайының басымдығына талдауға алу;
- Қазақстан Республикасы конституциялық құрылымындағы адам және азаматтың мәртебесін шолып өту;
- қолданыстағы Қазақстан Республикасы Конституциясындағы азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының белгіленуін зерттеу;
- Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекет істерінің басқарылуына қатысуының нақты нысандарын талдау;
- Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтарының одан әрі даму мәселелерін анықтау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен негізділігі
Қазақстан Республикасы конституциясымен баянды етилген адам және азаматтың жағдайының басымдығын Қазақстан Республикасы Конституциясына негіздеп ұсынудан; мұндай ұсынысты ғылыми тұрғыдан дәйектеуден; мемлекет істерінің басқарылуына қатысу құқығын азаматтардың басты саяси құқығы, ал бұл саладағы басқа саяси құқықтарды мұның нысандары ретінде қарастырудан; азаматтардың мемлекет істері мен қоғам істерінің басқарылуына қатысуын әр түрлі көкжиектегі құбылыс ретінде байқаудан көрініс табады.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері. Диплом жұмысты орындау барысында және ғылыми нәтижелерді алуда жалпы танымдық диалектикалық әдіс, сондай-ақ салыстырмалы талдау, тарихи, логикалық, функционалды жіктеу сияқты және т.б. арнайы ғылыми әдістер қолданылды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ ЖӘНЕ ШАРТТЫҚ НЫСАНДАРЫ
1.1 Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілі ретіндегі ұлттық алдын алу тетігі
Халықаралық қоғамдастық азаптауды одан әлемнің бірде бір өңірі өзін арылта алмаған адам намысына ең қатал әрі өрескел қастандық ретінде таныды. Осыған байланысты азаптаулар, ұстау мен жазалаудың адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түлеріне әмбебап та, сондай-ақ өңірлік те көптеген халықаралық конвенциялармен үзілді-кесілді тыйым салынған және халықаралық-құқықтық доктрина көптеген онжылдықтар бойы осы тыйымды бейбіт уақытта немесе соғыс уақытында немесе ұлттық қауіпсіздікке бұлтартпас қауіп төндіреді деген сылтаумен ішінара алып тастауға болмайтын халықаралық әдеттегі құқықтың бір бөлігі ретінде қарастырып келеді. Ендеше, осы азаптауға сөзсіз тыйым салу оның үкіметі қандай да бір құқық қорғау құралдарын ратификациялағанына қарамастан әрбір мемлекеттік қызметшінің халықаралық мойындалған міндеттемесі болып табылады. Алайда, осы азаптауларды жалпыға бірдей айыптауларға қарамастан, осындай бұзушылықтар әлемде әлі күнге дейін орын алып отыр [2,267].
Азаптауларға жол бермеу идеясы бас бостандығынан айырылған тұлғаларды азаптаулардан және ұстаулардың адамгершілікке жат басқа да түрлерінен қорғау алдын алу сипатындағы соттық емес құралдармен күшейе түсуі мүмкін деген сенімнен туындайды. Алдын алу қызметі болашаққа бағдарланған және олардың әр қайсысы жеке немесе басқаларымен қиюласып тікелей адамгершілікке жат ұстаудың өзі болуы немесе осындай жағдайларда адамгершілікке жат ұстаулар орын алу қаупін төндіруі мүмкін кез келген жағдайлар мен құбылыстарды тануды, содан кейін шектеуді және түбірімен жоюды көздейді. Алдын алу қызметінің мәні адамгершілікке жат ұстаудың орын алған және белгіленген жағдайларын тексеру емес - ал осындай жағдайлар бола қалса, ол өзгертулер мен жетілдіруге сұранысты қуаттайтын мысал болып табылады [3].
БҰҰ-ның азаптауларға қарсы конвенциясын БҰҰ Бас Ассамблеясы 1984 жылы 10 желтоқсанда қабылдаған болатын және 1987 жылы 26 маусымда күшіне енгізілді және ол оның ережелері негізгі шартты ратификациялаған мемлекеттер үшін автоматты түрде заңды болып табылмайтындығы және мемлекеттер хаттаманы қалауы бойынша ратификациялауы мүмкін екендігі мағынасында факультативтік болып табылады. Азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы Факультативтік хаттама негізгі алты бөлімге және кіріспеге бөлінген. II бөлім жаңа халықаралық органның, Ішкі комитеттің құрылуын бекітеді және оның мүшелерін тағайындау рәсімін, сондай-ақ оның жалпы қызметін егжей-тегжейлі сипаттайды. III бөлім Факультативтік хаттамаға сәйкес Ішкі комитеттің мандатын бекітеді. IV бөлім қатысушы мемлекеттердің бір немесе бірнеше ұлттық алдын алу тетіктерінің болу міндеттемелерін бекітеді және осы тетіктерге берілген мандатты, кепілдіктер мен өкілеттіктерді белгілейді. V бөлім қатысушы мемлекеттерге Факультативтік хаттаманың III бөлімінен (халықаралық Ішкі комитетке қатысты) немесе IV бөлімнен (ұлттық алдын алу тетіктеріне қатысты) уақытша шығуға, алайда екі Бөлімнен бірдей емес, мүмкіндік береді. VI бөлім Ішкі комитеттің жұмыс істеуінің қаржылық жағдайларын бекітеді және Ішкі комитеттің болуының нәтижесінде берілген кеңестерді ұлттық алдын алу тетіктерінің білім бағдарламаларын іске асыруы бойынша хаттамаға қатысушы мемлекеттерге Арнайы көмек қорын құрады. VII бөлім Факультативтік хаттаманың күшіне енуіне, оны қолдану салаларына және тиісті басқа органдармен ынтымақтастыққа қатысты кейбір қорытынды ережелерді қамтиды [3, 58-б.].
Факультативтік хаттама мемлекеттерді халықаралық құқықтарда және БҰҰ Бас Ассамблеясының 1984 жылғы 10 желтоқсандағы 3946 қарарымен қабылданған Азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы Конвенцияның өзінде көзделген өз міндеттемелерін орындауға көмектесетін іс жүзіндегі құралдармен қамтамасыз ету үшін әзірленген. Осы хаттама тәуелсіз халықаралық және ұлттық органдар азаптаулардың және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алу (ұлттық алдын алу тетігі) мақсатында бас бостандығынан айрылған тұлғалар бар жерлерге тұрақты келіп тұру жүйесін құруға бағытталған [4].
Қазақстан 2002 жылғы 18 желтоқсандағы Азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы БҰҰ Конвенциясының Факультативтік Хаттамасына 2007 жылы 25 қыркүйекте қосылды және 2007 жылы 22 қазанда ратификациялады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы хаттаманың нормалары міндетті түрде қолданылуға жатады, ендеше ұлттық заңнамаға енгізіледі.
Қоғамдық бақылау құралы ретіндегі Қазақстанда ұлттық алдын алу тетігін (бұдан әрі - ҰАТ) дамытудың өзектілігіне Қазақстан Республикасында 2010 жылдан бастап 2020 жылдарға арналған құқықтық саясат тұжырымдамасының 2.10- тармағы да көрсетіп тұр, онда айыптыларды жазалау және олар айыптарын өтеу кезеңінде олардың құқықтары мен мүдделерінің сақталуы бойынша қоғам мен мемлекеттің арасындағы мүдде теңгерімінің сақталуына назар аудару қажет, бұл қоғамдық бақылау тетігін бекітуге ықпалын тигізеді деп атап көрсетілген [5].
ҰАТ құру мәселесі Қазақстан Республикасында 2010 жылғы ақпанның екінші онкүндігінде Әмбебап кезеңдік шолулардың өтуіне байланысты ерекше өзектілікке ие болды. ҰАТ құру республикалық бюджеттен елеулі шығыстарды талап ететіндіктен, елдегі экономикалық жағдайды назарға ала отырып, 2009 жылы Азаптауларға қарсы Факультативтік хаттаманың 24-бабында көзделген өз міндеттемелерін жүзеге асыру мерзімін кейінге қалдыру туралы шешім қабылданды. Осындай кейінге қалдыру мерзімі ең көп дегенде үш жыл. Мәлімдемеге Қазақстан Республикасының Президенті 2009 жылғы 30 қарашадағы № 896 Жарлығымен қол қойды және дипломатиялық арналар бойынша депозитариге жіберілді.
ҰАТ тиімді жұмыс істеуі үшін нақты құқықтық негіздің болуы міндетті болып табылады: ҰАТ-ты заңнама актісі арқылы құру ұйымға заңдылық сипат беріп қана қоймай, сондай-ақ оның тәуелсіздігінің белгілі бір кепілі ретінде болады. Бұған дейін 2008 жылы Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің жанынан омбудсменнен, мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ өкілдерінен тұратын Жұмыс тобы құрылған еді. Жұмыс тобының мақсаты Қазақстан үшін ҰАТ-тың таңдаулы үлгісін құру болатын. Осыған байланысты ұлттық деңгейде азаптаулардың алдын алу мақсатында бас бостандығын шектейтін жерлерде, олар Факультативтік хаттамада мемлекеттік органның билік етуі немесе оның нұсқауы, не білуі немесе үнсіз келісуі бойынша бас бостандығынан айырылған адамдар ұсталатын немесе ұсталуы мүмкін кез келген жер (бұдан әрі қамауда ұстау орындары деп аталатын) азаптаулардың алдын алу мақсатында және Қазақстанның шарт жасасқан органдардың кеңестерін орындау шеңберінде БҰҰ Қазақстан Республикасының кейбір заңнама актілеріне азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алуға бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заң жобасын әзірледі.
Көрсетілген жоба бірқатар мекемелерге келуді көздейді:
қылмыстық-атқару жүйесі;
мәжбүрлеп емдеуді жүзеге асыратын арнайы үлгідегі медицина мекемелері;
қамауда ұстау орындарында;
кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтары, білім берудің арнайы ұйымдары, ұстаудың ерекше режимі бар ұйымдар;
әскери қызмет жүйелері;
тәрбие және өзге де балалар ұйымдарының жүйелері;
медициналық-әлеуметтік мекемелер (ұйымдар).
Зерттеушілердің пікірі бойынша Хаттамада өзінде жаңа халықаралық органды (БҰҰ-ның азаптаулардың алдын алу жөніндегі Ішкі комитеті) қамтитын, сондай-ақ қатысушы әрбір мемлекетке бір мекемеден міндеттеме немесе өзінің қосымша ұлттық алдын алу тетігін тағайындауды жүктейтін озық қос құрамалы тәсіл негізге алынған.
Қорғаудың жаңа жүйесі бас бостандығынан айыру орындарында мониторинг жүргізу және бас бостандығынан айрылған тұлғалармен қарым-қатынас жасауға мандаттары бар екі үлгідегі құрылымға негізделген. Қажет болған жағдайларда екі орган да өз қорытындылары мен дәлелдеріне сүйене отырып өзгерістер ұсынуға, қолдауға және талап етуге уәкілетті [2, 2-б.]. Бұдан басқа, Факультативтік хаттаманың 1-бабында халықаралық және ұлттық тетіктер жүзеге асыратын жүйе жасауға бағытталғаны көрсетілген, бұл олардың үйлесімді, ұйымдасқан және түзетілген іс-қимыл жұмысын жасайтынын білдіреді. Өзара іс-қимылды қамтамасыз ету мақсатында Жобада Комиссия мүшелерінің ҰАТ ретінде азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлеріне қарсы бұл үшін облыстарда Комиссия мүшелері сайлаған тұлғалардан тұратын Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жанынан құрылған арнайы Кеңес арқылы БҰҰ Комитетін ескерту үшін Алдын алу жөніндегі Ішкі комитетпен байланыс орнатады [6,126].
Өзара іс-қимылдар мен үйлестіру ұлттық және халықаралық органдарға азаптаулардың және қатыгез ұстаудың басқа да түрлерінің алдын алу бойынша әдістер мен стратегияларға қатысты мәселелер бойынша пікір және ақпарат алмасуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ішкі комитет және ұлттық алдын алу тетіктері қажет болған жағдайда құпия түрде кездесулер өткізеді және ақпарат алмасады. Ұлттық алдын алу тетіктері халықаралық тетікпен өз баяндамаларымен және кез келген басқа да ақпаратпен алмасуы мүмкін. Осы өзара қарым-қатынастардың маңызды қырының бірі Ішкі комитет үшін қатысушы мемлекеттерге қолдау көрсету және оларға ұлттық алдын алу тетіктеріне қатысты кеңес беру мүмкіндігі. Хаттаманың 11-бабына сәйкес Ішкі комитеттің ұлттық тетіктерді құруға қатысты қатысушы мемлекеттерге кеңес беру және азаптаулардың және қатыгез ұстаудың басқа түрлерінің алдын алу үшін олардың мүмкіндіктерін нығайту мақсатында кеңестер ұсынуға мандаты бар. Ішкі комитет сондай-ақ олардың әлеуетін нығайту мақсатында кәсіптік даярлық және техникалық көмек саласында ұлттық алдын алу тетіктеріне тікелей қызметін ұсынуы мүмкін. Ішкі комитет сондай-ақ оларға кеңес беруі және оларға бас бостандығынан айырылған тұлғаларды қорғауды күшейту үшін керек қажеттіліктер мен шараларды бағалау ісінде көмек көрсетуі мүмкін [6, 78-79-б.].
4-бапта қамауда ұстау орындарына кең түрде анықтама беру бас бостандығынан айырылған тұлғаларды барынша қорғау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Осы анықтаманың басты элементтері адам өз еркімен осы жерден кетуі мүмкін емес және қамауда болуы қандай да бір түрде мемлекеттік билікпен байланысты болуы. Сарапшылардың пікірлері бойынша қамауда ұстау орындары анықтамасына мыналар кіреді, мысалы:
Полиция учаскелері;
СИЗО алдын ала қамауға алу түрмелері;
үкім шығарылған тұлғаларға арналған түрмелер;
кәмелетке толмағандарды қамауда ұстауға арналған орталықтар;
шекара маңындағы полиция мекемелері және құрылықтағы шекарадағы, халықаралық айлақтар мен әуежайлардағы транзиттік аймақтар;
ұсталған босқындар мен иммигранттарды қамауда ұстауға арналған орталықтар;
психиатриялық мекемелер;
қауіпсіздік және барлау қызметтерінің мекемелері (егер олар қамауда ұстауға уәкілетті болса);
әскери заң күшімен қамауда ұстау орындары;
әкімшілік ұстау орындары;
сотталғандарды тасымалдауға арналған көлік құралдары (мысалы, полиция фургоны) [6, 56-57-б.].
Сонымен қатар қамауда ұстау орындары ұғымы мекемелер санаттарының түпкілікті тізімімен шектелмейді, бұл туралы ҰАТ-тың кімнің де болсын өз еркінен тыс қамауда отырған және бұл мемлекеттік билікпен тікелей немесе жанама байланысты болған кез келген басқа орынға кіре алуын талап ететіні 4-бапта көрсетілген. Атап айтқанда, олардың аумақтарында орналасқан барлық ғимараттар мен үймереттер, мысалы: тұрғын үй-жайлар, изоляторлар, ішкі аулалар, спорт алаңдары, ас үйлер, цехтар, білім беру және медицина орынжайлары, санитарлық құрылыстар және персоналға арналған бөлмежайлар. Бас бостандығынан айыру орындарының ғимараттары мен үймереттерінде болған кезде ұлттық алдын алу тетіктері оларда бас бостандығынан айырылған тұлғаларды ұстау жағдайлары және оларға көзқарас туралы толық мағлұмат алуға мүмкіндігі бар. Олар бас бостандығынан айыру орындарында ғимараттар мен үймереттердің орналасуын, олардың жеке басы қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуін, сәулетін көз жеткізе көреді [6, 57-б.].
Факультативтік хаттаманы даярлау кезінде оны қолдану саласының адамдар осыған ресми бұйрық болмағанда, алайда биліктің үнсіз келісімімен іс жүзінде бас бостандығынан айырылған жағдайларды қамтуына үлкен басымдық берілді. Ендеше, объектіге және 4-бап пен тұтастай алғанда Факультативтік хаттаманың мақсаттарына сүйенгенде, бас бостандығынан айыру фактісінің бұйрықтың нәтижесі ме жоқ па, маңызды емес, маңыздысы тұлға бас бостандығынан айрылған ба жоқ па, яғни осы тұлғаның тұрған орнынан өз еркімен кете алатындығында [2, 73-б.].
Факультативтік хаттаманың 35-бабы ұлттық алдын алу тетіктерінің мүшелеріне олардың өз жұмыстарын тәуелсіз жүзеге асырулары үшін қажетті артықшылықтар мен иммунитеттер берілуін бекітеді. Осы артықшылықтар мен ҰАТ-тың әр мүшесіне жеке таратылуы тиіс және ҰАТ-тың тәуелсіздігін қорғауды қамтамасыз етеді. Зерттеушілердің пікірі бойынша ҰАТ жұмысы кезеңінде тұлғаларға мынадай иммунитеттер мен артықшылықтар беріледі:
- жеке өзін тұтқынға алуға немесе ұстауға және олардың жеке мүліктеріне тыйым салуға иммунитет;
- барлық қағаздар мен құжаттарға;
- хат-хабарларға толық қол сұғылмаушылық.
- олардың барлық айтылғандарға немесе олардың жазғандарына және олардың ҰАТ-та қызметтік міндеттерін орындау кезінде олардың жасағандарына сот-іс жүргізу иммунитет [6, 42-43].
Польша Конституциясының 211-бабы Азаматтық құқықтар бойынша уәкіл (Польшада ҰАТ ретінде тағайындалатын) Сеймнің алдын ала келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартылуы немесе бас бостандығынан айырылуы мүмкін еместігін көздейді. Одан әрі былай айтылған Азаматтық құқықтар жөніндегі уәкіл егер оның ұсталуы өндірістің тиісті барысын қамтамасыз ету үшін қажет болса, ол қылмыс жасап жатқан жерінде қолға түскеннен басқа жағдайларды қоспағанда, ұсталуы немесе қамауға алынуы мүмкін емес және осындай жағдайда ұсталғаны туралы тез арада Сейм Маршалына хабарланады, ол ұсталғанды дереу босату туралы өкім беруі мүмкін [6, 43].
Қазақстан Республикасының кейбір заңнама актілеріне азаптауларға және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алуға бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заң жобасында ҰАТ-қа иммунитет беру көзделген, ол мына нормада көрініс тауып отыр: бірде бір орган немесе лауазымды тұлға ҰАТ қатысушыларына оның шынайы немесе жалған болуына қарамастан кез келген ақпаратты хабарлағаны үшін кез келген тұлғаға немесе ұйымға қатысты кез келген санкцияны тағайындауы, қолдануы, рұқсат беруі немесе жол беруі мүмкін емес және осындай бір де бір тұлғаға немесе ұйымға қандай да бір түрде қысым көрсетілуі мүмкін емес. Баптың ұсынылып отырған редакциясы иммунитеттің кең анықтамасын қамтиды, бұл оның іс жүзінде қолданылуына ықпалын тигізуі мүмкін.
ҰАТ нақты мекемелерде бас бостандығынан айырылған тұлғалардың қалай ұсталатынын және олардың онда қандай жағдайларда ұсталуын жүйелі қадағалауы тиіс. Мемлекет оған бас бостандығынан айырылған тұлғалардың қалай ұсталатыны және қандай жағдайларда ұсталуына қатысты барлық ақпаратқа қол жетімділік құқығын беруі тиіс. Хаттаманың 20-бабы ұлттық алдын алу тетіктерінің өз мандатын орындай алуы үшін қатысушы мемлекеттердің оларға жүктелген міндеттерді орындау үшін оларға құқықтар берілуін белгілеген. Оған бас бостандығынан айырудың барлық орындарына және олардың ғимараттары мен бөлмежайларына шектеусіз және кедергісіз кіру, бас бостандығынан айырылған тұлғалармен, содай-ақ ҰАТ пікірі бойынша тиісті ақпаратты хабарлауы мүмкін басқа да тұлғалармен жеке әңгімелесу құқығы берілуі тиіс. ҰАТ инспекция жүргізілетін орындарды және сөйлесетін тұлғаларды таңдауда толық ерікті. Бас бостандығынан айырылған тұлғаларды ұстауды және оларды қамауда ұстау жағдайларын әрдайым жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында ұлттық алдын алу тетіктері баяндама жасауға және алынған деректерді таратуға міндетті
Қатысушы мемлекеттер жыл сайынғы баяндамаларды жариялауға және таратуға міндетті. ҰАТ-қа берілетін мандат Ішкі комитетке берілетін мандатпен бірдей: қамауда ұстау орындарында тұрақты болып тұру және бас бостандығынан айырылған тұлғалармен қарым-қатынасты және оларды қамауда ұстау жағдайларын жақсарту үшін ұсыныстар беру. Алайда, оларға, сондай-ақ қолданыстағы заңнамаға немесе заң жобасына қатысты ұсыныстар мен ескертулер беруге қосымша мандат ұсынылады, бұл бас бостандығынан айырылған тұлғаларды қорғауды күшейтуге қатысты ұлттық заңнаманың ережелерін қалыптастыруда белсенділік береді. Бұл ретте осы ереже ұлттық алдын алу тетіктеріне қатысушы мемлекеттердің ресми баяндамасына байланыссыз өздерінің жыл сайынғы баяндамаларын жариялауға және таратуға тыйым салмайды. Бұл олардың баяндамаларының жарияланатынына қосымша кепілдік қызметін атқарады, сондай-ақ ұлттық алдын алу тетіктерінің ашықтығы туралы куәландыратын болады. Айталық, Швейцарияның Женева кантоны Парламенттік комиссиясы кантон заңнамаларына сәйкес жүзеге асырылған қызметтің шолуын қамтитын жыл сайынғы баяндама, сондай-ақ тиісті ұсыныстар мен байқағандарын береді. Осы баяндама талқылау үшін Мемлекеттер кеңесіне және Әділет министріне, сондай-ақ өздері болған мекемелерге және осы мекемелер оның қарауындағы пенитенциарлық жүйенің директорларына жіберіледі. Пленарлық талқылау шеңберінде Комиссия, сондай-ақ әкімшіліктің тиісті өкілдеріне қатысты ұсыныстар әзірлеуі мүмкін [3, 133].
Қазақстанда жоба ҰАТ-тың азаптаулардың және басқа да ұстаудың немесе жазалаудың қатыгез, адамгершілікке жат және ар-намысты қорлайтын түрлерінің алдын алу мақсатында тексеру нәтижелері бойынша ұсыныстарды қамтитын жыл сайынғы баяндамаларды даярлау бойынша шаралар қабылдайтыны көзделген және осы баяндамалар бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға жатады.
Хаттаманы ұлттық заңнамаға имплементациялаудың негізгі проблемаларының бірі ҰАТ нысанын немесе үлгісін айқындау болып табылады. Зерттеушілердің көпшілігі хаттаманың ұлттық алдын алу тетіктерінің нысанын айқындамайтындығын атап көрсетеді. Яғни, қатысушы мемлекеттер қазіргі саяси құрылымды және географиялық ерекшеліктерді назарға ала отырып осы елде жұмыс істеу үшін барынша қолайлы ұлттық тетіктердің түрін еркін таңдайды. Қазіргі уақытта бүкіл әлем бойынша бас бостандығынан айыру орындарында болуға уәкілетті әр түрлі ұлттық тетіктер бар. Оған жатқызылатындар:
адам құқықтары жөніндегі комиссиялар;
Омбудсман;
Парламент комиссиялары;
қоғам қайраткерлері және мемлекеттік емес ұйымдардың қатысуымен бағдарламалар;
жоғарыда аталған тетіктердің әр түрлі элементтерін қамтитын кешенді органдар [7].
Факультативтік Хаттаманың 17-бабына сәйкес, орталықсыздандырылған органдар құрған тетіктер, Хаттама мақсаты үшін егер олар оның ережелерінің талаптарына сәйкес келсе, ұлттық алдын алу тетігі ретінде тағайындалады.
Зерттеушілердің пікірі бойынша қатысушы мемлекеттер, бұл ретте, географиялық емес, тақырыптық өлшемдерді пайдалана отырып, бірнеше ұлттық алдын алу тетіктерін тағайындауы мүмкін. Егер мемлекетте жақсы жұмыс істейтін алдын алу тетігі, мысалы, психиатрия мекемелері үшін, қазірдің өзінде бар болса, бастаған жұмысты жүргізуді жалғастыра беруге мүмкіндік береді, бас бостандығынан айыру орындарының басқа үлгілері үшін басқа тетіктер құрылуы мүмкін [6, 67]. Айталық, Факультативтік хаттаманың әрекетіне енгізілетін Жаңа Зеландияның заңнамасы оларда болуды жүзеге асыратын (мүмкін оларды кейбір жаңа құрылымдармен толықтырып), орталық ұлттық алдын алу тетігін құру (тегінде бұл Адам құқықтары жөніндегі ұлттық комиссия болатын) тұжырымдамасын қамтитын жұмыс істейтін бірнеше жергілікті органдарды пайдалануды ұсынады. Орталық ҰАТ ұлттық алдын алу тетіктерінің жұмысын екі бағыт бойынша үйлестіретін болады - ҰАТ мемлекетке беретін ұсыныстарды келісу және ҰАТ-тардың өзіне ақыл-кеңес беру. Осылайша орталық ҰАТ Жаңа Зеландияда қамауға алу орындарының бәріне тән жалпы проблемаларға қатысты ұсыныстарды зерделеуге және әзірлеуге, жекелеген ұлттық алдын алу тетіктерінің баяндамаларын келісуге және ұлттық алдын алу тетіктерін олардың баяндамаларын талдау барысында айқындалған туындайтын кез келген жүйелі проблемалар бойынша ұлттық алдын алу тетіктеріне кеңес беруге жауапты болады [8,29].
ҰАТ ұйымдастыру және құру әр кезеңде өтуі мүмкін. Айталық Испания ҮЕҰ коалициясын тек қана ФПКПП іске асыру мақсаты үшін құрғанда бірегей мысал болды. ФПКПП қоғамдық талқылауға 37 ҮЕҰ Азаптаулардың алдын алуға арналған желілер қамқорлығының аясында бірге жиналып, тағы да басқалардың арасында құралды ратификациялауды ілгерілету үшін 2004 жылы бастамашылық жасалды. Содан бері Желі ҰАТ бойынша ұсыныстарды даярлау есебінен, Испания үкіметімен екі жақты кездесулерге, сондай-ақ испан ҰАТ-тарына арналған әр түрлі іс-шараларға қатысумен ҰАТ үдерісін белсенді қолдап келеді. Мысалы, 2007 жылдың қазанында Желі өкілдері сыртқы істер министрлігі және әділет және ішкі істер министрлігі ұйымдастырған елде ҰАТ тағайындауды талқылау жөніндегі бастапқы ресми ұлттық мәжілістерге белсенді қатысты.
1.2 Негізгі құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыру және қорғау кепілдіктері, адамның және азаматтың міндеттерін орындау
Кепілдіктер деп мемлекет құрған материалдық, әлеуметтік- адамгершілік, саяси, құқықтық және ұйымдастыру жағдайлары, ол пайдаланатын, жеке тұлғаға нақты құқықтар мен бостандықтарды пайдалану үшін және оған жүктелген міндеттерді мүлтіксіз орындауға арналған құралдар түсіндіріледі.
Жағдайлар - негізгі құқықтар, бостандықтар мен міндеттер жүзеге асырылатын саяси-құқықтық режим.
Құралдар - жеке тұлғаға негізгі құқықтармен және бостандықтарды пайдалану үшін және өз міндеттерін орындау үшін нақты мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін тетік және материалдық көздер.
Ең жоғары заңды күші бар жеке тұлғаның негізгі құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің жалпы кепілі 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясын мүлтіксіз сақтауға, ажыратылмайтын табиғи құқыққа және халықаралық құқықтың жалпыға бірдей қабылданған қағидаттары мен нормаларына негізделген мемлекеттік құрылыстың өзі болып табылатыны белгілі. Осы ең жоғары кепілдікті Конституция адам мен азаматтың белгілі бір құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне және оларды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің міндеттеріне айналдырады.
Материалдық кепілдіктер - тиісті экономикалық алғышарттар:
мемлекетте әрбір адам мен азамат үшін құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің экономикалық қамтамасыз етілуінің қажетті стандартының болуы;
әлеуметтік-экономикалық кеңістіктің бірлігі, тауарлардың, қызметтердің, ақша қаражатының еркін қозғалысы, сондай-ақ экономикалық қызмет еркіндігі;
меншіктің барлық түрлерін тану және тең қорғау және әркімнің ақылға сыйымды материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған олардың базасына негізделген шаруашылық жүргізу жүйесі;
жеке тұлға мен мемлекет арасындағы әлеуметтік ынтымақтастық, кәсіпкерлік қызметте бәсекелестікті қорғау және т.б.
Әлеуметтік-адамгершілік кепілдіктер - идеологияны монополияландыруға, діни және нәсілдік дүрдараздыққа тыйым салу; демократиялық қоғамдық пікір; қажетті білім деңгейі (білімнің жалпыға бірдей қолжетімділігі және ақысыз болуы); ақпаратқа қолжетімділік және т.б. Мемлекет әр қайсысына лайықты тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету үшін өзіне міндеттер алады.
Саяси кепілдіктер - әрбір адамның және азаматтың мемлекет пен қоғамның істерін басқаруға мүмкіндігі болатындай етіп іс-қимыл жасайтын мемлекеттік органдар мен қоғамдық-саяси ұйымдар.
Құқықтық кепілдіктер - жеке тұлғаның құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерін құқық нормаларымен бекіту және оларды мемлекеттің барлық құқық қорғау қызметімен және барлық әлемдік қоғамдастықпен қамтамасыз етілуі, сақталуы және қорғалуы.
Сонымен, жеке тұлғаның мемлекет ресми таныған құқықтары мен бостандықтарын сақтау - мемлекеттің міндеті. Бұл үшін мемлекет тиісті кепілдіктерді дамытады және жасайды және оларды жүзеге асыру (іске асыру) тетіктерін бекітеді. Біріншіден, бұл оның негізгі ережелерін дамытуға бағытталған Конституцияға сәйкес қабылданатын нормативтік құқықтық актілер. Екіншіден, бұл сот және құқық қорғау органдары жүйесін құру. Үшіншіден, бұл олардың қызметінің мақсаты жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және сақтау болып табылатын арнайы органдар мен мекемелер құру.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабында оған сәйкес емес деп танылған заңдар және халықаралық шарттарға қол қойылуы, не тиісінше ратификациялануы және қолданысқа енгізілуі мүмкін емес. Конституциялық емес деп танылған оның ішінде адам мен азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қысым көрсететін заңдар және өзге де нормативтік құқықтық актілердің күші жойылады және қолдануға жатпайды. Осылайша, осы норма жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының бұлжымайтындығына кепілдік береді. Ол заң билігі органдарына ана не мына құқықтар мен бостандықтардың күшін жою, қайта қарау немесе кепілдік деңгейін кез келген төмендету Конституциялық Кеңеске жүгінуді қажет ететінін әрдайым еске салып отырады.
Конституцияда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге тек қана заңдармен және конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандығын, халықтың денсаулығы мен адамгершілігін сақтау үшін қажетті мөлшерде ғана мүмкіндік беріледі (39-б.). Бұл ретте, мынаны есте ұстау керек, шектеу құқықтар мен бостандықтарды жою немесе төмендетумен бірдей емес және ол Конституцияда қатаң бекітілген қажетті мөлшерде ғана жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаның негізгі құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің заңмен кепілдендіруінің нақтылығы олардың мазмұнын, сондай-ақ олардың жолдары мен қамтамасыз ету құралдарын айқындап беруге арналған ағымдағы заңнама құралдарымен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, осы құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің заңмен бекітілуі ғана емес жеке тұлғаның өзінің тікелей құқықты іске асыру қызметі де және мемлекеттің құқық қолдану қызметі де маңызды. Соңғысы барлық тұлғалардың оларды мәжбүрлеп орындату және оларды іске асыру жолындағы кедергілерді жою мүмкіндігін қамтиды.
Адам мен азаматтың негізгі құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне кепілдік берудің көмегімен оларды қамтамасыз ету жүзеге асырылады, яғни, оларды жүзеге асыру үшін жағдайлар жасау. Жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мемлекеттік қызметтің үш элементін (бағытын) қамтиды:
құқықтар мен бостандықтарды іске асыру үшін жағдайлар жасау - олардың жалпыға бірдей кепілдіктерінің қалыптасуына оң ықпалын тигізу жолымен;
құқықтар мен бостандықтарды қорғау - олардың бұзылуының алдын алу жолымен (яғни құқыққа қарсы іс-қимылдарға жол бермеу);
құқықтар мен бостандықтарды қорғау - бұзылған құқықтық мәртебені қалпына келтіру, құқық бұзушыларды заңды жауапқа тарту арқылы.
Әрине, Республикада адамның құқық қорғау мүмкіндіктерін кеңейту және оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктерін жетілдіру жолында Азаптауларға қарсы Конвенциясының 21- және 22- баптарына сәйкес шағымдарын қарау туралы БҰҰ Комитетінің құзыреттілігін қарауды тану маңызды қадам болды. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президенті БҰҰ Бас Ассамблеясының 62-сессиясының барысында қол қойған құжаттар - Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактіге факультативтік хаттаманы және Азаптауларға қарсы Конвенцияға факультативтік хаттаманы ратификациялау бойынша ішкі мемлекеттік рәсімдерді Қазақстан аяқтап келеді. Адам құқықтары саласындағы халықаралық құралдарды ратификациялаудың маңызды екендігіне қарамастан негізгі қиындық оларды тиісінше қолдануда жатыр. Ана не мына халықаралық институттарды құра отырып және ана не мына проблемаларды шешу бойынша келісімдерге қол қоя отырып мемлекет әлемдік қоғамдастықтың алдында өзіне белгілі бір міндеттер алады. Ендеше, келісімге қатысушылардың осы міндеттемелерді орындауы көпдеңгейлі бақылау объектісіне айналады.
Конституцияның Адам және азамат ІІ бөлімінде (10-39-баптар) жеке адамның негізгі құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты ережелер қамтылған.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары танылады және кепілдік беріледі (12-б. 1-т.).
Конституцияның 12-бабы 2-тармағына сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан тиесілі, абсолютті және ажырамас болып танылады, заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайды. Бұл ретте әркімнің оны құқық субъектісі екендігін тану құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық жолдармен қорғауға құқылы (13-б. 1-т.). Қазақстанда сот билігі азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауға, Конституцияның, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттарын орындауды қамтамасыз етуге арналған (Конституцияның 76-б. 1-т.). Осылайша, Конституцияға сәйкес сот әділдігі органдарына жүгіну негізді түрде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың басты құралы ретінде қарастырылады, ал Конституцияда осындай қорғау мақсатында жеке тұлғалар және заңды тұлғалар жүгінуі мүмкін соттан тыс құралдарды және үдерістерді қолданудың қандай да бір айқын ескертуі қамтылмаған.
Адам құқықтарын сотпен қорғаудың маңызды кепілі ешкім де ол заң бойынша соттылыққа жатқызылған сол сотта және сол судьямен оның ісін қарау құқығынан айырылуы мүмкін емес деген конституциялық қағидат болып табылады (Конституцияның 77-б.).
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы сот органдарының құзіреттілігі, олардың аумақтық және жеке соттылығы туралы мәселені барынша егжей-тегжейлі реттейді. Соттың істі өндірістік қарауға алудан негізсіз бас тартуына және соған теңдес оны қарауды кідіртуге жоғары тұрған сотқа шағымдануы мүмкін.
Бұзылған құқықтарын сотта қорғау құқығын иелене отырып адам құқықтарын қашан және кім бұзғанын түсінбеуі, басқаша айтқанда өзге де тұлғалардың әрекетіне әрдайым дұрыс заңды баға бере алмауы мүмкін. Осыған байланысты Конституция әркімге білікті заң көмегін алу құқығына кепілдік береді (13-б. 3-т.). Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі.
Мемлекет заң әділдігіне қолжетімділікті, сондай-ақ келтірілген зиянның өтелуін қамтамасыз етеді. Айталық, қылмыстан материалдық немесе дене жарақатын алған жәбірленуші тұлғаның айыпталушыға талап арыз жасап, келтірілген зиянды толық өтеуді талап ету құқығы бар. Бұдан басқа мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттерінен (заңсыз соттау, заңсыз қылмыстық жауапқа тарту, заңсыз қамауға алу) зардап шеккен тұлғаның мемлекеттен келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқығы бар. Осындай жағдайларда конституциялық кепілдіктің мәні бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның іске асырылуын қамтамасыз ету ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаға келтірілген материалдық және моральдік зиянды өтеу болып табылады. Келтірілген зиянның өтелу мөлшерін жәбірленуші тұлғаға келтірілген моральдік зиянды өтеуді (ақшалай өтемақыны) айқындау құқығы бар сот белгілейді.
Мемлекеттің құқықтар мен бостандықтардың қорғалуын қамтамасыз ету міндетімен қатар адамның өзінің де заңда тыйым салынбаған барлық жолдармен өз құқықтары мен бостандықтарын өзі қорғау құқығы бар. Өзін өзі қорғау жолдары сан алуан: лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне шағымдану, бұқаралық ақпарат құралдарына өтініш жасау, құқық қорғау ұйымдарын және қоғамдық бірлестіктерді (кәсіподақтар және т.б.) пайдалану.
Ұйымдастыру кепілдіктері қызметінің мақсаты жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау болып табылатын органдар мен лауазымды тұлғалар жүйесінің болуынан көрінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті құқықтар мен бостандықтардың кепілі болып табылады. Құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету бойынша шараларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасы Үкіметі өкілдіктерінің бірінің қатарына кіреді. Бұл жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге мемлекеттің барлық тетігі, мемлекеттік биліктің барлық органдары қатысатынын білдіреді. Дәстүрлі құқық қорғау, заңды мекемелермен (институттармен) қатар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметінде құқықтар мен бостандықтардың сақталуына бақылауды жүзеге асыруға арналған жаңа институттар құрылуда. Омбудсман институты немесе Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты солардың қатарына жатады.
Адвокаттардың Халықаралық Палатасының (1974 ж.) анықтамасына сүйенетін болсақ: Омбудсман - бұл конституцияда көзделген және заңнамалармен немесе парламент құрған, парламентке есепті (немесе бақылауындағы) тәуелсіз лауазымды тұлға басқаратын қызмет. Омбудсман зардап шеккен тұлғалардың мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік қызметшілердің шешіміне немесе әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағымдарын қарайды. Ол тергеу жүргізуге, түзету іс-қимылын ұсынуға және баяндамалар ұсынуға уәкілетті.
Омбудсман қызметі алғаш рет 1809 жылғы Конституцияны қабылдауға байланысты Швецияда құрылды. Алайда оmbudsman терминінің өзі бұдан бұрынғы жылдары пайда болды және басқа адамдардың өкілі немесе уәкіл дегенді білдірді.
Швецияның 1809 жылғы Конституциясына сәйкес әділет Омбудсманын Парламент тағайындады және соттарды және әкімшілік органдарды қадағалауға; қызметтік міндеттерін атқару кезінде заңсыз актілер жасаған немесе өз міндеттерін тиісінше жолдармен атқармаған адамдарға қарсы іс қозғауға уәкілетті болды. Осы Конститу - цияда әубаста Омбудсманның Парламентке есептілігі және Парламентке жыл сайын баяндама ұсынуы туралы ереже бекітілді. 1941 жылға дейін Омбудсманды Парламент жыл сайын сайлап отырды. 1941 жылдан бастап ол төрт жылға сайланатын болды. Омбудсман мемлекеттік билік органдарының заңдары мен өкімдерінің, іргелі құқықтар мен жеке қауіпсіздікті қамтамасыз етудің сақталуын бақылауға тиісті азаматтық құқықтардың кепілі болды. Омбудсманның зардап шеккен адамдардан шағым түскеннен кейін мемлекеттік органдарға инспекция жүргізе алатын, заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар туралы ұсыныстар әзірлеу, мемлекеттік қызметшілерге қатысты қылмыстық қудалауды қозғау мүмкіндігі болды. Омбудсманның әлеуметтік және саяси жағдайы Швецияда жоғары болды, оның жалақысы Жоғары сот судьясының лауазымдық еңбекақысына теңестірілді. Жеке және заңды тұлғалар Омбудсманға жазбаша шағымданды. Бұдан басқа мемлекеттік және муниципалды органдарды, соттарды, түрмелерді, полиция органдарын, ақыл-есі кемдерге арналған клиникаларды инспекциялау кезінде Омбудсманға ауызша шағымдануға болатын.
Әділет Омбудсманымен қатар әскери Омбудсман, монополияға қарсы Омбудсман, жыныстардың теңдігін қамтамасыз ету жөніндегі Омбудсман құрылды. Олардың міндеті - қақтығысушы екі жақты татуластыру (медиация), әр түрлі ұстанымдардың келісіміне қол жеткізуге көмектесу. 1986 жылы этникалық кемсітушілікпен күрес мәселелері жөніндегі Омбудсман құрылды.
Швецияның 1974 жылғы Конституциясына сәйкес мемлекеттік биліктің ең жоғарғы органы ретінде Риксдаг азаматтық және әскери әкімшіліктің, жергілікті басқару органдары мен соттардың қызметінің заңдылығын тексеру міндеті қойылатын Омбудсмандарды сайлайды.
Риксдаг туралы Актінің § 10 Омбудсман төрт жылға, тек қана оның жұмысын тексеретін комиссияның ұсынысы бойынша, сайланатынын, Риксдагтың Омбудсманды мерзімінен бұрын ауыстыра алатынын бекітті. Сайлау жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі, сайлану үшін айқын басым дауысқа ие болу қажет, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz