ТҰТЫҚПАСЫ БАР МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ
Ө. Сұлтанғазин атындағы
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психология және педагогика факультеті
Психология мен дефектология кафедрасы
Курстық жұмыс
Орындаған: Алғалиева А.Ж.
Мамандығы: 5B011700-дефектология, 2-курс
Тексерген: Алипбаева Г.А.
Биология магистрі
Қостанай, 2020 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Әдеби білімнің негізі - көркем шығарманы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...6
1.1. Әдеби талдау туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Әдебиетті оқытудаға талдаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ. Проза жанры туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1.Прозалық шығармалар, оның тарихы мен даму сатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
2.2.Проза - тұтас бітім. Шығарманың композициялық құрылымы ... ... ... ... ...14
2.3.Прозалық шығармаларды сатылай кешенді талдау үлгісі ... ... ... ... ... ... ... 1 6
ІІІ. Прозалық шығармаларды талдау және оның жолдары ... ... ... ... ... ... 23
3.1.Образ жүйесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2.Проблемалық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.3.Шығарманы тұтас талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.4.Тақырыптық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
КІРІСПЕ
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың теоретикалық аспектілері
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың пайда
болу белгілері
1.3 Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың негізі
2 ТҰТЫҚПАСЫ БАР МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҚ СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТӘЖІРИБЕЛІ.ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЖҰМЫС
2.1 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік
қатынас дағдыларын зерттеу
2.2 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларда тілдік қатынасты қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмыстары
2.3 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік қатынасының қалыптасуы жөніндегі салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тұтықпа бұл сөйлеу аппаратының әр түрлі бөліктерінде болатын тырысулардан туындайтын сөйлеудің бірқалыптылығының, ырғағының, темпінің бұзылуы.
Тұтықпа бұл күрделі симптомды жүйелі болып келетін кей жағдайларда түзету нәтижесі көріне бермейтін сөйлеу бқзылысының көп тараған түрлерінің бірі. Тұтығу сөйлеудің белсенді қалыптасуының кезінде (2- 6 жас) пайда болады да баланың коммуникативті мүмкіндіктерін шектейді, оның психологиялық дамуын тежейді сонымен қатар, баланың жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына кедергі келтіріп, оның әлеуметтік бейімделуін қиындатады (И.Ю. Абелева, Л.З. Арутюнян-Андронова, К. П. Беккер, Л.И. Белякова,, Н.И. Жинкин, С.С. Ляпидевский, Б.П. Пузанов, В.И. Селиверстов, И.А. Сикорский, Н.П. Тяпугин, В.М. Шкловский және т.б.). Барлық тұтығатын балаларда өз ойларын ашық жеткізу барысында қиындықтар кездеседі, мәтіннің байланысының бұзылуы, синтаксистік және логикалық тұрғыда аяқталмаған тіркестер, қажетті сөз іздеп тұрған сияқты сөздік кідірістер байқалады (И.К. Абелева, Г.И. Ангушева, Л.И. Белякова, Э.Р. Саитбаева, В. Матанова және т.б.).
Р.Е. Левинаның пікірі бойынша сөйлеу тілінің бүзылуы әр қашан түлғаның дамуына және психикасының дамуына әсер етеді, оның әсері ақаулықтың табиғатына, деңгейіне сонымен қатар баланың өзінің ақаулығына көңіл аударуына байланысты болады. Көптеген авторлар тұтықпа балаларда әр түрлі деңгейде психикалық ерекшеліктері байқалатынын атайды (X. Лагузен, И.А. Сикорский, Г.Д. Неткачев, Э. Фрешельс, Ю.А. Флоренская, М.Е.Хватцев т.б). Кейінгі жылдардағы ғылыми жүмыстарда психологиялық ерекшеліктерін тереңірек зерттеумен қатар (С.С. Ляпидевский, В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский, Ю.П. Некрасова, Г.И. Ангушев, Л.З. Андронова, Э.М. Кулиев). Оларды психологиялық ерекшеліктері бойынша ажыратуға (дифференциялауға) көңіл бөледі. Оның негізіне логофобияның болуы (С.С. Ляпидевский, С.И. Павлова) әр түрлі деңгейде өз ақаулығына көңіл аударуы (В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский) алынады.
Тұтығу симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындауы мүшкін.
Тұтығу - балалар мен ересектер арасында кең таралған сөйлеу бұзылысы және пайда болу себептерінің әртүрлілігімен күрделі симптомды жүйелілігімен, сонымен қатар көп болуымен ерекшеленеді.
Медицина мен педагогика саласындағы тұтығуға деген қазіргі заманғы көзқарас оны сөйлеу бұзылысының тежелген түрі ретінде қарастырумен шектелмейді. Тұтығудың жан-жақты болатындығын барлық авторлар мойындайды және тұтығу тұтығатын адамның кез келген тұлғалық қасиеттерімен байқалып тұратындығын дәлелденді деуге болады.
Тұтығатын балаға жүйелі түрде әсер етудің қажеттілігін ескере отырып,баланың жеке тұлғасымен сөйле тілінің қайта тәрбиелеудің , оның дамуына жеке деференциалды түрде, жақындаудың маңыздылығын атап айтқан жөн. Мұндай жағдайларды мектепке дейінгі жастағы балалардың әрекеттерінің жетекші түрі болып , келетін ойын әрекетін қолданған дұрыс. Осы ойын барысында баланың белсенді дамы яғни оның сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы, өз беттілігі, моторикасы, өзін-өзі ұстай алуы қалыптасады. Ойын барысында балалар адамдық қатынастардың әлеуметтік тәжіриббесін меңгеріп, үйренеді, ол - өз кезегінде өзара әрекеттесуші ұжым қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Тұтығу теоретикалық және тәжірибелік жағынан да жан-жақты зерттелген бұзылыс болғанымен түзету педагогикасы , клиникалық психология, психиатрия салаларындағы өзекті мәселе болып саналады. Қазіргі уақытта психомоторлы және ойлау әрекеттері және тілдік қатынастың басқа да компоненттерін ескере отырып тұтығу мәселесін жүйелі түрде шешуге арналған жұмыстар бар. Осы зерттеу жұмыстарының авторларының кемістіктің құрылысымен , диагностикан, критерилері мен түзету жолдарын нақты анықтап көрсеткен. Басқа зерттеулер тұтығатындардың жеке жас ерекшеліктеріне қарай жүргізген.
Тұтығуды түзету бойынша жүргізілетін түзеу жұмысының мазмұнын зерттеу қарастырылып түзету жұмысының мазмұнын зерттеу, қарастырылып жаьқан мәселенің жүйелі шешуі сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің дизонтогенезінің механизмдерін ұзақ уақыт салыстырмалы түрде жас ерекшелігін ескере зерттеусіз мүмкін емес екендігін көрсетеді. Атап айтқанда тұтығудың патогенезінде болатын тілдік қатынастардың механизміне қатысты (В.В. Ковалев, Г.Е.Сухарева , К.Х. Ушаков , О.Н. Усанова, Ю.С, Шевченко). Сонымен қатар, Л.С. Выготскиидің айтуынша алғашқы сигналдық моторлы актілерге де қатысты.
Кез-келген ойын нақты әрекет болып саналады. Оны солай қабылдау ойын әрекетін түзету мақсатында қолдануға мүмкіндік береді. Ойын әрекет ретінде көптеген ойындарды , оқиғаларды қарастырады,ол өз кезегінде ойын барысында қойылған, мақсатқа жетуге алып келеді. Ойынды осылай қолдануда ойын әрекетінің әдістемесі құралады және тұтығатын балалардың жеке тұлғалық сауықтырулары мен сөйлеу тілі , бұзылыстарын түзету жұмыстары жүргізіледі.
Тұтығуды түзетуде баланың психикалық дамуы мен сөйлеу тілінің жетілуіне үлкен әсер ететін ойын әрекетін оптималды түрде қолдану амалдары әлі де зерттелмеген. Жоғарыда айтылған жайттар қарым-қатынастық сөйлеу әрекеті туралы жинақталған мәліметтер мен олардың психикалық проесс кезіндегі маңыздылығы және тұтығатын балалардың онтогенезінде олардың өзара байланысы диагностиканың жетелуіне жол ашады, сонымен бірге тілдік кемістіктерді түзету жүйесінің ерекшелігі туралы көріністерді анықтауға көмектеседі деп қорытындылаға мүмкіндік береді. Бұл осы топтағы балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың сапасын жақсартатын сөйлеу тілін түзету мен дамыту бойынша қолданылатын бағдарламалық материалды өзекті мазмұнымен толықтырады.
Тұтықпасы бар бала өз ақауын тәрбиелеуіне жол ашады. Бұл оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында маңызды рөл атқарады. Осыған орай, аталған мәселелердің өзектілігі мен маңыздылығы,теориялық және тәрбиелік пайдалануының жетіспеушілігі зерттеу тақырыбын атауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты:
1.Тұтықпасы бар мектепке дейінгі балалар мәселесіне байланысты ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау;
2.Тұтықпасы бар мектепке дейінгі балалардың дамуы үшін логопедиялықритмиканы пайдалану;
3.Тұтықпасы бар мектепке дейінгі балалардың ерекшелігін ескере отырып,педагогикалық-психологиялық тұрғыдан ықпал ету.
Зерттеу нысаны - тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалар
Зертеу пәні -тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларға логопедтік ритмика арқылы ықпал ету.
Зерттеу болжамы - егер тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық-педагогикалық жұмыс неғұрлым ерте жүргізілсе, онда педагогикалық ықпал ету бала дамуын болжауға және нақты қажеттіліктерінанықтауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда:
- ерте балалық шақта сөйлеу тілінің жетілуі;
- баланың жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып, тұлға дамуының жағыиды жақтарын қарастыру;
-тұтықпасы бар баланың психикалық және тұлғалық дамуын ескере отырып, сөйлеу тілін жетілдіру;
Зерттеу міндеттері:
-қалыпты дамыған және тұтықпасы бар балаларда даму ерекшеліктері бойынша педагогикалық-психологиялық және әдістемелік зерттеу;
-тұтықпасы бар балалардың отбасылық жағдайын тексеру;
-тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларды логопедиялық ритмика арқылы түзете-тәрбиелеу әдістемелерін өндеу және тәрбиелік материал даярлау.
Зерттеу әдісі- ғылыми және арнайы әдебиетті - педагогикалық-психологиялық, әдістемелік, дидактикалық - зерттеу мәселесі бойынша талдау және жинақтау; салыстыру, жалпылау, жобалау , болжау.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
0.1. Мектепке дейінгі балалардың тұтығудың теоретикалық аспектілері
Тұтығу - сөйлеу аппаратының дірілдік жағдайымен шартталған сөйлеудің темптік-ырғақтық бұзылуы.
Тұтығу мәселесін сөйлеу бұзылыстары туралы ғылымның даму тарихындағы ең ертедегісі деп санауға болады.
Орта ғасырларда тұтығуды бас миында судың көп болымен (Гиппокрит) немесе артикуляиялық аппараттың бөліктерінің дұрыс емес болуымен (Аристотель) байланысты ауру ретінде қарастырған. Сөйлеу аппаратының орталық немесе перифериялық аймақтарындағы бұзылыстан болуы мүмкін екендігін Гален, Цельс мойындаған.
Шет елдерде ХVІІ - XVІІІ ғғ. Тұтығуды сөйлеу аппаратының перифериялық аймағының жетілмеуінің салдары қарастырылған. Мысалы, Санторини тұтығу қаты таңдайдың майысып, сілекей дұрыс өтпеуінен сөйлеу қиындайды да тұтығу пайда болады деп есептеген. Басқа зерттеушілер тұтығуды сөйлеу мүшелері қызметінің бұзылуымен байланыстырған: дыбыс қуысының дірілдеп жабылып қалуы (Арнат, Шультесс); аса жылдам дем шығару (Беккерель); ойлау мен сөйлеудің сәйкессіздігі (Блюмс); және т.б.
Ресейде көптеген зерттеушілер тұтығуды сөйлеу аймағындағы функционалды бұзылыс дірілдік невроз ретінде (И.А. Сикорскийдің 1889; И.К.Хмелевский 1897 ж. Және т.б.) немесе сөйлеу аппаратында дірілдік әрекеттермен байқалатын таза психикалық ауытқу реінде (Хр. Лагузен 1838 , Г.Д. Петкачев 1909 , 1913 ) қарастырған.
ХХ ғасыр басындағы тұтығу механизмдерінің түсіндірудің әр түрлілігін 3 үрлі теоретикалық бағыттарға бөлуге болады
1.Тұтығу сөйлеу орталықтарының қоздырғыштық әлсіздігінен болатын координацияның спастикалық неврозы ретінде. Бұл Г.Гутуманның , И.А Кссмаульдың, И.А. Сикорскийдің еңбектерінде нақты көрсетеді.
2.Тұтығу психологиялық сипаттағы зақымдар нәтижесінде, қоршаған ортадағы алуан түрлі жанжалдардан туындайтын саналы көрініс ретінде А.Адлер, Шнейдер теорияларын жақтаушылар.
3.Тұтығу психикалық сипаттағы ассоциативті бұзылыс ретінде А.Либманн, Г.Д. Неткачев , Ю.А. Флоринскаяның жақтастары.
Осылайша ХІХ ғ. Аяғы мен ХХ ғ.басында тұтығ-күрделі психофизикалық бұзылыс деген пікір қалыптаса бастады. ХХ ғ. 50-60 жж. Қарай тұтығу механизмін И.П. Павловтың адамның жоғарғы жүйке жүйесі қызметі туралы,атап айтқанда невроз механизмі туралы зерттеулеріне сүйене оырып қарастыра бастайды.
Тұтығу басқа невроздар сияқты көзу мен тежеу процестерінің күшеюін туғызатын әр үрлі себептерінің нәтижесінде пайда болады. Тұтығу - симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болымен шартталған болуы мүмкін. Екінші жағынан күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындауы мүмкін. Бас миы қабағы қызметінің бұзылуы бірінші аытқу болады да, қатынастық тежелуіне әкеледі және қабықасты бөлшектерінің қызметтерін реттейтін шартты-рефлекторлы механизмдерінің бұзылына әкеп соғады. Осындай жағдайда, яғни қабықтың қалыпты реттелуі бұрмаланған кезде стриопаллидарлы жүйе қызметінде жағымсыз , кері қозғалыстар орын алады. Тұтығу механизмінде оның алатын рөлі өте маңызды, өйткені қалыпты жағдайда бұл жүйе дем алудың темпі мен ритміне және артикуляторлы бұлшықеттердің тонусына жауапты. Тұтығу стриопаллидумның органикалық өзгерістері кезінде емес, оның қызметінің динамикалық тұрғыда ауытқуынан туындайды.
Қазіргі уақытта пайда болу себептерден 2 топқа бөліп қарастыруға болады. Сонымен бірге, кейбір этилогиялық факторлар тұтығудың пайда болуына жол беріп , оны тікелей туындатуы мүмкін. Ата-аналардың невротикалық орталық жүйке жүйесінің қызметін әлсірететін жүйкелік, жұқпалы және соматикалық аурулар.
Тұтығудың баланың өзінің невротикалық ерекшеліктері: түңгі қорқыныш, энурез, аса қатты қозғыштық, эмоционалды жағынан сезімталдық.
Тұқым қуалайтын тұтықпа рецессивті белгі белгі ретінде тұқым қуалау арқылы беріліп, сөйлеу аппаратының туылғаннан әлсіз болуының әсерінен дамиды. Сонымен қатар, қоршаған ортаның жағымсыз әсерінен тұтығуда туындайтын экзогенді факторлардың рөлін де ескеру қажет.
Бас миының көптеген жағымсыз факторлардың ісерінен даму кезеңінің әр түрлі уақытында заымдалуы: құрсақ ішіндегі және туу кезіндегі зақымданулар , асфиксия, әр алуан балалар ауруы кезінде туындаған постнатальды жұқпалы зақымдалған немесе жарақаттанған ауыспалы - трофикалық бұзылыстар.
Жағымсыз , кері жағдайдар: балалардың физикалық әлсіздігі. Басмиы қызметінің жатық ерекшеліктері, бас миының үлкен жарты шарлары 5 жас шамасына қарай қалыптасады, осы жақта бас миы қызметіндефункционалды ассиметрия пайда бола бастайды. Сөйлеу қызметі онтогенетикалық жағынан дифференцияланған және кеш дамиды.
Моториканың, ритмнің , мимика-артикуляторлы қимылдардың дамуының азаюы.
Жағымсыз,кері жағдайлар тобынан бөліп қарастырамыз.
Ағзалық- физиологиялық себептер : энцеалопатиялық салдары бар физикалық аурулар.
a) Жарақаттар, зақымданулар (құрсақ ішілік, туу кезіндегі асфиксия, бас миының шайқалуы;
b) Қимыл-қозғалысты реттейтін қабақасты механизмдерінің зақымдалуы болатын бас миының органикалық бұзылуы;
c) Сөйлеудің орталық аппаратын әлсіздендіретін интоксикация және т.б. аурулар нәтижесінде туындайтын жүйке жүйесінің қажуы немесе шаршауы.
Психикалық және әлеуметтік себептер:
a) Қысқа мерзімді - бір сәттік психикалық зақым (қорқыныш,үреу)
b) Ұзақ уақыт әсер ететін психикалық зақым,яғни отбасындағы дұрыс емес тәрбие: тым еркелету, дұрыс емес тәрбие, үнемі жанжалдық жағдайда болатын психикалық қоздырғыш түрінде болатын жағымсыз эмоция.
c) Балалық шақтағы сөйлеудің дұрыс болмауы, дем алғанда сөйлеу жылдам, тез сөйлеу, дыбыс айтудың бұзылуы, ата-аналардың жылдам ашуланып сөйлеуі.
d) Кіші жастағы балалардың сөйлеу материалын шамадан тыс қолдануы, сөйлеу материалдары мен ойлауға байланысты тапсырмалардың өз жасына сәйкес болмауы (абстрактылы ұғымдар, тіркестердің күрделі құрылымды болуы);
e) Тұтығатын адамға еліктеу (мұндай адамның сөйлеу индукиясының 2 түрін бөліп қарастырады, енжар бала тұтығатын адамның сөйлеуін естіп , еріксіз тұтыға бастайды; белсеңді - ол тұтығатын адамның сөйлеуін айна қатесіз қайталайды);
f) Солақайлықты жоюға тырысу;
Физиологиялық (биологиялық) симптомдар: сөздік дірілдер. Баланың физикалық денсаулығының және орталық жүйке жүйесінің бұзылуы.
Тұтығудың негізгі сыртқы белгісі сөйлеу кезіндегі дірілдеу. Оның ұзақтығы әр түрлі: 0,2 секундтан 90 секундқа дейін (күрделі жағдайларда)
Дірілдер түрі бойынша ( тоникалық, клоникалық және аралас), локализациясы бойынша (демдік, дауыстық, артикуляционды және аралас) және жиілігі бойынша бөлінеді.
Тоникалық діріл кезінде қысқа немесе бұлшықеттерінің спазматикалық қысқаруы байқалады: т-ақта (әріптен кейіңгі сызық сәйкес дыбысты дірілдеп ұзақ айтуды білдіреді).
Клоникалық діріл кезінде бір дірілдік қимылды бірнеше рет бірден қайталау байқалады: та-та-тақта
Осылайша барлық демдік - дауыстық - артикуляционды аппарат зақымдалады.
Сөйлеу мүшелерінің бір немесе бірнеше жерінде дірілдің болуына байланысты діріл демдік , дыбыстық, артикуляционды деп бөлінеді.
Түрі
бойынша
Жиілігі бойынша
Сөйлеудің ұстамалары
Орнында
Клоникалық
Қиын
дыбыстарда
Артикуляциялық
Та-та- тарақ
Жағдайға байланысты
Сөйлеу тілі түріне байланысты
Аралас
Тыныс алу
Дауыстық
Ть...та-тарррақ
Аралас
Т ... ..арақ
Тоникалық
сурет
Сурет 1. Тұтықпаның симптомдары .
Тұтығу кезіндегі демалу бұзылысының 3 түрін ажыратады:
Эксперименталды (дірілдік дем шығару) , икспираторлы (дірілдік дем алу) респираторлы (дірілдік дем шығару, дем алу , кейде сөз үзіліп қалады).
Артикуляциялық аппаратта болатын дірілдер- еріндік, тілдік және жұмсақ таңдайлық. Олар көбінесе дауыссыз, қатаң дыбыстарды (к, г, п, б, т, д) айтқанда; сирек және аз күшпен-қуыстық дыбыстарды айту кезінде байқалады.
Экспрессивті сөйлеу кезінде тұтығатын балаларда фонетика-фонематикалық және лексико-грамматикалық бұзылыстар байқалады. Соңғы мәліметтер бойынша мектепке дейінгі жастағы балалар арасындағы фонетика-фонематикалық бұзылыстың таралуы 66,7 %, кіші мектеп жасындағылар арасында - 43,1%, орта жастағылар - 14,95% және үлкен мектеп жасында арасындағы - 13,1% құрады.
Тұтығудың байқалуына әр түрлі сөздік және жалпы моторикалық бұзылуы тән.
Амал - айлаға тұтығатын бала өзінің сөйлеуін жасыру үшін немесе жеңілдеті үшін қолданылатын қосымша қимылдар жатады.
Жалпы моторлы күйзеліс , қозғалыстың шектеулілігі, тежелгіштік, еріншектік немесе дискординация жиі кездеседі.
Әлеуметтік симптомдар- жүйке бұзылысының туындауының негізгі себептерінің бірі өз кемістігінен қысылу, өзін толық жетілмеген болып сезінуі. Кемістігінен неғұрлым көп көңіл бөлсе, соғұрлым ол тұрақты бола береді.
1.Фиксацияның нөлдік деңгейі.
Балалар кемістігін мойындамаудан еш қысылмайды немесе оны мүлде байқамайды. Ұялу, қысылу элементтері, өзінің дұрыс емес сөйлегенін айтқан адамға өкпелемейді, өз кемістігін жоюға ешқандай талпынбайды.
2.Ауру фиксациясының орташа деңгейі.
Үлкен жастағы жоғары сыныптағы жасөспірімдер мен оқушылар өз кемістігінен ұялады , жасырады әр түрлі амалдарды қолданады, қарым-қатынасқа өзі түседі. Олар өздерінің тұтығатындығын біледі, адам ыңғайсызданады, өз кемістігін жасырып қалуға тырысады.
3.Фиксацияның анық,байқалатын деңгейі.
Өз кемістігіне байланысты уайымдары өзін үнемі кеміс сезіну жағдайымен бірігеді. Бұл көбінесе жасөспірімдерде болады, олар сөйлеу сәйкестіктеріне көп көңіл бөледі, оны қатты уайымдайды, сөйлер алдында, адамдар қасында, кездескен жағдайлардан қорқады.
Тұтығудың 3 деңгейін ажыратады:
1.Жеңіл түрі - тек ашуланған жағдайда және тез сөйлеуге тырысу кезінде ғана тұтығады. мұндай жағдайда оны оңай жеңеді, тұтығатын бала сөйлей береді,олар өз кемістігінен ұялмайды;
2.Орташа түрі - қалыпты жағдайда және өзі үйренген орташа оңай сөйлейді және аз тұтығады. Эмоционалды жағдайда қатты тұтығады.
3.Ауыр түру - үнемі, сөйлеген сайын тұтығады, қосымша қимылдар байқалады.
Тұтықпаның болуының мынадай типтері бар:
-үнемі болатын (тұтықпа пайда болғаннан бастап сөйлеудің кез-келген түріне, әр түрлі жағдайда бола береді);
-толқын тәріздес (тұтығу біресе күшейеді, бірес басылады, бірақ аяғына дейін жоқ болып кетпейді);
-рецидивті (тұтығу жоғалып кетеді де қайта пайда болады, яғни рецидив пайда болады);
Авторлардың көбісі тұтығудың патогенезін зерттегендер тұтығатын адамдарда әр түрлі вегетативті бұзылыстардың болатынын айтады. М. Зесманның ойынша тұтығатындардың 87% вегетативті дисфония болады. Тұтығатындардың 100% - ының 20%-ында қан қысымы жоғары болады және экстрапирамидальды бұзылыстар кездеседі. 100% жағдайда оларда мидроз (көз қарашығының үлкеюі) байқалады, қалыпты сөйлейтін адамдардың көз қарашықтары сөйлеу кезінде өзгермейді немесе керісінше кішірейеді.
Тұтығудың таралуы
Тұтығудың таралуы жас ерекшелікке, жынысқа , қызмет түріне, мекен ететін жеріне байланысты және басқа да факторлар мен шартталған. Тұтығу көбінесе 2 жастан 4 жасқа дейінгі аралықта пайда болады, бұл кезде баланың сөйлеу қызметі жүйесі қарқынды дамиды және жеке тұлғалық қасиеттері қалыптаса бастайды. Сосын тұтығуға деген бейімдік төмендейді, кейінгі 10 жылда (4-14) тұтығудың болуы 1 жастан 3 жасқа дейінгі аралықтағыдай. Сосын мектепке баратын кезде тұтығатындар саны көбейеді. Тұтығудың көбейіп, күшеюінің себебі жетекші әрекетін өзгертуі (ойынның орнына оқу),балаға деген талаптың күшеюі. Тұтығу жыныстық жетілу кезінде асқынуы мүмкін.
Ауылды жерлерде тұратын балаларда қалалық балаларға қарағанда тұтығу сирек кездеседі.
Кейбір ғалымдар климаттық жағдайдың тұтығудың күшеюіне әкелетінін айтады. Мысалы; күз, көктем мезгілдері. (М. Зееман).
Тұтығу дамыған елдерде көп кездеседі. Англияда , АҚШ-та және Ресейде тұтығатын адамдар саны бірдей деуге болады. Статистика бойынша СССР-да 250 млн. Адам тұрса , соның 6 млн тұтығатындар. Африка елдерінде мұндай аурумен ауыратында саны өте аз. Қытайдаоданда басқа сирек (бірақ бұл жерде дамуға емес, тілдің басқа жүйесіне байланысты).
Тұтығу интеллектісі жоғары адамдарда кездеседі. Тұтығуды жеңу көп жағдайларда тәуелді ол ең алдымен тұтығу механизміне, кешенді түрде емдеп оны қолдануды астау кезеңіне, жасына байланысты.
Тәжірибе көрсеткендей жасы аз болған сайын, жалпы жағдайы, көңіл - күйің белсенді болған сайын, діріл әлсіз болған сайын, психикалық қозу сирек болған сайын, емдеу жағымды жағдайда болады.
Демдік діріл дыбыстық дірілге қарағанда жеңіл жойылады. Клоникалық тұтығу, тоникалыққа қарағанда оңай кетеді, өйткені клоникалық дірілдер бас миы қабығын қоздырады. Сондықтан оларға 2 сигналды жүйе арқылы әсер ету оңай,өйткені оған қабақасты қлздырғыштары тән.
2-4 жас аралықтары сәтті кезең болып табылады (жағымды жағдай жасау оңай және тұтығу уақыты аз). Сәтсіз кезең 10-16 жас аралықтары, пубертантты кезең. Жоғалып кеткен тұтығу сақталып қалады да, кез - келген жағымсыз жағдайда қайта туындауға дайын тұрады.
Н.А. Власованың ойынша инфекцияның , психикалық зақымданудың немесе еліктеудің нәтижесінде туындаған тұтығу жеңіл жойылады. Өйткені инфекция көп жағдайда тек функционалды ауытқу туғызады да0орталық жүйке жүйесіне органикалық жағынан өзгертпейді. Психожарақат нәтижесінде туындаған тұтығу тек бір кездерде ғана байқалады (паравоздың дауысы, иттің үруі және т.б.).
Көбінесе сөйлеудің кеш дамуы ата-анасына еліктеу салдарынан туындаған тұтығу оңай жойылады. Сол автордың мәліметтеріне сүйенсек мектепке дейінгі жастағы балалардың 70% толық кемістігінен арылды, ал 30% қалдық кемістіктер сақталып қалады.
Е.Ф. Раудың мәліметтері бойынша: 60% - кемістік толық жойылады, 19% - айтарлықтай жақсару көрінеді, 13% - жақсару болмайды, 8%- рецидивті.
Г.А. Волкованың мәліметтері бойынша: 4-7 жас аралығындағы тұтығатын балаларда сабақтары аяқталған соң тұтықпай сөйлемейтіндер - 70,2% құраса , айтарлықтай жақсару 26,93% байқалса, 3,5% сәтті көрсеткіш көрсеткен.
В.И.Селиверстовтың мәліметтері бойынша: 6 жас 17 жас аралығындағы тұтығатын балаларда арнайы шипажайларда болса да келген соң тұтықпай 39,7% бала сөйлеген, 47,8% балада айтарлықтай жақсы көрсеткіш болған, 12,5% балалардың көрсеткіші сәтсіз болған.
С.С. Ляпидевскийдің және В.И.Селиверстовтың бақылауларынша рецедив болған жағдайда тұтықпаны түзету басталған кезінен аяғына дейін жетпейді.
Тұтығудың органикалық түрінде функционалды түріне қарағанда нәтиже сәтсіз болады.
Тұтығуды жеңудің нітижелі болуына оның күрделілігі науқастың өз кемістігіне қарай көңіл бөлетіндігі әсер етеді. Логопедиялық жұмыстың нәтижесі тұтығудың жеңіл түрінде едәуір көрінеді;( фиксациясы нөлдік деңгейі).
Тұтығуды жеңудің әдістері
Логопедиялық сабақтар - тұтығатын балаға кешенді, емдік - педагогикалық әсер етудің тек құрамдас бөлігі ғана. Мынадай шараларды жасау керек: медикаментозды ем, физиотерапия, спихотерапия, микроәлеуметтік ортаны қалыптастыру. Сонымен қатар, таңдалып алынған әдістің адекваттылығы мен дифференциалдылығы өте маңызды.
Әдісті таңдағанда ол міндетті түрде жеке болуы тиіс. Ата - аналар тұтығуды емдеу белгілі бір жүйеде болуы керек екенін тек бір рет қана ем алу бұл жағдайда дұрыс емес екендігін естерінде ұстағаны жөн.
Балаға уақытында көмек көрсету үшін тұтығудың алғашқы белгілерін жіберіп алмау өте маңызды , егер бала бірден үндемей қалса,сөйлеуден бас тартса (бұл 2 сағаттан 1 күнге дейін жалғасуы мүмкін, бірақ кейін бала қайта сөйлеу бастайды, алайда енді тұтығады). Егер тұтығу пайда болғанша маманға қаралса, онда оның алдын алуға болады; бір сөзді айтар алдында жеке дыбыстарды айту (а,и), сөйлер алдында бір буынды немесе толық бір сөзді қайталау; сөздің, тіркестің ортасындағы әдейі тоқтау;сөйлеу алдында қиналу.
Осы себептерді білу ата-аналарға дабыл белгілерін уақытында байқап, мамандарға дер кезінде көрінуге (психологқа, психоневрологқа, логопедке) көмектесуі тиіс. Өйткені тұтығуды емдеуге қарағанда алдын алған оңай.
6.1. Мектепке дейінгі балаларда тұтығудың пайда болу белгілері
Тұтығу сөйлеу аппаратының бұлшықеттерінің дірілдік жағдайымен шартталған ауызша сөйлеудің бірқалыптылығының ритм мен темпінің бұзылысы ретінде қарастырылады. Бұл бұзылыс әдетте сөйлеу қызметінің қарқынды түрде қалыптасуы кезінде туындайды. Мектепке дейінгі жаста пайда болған тұтығу өзіндік сөйлеу патологиясы ретінде есептеледі. Өйткені , бас миының органикалық генезінің патологиясы кезінде немесе жүйкелік-психикалық бұзылыс барысында болатын симптоматикалық немесе екіншілік тұтығуға қарағанда ол өз бетінше туындайды.
Әдебиеттерден алынған мәліметтер бойынша тұтықпамен 2% жуық балалар, 1,5% ересек адамдар зардап шегеді. (С.В.Меньшикова 1999 жылы, В.И. Селиверстов 2000 жылы). Тұтықпамен ауыратын балалардың арасында қыздар мен ұлдардың қатынасы 1 3 - 4-ке қатынасын құрайды. (Л.М. Белякова, Е.А.Дьякова 1998 жылы). Есейген сайын тұтығу азаяды нмесе мүлде жойылып кетеді , бірақ кейбір науқастарда ол қалып қояды және ер кісілерде әйелдерге қарағанда жиі кездеседі (Л.Я. Миссуловин 1979, Б.Д. Карвосарский 1990 жылы).
Тұтығу кең таралған сөйлеу бұзылысы болып саналады. Ол баланың сөйлеу тіл белсенді дамып келе жатқанда пайда болады да, болашақта оның тұлғалық қасиеттерінің дамуына кедергі келтіріп, баланың әлеуметтік бейімделуін қиындатады.
Тұтығу қалыптасып келе жатқан тұлғамен тығыз байланысты блғандықтан, оны тұлғаның ерекшеліктері мен қызметі құрылымы ретінде қарастырады. Тұтықпа кезінде тұлғаның дамуы еркін жүрмейді және бұл оның бұрмалауына алып келеді.
Жеке тұлға қоғамдық қатынастардың бірлестігі болып саналады, ол өзін басқа адамдармен бірігіп жұмыс істеу кезінде , қарым-қатынасқа түсу арқылы көрсетеді. Кейбір тұтығатындарда кемістігіне байланысты қоғамдық қатынастар бұзылған болса, ол кейбіреулерінде ол тіпті қалыптаспаған. Тұтығатын балалардың тілдесуін, еліктеуін, өз беттілігін, белсенділігін, олардың ойын әрекетінің сипатын зерттегенде тұтығатын баланың жеке тұлғалық дамуы дұрыс болмайтынын дәлелдеді. Сондықтан тұтықпаны дизонтогенездің күрделі симптомокомплексі ретінде қарастыру керек.
Тұтығудың байқалу деңгейін әдетте тұтығатын баланың сөйлеуіне қарап анықтайды. Сонымен қтар қарым-қатынасқа түсуін әрекет ету ерекшелігін ескере отырып кемістіктің деңгейін мынадай етіп қарастыру керек. Жеңіл деңгейі - балалар кез-келген жағдайда таныс емес адамдармен қарым-қатынасқа түседі, топтық ойындарға қатысады, тапсырмаларды орындайды, тілдік қатынасқа байланысты шараларды жасайды. Діріл тек өз бетіне сөйлеу кезінде байқалады. Орташа деңгейі - балалар өздеріне бейтаныс жағдайға түсуде, таныс емес адамдармен сөйлесу кезінде қиналады, құрдастарымен топтық ойын ойнаудан бас тартады. Діріл өз бетіне сөйлеуінде, сұрақ - жауап кезінде сөйлеу аппаратының әр алуан бөліктерінде байқалады. Ауыр деңгей - тұтығу қарым-қатынастық сөйлеу әрекетінің кез келген түрінде болады, балалардың ұжымдық әрекеті мен байланыстырып сөйлеуін қиындатады.
Г.А.Волкованың (1983) мәліметтері бойынша 4-7 жас аралығында балалардың сөйлеуінде орта деңггейлі клоникалық сипаттағы дірілдер басым болады. Алайда , тұтығудың белгілер жасы есейген сайын ерекшелене береді. 4-5 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде демдік және дыбыстық локализациясы басым болатын тоникалық және аралас дірілдер тән.
5-6 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының артикуляторлы бөліктерінде демдік локализаиясы басым болатын орта деңгейлі клоникалық діріл тәне, 6-7 жаста сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде орта және ауыр деңгейлі клоникалық және тоникалық дірілдер тән.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың сөйлеуі аритмикалық сипатта болады. Дірілдік , аритмикалық бұзылыстар сөйлеудің айтылу жағының бұзылуына алып келеді: бірқалыптылығын, мәнерлігін, логикалық, екпінін. Сөйлеу ритмі қатты жүйкелік қозу жағдайында туындайтын эмфлофразияның әсерінен да бұзылады. Эмбифразияны тұтығатын адамның моторлы қызметінің жетілмеуі және оның өз ойын тез, анық жинақтай алмауының нәтижесі деп қарастыруға болады.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балаларға қосымша қимылдар жасау тән. Олар дірілдің сөйлеу аппаратынан дененің басқа бұлшықеттеріне таралуының нәтижесінде пайда болады: ең алдымен бет, мойын, иық бұлшықеттеріне, кейінірек арқа,бел, жоғарғы және төменгі шеткі бұлшықеттерге беріледі. Балалар түймелерін, киімдерінің етек- жеңдерін , бет орамалдарын бұрап , мыжғылайды, белдерін қимылдатады, иықтарын қозғайды, аяқтарын тепкілейді, діріл кезінде жиі көздерін жыпылықтатады немесе мүлдем жұмып алады. Басым күшпен алға қарай созады.
Балалардың кішкентай кезінен- ақ сөйлеу дамуының кешеуілдеуі, сөйлеудің динамикалық бұзылуы, дыбыс айтудың бұзылуы байқалады. Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың 34% дыбыстаудың әр алуан бұзылысын сөйлеудің жетілмеуі, кейде сөйлеудің барлық функционалды жүйесінің қалыптаспауымен тән.
Балаларда біртіндеп өздерінің сөйлеуі мен кемісітігіне деген ерекше қатынас пайда бола бастайды. Кейбіреулер сөйлеуінің жетілмегендігін қатты сезінеді , әсіресе айналасындағылардың жағымсыз әсер туындауына қорқады. Енді біреулері тұтығуға сын көзбен қарайды, сөйлеудің сәтсіз болуын және кез- келген әрекеттерінің дұрыс емес болуын уайымдайды. Тұтығу балалардың сөйлеу әрекетіне, қарым - қатынасқа түсуіне әсер ете бастайды.
Қарым-қатынасы тұрақсыз балалар басында оңай тіл табысады, тапсырмаға қызығушылық білдіреді, бірақ сосын ересек адамның сол немесе басқа тапсырманы орындауға деген өтінішіне енжар қарайтынын, көңіл аудармайтынын байқай бастайды. Олар мәселені жағдайды қиындықпен қабылдайды, көп реттік өтініштен кейін қажетті тапсырманы орындаудан бас тартады.
Балалар қасындағы әңгімелесіп отырған адамға дұрыс қарамайтын болса, онда ол тұйық болады, ұялады, қысылады. Өтінішті, тапсырманы орындау қажеттілігі, әсіресе өзіне таныс емес ортада қалуы оларда невротикалық сипаттағы кейде аутистикалық түрдегі істер туғызады. Балалар ересектер мен құрдастарының ортасын қажетсінбейтін сияқты болады. Олар қарым- қатынасқа адам таңдап түседі. Балаларды ұжымдық іске араластыру олардың енжар немесе белсенді қарсыласуымен болады.
Мектепке дейінгі жасқа тән қасиет ол еліктеушілік - тұтығатын балалардың көбісінде дұрыс дамымаған. Шамамен үшінші баланың мінез мен еліктеушілік деңгейі қалыпты сөйлейтін балалармен бірдей болады. Қалған тұтығатындарда еліктеушіліктің қалыптасуының 4 деңгейін бөлуге болады: толық еліктеу, толық емес, шығармашылық, еліктеуден бас тарту.
Жоғары ттоптарда еліктеу әр түрлі болады. Мысалы,4-5 жастағы балаларда толық емсе еліктеу байқалады (балалар көрген немесе естіген тапсырманы аяғына дейін орындамайды , сөйлетін бөлігін тастап кетеді) және одан бас тартады. Қабылддауы тұрақсыз балалар ересектің берген үлгісін нашар қабылдайды, қайталау кезінде кимылдың бірізділігін сақтамайды, әрекетті аяқтай алмайды.
5-6 жасар балаларда толық емес еліктеу болады, бірақ ол көбінесе сөздік үлгіні қайталау барысында байқалады. Балалар сөздерді қалдырып кетеді, сюжет логикасын бұзып алмау үшін үлгі мәтінін жаңа сөздермен толықтырады. Өзгерген мәтіннің келесідей түрлері бар: әңгіменің бөлшектерін нақтылау, әңгіменің мазмұнын кеңейту. Сол немесе басқа әңгіменің тереңдеуі. Есейе келе шығармаылық еліктеу көбейіп, еліктеуден бас тарту саны азаяды.
Тұтығатын баланың еліктеушілігін, қарым-қатынасқа түсу деңгейін ескеру логопедке әсіресе түзету жұмысынның басында маңызды: егер тапсырма мен тәрбие ережелерін балалар ересек адамнан ғана емес, еліктеушілігі мен араласу деңгейі жоғары құрдастарынан үйренсе, онда балалар әрекеті мен ұжым қалыптастыру сәтті болады.
Тұтығу моторлы қызметтің қалыптасуына әсер етеді, дегенмен кемістіктің пайда болуына жол ашатын қимыл-қозғалыс аймағының жетілмеуі тұтығу туындағанына дейін болуы мүмкін. Тұтығу пайда болғаннан кейін моториканың жетілмеуі жиілейді және одан сайын күрделене береді. Алайда, даму процесінің жағымды және жағымсыз жақтарына қарай сонымен бірге бала ағзасының потенциалды мүмкіндіктерінің жоғары болуына қарай мектепке дейінгі тұтығатын балалардың 40% моторлы қызметтер сақталған, 60% жағдайда олар бұзылған және қимыл- қозғалыс бұзылыстары ебедейсіздікпен, іс-әрекеттің біркелкіліксіздігімен, бір қимылдан екінші қимылға ауысы қиындығы байқалады немесе кимыл-қозғалыстың тежелуі түрінде уайымдар, іс-әрекеттің шектелуі түрінде байқалынады.
Аталған бұзылыстар қозғалыстың статистикалық және динамикалық координациясына байланысты берілген арнайы тапсырмаларды орындау кезінде және әсіресе өз бетінше ерікті әрекет ету барысында анық көрінеді.
Балалар сөйлеудің онтогендік зерттеу бойынша жүргізілген жұмыстар баланың психикалық дамуы мен сөйлеу әрекетінің жетілуінде компоненттердік рөлі өте зор екенін көрсетті
Тұтығуды болу жиілігі 18% құрайды. Дизиготалы егіздерде тұтығу 32%
болса, монозиготаларда - 77% кездеседі. Тұтығатын ер кісілерде тұтығатын ұл балалар туылу пайызы 22% ал қыз баланың туылу пайызы 9% құраса,әйелдерде сәйкесінше 36% және 17% құрайды ( Л. М. Белякова, Е. А. Дьякова 1998)
Балалардың сөйлеу тілі дамуында олардың жүйке жүйесіне қатты қысым түсетін кезең болады. Тұтығудың басталуына сөйлеудің қарқынды даму кезеңі өте маңызды. Бұл кезеңде көп балаларға физиологиялық интеграцияның пайда болуы тән. Жеткілікті түрде дамымаған сөйлеу кезіндегі дем алу мен күрделі тіркестерді айтудың психикалық мүмкіндіктері арасында сәйкессіздік болатыны анықталды. Бұл кезеңдегі сөйлеу әрекетінің психикалық жағы оның моторлы үйымдасуының мүмкіншіліктерінің алдын орап кетеді. Берілген әдебиеттер солақайлықты тұтығудың туындауының себептерінің біріне жатқызуға мүмкіндік береді (Л. М. Белякова, Е. А. Дьякова 1998). Тұтығу мен солақайлықты тығыз байланысын дәлелдейтін зерттеулер аз емес. Тұтыну солақайлықты оң қолға үйрету кезінде де пайда болады деген, байламдар бар. Баланы қайта үйрету қысқа мерзімде болса тым қатаң жағдайда жүрсе балада тұтығу пайда болады. Солақай балаларда әр түрлі патогенді қозғыштардың әсері кезінде невротикалвқ жағдайда алып келетін жалпы эмоционалдық, үрейшілдік, қозғыштық және басқа да көрсеткіштер байқаладыц. Тұтығатын балалардығ бас миындағы гармониялық әрекеттер мен симметриялық құрылымдар арасындағы әлсіздік орталық жүйке жүйесіне ерекше сезімтал етеді. Ол өз кезегінде баланың сөйлеу қызметіне әсер етеді.Сыртқы ортадан болатын себептер қоршаған ортасынан, баланы тәрбиелеу мен өмір сүру жағдайына байланысты туындайды. Оларға ұйқы мен тамақтану тәртібінің бұзылуын, ата-аналардың баланың мүмкіндігінше тыныш, жағдайда, тәрбиеленіп өмір сүру керек екендігі туралы жеткіліксіз ә1летіндігін жатқызуға болады. Қатты дыбыстық қоздырғыштар(теледидар, радио, магнитафон, ересектердің қатты айғайлауй жіне т.б.), адамдардың топ болып жиналуы, ауаның жетпеуі және т. б. -мұның бәрі баланың жүйке жүйесіне кері әсер етеді. Тұтығудың сыртқы себептері арасында баланың ересек адамдардың немесе құрдастарының тұтығып сөйлеуіне еліктеуі белгілі бір орын алады. Тұтығудың туындауына алып келетін жиі кездесетін сыртқы себептердің бірі үй жануарларының немесе жабайы аңдардың әсерінен болған психикалық зақым, табиға жойқын күштердің, отбасылық жанжалдардың, физикалық зақымдар мен медициналық әрекеттердің нәтижесінде болған психикалық зақым (Миссуловин Л. Я 1997).
Б. Д. Карнасарский көрсеткендей қазіргі уақыттағы авторлардың көбісі
невроздардың генездегі психожарақаттану жағдайының ролін анйқтайтынын,
олардың кей кезде этиологиялық факторлар ретінде, енді бірде этиологиялық жағдай сипатында болатынын мойындайды. Көбінесе олардың бірігіп жүруі патогенді сипатта болады.
Тұтығудың пайда болуында бас миы қабығындағы жүйкелік процесстердің өзарақатынасының бұзылуы маңызды роль атқарады. Үлкен жарты ніарлардағы жүйкелік жағдның қалыптан ауытқуына дайын болуымен шартталса, екінші жағынан жүйкелік күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардың әсерінен туындауы мүмкін (В. И. Селиверстов 2000).Қазіргі заманғы нейрофизиология саласы бойынша тұтығатын баланың жүйке жүйесінің жағдайы қозу продесінің тежелу процесінен басым болуымен сипатталады. Орталық жүйке жүйесінің патологиясымен негізделген тежелу механизмдерінің әлсіздігі дірілдік белсенділіктің ерекше генераторы болып саналатын сөздік қимылдық жүйе бөліктеріндегі тұрақты қозу ошақтарының қалыптасуын жеңілдетеді. Г. Н. Крыжановский бойынша мұндай түрдегі нысандар патологиялық жағынан күшті қозу генераторлар деп аталады және көптеген жүйке жүйесі аурулары кезінде патологиялық жүйенің қалыптасуының кешенді механизмін көрсетеді. Қазіргі кезде психологиялық педагогикалық сипаттаманы ескере отырып, өзінің ақаулығына көңіл аударуын негізге ала отырып түтықпаларды 3 топқа бөледі: нольдік, біркелкі, орташа және айтарлықтай немесе жоғары деңгейде ақаулыққа көңіл аудару. Бірінші топтағы балалар өздерінің ақаулығын байқамайды, көңіл аудармайды. Олар үлкендермен де өзінің қүрдастарымен, бөтен адамдармен үй алмай қарым-қатынас жасайды. Екінші топтағы балалар тұтықпаға байланысты іштей қайғырады, әр түрлі амал арқылы тұтықпаны байқатпауға тырысады. Дегенмен ақау-лыкты сезінуі, іштей қайғыруы түлғаның дамуына оншалықты осерін тигізбейді. Үшінші топтағы балалар үнемі өзінің ақаулын сезінеді. Ондай балалар әрдайым сөйлеу қиыншылықтарына көңіл аударып, терең және ұзақ қайғырып, ренжиді.Соның салдарынан олар өздерін кем санайды, секемшіл келеді және сөйлеу алдында қорқыныш пайда болады.
Сонымен, тұтықпада тек сөйлеу функциясының бүзылуымен қатар жалпы және сөйлеу моторикасының бұзылуы, нерв жүйесінің,психологиялық ерекшеліктері байқалады.Көптеген балаларда тұтықпа пайда болғанға дейін, сөйлеудін қарқынды даму кезеңінде, физиологиялық итерация, сөйлеу кезін дегі тыныс алу мен күрделі фразалы айтудың психикалық мүмкін шіліктерінің арасындағы үйлеспеушілік байқалады.Тұтықпаның пайда болуына сөйлеудің қарқынды даму жылдам-дығының да әсері зор. 1,6 - 1,8 айдағы ауызша толық сөйлеуі жаңа қалыптасып келе жатқан сөйлеудің функциональды жүйесіне қауіп төндіреді. Ондай жағдай кейбір сөйлеу тілінің кешеуілдеуінде де байқалады. Сөйлеуі кешеуілдеп дамыған балаларда 3,5- 5 жаста фраза қарқынды қалыптаса бастайды, бүл қалыптасып келе жатқан сөйлеу жүйесінің координаторлық механизімін әлсіңетеді және тұтықпаның пайда болуына мүмкіншілік тудырады.
Тұтықпа балалардың арасында солақайлар жиі кездеседі және сол қолды оң қолға қайта тәрбиелеу кезінде тұтықпа пайда бо-луы мүмкін.Түтықпа балалардың ауызша сөйлеуін үйымдастырудағы сол жақ жарты шардың басқарушы ролінің бүзылатындығы зерттеулерле аңықталған (И. В. Данилов, И. П. Черепанов. 1970) электро-физиологиялық Бас миының симметриялық құрылымдарының арасындағы байланыстың әлсіреуі алдымен сөйлеу функциясына әсерін тигізеді.Көптеген авторлар түтықпаның пайда болуы психикалық зақымдалуымен байланыстырады. Психикалық зақымдалу әртүрлі болып келеді. Көбінесе тұтықпаның алғашқы рет пайда болуы психиканың зақымдалу кезімен сай келеді,оның қоздырушы себебі болып табылады. Әлемдік әдебиеттердің деректері бойынша түтықпадағы ауыр тұқым қуалаушылық бірнеше үрпақта байқалуы мүмкін. Тұтықпа-сы бар ата аналарды қалыпты ата-аналарға қарағанда, балалары бірнеше рет көбірек болады. Шамасы, орталық сөйлеу механизмдерінің әлсіздігі тұқым қуалауы мүмкін. Кез келген ауытқу генетикалық тұқым қуалаушылыққа қосымша зиянды факторлар қосылғанда ғана байқалады. Тұтықпа қыздарға қарағанда, еркек балаларда үш есе жиі кездеседі. Мұның механизмі де түсініксіз. Қыздардың моторлық функциялары: жүруі,сөйлеуі, ұсақ моторикасы ұлдарға қарағанда тезірек қалыптасады деп болжамдайды. Бәлкім, соған байланысты қыздардың сөйлеу қимыл механизмдері экзогенді зияндықтарға төтеп беру қабілеті жоғары болуы мүмкін.
1. 3 Мектепке дейінгі жастағы тұтыкна балалармен жүргізілетін
логопедиялық жұмыстың негізі
Мектеп алды және мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстар әдістемесінің авторлары Н. В. Власова мен Е. Ф. Рау балалардың сөйлеулерінің еркін болу деңгейіне қарай сөздік жаттығу олардың өсу ретін құрастырды.
A. Власова мектепке дейінгі жастағы балалармен сабақ барысында сатылап қолдану ретіндегі сөйлеудің жеті түрін ажыратады:
1. еліктеп сөйлеу;
2. артынан қайталап сөйлеу;
3. таныс сурет бойынша сұраққа жауап беру;
4. таныс суреттерді өз бетінше суреттеп беру;
5. естіген ша, ын ертегінің мазмұнын айту;
6. кенеттен сөйлеу (таныс емес сурет бойынша әңгіме құрау);
7. қалыпты сөйлеу (әңгімелесу, өтініш және т.б.)
Е. Ф Раудың ойынша жүйелі жоспарланған сабақтар еркінірек, ритмикалық, бірқалыпты және мәнерлі етуге болады және дыбыстайтудың бұзылуын жойып нақты дұрыс артикуляция қалыптастыруға болады. Тұтығатын балалардың сөйлеу тілін түзету бойынша жүргізілетін барлық сабақтар қиындау деңгейіне қарай 3 кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңде үйренген тіркестерді, тақпақтарды бірге айту жаттығулары ұсынылады. Декломация кезеңінен қолданылады.
Екінші кезеңде балалар суреттерді сұрақ бойынша ауызша суреттеп беруге, суреттер сериялары бойынша құрастырып беруге, логопед оқып берген әңгіменің немесе ертегінің мазмұнын айтып беруге жаттығады.
Үшінші, қорытынды кезеңде балаларға үйренген сөйлеу дағдыларын айналасындагы балалармен және ересектермен ойын барысында, сабақ кезінде және балалар өмірінің өзге де сәттерінде еркін сөйлесу арқылы нақтылауға мүмкіндік береді.
H. A. Власова мен Е. Ф. Раудың әдістерінің негізінде балалардың сөйлеуінің өз беттілігінің әр алуан деңгейлері қаланған. Бұл авторлардың жазған еңбектері айтарлықтай. Өйткені олар кішкентай балалармен жүргізілеті жұмыста сөйлеу жаттығуларының сатылы бірізділігін алғаш болып ұсынып, оны қолданды, мектепке дейінгі тұтығатын балалардың сөйлеуін түзету жүйесінің кезеңдереріне нұсқаулар жасады. Көп жылдар бойы ұсынылған бұл әдіс тұтығатын балалармен жүргізілетін тәжірибелік жұмыстардың ішіндегі ең танымал және тиімдісі болып саналады. Қазіргі уақытта логопедтер оның элементтерінің көбісін қолданады. Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалармен жүргізілетін қол еңбегі әрекеті процесіндегі түзету жұмысының ерекше жүйесін Н. А.Чевелева ұсынды. Автордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психология және педагогика факультеті
Психология мен дефектология кафедрасы
Курстық жұмыс
Орындаған: Алғалиева А.Ж.
Мамандығы: 5B011700-дефектология, 2-курс
Тексерген: Алипбаева Г.А.
Биология магистрі
Қостанай, 2020 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Әдеби білімнің негізі - көркем шығарманы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...6
1.1. Әдеби талдау туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Әдебиетті оқытудаға талдаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ. Проза жанры туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1.Прозалық шығармалар, оның тарихы мен даму сатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
2.2.Проза - тұтас бітім. Шығарманың композициялық құрылымы ... ... ... ... ...14
2.3.Прозалық шығармаларды сатылай кешенді талдау үлгісі ... ... ... ... ... ... ... 1 6
ІІІ. Прозалық шығармаларды талдау және оның жолдары ... ... ... ... ... ... 23
3.1.Образ жүйесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2.Проблемалық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.3.Шығарманы тұтас талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.4.Тақырыптық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
КІРІСПЕ
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ТҰТЫҚПАНЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың теоретикалық аспектілері
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардағы тұтығудың пайда
болу белгілері
1.3 Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың негізі
2 ТҰТЫҚПАСЫ БАР МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҚ СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛЕТІН ТӘЖІРИБЕЛІ.ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЖҰМЫС
2.1 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік
қатынас дағдыларын зерттеу
2.2 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларда тілдік қатынасты қалыптастыру бойынша жүргізілетін түзету жұмыстары
2.3 Тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың тілдік қатынасының қалыптасуы жөніндегі салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тұтықпа бұл сөйлеу аппаратының әр түрлі бөліктерінде болатын тырысулардан туындайтын сөйлеудің бірқалыптылығының, ырғағының, темпінің бұзылуы.
Тұтықпа бұл күрделі симптомды жүйелі болып келетін кей жағдайларда түзету нәтижесі көріне бермейтін сөйлеу бқзылысының көп тараған түрлерінің бірі. Тұтығу сөйлеудің белсенді қалыптасуының кезінде (2- 6 жас) пайда болады да баланың коммуникативті мүмкіндіктерін шектейді, оның психологиялық дамуын тежейді сонымен қатар, баланың жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына кедергі келтіріп, оның әлеуметтік бейімделуін қиындатады (И.Ю. Абелева, Л.З. Арутюнян-Андронова, К. П. Беккер, Л.И. Белякова,, Н.И. Жинкин, С.С. Ляпидевский, Б.П. Пузанов, В.И. Селиверстов, И.А. Сикорский, Н.П. Тяпугин, В.М. Шкловский және т.б.). Барлық тұтығатын балаларда өз ойларын ашық жеткізу барысында қиындықтар кездеседі, мәтіннің байланысының бұзылуы, синтаксистік және логикалық тұрғыда аяқталмаған тіркестер, қажетті сөз іздеп тұрған сияқты сөздік кідірістер байқалады (И.К. Абелева, Г.И. Ангушева, Л.И. Белякова, Э.Р. Саитбаева, В. Матанова және т.б.).
Р.Е. Левинаның пікірі бойынша сөйлеу тілінің бүзылуы әр қашан түлғаның дамуына және психикасының дамуына әсер етеді, оның әсері ақаулықтың табиғатына, деңгейіне сонымен қатар баланың өзінің ақаулығына көңіл аударуына байланысты болады. Көптеген авторлар тұтықпа балаларда әр түрлі деңгейде психикалық ерекшеліктері байқалатынын атайды (X. Лагузен, И.А. Сикорский, Г.Д. Неткачев, Э. Фрешельс, Ю.А. Флоренская, М.Е.Хватцев т.б). Кейінгі жылдардағы ғылыми жүмыстарда психологиялық ерекшеліктерін тереңірек зерттеумен қатар (С.С. Ляпидевский, В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский, Ю.П. Некрасова, Г.И. Ангушев, Л.З. Андронова, Э.М. Кулиев). Оларды психологиялық ерекшеліктері бойынша ажыратуға (дифференциялауға) көңіл бөледі. Оның негізіне логофобияның болуы (С.С. Ляпидевский, С.И. Павлова) әр түрлі деңгейде өз ақаулығына көңіл аударуы (В.И. Селиверстов, В.М. Шкловский) алынады.
Тұтығу симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болуымен күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындауы мүшкін.
Тұтығу - балалар мен ересектер арасында кең таралған сөйлеу бұзылысы және пайда болу себептерінің әртүрлілігімен күрделі симптомды жүйелілігімен, сонымен қатар көп болуымен ерекшеленеді.
Медицина мен педагогика саласындағы тұтығуға деген қазіргі заманғы көзқарас оны сөйлеу бұзылысының тежелген түрі ретінде қарастырумен шектелмейді. Тұтығудың жан-жақты болатындығын барлық авторлар мойындайды және тұтығу тұтығатын адамның кез келген тұлғалық қасиеттерімен байқалып тұратындығын дәлелденді деуге болады.
Тұтығатын балаға жүйелі түрде әсер етудің қажеттілігін ескере отырып,баланың жеке тұлғасымен сөйле тілінің қайта тәрбиелеудің , оның дамуына жеке деференциалды түрде, жақындаудың маңыздылығын атап айтқан жөн. Мұндай жағдайларды мектепке дейінгі жастағы балалардың әрекеттерінің жетекші түрі болып , келетін ойын әрекетін қолданған дұрыс. Осы ойын барысында баланың белсенді дамы яғни оның сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы, өз беттілігі, моторикасы, өзін-өзі ұстай алуы қалыптасады. Ойын барысында балалар адамдық қатынастардың әлеуметтік тәжіриббесін меңгеріп, үйренеді, ол - өз кезегінде өзара әрекеттесуші ұжым қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Тұтығу теоретикалық және тәжірибелік жағынан да жан-жақты зерттелген бұзылыс болғанымен түзету педагогикасы , клиникалық психология, психиатрия салаларындағы өзекті мәселе болып саналады. Қазіргі уақытта психомоторлы және ойлау әрекеттері және тілдік қатынастың басқа да компоненттерін ескере отырып тұтығу мәселесін жүйелі түрде шешуге арналған жұмыстар бар. Осы зерттеу жұмыстарының авторларының кемістіктің құрылысымен , диагностикан, критерилері мен түзету жолдарын нақты анықтап көрсеткен. Басқа зерттеулер тұтығатындардың жеке жас ерекшеліктеріне қарай жүргізген.
Тұтығуды түзету бойынша жүргізілетін түзеу жұмысының мазмұнын зерттеу қарастырылып түзету жұмысының мазмұнын зерттеу, қарастырылып жаьқан мәселенің жүйелі шешуі сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің дизонтогенезінің механизмдерін ұзақ уақыт салыстырмалы түрде жас ерекшелігін ескере зерттеусіз мүмкін емес екендігін көрсетеді. Атап айтқанда тұтығудың патогенезінде болатын тілдік қатынастардың механизміне қатысты (В.В. Ковалев, Г.Е.Сухарева , К.Х. Ушаков , О.Н. Усанова, Ю.С, Шевченко). Сонымен қатар, Л.С. Выготскиидің айтуынша алғашқы сигналдық моторлы актілерге де қатысты.
Кез-келген ойын нақты әрекет болып саналады. Оны солай қабылдау ойын әрекетін түзету мақсатында қолдануға мүмкіндік береді. Ойын әрекет ретінде көптеген ойындарды , оқиғаларды қарастырады,ол өз кезегінде ойын барысында қойылған, мақсатқа жетуге алып келеді. Ойынды осылай қолдануда ойын әрекетінің әдістемесі құралады және тұтығатын балалардың жеке тұлғалық сауықтырулары мен сөйлеу тілі , бұзылыстарын түзету жұмыстары жүргізіледі.
Тұтығуды түзетуде баланың психикалық дамуы мен сөйлеу тілінің жетілуіне үлкен әсер ететін ойын әрекетін оптималды түрде қолдану амалдары әлі де зерттелмеген. Жоғарыда айтылған жайттар қарым-қатынастық сөйлеу әрекеті туралы жинақталған мәліметтер мен олардың психикалық проесс кезіндегі маңыздылығы және тұтығатын балалардың онтогенезінде олардың өзара байланысы диагностиканың жетелуіне жол ашады, сонымен бірге тілдік кемістіктерді түзету жүйесінің ерекшелігі туралы көріністерді анықтауға көмектеседі деп қорытындылаға мүмкіндік береді. Бұл осы топтағы балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың сапасын жақсартатын сөйлеу тілін түзету мен дамыту бойынша қолданылатын бағдарламалық материалды өзекті мазмұнымен толықтырады.
Тұтықпасы бар бала өз ақауын тәрбиелеуіне жол ашады. Бұл оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында маңызды рөл атқарады. Осыған орай, аталған мәселелердің өзектілігі мен маңыздылығы,теориялық және тәрбиелік пайдалануының жетіспеушілігі зерттеу тақырыбын атауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты:
1.Тұтықпасы бар мектепке дейінгі балалар мәселесіне байланысты ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау;
2.Тұтықпасы бар мектепке дейінгі балалардың дамуы үшін логопедиялықритмиканы пайдалану;
3.Тұтықпасы бар мектепке дейінгі балалардың ерекшелігін ескере отырып,педагогикалық-психологиялық тұрғыдан ықпал ету.
Зерттеу нысаны - тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалар
Зертеу пәні -тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларға логопедтік ритмика арқылы ықпал ету.
Зерттеу болжамы - егер тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық-педагогикалық жұмыс неғұрлым ерте жүргізілсе, онда педагогикалық ықпал ету бала дамуын болжауға және нақты қажеттіліктерінанықтауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда:
- ерте балалық шақта сөйлеу тілінің жетілуі;
- баланың жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып, тұлға дамуының жағыиды жақтарын қарастыру;
-тұтықпасы бар баланың психикалық және тұлғалық дамуын ескере отырып, сөйлеу тілін жетілдіру;
Зерттеу міндеттері:
-қалыпты дамыған және тұтықпасы бар балаларда даму ерекшеліктері бойынша педагогикалық-психологиялық және әдістемелік зерттеу;
-тұтықпасы бар балалардың отбасылық жағдайын тексеру;
-тұтықпасы бар мектепке дейінгі жастағы балаларды логопедиялық ритмика арқылы түзете-тәрбиелеу әдістемелерін өндеу және тәрбиелік материал даярлау.
Зерттеу әдісі- ғылыми және арнайы әдебиетті - педагогикалық-психологиялық, әдістемелік, дидактикалық - зерттеу мәселесі бойынша талдау және жинақтау; салыстыру, жалпылау, жобалау , болжау.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
0.1. Мектепке дейінгі балалардың тұтығудың теоретикалық аспектілері
Тұтығу - сөйлеу аппаратының дірілдік жағдайымен шартталған сөйлеудің темптік-ырғақтық бұзылуы.
Тұтығу мәселесін сөйлеу бұзылыстары туралы ғылымның даму тарихындағы ең ертедегісі деп санауға болады.
Орта ғасырларда тұтығуды бас миында судың көп болымен (Гиппокрит) немесе артикуляиялық аппараттың бөліктерінің дұрыс емес болуымен (Аристотель) байланысты ауру ретінде қарастырған. Сөйлеу аппаратының орталық немесе перифериялық аймақтарындағы бұзылыстан болуы мүмкін екендігін Гален, Цельс мойындаған.
Шет елдерде ХVІІ - XVІІІ ғғ. Тұтығуды сөйлеу аппаратының перифериялық аймағының жетілмеуінің салдары қарастырылған. Мысалы, Санторини тұтығу қаты таңдайдың майысып, сілекей дұрыс өтпеуінен сөйлеу қиындайды да тұтығу пайда болады деп есептеген. Басқа зерттеушілер тұтығуды сөйлеу мүшелері қызметінің бұзылуымен байланыстырған: дыбыс қуысының дірілдеп жабылып қалуы (Арнат, Шультесс); аса жылдам дем шығару (Беккерель); ойлау мен сөйлеудің сәйкессіздігі (Блюмс); және т.б.
Ресейде көптеген зерттеушілер тұтығуды сөйлеу аймағындағы функционалды бұзылыс дірілдік невроз ретінде (И.А. Сикорскийдің 1889; И.К.Хмелевский 1897 ж. Және т.б.) немесе сөйлеу аппаратында дірілдік әрекеттермен байқалатын таза психикалық ауытқу реінде (Хр. Лагузен 1838 , Г.Д. Петкачев 1909 , 1913 ) қарастырған.
ХХ ғасыр басындағы тұтығу механизмдерінің түсіндірудің әр түрлілігін 3 үрлі теоретикалық бағыттарға бөлуге болады
1.Тұтығу сөйлеу орталықтарының қоздырғыштық әлсіздігінен болатын координацияның спастикалық неврозы ретінде. Бұл Г.Гутуманның , И.А Кссмаульдың, И.А. Сикорскийдің еңбектерінде нақты көрсетеді.
2.Тұтығу психологиялық сипаттағы зақымдар нәтижесінде, қоршаған ортадағы алуан түрлі жанжалдардан туындайтын саналы көрініс ретінде А.Адлер, Шнейдер теорияларын жақтаушылар.
3.Тұтығу психикалық сипаттағы ассоциативті бұзылыс ретінде А.Либманн, Г.Д. Неткачев , Ю.А. Флоринскаяның жақтастары.
Осылайша ХІХ ғ. Аяғы мен ХХ ғ.басында тұтығ-күрделі психофизикалық бұзылыс деген пікір қалыптаса бастады. ХХ ғ. 50-60 жж. Қарай тұтығу механизмін И.П. Павловтың адамның жоғарғы жүйке жүйесі қызметі туралы,атап айтқанда невроз механизмі туралы зерттеулеріне сүйене оырып қарастыра бастайды.
Тұтығу басқа невроздар сияқты көзу мен тежеу процестерінің күшеюін туғызатын әр үрлі себептерінің нәтижесінде пайда болады. Тұтығу - симптом да синдром да емес, ол орталық жүйке жүйесінің ауруы. Үлкен жарты шарлар қабығындағы жүйке күйзелісі бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайына, оның қалыпты кезінен ауытқуға дайын болымен шартталған болуы мүмкін. Екінші жағынан күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардан туындауы мүмкін. Бас миы қабағы қызметінің бұзылуы бірінші аытқу болады да, қатынастық тежелуіне әкеледі және қабықасты бөлшектерінің қызметтерін реттейтін шартты-рефлекторлы механизмдерінің бұзылына әкеп соғады. Осындай жағдайда, яғни қабықтың қалыпты реттелуі бұрмаланған кезде стриопаллидарлы жүйе қызметінде жағымсыз , кері қозғалыстар орын алады. Тұтығу механизмінде оның алатын рөлі өте маңызды, өйткені қалыпты жағдайда бұл жүйе дем алудың темпі мен ритміне және артикуляторлы бұлшықеттердің тонусына жауапты. Тұтығу стриопаллидумның органикалық өзгерістері кезінде емес, оның қызметінің динамикалық тұрғыда ауытқуынан туындайды.
Қазіргі уақытта пайда болу себептерден 2 топқа бөліп қарастыруға болады. Сонымен бірге, кейбір этилогиялық факторлар тұтығудың пайда болуына жол беріп , оны тікелей туындатуы мүмкін. Ата-аналардың невротикалық орталық жүйке жүйесінің қызметін әлсірететін жүйкелік, жұқпалы және соматикалық аурулар.
Тұтығудың баланың өзінің невротикалық ерекшеліктері: түңгі қорқыныш, энурез, аса қатты қозғыштық, эмоционалды жағынан сезімталдық.
Тұқым қуалайтын тұтықпа рецессивті белгі белгі ретінде тұқым қуалау арқылы беріліп, сөйлеу аппаратының туылғаннан әлсіз болуының әсерінен дамиды. Сонымен қатар, қоршаған ортаның жағымсыз әсерінен тұтығуда туындайтын экзогенді факторлардың рөлін де ескеру қажет.
Бас миының көптеген жағымсыз факторлардың ісерінен даму кезеңінің әр түрлі уақытында заымдалуы: құрсақ ішіндегі және туу кезіндегі зақымданулар , асфиксия, әр алуан балалар ауруы кезінде туындаған постнатальды жұқпалы зақымдалған немесе жарақаттанған ауыспалы - трофикалық бұзылыстар.
Жағымсыз , кері жағдайдар: балалардың физикалық әлсіздігі. Басмиы қызметінің жатық ерекшеліктері, бас миының үлкен жарты шарлары 5 жас шамасына қарай қалыптасады, осы жақта бас миы қызметіндефункционалды ассиметрия пайда бола бастайды. Сөйлеу қызметі онтогенетикалық жағынан дифференцияланған және кеш дамиды.
Моториканың, ритмнің , мимика-артикуляторлы қимылдардың дамуының азаюы.
Жағымсыз,кері жағдайлар тобынан бөліп қарастырамыз.
Ағзалық- физиологиялық себептер : энцеалопатиялық салдары бар физикалық аурулар.
a) Жарақаттар, зақымданулар (құрсақ ішілік, туу кезіндегі асфиксия, бас миының шайқалуы;
b) Қимыл-қозғалысты реттейтін қабақасты механизмдерінің зақымдалуы болатын бас миының органикалық бұзылуы;
c) Сөйлеудің орталық аппаратын әлсіздендіретін интоксикация және т.б. аурулар нәтижесінде туындайтын жүйке жүйесінің қажуы немесе шаршауы.
Психикалық және әлеуметтік себептер:
a) Қысқа мерзімді - бір сәттік психикалық зақым (қорқыныш,үреу)
b) Ұзақ уақыт әсер ететін психикалық зақым,яғни отбасындағы дұрыс емес тәрбие: тым еркелету, дұрыс емес тәрбие, үнемі жанжалдық жағдайда болатын психикалық қоздырғыш түрінде болатын жағымсыз эмоция.
c) Балалық шақтағы сөйлеудің дұрыс болмауы, дем алғанда сөйлеу жылдам, тез сөйлеу, дыбыс айтудың бұзылуы, ата-аналардың жылдам ашуланып сөйлеуі.
d) Кіші жастағы балалардың сөйлеу материалын шамадан тыс қолдануы, сөйлеу материалдары мен ойлауға байланысты тапсырмалардың өз жасына сәйкес болмауы (абстрактылы ұғымдар, тіркестердің күрделі құрылымды болуы);
e) Тұтығатын адамға еліктеу (мұндай адамның сөйлеу индукиясының 2 түрін бөліп қарастырады, енжар бала тұтығатын адамның сөйлеуін естіп , еріксіз тұтыға бастайды; белсеңді - ол тұтығатын адамның сөйлеуін айна қатесіз қайталайды);
f) Солақайлықты жоюға тырысу;
Физиологиялық (биологиялық) симптомдар: сөздік дірілдер. Баланың физикалық денсаулығының және орталық жүйке жүйесінің бұзылуы.
Тұтығудың негізгі сыртқы белгісі сөйлеу кезіндегі дірілдеу. Оның ұзақтығы әр түрлі: 0,2 секундтан 90 секундқа дейін (күрделі жағдайларда)
Дірілдер түрі бойынша ( тоникалық, клоникалық және аралас), локализациясы бойынша (демдік, дауыстық, артикуляционды және аралас) және жиілігі бойынша бөлінеді.
Тоникалық діріл кезінде қысқа немесе бұлшықеттерінің спазматикалық қысқаруы байқалады: т-ақта (әріптен кейіңгі сызық сәйкес дыбысты дірілдеп ұзақ айтуды білдіреді).
Клоникалық діріл кезінде бір дірілдік қимылды бірнеше рет бірден қайталау байқалады: та-та-тақта
Осылайша барлық демдік - дауыстық - артикуляционды аппарат зақымдалады.
Сөйлеу мүшелерінің бір немесе бірнеше жерінде дірілдің болуына байланысты діріл демдік , дыбыстық, артикуляционды деп бөлінеді.
Түрі
бойынша
Жиілігі бойынша
Сөйлеудің ұстамалары
Орнында
Клоникалық
Қиын
дыбыстарда
Артикуляциялық
Та-та- тарақ
Жағдайға байланысты
Сөйлеу тілі түріне байланысты
Аралас
Тыныс алу
Дауыстық
Ть...та-тарррақ
Аралас
Т ... ..арақ
Тоникалық
сурет
Сурет 1. Тұтықпаның симптомдары .
Тұтығу кезіндегі демалу бұзылысының 3 түрін ажыратады:
Эксперименталды (дірілдік дем шығару) , икспираторлы (дірілдік дем алу) респираторлы (дірілдік дем шығару, дем алу , кейде сөз үзіліп қалады).
Артикуляциялық аппаратта болатын дірілдер- еріндік, тілдік және жұмсақ таңдайлық. Олар көбінесе дауыссыз, қатаң дыбыстарды (к, г, п, б, т, д) айтқанда; сирек және аз күшпен-қуыстық дыбыстарды айту кезінде байқалады.
Экспрессивті сөйлеу кезінде тұтығатын балаларда фонетика-фонематикалық және лексико-грамматикалық бұзылыстар байқалады. Соңғы мәліметтер бойынша мектепке дейінгі жастағы балалар арасындағы фонетика-фонематикалық бұзылыстың таралуы 66,7 %, кіші мектеп жасындағылар арасында - 43,1%, орта жастағылар - 14,95% және үлкен мектеп жасында арасындағы - 13,1% құрады.
Тұтығудың байқалуына әр түрлі сөздік және жалпы моторикалық бұзылуы тән.
Амал - айлаға тұтығатын бала өзінің сөйлеуін жасыру үшін немесе жеңілдеті үшін қолданылатын қосымша қимылдар жатады.
Жалпы моторлы күйзеліс , қозғалыстың шектеулілігі, тежелгіштік, еріншектік немесе дискординация жиі кездеседі.
Әлеуметтік симптомдар- жүйке бұзылысының туындауының негізгі себептерінің бірі өз кемістігінен қысылу, өзін толық жетілмеген болып сезінуі. Кемістігінен неғұрлым көп көңіл бөлсе, соғұрлым ол тұрақты бола береді.
1.Фиксацияның нөлдік деңгейі.
Балалар кемістігін мойындамаудан еш қысылмайды немесе оны мүлде байқамайды. Ұялу, қысылу элементтері, өзінің дұрыс емес сөйлегенін айтқан адамға өкпелемейді, өз кемістігін жоюға ешқандай талпынбайды.
2.Ауру фиксациясының орташа деңгейі.
Үлкен жастағы жоғары сыныптағы жасөспірімдер мен оқушылар өз кемістігінен ұялады , жасырады әр түрлі амалдарды қолданады, қарым-қатынасқа өзі түседі. Олар өздерінің тұтығатындығын біледі, адам ыңғайсызданады, өз кемістігін жасырып қалуға тырысады.
3.Фиксацияның анық,байқалатын деңгейі.
Өз кемістігіне байланысты уайымдары өзін үнемі кеміс сезіну жағдайымен бірігеді. Бұл көбінесе жасөспірімдерде болады, олар сөйлеу сәйкестіктеріне көп көңіл бөледі, оны қатты уайымдайды, сөйлер алдында, адамдар қасында, кездескен жағдайлардан қорқады.
Тұтығудың 3 деңгейін ажыратады:
1.Жеңіл түрі - тек ашуланған жағдайда және тез сөйлеуге тырысу кезінде ғана тұтығады. мұндай жағдайда оны оңай жеңеді, тұтығатын бала сөйлей береді,олар өз кемістігінен ұялмайды;
2.Орташа түрі - қалыпты жағдайда және өзі үйренген орташа оңай сөйлейді және аз тұтығады. Эмоционалды жағдайда қатты тұтығады.
3.Ауыр түру - үнемі, сөйлеген сайын тұтығады, қосымша қимылдар байқалады.
Тұтықпаның болуының мынадай типтері бар:
-үнемі болатын (тұтықпа пайда болғаннан бастап сөйлеудің кез-келген түріне, әр түрлі жағдайда бола береді);
-толқын тәріздес (тұтығу біресе күшейеді, бірес басылады, бірақ аяғына дейін жоқ болып кетпейді);
-рецидивті (тұтығу жоғалып кетеді де қайта пайда болады, яғни рецидив пайда болады);
Авторлардың көбісі тұтығудың патогенезін зерттегендер тұтығатын адамдарда әр түрлі вегетативті бұзылыстардың болатынын айтады. М. Зесманның ойынша тұтығатындардың 87% вегетативті дисфония болады. Тұтығатындардың 100% - ының 20%-ында қан қысымы жоғары болады және экстрапирамидальды бұзылыстар кездеседі. 100% жағдайда оларда мидроз (көз қарашығының үлкеюі) байқалады, қалыпты сөйлейтін адамдардың көз қарашықтары сөйлеу кезінде өзгермейді немесе керісінше кішірейеді.
Тұтығудың таралуы
Тұтығудың таралуы жас ерекшелікке, жынысқа , қызмет түріне, мекен ететін жеріне байланысты және басқа да факторлар мен шартталған. Тұтығу көбінесе 2 жастан 4 жасқа дейінгі аралықта пайда болады, бұл кезде баланың сөйлеу қызметі жүйесі қарқынды дамиды және жеке тұлғалық қасиеттері қалыптаса бастайды. Сосын тұтығуға деген бейімдік төмендейді, кейінгі 10 жылда (4-14) тұтығудың болуы 1 жастан 3 жасқа дейінгі аралықтағыдай. Сосын мектепке баратын кезде тұтығатындар саны көбейеді. Тұтығудың көбейіп, күшеюінің себебі жетекші әрекетін өзгертуі (ойынның орнына оқу),балаға деген талаптың күшеюі. Тұтығу жыныстық жетілу кезінде асқынуы мүмкін.
Ауылды жерлерде тұратын балаларда қалалық балаларға қарағанда тұтығу сирек кездеседі.
Кейбір ғалымдар климаттық жағдайдың тұтығудың күшеюіне әкелетінін айтады. Мысалы; күз, көктем мезгілдері. (М. Зееман).
Тұтығу дамыған елдерде көп кездеседі. Англияда , АҚШ-та және Ресейде тұтығатын адамдар саны бірдей деуге болады. Статистика бойынша СССР-да 250 млн. Адам тұрса , соның 6 млн тұтығатындар. Африка елдерінде мұндай аурумен ауыратында саны өте аз. Қытайдаоданда басқа сирек (бірақ бұл жерде дамуға емес, тілдің басқа жүйесіне байланысты).
Тұтығу интеллектісі жоғары адамдарда кездеседі. Тұтығуды жеңу көп жағдайларда тәуелді ол ең алдымен тұтығу механизміне, кешенді түрде емдеп оны қолдануды астау кезеңіне, жасына байланысты.
Тәжірибе көрсеткендей жасы аз болған сайын, жалпы жағдайы, көңіл - күйің белсенді болған сайын, діріл әлсіз болған сайын, психикалық қозу сирек болған сайын, емдеу жағымды жағдайда болады.
Демдік діріл дыбыстық дірілге қарағанда жеңіл жойылады. Клоникалық тұтығу, тоникалыққа қарағанда оңай кетеді, өйткені клоникалық дірілдер бас миы қабығын қоздырады. Сондықтан оларға 2 сигналды жүйе арқылы әсер ету оңай,өйткені оған қабақасты қлздырғыштары тән.
2-4 жас аралықтары сәтті кезең болып табылады (жағымды жағдай жасау оңай және тұтығу уақыты аз). Сәтсіз кезең 10-16 жас аралықтары, пубертантты кезең. Жоғалып кеткен тұтығу сақталып қалады да, кез - келген жағымсыз жағдайда қайта туындауға дайын тұрады.
Н.А. Власованың ойынша инфекцияның , психикалық зақымданудың немесе еліктеудің нәтижесінде туындаған тұтығу жеңіл жойылады. Өйткені инфекция көп жағдайда тек функционалды ауытқу туғызады да0орталық жүйке жүйесіне органикалық жағынан өзгертпейді. Психожарақат нәтижесінде туындаған тұтығу тек бір кездерде ғана байқалады (паравоздың дауысы, иттің үруі және т.б.).
Көбінесе сөйлеудің кеш дамуы ата-анасына еліктеу салдарынан туындаған тұтығу оңай жойылады. Сол автордың мәліметтеріне сүйенсек мектепке дейінгі жастағы балалардың 70% толық кемістігінен арылды, ал 30% қалдық кемістіктер сақталып қалады.
Е.Ф. Раудың мәліметтері бойынша: 60% - кемістік толық жойылады, 19% - айтарлықтай жақсару көрінеді, 13% - жақсару болмайды, 8%- рецидивті.
Г.А. Волкованың мәліметтері бойынша: 4-7 жас аралығындағы тұтығатын балаларда сабақтары аяқталған соң тұтықпай сөйлемейтіндер - 70,2% құраса , айтарлықтай жақсару 26,93% байқалса, 3,5% сәтті көрсеткіш көрсеткен.
В.И.Селиверстовтың мәліметтері бойынша: 6 жас 17 жас аралығындағы тұтығатын балаларда арнайы шипажайларда болса да келген соң тұтықпай 39,7% бала сөйлеген, 47,8% балада айтарлықтай жақсы көрсеткіш болған, 12,5% балалардың көрсеткіші сәтсіз болған.
С.С. Ляпидевскийдің және В.И.Селиверстовтың бақылауларынша рецедив болған жағдайда тұтықпаны түзету басталған кезінен аяғына дейін жетпейді.
Тұтығудың органикалық түрінде функционалды түріне қарағанда нәтиже сәтсіз болады.
Тұтығуды жеңудің нітижелі болуына оның күрделілігі науқастың өз кемістігіне қарай көңіл бөлетіндігі әсер етеді. Логопедиялық жұмыстың нәтижесі тұтығудың жеңіл түрінде едәуір көрінеді;( фиксациясы нөлдік деңгейі).
Тұтығуды жеңудің әдістері
Логопедиялық сабақтар - тұтығатын балаға кешенді, емдік - педагогикалық әсер етудің тек құрамдас бөлігі ғана. Мынадай шараларды жасау керек: медикаментозды ем, физиотерапия, спихотерапия, микроәлеуметтік ортаны қалыптастыру. Сонымен қатар, таңдалып алынған әдістің адекваттылығы мен дифференциалдылығы өте маңызды.
Әдісті таңдағанда ол міндетті түрде жеке болуы тиіс. Ата - аналар тұтығуды емдеу белгілі бір жүйеде болуы керек екенін тек бір рет қана ем алу бұл жағдайда дұрыс емес екендігін естерінде ұстағаны жөн.
Балаға уақытында көмек көрсету үшін тұтығудың алғашқы белгілерін жіберіп алмау өте маңызды , егер бала бірден үндемей қалса,сөйлеуден бас тартса (бұл 2 сағаттан 1 күнге дейін жалғасуы мүмкін, бірақ кейін бала қайта сөйлеу бастайды, алайда енді тұтығады). Егер тұтығу пайда болғанша маманға қаралса, онда оның алдын алуға болады; бір сөзді айтар алдында жеке дыбыстарды айту (а,и), сөйлер алдында бір буынды немесе толық бір сөзді қайталау; сөздің, тіркестің ортасындағы әдейі тоқтау;сөйлеу алдында қиналу.
Осы себептерді білу ата-аналарға дабыл белгілерін уақытында байқап, мамандарға дер кезінде көрінуге (психологқа, психоневрологқа, логопедке) көмектесуі тиіс. Өйткені тұтығуды емдеуге қарағанда алдын алған оңай.
6.1. Мектепке дейінгі балаларда тұтығудың пайда болу белгілері
Тұтығу сөйлеу аппаратының бұлшықеттерінің дірілдік жағдайымен шартталған ауызша сөйлеудің бірқалыптылығының ритм мен темпінің бұзылысы ретінде қарастырылады. Бұл бұзылыс әдетте сөйлеу қызметінің қарқынды түрде қалыптасуы кезінде туындайды. Мектепке дейінгі жаста пайда болған тұтығу өзіндік сөйлеу патологиясы ретінде есептеледі. Өйткені , бас миының органикалық генезінің патологиясы кезінде немесе жүйкелік-психикалық бұзылыс барысында болатын симптоматикалық немесе екіншілік тұтығуға қарағанда ол өз бетінше туындайды.
Әдебиеттерден алынған мәліметтер бойынша тұтықпамен 2% жуық балалар, 1,5% ересек адамдар зардап шегеді. (С.В.Меньшикова 1999 жылы, В.И. Селиверстов 2000 жылы). Тұтықпамен ауыратын балалардың арасында қыздар мен ұлдардың қатынасы 1 3 - 4-ке қатынасын құрайды. (Л.М. Белякова, Е.А.Дьякова 1998 жылы). Есейген сайын тұтығу азаяды нмесе мүлде жойылып кетеді , бірақ кейбір науқастарда ол қалып қояды және ер кісілерде әйелдерге қарағанда жиі кездеседі (Л.Я. Миссуловин 1979, Б.Д. Карвосарский 1990 жылы).
Тұтығу кең таралған сөйлеу бұзылысы болып саналады. Ол баланың сөйлеу тіл белсенді дамып келе жатқанда пайда болады да, болашақта оның тұлғалық қасиеттерінің дамуына кедергі келтіріп, баланың әлеуметтік бейімделуін қиындатады.
Тұтығу қалыптасып келе жатқан тұлғамен тығыз байланысты блғандықтан, оны тұлғаның ерекшеліктері мен қызметі құрылымы ретінде қарастырады. Тұтықпа кезінде тұлғаның дамуы еркін жүрмейді және бұл оның бұрмалауына алып келеді.
Жеке тұлға қоғамдық қатынастардың бірлестігі болып саналады, ол өзін басқа адамдармен бірігіп жұмыс істеу кезінде , қарым-қатынасқа түсу арқылы көрсетеді. Кейбір тұтығатындарда кемістігіне байланысты қоғамдық қатынастар бұзылған болса, ол кейбіреулерінде ол тіпті қалыптаспаған. Тұтығатын балалардың тілдесуін, еліктеуін, өз беттілігін, белсенділігін, олардың ойын әрекетінің сипатын зерттегенде тұтығатын баланың жеке тұлғалық дамуы дұрыс болмайтынын дәлелдеді. Сондықтан тұтықпаны дизонтогенездің күрделі симптомокомплексі ретінде қарастыру керек.
Тұтығудың байқалу деңгейін әдетте тұтығатын баланың сөйлеуіне қарап анықтайды. Сонымен қтар қарым-қатынасқа түсуін әрекет ету ерекшелігін ескере отырып кемістіктің деңгейін мынадай етіп қарастыру керек. Жеңіл деңгейі - балалар кез-келген жағдайда таныс емес адамдармен қарым-қатынасқа түседі, топтық ойындарға қатысады, тапсырмаларды орындайды, тілдік қатынасқа байланысты шараларды жасайды. Діріл тек өз бетіне сөйлеу кезінде байқалады. Орташа деңгейі - балалар өздеріне бейтаныс жағдайға түсуде, таныс емес адамдармен сөйлесу кезінде қиналады, құрдастарымен топтық ойын ойнаудан бас тартады. Діріл өз бетіне сөйлеуінде, сұрақ - жауап кезінде сөйлеу аппаратының әр алуан бөліктерінде байқалады. Ауыр деңгей - тұтығу қарым-қатынастық сөйлеу әрекетінің кез келген түрінде болады, балалардың ұжымдық әрекеті мен байланыстырып сөйлеуін қиындатады.
Г.А.Волкованың (1983) мәліметтері бойынша 4-7 жас аралығында балалардың сөйлеуінде орта деңггейлі клоникалық сипаттағы дірілдер басым болады. Алайда , тұтығудың белгілер жасы есейген сайын ерекшелене береді. 4-5 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде демдік және дыбыстық локализациясы басым болатын тоникалық және аралас дірілдер тән.
5-6 жастағы тұтығатын балаларға сөйлеу аппаратының артикуляторлы бөліктерінде демдік локализаиясы басым болатын орта деңгейлі клоникалық діріл тәне, 6-7 жаста сөйлеу аппаратының перифериялық бөліктерінде орта және ауыр деңгейлі клоникалық және тоникалық дірілдер тән.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың сөйлеуі аритмикалық сипатта болады. Дірілдік , аритмикалық бұзылыстар сөйлеудің айтылу жағының бұзылуына алып келеді: бірқалыптылығын, мәнерлігін, логикалық, екпінін. Сөйлеу ритмі қатты жүйкелік қозу жағдайында туындайтын эмфлофразияның әсерінен да бұзылады. Эмбифразияны тұтығатын адамның моторлы қызметінің жетілмеуі және оның өз ойын тез, анық жинақтай алмауының нәтижесі деп қарастыруға болады.
Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балаларға қосымша қимылдар жасау тән. Олар дірілдің сөйлеу аппаратынан дененің басқа бұлшықеттеріне таралуының нәтижесінде пайда болады: ең алдымен бет, мойын, иық бұлшықеттеріне, кейінірек арқа,бел, жоғарғы және төменгі шеткі бұлшықеттерге беріледі. Балалар түймелерін, киімдерінің етек- жеңдерін , бет орамалдарын бұрап , мыжғылайды, белдерін қимылдатады, иықтарын қозғайды, аяқтарын тепкілейді, діріл кезінде жиі көздерін жыпылықтатады немесе мүлдем жұмып алады. Басым күшпен алға қарай созады.
Балалардың кішкентай кезінен- ақ сөйлеу дамуының кешеуілдеуі, сөйлеудің динамикалық бұзылуы, дыбыс айтудың бұзылуы байқалады. Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалардың 34% дыбыстаудың әр алуан бұзылысын сөйлеудің жетілмеуі, кейде сөйлеудің барлық функционалды жүйесінің қалыптаспауымен тән.
Балаларда біртіндеп өздерінің сөйлеуі мен кемісітігіне деген ерекше қатынас пайда бола бастайды. Кейбіреулер сөйлеуінің жетілмегендігін қатты сезінеді , әсіресе айналасындағылардың жағымсыз әсер туындауына қорқады. Енді біреулері тұтығуға сын көзбен қарайды, сөйлеудің сәтсіз болуын және кез- келген әрекеттерінің дұрыс емес болуын уайымдайды. Тұтығу балалардың сөйлеу әрекетіне, қарым - қатынасқа түсуіне әсер ете бастайды.
Қарым-қатынасы тұрақсыз балалар басында оңай тіл табысады, тапсырмаға қызығушылық білдіреді, бірақ сосын ересек адамның сол немесе басқа тапсырманы орындауға деген өтінішіне енжар қарайтынын, көңіл аудармайтынын байқай бастайды. Олар мәселені жағдайды қиындықпен қабылдайды, көп реттік өтініштен кейін қажетті тапсырманы орындаудан бас тартады.
Балалар қасындағы әңгімелесіп отырған адамға дұрыс қарамайтын болса, онда ол тұйық болады, ұялады, қысылады. Өтінішті, тапсырманы орындау қажеттілігі, әсіресе өзіне таныс емес ортада қалуы оларда невротикалық сипаттағы кейде аутистикалық түрдегі істер туғызады. Балалар ересектер мен құрдастарының ортасын қажетсінбейтін сияқты болады. Олар қарым- қатынасқа адам таңдап түседі. Балаларды ұжымдық іске араластыру олардың енжар немесе белсенді қарсыласуымен болады.
Мектепке дейінгі жасқа тән қасиет ол еліктеушілік - тұтығатын балалардың көбісінде дұрыс дамымаған. Шамамен үшінші баланың мінез мен еліктеушілік деңгейі қалыпты сөйлейтін балалармен бірдей болады. Қалған тұтығатындарда еліктеушіліктің қалыптасуының 4 деңгейін бөлуге болады: толық еліктеу, толық емес, шығармашылық, еліктеуден бас тарту.
Жоғары ттоптарда еліктеу әр түрлі болады. Мысалы,4-5 жастағы балаларда толық емсе еліктеу байқалады (балалар көрген немесе естіген тапсырманы аяғына дейін орындамайды , сөйлетін бөлігін тастап кетеді) және одан бас тартады. Қабылддауы тұрақсыз балалар ересектің берген үлгісін нашар қабылдайды, қайталау кезінде кимылдың бірізділігін сақтамайды, әрекетті аяқтай алмайды.
5-6 жасар балаларда толық емес еліктеу болады, бірақ ол көбінесе сөздік үлгіні қайталау барысында байқалады. Балалар сөздерді қалдырып кетеді, сюжет логикасын бұзып алмау үшін үлгі мәтінін жаңа сөздермен толықтырады. Өзгерген мәтіннің келесідей түрлері бар: әңгіменің бөлшектерін нақтылау, әңгіменің мазмұнын кеңейту. Сол немесе басқа әңгіменің тереңдеуі. Есейе келе шығармаылық еліктеу көбейіп, еліктеуден бас тарту саны азаяды.
Тұтығатын баланың еліктеушілігін, қарым-қатынасқа түсу деңгейін ескеру логопедке әсіресе түзету жұмысынның басында маңызды: егер тапсырма мен тәрбие ережелерін балалар ересек адамнан ғана емес, еліктеушілігі мен араласу деңгейі жоғары құрдастарынан үйренсе, онда балалар әрекеті мен ұжым қалыптастыру сәтті болады.
Тұтығу моторлы қызметтің қалыптасуына әсер етеді, дегенмен кемістіктің пайда болуына жол ашатын қимыл-қозғалыс аймағының жетілмеуі тұтығу туындағанына дейін болуы мүмкін. Тұтығу пайда болғаннан кейін моториканың жетілмеуі жиілейді және одан сайын күрделене береді. Алайда, даму процесінің жағымды және жағымсыз жақтарына қарай сонымен бірге бала ағзасының потенциалды мүмкіндіктерінің жоғары болуына қарай мектепке дейінгі тұтығатын балалардың 40% моторлы қызметтер сақталған, 60% жағдайда олар бұзылған және қимыл- қозғалыс бұзылыстары ебедейсіздікпен, іс-әрекеттің біркелкіліксіздігімен, бір қимылдан екінші қимылға ауысы қиындығы байқалады немесе кимыл-қозғалыстың тежелуі түрінде уайымдар, іс-әрекеттің шектелуі түрінде байқалынады.
Аталған бұзылыстар қозғалыстың статистикалық және динамикалық координациясына байланысты берілген арнайы тапсырмаларды орындау кезінде және әсіресе өз бетінше ерікті әрекет ету барысында анық көрінеді.
Балалар сөйлеудің онтогендік зерттеу бойынша жүргізілген жұмыстар баланың психикалық дамуы мен сөйлеу әрекетінің жетілуінде компоненттердік рөлі өте зор екенін көрсетті
Тұтығуды болу жиілігі 18% құрайды. Дизиготалы егіздерде тұтығу 32%
болса, монозиготаларда - 77% кездеседі. Тұтығатын ер кісілерде тұтығатын ұл балалар туылу пайызы 22% ал қыз баланың туылу пайызы 9% құраса,әйелдерде сәйкесінше 36% және 17% құрайды ( Л. М. Белякова, Е. А. Дьякова 1998)
Балалардың сөйлеу тілі дамуында олардың жүйке жүйесіне қатты қысым түсетін кезең болады. Тұтығудың басталуына сөйлеудің қарқынды даму кезеңі өте маңызды. Бұл кезеңде көп балаларға физиологиялық интеграцияның пайда болуы тән. Жеткілікті түрде дамымаған сөйлеу кезіндегі дем алу мен күрделі тіркестерді айтудың психикалық мүмкіндіктері арасында сәйкессіздік болатыны анықталды. Бұл кезеңдегі сөйлеу әрекетінің психикалық жағы оның моторлы үйымдасуының мүмкіншіліктерінің алдын орап кетеді. Берілген әдебиеттер солақайлықты тұтығудың туындауының себептерінің біріне жатқызуға мүмкіндік береді (Л. М. Белякова, Е. А. Дьякова 1998). Тұтығу мен солақайлықты тығыз байланысын дәлелдейтін зерттеулер аз емес. Тұтыну солақайлықты оң қолға үйрету кезінде де пайда болады деген, байламдар бар. Баланы қайта үйрету қысқа мерзімде болса тым қатаң жағдайда жүрсе балада тұтығу пайда болады. Солақай балаларда әр түрлі патогенді қозғыштардың әсері кезінде невротикалвқ жағдайда алып келетін жалпы эмоционалдық, үрейшілдік, қозғыштық және басқа да көрсеткіштер байқаладыц. Тұтығатын балалардығ бас миындағы гармониялық әрекеттер мен симметриялық құрылымдар арасындағы әлсіздік орталық жүйке жүйесіне ерекше сезімтал етеді. Ол өз кезегінде баланың сөйлеу қызметіне әсер етеді.Сыртқы ортадан болатын себептер қоршаған ортасынан, баланы тәрбиелеу мен өмір сүру жағдайына байланысты туындайды. Оларға ұйқы мен тамақтану тәртібінің бұзылуын, ата-аналардың баланың мүмкіндігінше тыныш, жағдайда, тәрбиеленіп өмір сүру керек екендігі туралы жеткіліксіз ә1летіндігін жатқызуға болады. Қатты дыбыстық қоздырғыштар(теледидар, радио, магнитафон, ересектердің қатты айғайлауй жіне т.б.), адамдардың топ болып жиналуы, ауаның жетпеуі және т. б. -мұның бәрі баланың жүйке жүйесіне кері әсер етеді. Тұтығудың сыртқы себептері арасында баланың ересек адамдардың немесе құрдастарының тұтығып сөйлеуіне еліктеуі белгілі бір орын алады. Тұтығудың туындауына алып келетін жиі кездесетін сыртқы себептердің бірі үй жануарларының немесе жабайы аңдардың әсерінен болған психикалық зақым, табиға жойқын күштердің, отбасылық жанжалдардың, физикалық зақымдар мен медициналық әрекеттердің нәтижесінде болған психикалық зақым (Миссуловин Л. Я 1997).
Б. Д. Карнасарский көрсеткендей қазіргі уақыттағы авторлардың көбісі
невроздардың генездегі психожарақаттану жағдайының ролін анйқтайтынын,
олардың кей кезде этиологиялық факторлар ретінде, енді бірде этиологиялық жағдай сипатында болатынын мойындайды. Көбінесе олардың бірігіп жүруі патогенді сипатта болады.
Тұтығудың пайда болуында бас миы қабығындағы жүйкелік процесстердің өзарақатынасының бұзылуы маңызды роль атқарады. Үлкен жарты ніарлардағы жүйкелік жағдның қалыптан ауытқуына дайын болуымен шартталса, екінші жағынан жүйкелік күйзеліс жағымсыз экзогенді факторлардың әсерінен туындауы мүмкін (В. И. Селиверстов 2000).Қазіргі заманғы нейрофизиология саласы бойынша тұтығатын баланың жүйке жүйесінің жағдайы қозу продесінің тежелу процесінен басым болуымен сипатталады. Орталық жүйке жүйесінің патологиясымен негізделген тежелу механизмдерінің әлсіздігі дірілдік белсенділіктің ерекше генераторы болып саналатын сөздік қимылдық жүйе бөліктеріндегі тұрақты қозу ошақтарының қалыптасуын жеңілдетеді. Г. Н. Крыжановский бойынша мұндай түрдегі нысандар патологиялық жағынан күшті қозу генераторлар деп аталады және көптеген жүйке жүйесі аурулары кезінде патологиялық жүйенің қалыптасуының кешенді механизмін көрсетеді. Қазіргі кезде психологиялық педагогикалық сипаттаманы ескере отырып, өзінің ақаулығына көңіл аударуын негізге ала отырып түтықпаларды 3 топқа бөледі: нольдік, біркелкі, орташа және айтарлықтай немесе жоғары деңгейде ақаулыққа көңіл аудару. Бірінші топтағы балалар өздерінің ақаулығын байқамайды, көңіл аудармайды. Олар үлкендермен де өзінің қүрдастарымен, бөтен адамдармен үй алмай қарым-қатынас жасайды. Екінші топтағы балалар тұтықпаға байланысты іштей қайғырады, әр түрлі амал арқылы тұтықпаны байқатпауға тырысады. Дегенмен ақау-лыкты сезінуі, іштей қайғыруы түлғаның дамуына оншалықты осерін тигізбейді. Үшінші топтағы балалар үнемі өзінің ақаулын сезінеді. Ондай балалар әрдайым сөйлеу қиыншылықтарына көңіл аударып, терең және ұзақ қайғырып, ренжиді.Соның салдарынан олар өздерін кем санайды, секемшіл келеді және сөйлеу алдында қорқыныш пайда болады.
Сонымен, тұтықпада тек сөйлеу функциясының бүзылуымен қатар жалпы және сөйлеу моторикасының бұзылуы, нерв жүйесінің,психологиялық ерекшеліктері байқалады.Көптеген балаларда тұтықпа пайда болғанға дейін, сөйлеудін қарқынды даму кезеңінде, физиологиялық итерация, сөйлеу кезін дегі тыныс алу мен күрделі фразалы айтудың психикалық мүмкін шіліктерінің арасындағы үйлеспеушілік байқалады.Тұтықпаның пайда болуына сөйлеудің қарқынды даму жылдам-дығының да әсері зор. 1,6 - 1,8 айдағы ауызша толық сөйлеуі жаңа қалыптасып келе жатқан сөйлеудің функциональды жүйесіне қауіп төндіреді. Ондай жағдай кейбір сөйлеу тілінің кешеуілдеуінде де байқалады. Сөйлеуі кешеуілдеп дамыған балаларда 3,5- 5 жаста фраза қарқынды қалыптаса бастайды, бүл қалыптасып келе жатқан сөйлеу жүйесінің координаторлық механизімін әлсіңетеді және тұтықпаның пайда болуына мүмкіншілік тудырады.
Тұтықпа балалардың арасында солақайлар жиі кездеседі және сол қолды оң қолға қайта тәрбиелеу кезінде тұтықпа пайда бо-луы мүмкін.Түтықпа балалардың ауызша сөйлеуін үйымдастырудағы сол жақ жарты шардың басқарушы ролінің бүзылатындығы зерттеулерле аңықталған (И. В. Данилов, И. П. Черепанов. 1970) электро-физиологиялық Бас миының симметриялық құрылымдарының арасындағы байланыстың әлсіреуі алдымен сөйлеу функциясына әсерін тигізеді.Көптеген авторлар түтықпаның пайда болуы психикалық зақымдалуымен байланыстырады. Психикалық зақымдалу әртүрлі болып келеді. Көбінесе тұтықпаның алғашқы рет пайда болуы психиканың зақымдалу кезімен сай келеді,оның қоздырушы себебі болып табылады. Әлемдік әдебиеттердің деректері бойынша түтықпадағы ауыр тұқым қуалаушылық бірнеше үрпақта байқалуы мүмкін. Тұтықпа-сы бар ата аналарды қалыпты ата-аналарға қарағанда, балалары бірнеше рет көбірек болады. Шамасы, орталық сөйлеу механизмдерінің әлсіздігі тұқым қуалауы мүмкін. Кез келген ауытқу генетикалық тұқым қуалаушылыққа қосымша зиянды факторлар қосылғанда ғана байқалады. Тұтықпа қыздарға қарағанда, еркек балаларда үш есе жиі кездеседі. Мұның механизмі де түсініксіз. Қыздардың моторлық функциялары: жүруі,сөйлеуі, ұсақ моторикасы ұлдарға қарағанда тезірек қалыптасады деп болжамдайды. Бәлкім, соған байланысты қыздардың сөйлеу қимыл механизмдері экзогенді зияндықтарға төтеп беру қабілеті жоғары болуы мүмкін.
1. 3 Мектепке дейінгі жастағы тұтыкна балалармен жүргізілетін
логопедиялық жұмыстың негізі
Мектеп алды және мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстар әдістемесінің авторлары Н. В. Власова мен Е. Ф. Рау балалардың сөйлеулерінің еркін болу деңгейіне қарай сөздік жаттығу олардың өсу ретін құрастырды.
A. Власова мектепке дейінгі жастағы балалармен сабақ барысында сатылап қолдану ретіндегі сөйлеудің жеті түрін ажыратады:
1. еліктеп сөйлеу;
2. артынан қайталап сөйлеу;
3. таныс сурет бойынша сұраққа жауап беру;
4. таныс суреттерді өз бетінше суреттеп беру;
5. естіген ша, ын ертегінің мазмұнын айту;
6. кенеттен сөйлеу (таныс емес сурет бойынша әңгіме құрау);
7. қалыпты сөйлеу (әңгімелесу, өтініш және т.б.)
Е. Ф Раудың ойынша жүйелі жоспарланған сабақтар еркінірек, ритмикалық, бірқалыпты және мәнерлі етуге болады және дыбыстайтудың бұзылуын жойып нақты дұрыс артикуляция қалыптастыруға болады. Тұтығатын балалардың сөйлеу тілін түзету бойынша жүргізілетін барлық сабақтар қиындау деңгейіне қарай 3 кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңде үйренген тіркестерді, тақпақтарды бірге айту жаттығулары ұсынылады. Декломация кезеңінен қолданылады.
Екінші кезеңде балалар суреттерді сұрақ бойынша ауызша суреттеп беруге, суреттер сериялары бойынша құрастырып беруге, логопед оқып берген әңгіменің немесе ертегінің мазмұнын айтып беруге жаттығады.
Үшінші, қорытынды кезеңде балаларға үйренген сөйлеу дағдыларын айналасындагы балалармен және ересектермен ойын барысында, сабақ кезінде және балалар өмірінің өзге де сәттерінде еркін сөйлесу арқылы нақтылауға мүмкіндік береді.
H. A. Власова мен Е. Ф. Раудың әдістерінің негізінде балалардың сөйлеуінің өз беттілігінің әр алуан деңгейлері қаланған. Бұл авторлардың жазған еңбектері айтарлықтай. Өйткені олар кішкентай балалармен жүргізілеті жұмыста сөйлеу жаттығуларының сатылы бірізділігін алғаш болып ұсынып, оны қолданды, мектепке дейінгі тұтығатын балалардың сөйлеуін түзету жүйесінің кезеңдереріне нұсқаулар жасады. Көп жылдар бойы ұсынылған бұл әдіс тұтығатын балалармен жүргізілетін тәжірибелік жұмыстардың ішіндегі ең танымал және тиімдісі болып саналады. Қазіргі уақытта логопедтер оның элементтерінің көбісін қолданады. Мектепке дейінгі жастағы тұтығатын балалармен жүргізілетін қол еңбегі әрекеті процесіндегі түзету жұмысының ерекше жүйесін Н. А.Чевелева ұсынды. Автордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz