Патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыруда пайдаланудың педагогикалық жолдары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОқушылардыҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.1 Оқыту барысында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ...6
0.2 Дене шынықтыру пәні бойынша патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың қазіргі күй-жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
0.3 Дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойындағы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың мүмкіндіктері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 Мектепте ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫ оқыту арқылы ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ АРТТЫРУДЫҢ Әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
0.1 Патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыруда пайдаланудың педагогикалық жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.2 Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда патриоттық қасиеттерді дене шынықтыруда пайдаланудың технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..83
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде жас жеткіншектерге елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып және дамытып келеді. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын үздіксіз ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Мектеп оқушыларының бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру мәселесі барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды талап етеді. Оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру бір науқандық іс-шара емес. Патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үдерісінің өз идеологиясы және айқын жүйесі бар. Мектептерде оқушылардың бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру ақын-жыраулардың тағылымдарын оқыту арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, жеткіншектерді елін, халқын, туған жерін сүюге тәрбиелеу қазақ халқының батырларының өмірі мен ерліктерін, олардың туған жерін жауларынан қаймықпай қорғағандықтарын баяндау арқылы жүзеге асырылу жолдары да бар. Сондай-ақ, қазақ зиялыларының мұраларын оқытудың маңызы зор. Оқушыларды патриоттыққа, Отанын сүюге, елін қорғауға бұрынғы Кеңес Одағы кезеңіндегі жүргізілген іс-шаралардың озық үлгілерін пайдалануға да болады. Қазіргі таңда қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару үдерісіне оң көзқарас қоғам мүшелерінің осы патриоттық сезімі үлкен ықпал жасауда. Дейтұрғанмен, еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы жағдайында қоғамдық келісімді одан әрі нығайту міндеті басты назарда тұрғандықтан, жеткіншектердің патриоттық көзқарасын қалыптастыруда жаңа бағыттың қажет екендігі де аңғарылды. Өйткені, өткен озық тәжірибелердің патриоттық сезімге игі әсер ететін тәлімді-тағылымдық әлеуеті мен бүгінгі мектептегі тәрбие әрекетінде, олардың пайдалануы арасында қайшылықтар қатты сезілуде. Себебі Отан, сенім, ерлік дәстүрлерге құрмет, парыз, абырой, ар-намыс, елі үшін өзін құрбан ету сияқты құндылықтарға көзқарас өзгеріп кетті. Әлеуметтік-адамгершілік бағыт бұрмаланып кетті, керісінше жастарға өзімшілдік тән. Күнделікті өмірде бұл жастардың маңызды азаматтық міндеттерін орындамауы, әлеуметтік және рухани толыспағандығын көрсетуі, әртүрлі діни секталарға кіруі, жасөспірімдер арасында заңсыз топтардың пайда болуы сияқты іс-әрекеттерден көрінеді. Туындап отырған жағдайлардың себебінің бірі еліміз егемендік алғаннан кейін патриоттық тәрбиенің мәні мен рөлін жете бағаламауында болып отыр. Патриоттық тәрбиенің практикадағы бай жинақталған тәжірибесінің ғана беделі түскен жоқ, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының мүддесін қорғауға дайын және қабілетті патриоттық азаматтың да, яғни тұлғаны қалыптастыру мен дамыту идеясының да беделі түсіп кетті. Ал, Қазақстанда білім беру жүйесін әлемдік стандартқа жақындату саясаты жүргізіліп жатқан кезеңде, мектептердегі оқу мен тәрбие ісінің мазмұнына қазіргі талапқа сай жан-жақты ойластырылған ең тиімді жұмыс түрлері мен тәсілдерін іздестіруді талап етеді. Сондай жаңа тәсілдер туралы ой Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында [1], Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [2, 16б.], сондай-ақ, елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған жолдауларында [3,4,5] көрсетілген. Нақ осы құжаттар, заңдар бүгінгі таңда патриоттық тәрбиелеудің негізгі бағыттарын айқындап берді.
Бүгінгі таңда патриоттық ұғымы жаңа тұрғыда көрініс береді, ол елді жаудан қорғау ғана емес, сонымен қатар, ол елді тоқыраудан, космополитизмнен қорғау деп түсіну қажет. Қазіргі таңдағы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың ұстанатын жол - әр елдің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып модернизацияға, экономиканы көтеруге, алға жылжу үшін барлық әлеуметтік күшін жұмылдыруға, өзінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы қараудан және енжарлық жағдайдан шығуға ұмтылу. Бұл көпұлтты және көпконфессиялы ел жағдайында шынайы патриоттыққа қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін білім беру саласы қазіргі кездегі әлеуметтік маңызды құндылықтар мен мақсаттарды қоғамның жаңа құндылық жүйесіне біріктіруі қажет. Ол ашықтықты, вариативтілікті, рухани және мәдени мазмұнға бай, ұлтаралық татулықты, толеранттылықты қамтамасыз етуге бағытталған сара жол болуы қажет.
Ал дене тәрбиесінің ілімі, педагогикалық жүйе ретінде дене шынықтыру мәдениетін, дене мүмкіндіктерін дамыту мәселесін М.Сапарбаев, Е.Уаңбаев, Ж.Оңалбек, С.Тайжанов, Б.А.Тойлыбаев, Т.Ж.Бекбатчаев, Б.Төтенаев, Т.А.Ақпаев т.б зерттеген [18].
Оқушылардың бойында патриоттық рухта тәрбиелеуде жинақталған ғылыми қордың бар екендігін, алайда оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу қоғам сұранысынан туындаған өзекті мәселе екенін ғылыми еңбектерге жасаған талдаулар көрсетіп отыр.
Дейтұрғанмен, дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне жете көңіл бөлінбегендігі, дене шынықтыру пән ретінде, атап айтсақ, білім беру саласында маңыздылығын жете түсінбеуі, дене шынықтыру пәнінің тәрбиелік мүмкіндіктері жете қарастырылмағандығы анықталды. Бұл мәселені мақсатты түрде шешу үшін дене шынықтыру пәнінің тәрбиелік мүмкіндіктерін, оның әдіс-тәсілдерін дамыту жолдарын жете зерттеп талдау қажеттігі туындайды. Сонымен, ғылыми әдебиеттер мен білім беру саласындағы ізденістерді талдау:
- оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы жаңа тұжырымдамалық бағдарды анықтаудың қажеттілігі мен оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді дене шынықтыру пәнінің әлеуеттік мүмкіндіктері мен дене шынықтыруды оқыту арқылы патриоттық қасиеттерді ұйымдастыру жүйесінің қалыптаспағандығының арасындағы;
- оқушылардың бойында патриоттық қасиеттердің өзектілігі мен дене шынықтыруды оқыту арқылы осы мәселені шешудің ғылыми-педагогикалық негіздердің жеткіліксіз зерттелгендігінің арасындағы қарама-қайшылықтардың бар екендігін аңғартады.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыру пәнінің мүмкіндіктерімен ұштастыра жүргізу мәселесі тақырыпты Дене шынықтыру сабақтарында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларын дене шынықтыру арқылы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтап, әдістемелік негізін жасау және оның сабақ үлгілері.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін орта мектептегі патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларын дене шынықтыруды оқыту үдерісінде патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың теориялық негізін айқындау және мәнін ашып көрсету;
- жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына дене шынықтыру арқылы патриоттыққа тәрбие берудің бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін анықтау;
- оқушыларға патриоттық тәрбие берудің мазмұнын жетілдірудің бағдарламасын жасау, оның сабақ үлгілерін тексеріп, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: мектепте дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерге тәрбиелеудің тиімділігі артады, егер:
- отандық философиялық, тарихи, психологиялық, педагогикалық еңбектерде "патриот", "патриоттық тәрбие" ұғымдарының мәні талданса; оқушыларға патриоттық қасиет берудің теориялық және әдістемелік қағидалары оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланылса;
- Қазақстанның өзгерген қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайында оқушыларды патриоттық қасиеттердің мазмұны ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негізделіп, оқу-тәрбие мазмұны патриоттыққа тәрбиелейтін жаңа материалдармен толықтырылса;
- дене шынықтыруды оқыту үдерісі патриоттық қасиеттерді қалыптастыруға бағытталса және дене шынықтыруды оқыту арқылы патриоттық қасиеттерге тәрбиелеудің озық тәжірибелері анықталып ғылыми және әдістемелік негізі жасалса.
Зерттеудің әдістері - зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді теориялық және әдістемелік тұрғыдан талдау, сынып мұғалімдерінің патриоттық тәрбие берудегі іс-тәжірибелерімен және мекемелердің құжаттарымен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама) танысу, сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау, баға беру.
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОқушылардыҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ негіздері
1.1 Оқыту барысында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мәселесі
Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан жаңару процесі өткен тарихымызды объективті тұрғыдан дұрыс бағалауға, оны мектептің оқу-тәрбие үдерісінде күн талаптарына сай тиімді пайдалануға қолайлы жағдай жасауда. Ал егеменді ел болғанымыз ата-бабаларымыздың жерін, елін жаудан жан аямай қорғауының арқасында екені тарихтан белгілі. Қай ғасырда болсын, елін, халқын сүюге, яғни халқын патриоттық сезімге тәрбиелеу мәселелері назардан тыс қалып көрген емес. Қоғамның әртүрлі дамуы жағдайында бұл өткір мәселе әрқалай шешіліп отырған. Біздің пайымдауымызша, ғұлама ойшылдардың еңбектерінде бірыңғай дидактикалық, тәлімдік сарындағы ой-пікірлерімен бірге көркем эпикалық туындылардың да түпкі мағынасы тарих сабақтарын, тарихи оқиғалар өзегіндегі даналық тәлімдерді тағлым еткендігі көрінеді. Қазіргі таңда халықтық сананың қайта жаңғырған кезінде, жастарға ұлттық ерлік дәстүрге деген құрмет пен жақсы көзқарас қалыптастыра білу - педагог-тарихшылардың басты міндеттерінің бірі. Ұлттық бай мұрада "Қазақтардың қайталанбас ерлік әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние" екендігі туралы елбасы Н.Ә.Назарбаев та атап көрсеткен [19, 145 б.]. Осыған орай, бүгінгі қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық оң өзгеріске байланысты бұл мәселенің көптеген салаларын ұрпақ тәрбиесіне әлі де болса бағыттауды қажеттейді. Ал, осы мәселені шешу - қазақ халқының мәдени-рухани жетістіктеріне көңіл қойып, ата-баба дәстүрін қастерлеуге, сонымен ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуге зор ықпал жасайды. Осы тұрғыдан алғанда қазақ қауымының ең алғаш іргесі қаланып, рухани дамуына өз үлестерін қосып дем беруші қазақ ғұлама ғалымдарының тәлім-тәрбиелік мұрасындағы халықтық ерлік дәстүрлерінің қалыптасуына, патриоттық мәселелеріне шолу жасауды қажет деп білеміз.
Ертедегі түркілердің ерлік туралы ой-пікірлері, алғашқы педагогикалық ескерткіштер тікелей халық өмірінің, халықтық ерлік дәстүрінің ықпалымен пайда болғанын көрсетеді. Ғылымның көрнекті өкілдері, орта ғасыр мәдениеті қайраткерлерінің жерлестеріміз жинақтаған аса бай тәрбие тәжірибесін есепке алмауы мүмкін емес болатын. "Әл-Фараби трактаттарынан бастап" "Түркі тіліндегі Гүлістанға" дейінгі ерлік дәстүр баяндалған педагогикалық ой даналығына үздіксіз назар аударылғаны байқалады. Ата-баба мұралары негізінде тәлім-тәрбие барысында жеткіншектерді патриоттыққа, өз халқына деген сүйіспеншілікке, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне, еңбек сүйгіштікке, адалдыққа, кішіпейілділікке, елінің мүддесін өзінің мүддесінен жоғары қою сияқты қасиеттерге тәрбиелеу міндеті басты назарда тұрды. Осындай қасиеттердің тарихи генезисі ("genesis" грек тілінен - "шығу тегі" дегенді білдіреді) жеке мемлекеттердің құрылуы және нығаюымен, олардың ұлттық тәуелсіздігі үшін күресімен байланысты. Ұлттық патриоттыққа тәрбиелеудің генезисін тану үшін орта ғасырлық және кейінгі ұлы ойшылдар мен ғұламалардың еңбектеріне қысқаша шолу жасау қажеттілік танытады, себебі қазақ халқының ерлік дәстүрінің қалыптасуында ойшылдардың ықпалы зор болды.
Бүгінгі педагогика ғылымының басты сипаты - ежелгі түркі мұраларының даму ерекшеліктері мен тарихи үрдісіне қазіргі түркі тектес елінің педагогикасының қалыптасып, тарихи еңбектер арқылы ғылымилық көзқарастың орнығуы, болашақ ерлік мектептердің дәстүрін қалыптастырды. Ортақ қасиеттер дарытты, рухани тұтастығын көрсетті. Қорқыт ата жастарды елін, жерін сүюге, ержүрек болуға шақырады. Мысалы: "Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі... Қолыңа ұстаған болат қылышың мұқалмасын. Жауға атқан садағың өткір болсын. " - деп кемеңгер атамыз жастарға бата беріп, батыл, ержүрек, қайсарлыққа шақырады [22, 160 б.].
Бұл еңбекте ғылым мен мәдениеттің әр қилы салалары әр қырынан ашылды, мінсіз қоғамның қағидалары берілді, өмірлік тәжірибелер баяндалды. Белгілі тұжырымдар негізінде адамның өмір сүруінің нақты, күнделікті бағыттары белгіленді, өмір мәні пайымдалды, министр мен қолбасшыдан бастап хатшы, елші, жазушы, жылнамашы, шарапқұюшы, аспаз, ғалым, балгер, сиқыршы, жұлдызшы, көпес, қолөнерші, егінші, малшы тағы басқа кәсіп иелеріне тән қасиеттер сипатталады.
"Құтты біліктің" Еуропа әлеміне әйгілі болуы австриялық шығыстанушы Фон Хаммер Пургисталь есімімен тікелей байланысты. Ол 1976 жылы Стамбул қаласында аталмыш қолжазбаны қолға түсіріп, Вена кітапханасына сыйға тартқан. Еңбекті алғаш рет неміс тілінде жарыққа шығарған белгілі шығыстанушы Г.Бамбери 1891-1910 жылдары дастанның түпнұсқасымен қоса, оның неміс тілінде аудармасын жариялаған. Дастанның үзінділерін тұңғыш орыс тіліне аударған С.Е.Малов, 1971 жылы М.Гребнев "Бақытты болу ғылымы" деген атпен дастанның еркін аудармасын жасады. 1986 жылы дастанды Асқар Егеубаев қазақ тіліне аударды.
Сонау ерте заман ғұламаларының бірі - Жүсіп Баласағұни өзінің классикалық "Құтадғу білік" атты еңбегінде адамды бақытқа жеткізу жолдарын, адам баласының құтты тұрмысын, әдет-ғұрпын, сана-сезімін, өмірге көзқарасын, сол кезеңде өмір сүрген түркі жұртының ерекшелігін жырлайды. "Құтты білік" халықтың құты, ырысы болған ілім. Ұрпақтарға, адамға бақыт берген, құт әкелетін білім. Ғасырлар бойы көзі ашық, көкірегі ояу ұрпаққа ерлік, адамдық, азаматтық қасиеттерін, әдеп, адалдық, ерлік дәстүрлерін сіңірген еңбек. Бұл еңбектің әр жолдарына үңілген сайын туған елдің, өскен жердің рухани байлығының өшпес қайнар көздерін сезіне түсеміз. Түркі халықтары ғылымының, тілі мен өнерінің, ерлік дәстүрлерінің тынысын байқап, құнарлы топырағының ыстық табы бойға тарайтынын сезінеміз.
"Кітап атын "Құтадғу білік" қойдым - Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың!"- дейді Жетісудің Құзарда (Баласағұн) қаласынан шыққан ұлы ойшыл алғашқы тарауларында. Ж.Баласағұнидің "Құтты білік" деген дастанын елін сүйердің (1069 жыл) саясат, мемлекет басқару, әскерлік іс жөніндегі педагогикалық трактат десе де болады: "Білік біліп - төрден орын аларсың, Білік білсең - күшті, берік адамсың, Біліксіз тіл, жүрек неге жарасын, Жанды судай біліктен күш табасың, Қанша білсең, іздеп тағы, тағы да, Білікті адам жетер тілек, бағына" - дей келе, мұның негізін халық тәрбиесінің бастауынан табуға болатынын айтады [23, 134 б.]. Жүсіп Баласағұни туған халқының салтын, әдет-ғұрыптарын, ерлік дәстүрлерін жақсы біледі, оның рухани өміріне тереңдей енеді. X-XI ғасырларда өмір сүріп, сол дәуірдің озық өнер туындысын дүниеге әкелген Жүсіп Баласағұни еңбегі қазіргі жастар үшін патриоттық тәрбиелік маңызы жоғары және бүгінгі таңда да өте қажет.
"Қайда жүрсең де ерлікпен қатар ақкөңілдік те керек" деген сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни патриотты болу үшін жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады. Намысты болудың түбі ар-ұяттарын таза ұстауларымен тікелей байланысты дейді. "Намыс - арын бағып, жауын сындырар" - деген тәліми өсиеті халық түсініктері арқылы жастарға халықтық ерлік тәрбие қағидалары жайында керекті құнды қасиеттерді ұсынады. Ғұламаның бұл пікірлерінде біреулердің ерлік ісін көрсең, оны ардақтай біл, күнәліні кешіре біл... Өзіңе де, өзгеге де бейбітшілік тіле... деген терең ой жатыр. "Құтты білік" қазіргі қазақ еліне байырғы елдің, мемлекеттік дәстүрін, суреткерлігін, тұрмыс-салтын, ерліктерін таныстыруымен қымбат.
Ғұламалар, халықтық тәрбие дәстүрлерін жетік білуді, баланың мінез-құлық ережелерін жүйелеуге көмектесе отырып, оларды психология жағынан қарастырады. Қазақтың халықтық педагогикасында үлкендердің, ата-аналардың жеке басының жақсы істерін үлгі ету, тәрбиеге "ұят", "ар", "намыс" ұғымдарын кең пайдалана отырып сендіру, үйрету, жаттықтыру, көтермелеу, мадақтау, жазалау әдістерімен үнемі жүзеге асырылып отырды. Сонымен қатар Жүсіп Баласағұни қағидасы жастарға ізгі көзқарас, балалар мен қыздар тәрбиесіне саралап қарау, жас ерекшеліктерін ескеріп отыру, ерлікке баулу, ұлттық мәдениетке, ана тіліне, туған жерге аялап қарау, қолөнерге, ұсталыққа ерте баулу сияқты мәселелерге қатты көңіл бөліп отырған. Сондықтан бұл қағида педагогикалық жүйедегі халықтық тәрбиенің негізгі өзегі болып табылады, түркі жұртының тәліми тәжірибесінің қалыптасуы осындай ойлармен сабақтас.
Ислам мәдениетіндегі софылық ағымның Сыр бойындағы өкілі Ахмет Йассауи. Ол бүкіл түркі жұртының рухани атасы болды. Ахмет Йассауи өз ілімінде психологиялық түсініктерге көңіл аударып ақиқатқа, сана-сезімге рухани жаңаруға барар жолда адам шариғат, тарихат, мағрипат, хақиқат сияқты төрт сатыдан өту керек екендігін ескертеді. Йассауитанушылар оның дүниетанымының мәні "адамның өзін-өзі тануы" арқылы "хақты тану", яғни алғашқысы "тәуба", соңғысы "құлдық" деген пікірді айтады [21, 425 б.].
Орта ғасыр ғұламалары Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, т.б. халықтардың бір-бірімен әдет-ғұрып, салт-дәстүр тұрғысынан халықтық тәліми қағидаларына сүйене отырып патриоттық тәрбиелеу керектігін ескерген. Әл-Фарабидің халықтық тәліми идеялары әлемге кең тараған, яғни әлемдік өркениетке зор үлес қосқан ойшыл ғалым. Ғұламаның елді сүйе білудің маңызын, халықтар арасындағы туысқандық пен достықты жырлайтын ой пікірлерінің жалғасы Ж.Баласағұни, М.Қашқари шығармаларында да орын алады. Ж.Баласағұнидің "Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса билікті болады", "Білім білсе, әзіз тірлік өткерер" деген ойлары халықтық тәрбиеге нақты дәлел болып сүйенеді [23, 21 б.]. Ғұлама ғалымның ойынша, патриоттық қасиеттерді ұрпақ бойына сіңіру, жалпы түркі жұртының, тәлім-тәрбие қағидаларының басты өзегі екендігі айқындалды.
Әр халықтың ерлік дәстүрінің шығу тарихын, уақыт мезгілін, ұлттық образын, іс-әрекеттердің шын маңыздылығын ұлттық тұлғада ашып көрсету арқылы біз түркі халқының болмысын танимыз.
Іргесі берік елді Ауызы бір елді
Жау ала алмас. Дау ала алмас.
Ұлтарақтай болса да Ат төбеліндей болса да
Ата қонысы жер қымбат. Туып өскен ел қымбат.
Туған жер - тұғырың, Туған ел - қыдырың.
Атамекен туған жер - Кіндігіңді кескен жер,
Кір-қоңыңды жуған жер. Кісі болып өскен жер - деп айтып кеткен қағидаларынан бастау алатын патриоттық тәрбие мазмұны ұрпақты ауызбірлікке, елін, жерін, халқын сүюге, қорғауға ықпал жасайтын жағымды мінез-құлықтық қасиеттерге баулиды.
Біз ата-баба тәрбиесі ұлағатының қазіргі қазақ халқының жас ұрпағының дінінде, ділінде, рухани дүниесінде қайта жандануына күш салуымыз керек. Бұл мақсатты іске асыру үшін ұлттық тәрбиеміздің көне бастауларына көз жіберіп, ғұламалардың еңбектерін қарастырдық.
Ежелгі қазақ даласында тәрбие ісі негізделген рухани тұғырлар халықтың бала тәрбиелеу дәстүрінен туындап отырған. Бұл дәстүрдің тарихи тамыры терең және жан-жақты, онда түркі жұртының тәжірибесінен тиянақты түйіні тұжырымдалып, белгілі заңдылық деңгейіне көтерілген. Біз ата-баба мұраларын саралай келе, ата-бабаларымыз жастарды:
- тіл алғыш елгезек болуға үйреткендігін,
- адалдық пен шындыққа баулуды көздегендігін,
- білгір бол, білікті бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан қарияның сөзін тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына сіңіре білгендігін,
- үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйретуді басты міндет етіп қойғандығын,
- ел қорғаны батыр бол, халқыңа қызмет ет деп үйреткендігін, яғни осындай тәрбиелік мәні зор өсиеттердің әрқашанда басты ұстанымда болғандығын көреміз.
Сонымен қатар халқымыздың тарихында Қаз дауысты Қазыбек бидің қалмақ ханы Қоңтайшыға айтқан мына бір сөздерінен ұлттық патриотизмге толы, жалын атқан сезімдері сақталған:
"Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды! Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз. Сен қалмақ болсаң, біз қазақ, қарпысқалы келгенбіз, сен темір болсаң, біз көмір, еріткелі келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан, алысқалы келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келгенбіз, тұтқыр сары желіммен, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітіміңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!" - деген шешендік сөздерінен қазақ халқының көксеген ой-арманы жауласу, қастасу емес, достасу екенін, бейбіт заманды қалайтындығын байқаймыз [25, 97-98 бб.]. Қазіргі таңдауда әрбір қазақ азаматы бұл шешендік сөздерді жанына жақын қабылдайды. Әрбір патриотты азамат өз халқының бақыты, елінің бейбіт жағдайда өмір сүруі мен бірлікте екенін шын жүрегімен сезіне алады.
Артына келелі істерімен қатар, аталы сөз қалдырған, есімі ел жадында сақталған Әйтеке би бір сөзінде:
"Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң жауға найзаң тисін, бай болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға найзаң тимесе, елден бөтен үйің күйсін" [25, 146-147 бб.]. Сан ғасырлық тарих бетіне үңілсек қазақтың ұлттық тәрбиесінен нәр алған талай әлемге әйгілі, елін қорғаған батырлар да, билер де, тілге шешен ақындар да тәрбиеленіп шыққанын білеміз.
Халық қамқоршысы болған батыр ұлдардың ерлігін кейінгі ұрпаққа паш ету, қазіргі заманда болашақ ұрпақты патриоттыққа баулудың өзекті мәселесі болып отыр. Халық Махамбет, Исатайдай адал, батыр ұлдарының ерлігін еске түсіру арқылы, кейінгі ұрпақтың олардан үлгі алып, солардың жолын қуса екен, халық қамын жесе екен деген тілекті көздейді.
Арманы бар ма жігіттің, Жалаулы найза қолға алып,
Қапылыста тап берген, Қолақпандай қомданып,
Тайталасты жауымен Жау тоқтатып айқаста
Туып-өскен жері үшін. Құрбан болса ел үшін.
Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов ғылым-біліммен мейлінше мол сусындаған, жан-жақты білімді, озат ойлы, ерекше дарынды адам. Небәрі отыз-ақ жыл өмір сүрген Шоқан аз өмірінің ішінде ғылымның көптеген салаларына бағасын мәңгі жоймайтын үлес қосты. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинист орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың тарихына, мәдениетіне және ұлттық психологиясына қиянат жасап, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында алғаш қирата соққы беріп, туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани бай, прогресс атаулыға ұмтылған, жаңалыққа ерекше бейім халық деп тебіренді. Демек, Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өз елін, халқын жан-тәнімен сүйген адам. Біз оның еңбектерін үнемі қолданып, оны болашақ ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде үлгі тұтар тұлға ретінде көрсетуіміз керек. Сонымен қатар Шоқанның еліне, туған жеріне деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами дүниетанымының дамуына бірнеше факторлардың әсер еткендігін өз еңбегінде Р.Жаңабаева атап көрсетеді. "Шоқанның рухани жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері Көкше өңірінің (Оқжетпес, Құсмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты, ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық болмайды", - дей келе, "Ол бала жасынан әжесі Айғанымнан естіген ертегі, аңыз-әңгімелері, батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрлерін бағалай білуге үйретті" - деп тұжырымдайды автор. Сондай-ақ Шоқанның ұлттық дүниетанымының, ұлттық патриотизмінің, адами-патриоттық және интернационалдық көзқарастарының қалыптасуына әкесі Шыңғыстың әсері ерекше болғандығын, оның орыс ғалым-қайраткерлермен достығы, олардың мәдениетін меңгеруімен байланыстырады зерттеуші ғалымдар [16, 232 б.].
Халқын сүйген, сүйген де оның жарқын болашағына шексіз сенген патриотты, жігерлі күрескер Ы.Алтынсарин: "Ал енді құдай басыма не салса да, мен күшімнің жеткенінше туған еліме пайдалы адам болайын деген негізгі ойымнан, талабымнан еш уақытта да қайтпаймын", - деп Н.И.Ильминскийге (1884 жылы 14 сентябрь) жазған хатында ұлы ағартушы туған халқының тамаша болашағына сенді [26, 195 б.]. Осыдан біз Ы.Алтынсаринның ұстаз-тәрбиеші ретінде алдына мақсат етіп қойған ұрпақты патриоттық қасиеттердің мәселелерін көреміз. Олар: жас жеткіншектерді адал еңбекке өнер-білімге, достыққа, патриоттыққа тағы басқа да асыл қасиеттерге тәрбиелеу. Ы.Алтынсаринның: "Менің ойымша, көңілдің қошы, бақыт дегеннің бәрі де ата-бабаның өмір сүрген және жерленген жерінде, туған ошағының басында жақсырақ, ал қайғы дегеннің қандайы да, тіпті ажалдың өзі де сол жерде жеңіл болатын сияқты" - деген Н.И.Ильминскийге (1862 жылы 26 январь, Орынбор бекінісі) жазған хатынан оның адамдық болмысын терең түсініп, бағалауда жас ұрпақ үшін рухани қазына және оларды патриоттық қасиеттердің таусылмас байлығы [26, 147 б.].
Ақын Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, өлеңдерінен елдің қайғылы халдері, оның айналасындағы мылқау қара күштің басымдығына, жұртым, елім деп күңіренеді, бірақ ақын сары уайым, үмітсіздікке түсіп кетпейді. Ол елін сүйгендіктен кемшіліген батыра айтады. Сонымен бірге келешегіне, туған халқының шығармашылық қабілетіне әбден сенеді. Ақын мына өлеңінде өзінің мақсатын айқын көрсетеді:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін,
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін [27, 145 б.].
Оның "Адамзаттың бәрін сүй бауырым-деп" деген сөзі барша жұртты жауласуды, күш көрсетуді білместен, тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Жаңа ғасырдың бас кезінде қазақ зиялылары үлкен топ құрып, қуатты күшке айналды. Бүкіл қазақ жұртының рухани және саяси жетекшісіне айналған, қазақ зиялылары ұлт теңдігі жолындағы күреске бел шешіп кірісті.
Сонымен, қазақ халқының алдыңғы қатарлы өкілдері өз ілімдері мен қызметінде терең патриоттық - Отанға, қазақ еліне, өз халқына деген сүйіспеншілік идеясын ұстанды. 1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында өткен Алаш құрылтайы қазақ халқының жаңа замандағы тарихының айтулы оқиғасы сонымен қатар, ұлттық сананың, мемлекеттікке жету мақсатының айқын көрінісі болды. Арада онша көп уақыт өтпей, Алаш автономиясы кеңестік, коммунистік зорлықтың құрбаны болды. Алайда, тәуелсіздік тапталып, ұлттық сана қанға боялғанмен Алаш орда азаматтарының ісі өлген жоқ. Қазіргі тәуелсіздікті сол жылдардағы бастаманың жалғасы деп қарастырған жөн. Қазақтың Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Ғұмар Қарашев, Халел Досмұхамедов, Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шоқай сынды зиялыларының баға жетпес мұралары негізінде жеткіншектерді отансүйгіштікке тәрбиелеу қазақ халқының болашағын қалыптастырушы күш деген пікірді айтады [17, 3 б.].
Қазақстанда қазақ тілінің, мәдениетінің, беделінің құлдырауын мына мысалдан аңғаруға болады. Мәселен XX-ғасырдың 70-80-ші жылдары елдің, жердің негізгі қазақ халқының тілі өмірдің 20-саласында ғана, ал орыс тілі 100-ден астам салада қолданылды. Осылайша ұрпақ ішкі еркіндік пен бостандықтан айырылды. Қоғамда жігерсіз, енжар жасөспірімдер қалыптасты. Жастар тәрбиесіндегі, өмірдегі үлкен жетістіктер, қоғамдық өмірдегі еркіндіктер, халықтардың әлеуметтік, патриоттық белсенділіктері жалған мадақталып жатты. Тәрбие жұмысында әсіресе кеңестік патриотизм тәрбиесіндегі артықшылық, оның тағлымдық құндылығы, пролетарлық интернационализм мұраттары шындықтан алыс бояма сипатта орынсыз дәріптеле берді. Мұндай жағдай Кеңестік үкіметтің оның билеуші партиясының беделін мүлдем түсірді. Соңы КСРО-ның ыдырауына әкелді.
Қазақ халқының ұлы перзенттерінің еңбектерінде, жеке бас үлгілерінде ұлттық құндылықтардың бұрмалануының қандай түріне болса да жол бермеу мүдделерінің ұштасып жатқанын байқау қиын емес. Сондықтан да шығармашылығына патриоттық сезімдері қуат берген ақын О.Сүлейменов "Азия" еңбегі үшін, ақын Жұбан Молдағалиев:
Мен-қазақпын мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тілімен.
Жылағанда жүрегім, күн тұтылып,
Қуанғанда күлкімнен, түн түрілген - деп жырлаған "Мен-Қазақпын" дастаны үшін әкімшілік қысымға ұшырады.
Қазақ халқының даңқын шығарып, абыройын асырған айтулы ұлдарының бірі - гвардия полковнигі, жазушы, халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы: "Басқа жұрт бұлар Отан деген сөзді жүрегімен емес, тілінің ұшымен айтады демес үшін өз басыңа, үй-ішіңе, туған халқыңның атына кір келтіріп қорлық таңбасын түсіре көрме", - деген сөздері жас ұрпақтың бойына жоғары сезімдердің тууына өркен жаюына ізгілікті негіз қалайды [30, 29 б.]. "Патриотизм-Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді, мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда патриотизм дегеніміз мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасын біріктіреді. Патриотизмнің маңызды элементтерінің бірі, онымен етене байланысып жатқан ұлттық рух пен ұлттық патриотизм жөнінде айтып өту қажет.
Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм - бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті - өз халқына деген сүйіспеншілігі, жеке адам өз халқымен қан жағынан да және шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлері жағынан да әбден айқын әрі дербес басқа қасиеттері және ерекшеліктерімен де байланысты. Мұның бәрін міндетті түрде есепке алу үшін әрі бұл сезімді әскерлерге күш-жігер беретін мықты құрал ретінде пайдалана отырып патриотизм, Отанға, ұлтқа сүйіспеншілік ұғымының жалпы арнасына бағыттап жіберу үшін білу қажет" - дей келе [30, 49-50 бб.] Б.Момышұлы тағы да "әрбір азамат өз ұлтын сүюге тиіс және өз ұлтына деген терең сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеп, оларды сүйе білуге тиіс", - деп өз халқына деген сүйіспеншілік арқылы басқа халықтарды сүю мен құрметтеуді дәріптейді [30, 237 б.].
Зерттеліп жатқан тақырыбымыз бойынша жүргізілген тарихи шолу және талдауымыз патриоттықтың өзінің бай дәстүрі бар ежелден келе жатқан қасиет деп айтуға болады. Қазіргі таңда патриоттық қасиеттерге тәрбиелеу білім беру жүйесінде - маңызды міндеттердің бірі болып табылады және қазіргі қоғамымыздың даму ерекшеліктеріне байланысты патриоттық қасиеттерді беруді жаңаша ұйымдастыруды қажет етуі заман талабы. Еліміздің қуатты болуы мен гүлденуі үшін бүкіл қазақстандықтарды біріктіруге қабілетті осы патриоттық тәрбиесі. Мұндай пікірді қазіргі саясаткерлер де, қоғамдық қайраткерлер де, ғалымдар да қолдайды. Сондықтан да қазіргі білім беру мекемелері өздерінің оқу-тәрбие ісінде патриоттық қасиеттердің аспектісін жетілдіру қажет. Қазақстанның көпұлттылық жағдайында патриот-тұлғаны тәрбиелеу ұлттық ар-намысқа қайшы келмеуі тиіс, керісінше патриоттық қасиеттерді тәрбиелеу жұмысын ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып жүргізуіміз қажет. Ал бұл үдеріс әр ұлттың салт-дәстүрлерін құрметтеу арқылы жүргізгенде, ұлттық келісім болған жағдайда өз нәтижесін көрсетуі мүмкін.
Қорыта айтқанда, ежелгі түркілердің ерлік туралы мұралары орта ғасырда қазіргі қазақ жерінде өмір сүрген ұлы ғұламалардың, одан кейінгі ғасыр ойшылдары мен ағартушылары еңбектеріндегі патриоттық сезімі қалыптасқан ұрпақ тәлім-тәрбиесі туралы ой-пікірлері өзінің өзектілігін әлі күнге дейін жоғалтқан жоқ демекпіз. Өйткені қазақ халқының ұлы ағартушылары мен XX-ғасырда өмір сүрген және қазіргі кездегі ақын-жазушылары еңбектерінің қайсы бірін алып қарамайық ұрпаққа берілетін патриоттық қасиеттер мәселесінде өмірдің жалғастық байланыс заңының үзілмей сақталып келгендігі аңғарылады. Әр заман тұлғалары қалдырған яғни ұлағатты мұралардағы патриоттық қасиеттерді идеяларының негіздері өздеріне дейінгі ойшылдар мен ғұламалардың идеяларында жатыр екен.
Ұлы ғұламалар дәстүр мен жаңашылдықты ешқашанда бір-біріне қарсы қоймаған және бұл табиғи заңдылықты қоғам дамуының ерекшелігіне сай басшылыққа алып келген. Бұл жағдайды біз зерттеу тақырыбымызға байланысты жүргізілген тарихи шолу мен талдаулар негізінде толық аңғардық. Әрбір кезең ойшылдары өздерінің патриоттық қасиеттер идеяларының түпкі негізіне, мазмұнына өзіне дейінгі ойшылдардың т.б. ой-пікірлерін бастау етіп алғанын, көзқарастардағы сабақтастықтың жатқандығын көреміз. Ендеше бүгінгі таңда қаншама ғаламдық тәрбие дәстүрлерін меңгеріп ұрпақ игілігіне асырғанменен, тәрбиені жетілдіруде оның түпкі негізі ата-бабалар мұраға қалдырған дәстүрлерден бастау алынбаса мұрат тұтқан мақсатқа қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да қоғамның қазіргі кездегі сұранысы ұрпақ тәрбиесінде дала ғұламалары, ойшылдары, ақын-жазушылары негізін салып мазмұнын байытқан, ғасырлардан бері өмірмен астасып өз нәтижелерін берген тарихи ерлік тәрбие дәстүрлерінің үлгілерін тиімді пайдалануды қажеттеп отыр демекпіз.
Жоғарыда көтерілген мәселенің бүгінгі таңдағы ғылыми педагогикалық теория тұрғысында ұрпаққа берілетін патриоттық қасиеттер мазмұнын қарастыру барысында әлі де үлкен мән-мазмұнға ие болары сөзсіз.
1.2 Дене шынықтыру пәні бойынша патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың қазіргі күй-жайы
Мектептің басты міндеті - оқушылардың құштарлығын қандырып, қызығушылық ынтызарлығын қанағаттандыратын жан-жақты жарасымды дамуына жағдай жасап, олардың қоғамға қажетті дара тұлғалық ерекшелік қадір-қасиеттерін жетілдіру.
Біздің зерттеу жұмысымызға байланысты патриот, патриоттық, ұлтшылдық, отансүйгіштік, елжандылық, жанқияршыл, жауынгер борышы, жауынгерлік сүйіспеншілдік, патриоттық парыз, жауынгерлік дәстүр, ерлікшіл, отаншыл, ұлтжандылық, ұлттық рух - сияқты етене таныс сөздерді үйреншікті қалыптасып қалған әдет ретінде күнделікті өмірде естіп те, айтып та, жазып та жүрміз. Алайда жоғарыда келтірілген сөздердің мән-мағынасына яғни олардың функционалдық мазмұнына ден қоймаймыз, мән бере бермейміз. Бұл мәселені дұрыс әрі ғылыми негізде шешуде педагогикалық зерттеу жұмыстарына қатысты ұғымдарды логикалық, диалектикалық, тарихилық, жүйелік талдаудың қажеттілігі туындайды. Алдымен мұндай ұғымдардың функционалдық мазмұнын саралаған жөн. Өйткені, ұғым - логикалық-гноселогиялық категория ретінде, құбылыстар мен процесстердің мән-мағынасын ашады, олардың арасындағы өзара заңды байланыстарды түсіндіруге мүмкіндік береді. Ұғымдардың жүйесі мен бір-біріне тәуелділігін де айқындаған жөн. К.Ахановтың берген анықтамасы бойынша: "Ұғым - заттың немесе құбылыстың жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып, топшыланған (жалпыланған) бейнесі" - дегенді білдіреді [32, 86 б.]. Біздің зерттеу мақсатымызға сай қарастыратын мұндай ұғымдар "патриот", "патриотизм", "отаншылдық", "отансүйгіштік", "елжандылық", "рух", "ұлтжандылық", "ұлтшылдық", "тұлға" сияқты терминдерден тұрады. Біз зерттеу жұмысымыздың сипатына қатысты осы ұғымдар жүйесін талдауды арнайы мақсат еттік. Себебі ұғым өзінің табиғаты бойынша ғылыми білімдер жүйесінің негізгі элементі болып табылатындықтан оның таным процесіне жасайтын үлкен ықпалының бар екендігін қашанда есте ұстауымыз керек. Өйткені ұғым - ой (ойлау) формасы және де ойлаудың жәй формасы емес логикалық формасы. Біз ұғым арқылы ғана белгілі бір класқа жататын заттардың жалпы және тек соларға ғана тән ерекшеліктерін жинақтап көрсететін ойды немесе ойлау жүйесін таныймыз. Ұғым деген сөздің қазақша этимологиялық негіз - ұғу (адамның білімді, іскерлікті, біліктілік дағдыларын, әдістерін меңгеру арқылы дүниені, құбылысты тану) деген мағынаны білдіреді. Ғалымдардың анықтамаларына зер салсақ, ұғымдардың пайда болуы және оларды қолданудың өзі-ақ оларды қолданудың объективтік байланысының заңдылығын түсінуді, оған көз жеткізуді, оны ұғуды қамтиды. Демек, ұғым тану процесінің де ең жоғарғы формасы болып табылады екен. Енді өзіміздің тақырыпқа қатысты ұғымдарға талдау түсініктерін жасап көрелік.
Ұлы француз төңкерісінің идеологтары патриотты еркіндікпен, абсолютизмге қарсы күреспен байланыстырды. 1789-1793 жылдарға ұлы француз төңкерісінің кезеңінде "патриот" және "патриотизм" сөздері алғаш рет қолданыла бастады. Ол кезде патриот деп төңкерісті қорғаушыларды және абсолютизмнің қарсыластарын атаған болатын. Осы кезден бастап патриотизмнің мәнін ашуға, түсінуге және ұғынуға ден қойылды. И.Г.Фихте өзінің "Патриотизм және оның қарама-қайшылығы" деген еңбегінде былай деп: "Жақсы патриот тек қана мақтауы керек, бар жақсысын мақтауы керек. Егер де мақтауға лайықты емес нәрсе кездессе, онда бұл туралы үндемеу керек. Тек осылай ғана халық пен үкімет арасында сүйіспеншілік одағы мен өз-ара сенім пайда болады, себебі біздің мадақтауымызды есіту және ол барлығымыздың көңіл күйімізді білдіру деп есептеу ерекше жағымды" жазды. Фихтенің пікірінше патриоттық мемлекет пен үкіметке қызмет ету үшін ойлап табылған, сондықтан да нағыз патриот елдің жағымсыз жақтарына көзін жұмып, тек жақсы жақтарын көруге тиіс.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский балаларды тәрбиелеудегі маңыздысы - Отанға сүйіспеншілікті, еңбекқорлықты, жауапкершілікті қалыптастыру дей келе, былай тұжырымдайды: "Намыссыз адам болмайтыны сияқты, өз Отанына сүйіспеншіліксіз де адам болмайды, тәрбиедегі осы сүйіспеншілік адамның жүрегіне тура жол көрсетеді, сонымен қатар табиғи, жанұя, өзінің жеке, туа біткен жаман әдеттерге бейімділігіне қарсы талпыныста үлкен тірек болады" [6, 119б].
Кеңестік мектептердегі тәрбиенің мақсатын А.С.Макаренко қарастыра келе әрбір жасөспірім батыл, ержүрек, адал, еңбексүйгіш патриот болу керек деген пікірде болған [7, 115 б.]. Сонымен қатар патриотизм ол "тек қана ерлік істерден ғана көрінбейді, нағыз патриоттан ұзақ, азап, ауыр істер, тіпті қызық емес жұмыстар арқылы байқалуы керек" [7, 412б], ал "адамды ерлік көрсетуге, мейлі, неде болсын - ұстамдылыққа, ашық, тік сөз айта алуда, кейбір мұқтаждықтарда, шыдамдылықта, батылдықта ерлік көрсетуге мүмкіндік беретін жағдайға қоймайынша ержүрек етіп тәрбиелеу мүмкін емес" - деп жазды [7, 424 б.]. А.С.Макаренконың пайымдауынша, мектеп Отанына шын берілген патриотты, білімді адамдарды, білікті мамандарды, міндет пен парызды терең сезіне білетін, өзінің адамгершілігін сезінетін, ұйымдастырушылық қабілеті бар, тәртіпті, ақжарқын, өмірсүйгіш адамды тәрбиелеуі тиіс. Бұл мәселе орайында әсіресе В.А.Сухомлинскийдің еңбегін ерекше атап көрсетуге болады. В.А.Сухомлинский патриоттық сезімдер мен моральдық ерік-күш қасиеттері толғаныстар арқылы тәрбиеленеді деп санады. Ол: "Отан идеясын ұғына жүріп, сүйіспеншілік, ризашылық, шаттық, қауіп, оның бүгіні мен ертеңі үшін қамқорлық сезімін, оның жауларымен ымырасыздық және Отан үшін өмірін беруге даярлық сезімін бастан өткере отырып адам жасөспірім шағында-ақ өзін таниды, өз жетістіктерін нығайтады" - деген. Оның пікірінше, мектеп жасөспірімдерді Отанына шексіз беріліп қызмет етуге ұмтылдыруға, қоғамға белсенді еңбек етуге тәрбиелеуі қажет. В.А.Сухомлинский: "Советтік патриотизм күрделі ұғым. Ол социалистік қоғамда үстемдік етуші, саяси идеялардың мызғымас бірлігі, коммунистік адамгершілік сенімділік, совет адамдарына тән жаңа сезімдер, олардың батырлық ерліктері мен батырлық істері болып саналады. Советтік патриотизм адам тұлғасының барлық жақтарын - оның санасын, сезімдерін, ерік-жігерін қамтиды" - дей келе, бұл
ұғымды "совет халқының өзінің социалистік Отанына шексіз сүйіспеншілігі" деп анықтайды. Ол мектептегі тәрбиенің басты міндеттерінің бірі жасөспірімдерді қоғамдағы күнделікті қарапайым еңбекке даярлау. Осы мақсатта ұйымдастырылған іс-әрекет өскелең ұрпақты тұлға ретінде қалыптастырудағы қозғаушы күш болып табылады деп тұжырымдайды.
Педагогикалық сөздікте де осындай анықтама берілген: "өз Отанына, халқына деген сүйіспеншілік". "Патриотизм" ұғымына тереңірек талдау жасаған жұмыстар да баршылық, олар саяси көзқарасқа сілтеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОқушылардыҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.1 Оқыту барысында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ...6
0.2 Дене шынықтыру пәні бойынша патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың қазіргі күй-жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
0.3 Дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойындағы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың мүмкіндіктері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 Мектепте ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫ оқыту арқылы ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ АРТТЫРУДЫҢ Әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
0.1 Патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыруда пайдаланудың педагогикалық жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.2 Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда патриоттық қасиеттерді дене шынықтыруда пайдаланудың технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..83
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәрбие халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде жас жеткіншектерге елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып және дамытып келеді. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын үздіксіз ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Мектеп оқушыларының бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру мәселесі барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды талап етеді. Оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру бір науқандық іс-шара емес. Патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үдерісінің өз идеологиясы және айқын жүйесі бар. Мектептерде оқушылардың бойында патриоттыққа қасиеттерді қалыптастыру ақын-жыраулардың тағылымдарын оқыту арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, жеткіншектерді елін, халқын, туған жерін сүюге тәрбиелеу қазақ халқының батырларының өмірі мен ерліктерін, олардың туған жерін жауларынан қаймықпай қорғағандықтарын баяндау арқылы жүзеге асырылу жолдары да бар. Сондай-ақ, қазақ зиялыларының мұраларын оқытудың маңызы зор. Оқушыларды патриоттыққа, Отанын сүюге, елін қорғауға бұрынғы Кеңес Одағы кезеңіндегі жүргізілген іс-шаралардың озық үлгілерін пайдалануға да болады. Қазіргі таңда қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару үдерісіне оң көзқарас қоғам мүшелерінің осы патриоттық сезімі үлкен ықпал жасауда. Дейтұрғанмен, еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы жағдайында қоғамдық келісімді одан әрі нығайту міндеті басты назарда тұрғандықтан, жеткіншектердің патриоттық көзқарасын қалыптастыруда жаңа бағыттың қажет екендігі де аңғарылды. Өйткені, өткен озық тәжірибелердің патриоттық сезімге игі әсер ететін тәлімді-тағылымдық әлеуеті мен бүгінгі мектептегі тәрбие әрекетінде, олардың пайдалануы арасында қайшылықтар қатты сезілуде. Себебі Отан, сенім, ерлік дәстүрлерге құрмет, парыз, абырой, ар-намыс, елі үшін өзін құрбан ету сияқты құндылықтарға көзқарас өзгеріп кетті. Әлеуметтік-адамгершілік бағыт бұрмаланып кетті, керісінше жастарға өзімшілдік тән. Күнделікті өмірде бұл жастардың маңызды азаматтық міндеттерін орындамауы, әлеуметтік және рухани толыспағандығын көрсетуі, әртүрлі діни секталарға кіруі, жасөспірімдер арасында заңсыз топтардың пайда болуы сияқты іс-әрекеттерден көрінеді. Туындап отырған жағдайлардың себебінің бірі еліміз егемендік алғаннан кейін патриоттық тәрбиенің мәні мен рөлін жете бағаламауында болып отыр. Патриоттық тәрбиенің практикадағы бай жинақталған тәжірибесінің ғана беделі түскен жоқ, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының мүддесін қорғауға дайын және қабілетті патриоттық азаматтың да, яғни тұлғаны қалыптастыру мен дамыту идеясының да беделі түсіп кетті. Ал, Қазақстанда білім беру жүйесін әлемдік стандартқа жақындату саясаты жүргізіліп жатқан кезеңде, мектептердегі оқу мен тәрбие ісінің мазмұнына қазіргі талапқа сай жан-жақты ойластырылған ең тиімді жұмыс түрлері мен тәсілдерін іздестіруді талап етеді. Сондай жаңа тәсілдер туралы ой Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында [1], Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [2, 16б.], сондай-ақ, елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған жолдауларында [3,4,5] көрсетілген. Нақ осы құжаттар, заңдар бүгінгі таңда патриоттық тәрбиелеудің негізгі бағыттарын айқындап берді.
Бүгінгі таңда патриоттық ұғымы жаңа тұрғыда көрініс береді, ол елді жаудан қорғау ғана емес, сонымен қатар, ол елді тоқыраудан, космополитизмнен қорғау деп түсіну қажет. Қазіргі таңдағы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың ұстанатын жол - әр елдің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып модернизацияға, экономиканы көтеруге, алға жылжу үшін барлық әлеуметтік күшін жұмылдыруға, өзінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы қараудан және енжарлық жағдайдан шығуға ұмтылу. Бұл көпұлтты және көпконфессиялы ел жағдайында шынайы патриоттыққа қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін білім беру саласы қазіргі кездегі әлеуметтік маңызды құндылықтар мен мақсаттарды қоғамның жаңа құндылық жүйесіне біріктіруі қажет. Ол ашықтықты, вариативтілікті, рухани және мәдени мазмұнға бай, ұлтаралық татулықты, толеранттылықты қамтамасыз етуге бағытталған сара жол болуы қажет.
Ал дене тәрбиесінің ілімі, педагогикалық жүйе ретінде дене шынықтыру мәдениетін, дене мүмкіндіктерін дамыту мәселесін М.Сапарбаев, Е.Уаңбаев, Ж.Оңалбек, С.Тайжанов, Б.А.Тойлыбаев, Т.Ж.Бекбатчаев, Б.Төтенаев, Т.А.Ақпаев т.б зерттеген [18].
Оқушылардың бойында патриоттық рухта тәрбиелеуде жинақталған ғылыми қордың бар екендігін, алайда оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу қоғам сұранысынан туындаған өзекті мәселе екенін ғылыми еңбектерге жасаған талдаулар көрсетіп отыр.
Дейтұрғанмен, дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне жете көңіл бөлінбегендігі, дене шынықтыру пән ретінде, атап айтсақ, білім беру саласында маңыздылығын жете түсінбеуі, дене шынықтыру пәнінің тәрбиелік мүмкіндіктері жете қарастырылмағандығы анықталды. Бұл мәселені мақсатты түрде шешу үшін дене шынықтыру пәнінің тәрбиелік мүмкіндіктерін, оның әдіс-тәсілдерін дамыту жолдарын жете зерттеп талдау қажеттігі туындайды. Сонымен, ғылыми әдебиеттер мен білім беру саласындағы ізденістерді талдау:
- оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы жаңа тұжырымдамалық бағдарды анықтаудың қажеттілігі мен оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді дене шынықтыру пәнінің әлеуеттік мүмкіндіктері мен дене шынықтыруды оқыту арқылы патриоттық қасиеттерді ұйымдастыру жүйесінің қалыптаспағандығының арасындағы;
- оқушылардың бойында патриоттық қасиеттердің өзектілігі мен дене шынықтыруды оқыту арқылы осы мәселені шешудің ғылыми-педагогикалық негіздердің жеткіліксіз зерттелгендігінің арасындағы қарама-қайшылықтардың бар екендігін аңғартады.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыруды дене шынықтыру пәнінің мүмкіндіктерімен ұштастыра жүргізу мәселесі тақырыпты Дене шынықтыру сабақтарында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларын дене шынықтыру арқылы патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтап, әдістемелік негізін жасау және оның сабақ үлгілері.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін орта мектептегі патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларын дене шынықтыруды оқыту үдерісінде патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың теориялық негізін айқындау және мәнін ашып көрсету;
- жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына дене шынықтыру арқылы патриоттыққа тәрбие берудің бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін анықтау;
- оқушыларға патриоттық тәрбие берудің мазмұнын жетілдірудің бағдарламасын жасау, оның сабақ үлгілерін тексеріп, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: мектепте дене шынықтыруды оқыту үдерісінде оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерге тәрбиелеудің тиімділігі артады, егер:
- отандық философиялық, тарихи, психологиялық, педагогикалық еңбектерде "патриот", "патриоттық тәрбие" ұғымдарының мәні талданса; оқушыларға патриоттық қасиет берудің теориялық және әдістемелік қағидалары оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланылса;
- Қазақстанның өзгерген қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайында оқушыларды патриоттық қасиеттердің мазмұны ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негізделіп, оқу-тәрбие мазмұны патриоттыққа тәрбиелейтін жаңа материалдармен толықтырылса;
- дене шынықтыруды оқыту үдерісі патриоттық қасиеттерді қалыптастыруға бағытталса және дене шынықтыруды оқыту арқылы патриоттық қасиеттерге тәрбиелеудің озық тәжірибелері анықталып ғылыми және әдістемелік негізі жасалса.
Зерттеудің әдістері - зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді теориялық және әдістемелік тұрғыдан талдау, сынып мұғалімдерінің патриоттық тәрбие берудегі іс-тәжірибелерімен және мекемелердің құжаттарымен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама) танысу, сауалнама және әңгімелесу, педагогикалық бақылау, баға беру.
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОқушылардыҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ негіздері
1.1 Оқыту барысында оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мәселесі
Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан жаңару процесі өткен тарихымызды объективті тұрғыдан дұрыс бағалауға, оны мектептің оқу-тәрбие үдерісінде күн талаптарына сай тиімді пайдалануға қолайлы жағдай жасауда. Ал егеменді ел болғанымыз ата-бабаларымыздың жерін, елін жаудан жан аямай қорғауының арқасында екені тарихтан белгілі. Қай ғасырда болсын, елін, халқын сүюге, яғни халқын патриоттық сезімге тәрбиелеу мәселелері назардан тыс қалып көрген емес. Қоғамның әртүрлі дамуы жағдайында бұл өткір мәселе әрқалай шешіліп отырған. Біздің пайымдауымызша, ғұлама ойшылдардың еңбектерінде бірыңғай дидактикалық, тәлімдік сарындағы ой-пікірлерімен бірге көркем эпикалық туындылардың да түпкі мағынасы тарих сабақтарын, тарихи оқиғалар өзегіндегі даналық тәлімдерді тағлым еткендігі көрінеді. Қазіргі таңда халықтық сананың қайта жаңғырған кезінде, жастарға ұлттық ерлік дәстүрге деген құрмет пен жақсы көзқарас қалыптастыра білу - педагог-тарихшылардың басты міндеттерінің бірі. Ұлттық бай мұрада "Қазақтардың қайталанбас ерлік әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние" екендігі туралы елбасы Н.Ә.Назарбаев та атап көрсеткен [19, 145 б.]. Осыған орай, бүгінгі қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық оң өзгеріске байланысты бұл мәселенің көптеген салаларын ұрпақ тәрбиесіне әлі де болса бағыттауды қажеттейді. Ал, осы мәселені шешу - қазақ халқының мәдени-рухани жетістіктеріне көңіл қойып, ата-баба дәстүрін қастерлеуге, сонымен ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуге зор ықпал жасайды. Осы тұрғыдан алғанда қазақ қауымының ең алғаш іргесі қаланып, рухани дамуына өз үлестерін қосып дем беруші қазақ ғұлама ғалымдарының тәлім-тәрбиелік мұрасындағы халықтық ерлік дәстүрлерінің қалыптасуына, патриоттық мәселелеріне шолу жасауды қажет деп білеміз.
Ертедегі түркілердің ерлік туралы ой-пікірлері, алғашқы педагогикалық ескерткіштер тікелей халық өмірінің, халықтық ерлік дәстүрінің ықпалымен пайда болғанын көрсетеді. Ғылымның көрнекті өкілдері, орта ғасыр мәдениеті қайраткерлерінің жерлестеріміз жинақтаған аса бай тәрбие тәжірибесін есепке алмауы мүмкін емес болатын. "Әл-Фараби трактаттарынан бастап" "Түркі тіліндегі Гүлістанға" дейінгі ерлік дәстүр баяндалған педагогикалық ой даналығына үздіксіз назар аударылғаны байқалады. Ата-баба мұралары негізінде тәлім-тәрбие барысында жеткіншектерді патриоттыққа, өз халқына деген сүйіспеншілікке, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне, еңбек сүйгіштікке, адалдыққа, кішіпейілділікке, елінің мүддесін өзінің мүддесінен жоғары қою сияқты қасиеттерге тәрбиелеу міндеті басты назарда тұрды. Осындай қасиеттердің тарихи генезисі ("genesis" грек тілінен - "шығу тегі" дегенді білдіреді) жеке мемлекеттердің құрылуы және нығаюымен, олардың ұлттық тәуелсіздігі үшін күресімен байланысты. Ұлттық патриоттыққа тәрбиелеудің генезисін тану үшін орта ғасырлық және кейінгі ұлы ойшылдар мен ғұламалардың еңбектеріне қысқаша шолу жасау қажеттілік танытады, себебі қазақ халқының ерлік дәстүрінің қалыптасуында ойшылдардың ықпалы зор болды.
Бүгінгі педагогика ғылымының басты сипаты - ежелгі түркі мұраларының даму ерекшеліктері мен тарихи үрдісіне қазіргі түркі тектес елінің педагогикасының қалыптасып, тарихи еңбектер арқылы ғылымилық көзқарастың орнығуы, болашақ ерлік мектептердің дәстүрін қалыптастырды. Ортақ қасиеттер дарытты, рухани тұтастығын көрсетті. Қорқыт ата жастарды елін, жерін сүюге, ержүрек болуға шақырады. Мысалы: "Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі... Қолыңа ұстаған болат қылышың мұқалмасын. Жауға атқан садағың өткір болсын. " - деп кемеңгер атамыз жастарға бата беріп, батыл, ержүрек, қайсарлыққа шақырады [22, 160 б.].
Бұл еңбекте ғылым мен мәдениеттің әр қилы салалары әр қырынан ашылды, мінсіз қоғамның қағидалары берілді, өмірлік тәжірибелер баяндалды. Белгілі тұжырымдар негізінде адамның өмір сүруінің нақты, күнделікті бағыттары белгіленді, өмір мәні пайымдалды, министр мен қолбасшыдан бастап хатшы, елші, жазушы, жылнамашы, шарапқұюшы, аспаз, ғалым, балгер, сиқыршы, жұлдызшы, көпес, қолөнерші, егінші, малшы тағы басқа кәсіп иелеріне тән қасиеттер сипатталады.
"Құтты біліктің" Еуропа әлеміне әйгілі болуы австриялық шығыстанушы Фон Хаммер Пургисталь есімімен тікелей байланысты. Ол 1976 жылы Стамбул қаласында аталмыш қолжазбаны қолға түсіріп, Вена кітапханасына сыйға тартқан. Еңбекті алғаш рет неміс тілінде жарыққа шығарған белгілі шығыстанушы Г.Бамбери 1891-1910 жылдары дастанның түпнұсқасымен қоса, оның неміс тілінде аудармасын жариялаған. Дастанның үзінділерін тұңғыш орыс тіліне аударған С.Е.Малов, 1971 жылы М.Гребнев "Бақытты болу ғылымы" деген атпен дастанның еркін аудармасын жасады. 1986 жылы дастанды Асқар Егеубаев қазақ тіліне аударды.
Сонау ерте заман ғұламаларының бірі - Жүсіп Баласағұни өзінің классикалық "Құтадғу білік" атты еңбегінде адамды бақытқа жеткізу жолдарын, адам баласының құтты тұрмысын, әдет-ғұрпын, сана-сезімін, өмірге көзқарасын, сол кезеңде өмір сүрген түркі жұртының ерекшелігін жырлайды. "Құтты білік" халықтың құты, ырысы болған ілім. Ұрпақтарға, адамға бақыт берген, құт әкелетін білім. Ғасырлар бойы көзі ашық, көкірегі ояу ұрпаққа ерлік, адамдық, азаматтық қасиеттерін, әдеп, адалдық, ерлік дәстүрлерін сіңірген еңбек. Бұл еңбектің әр жолдарына үңілген сайын туған елдің, өскен жердің рухани байлығының өшпес қайнар көздерін сезіне түсеміз. Түркі халықтары ғылымының, тілі мен өнерінің, ерлік дәстүрлерінің тынысын байқап, құнарлы топырағының ыстық табы бойға тарайтынын сезінеміз.
"Кітап атын "Құтадғу білік" қойдым - Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың!"- дейді Жетісудің Құзарда (Баласағұн) қаласынан шыққан ұлы ойшыл алғашқы тарауларында. Ж.Баласағұнидің "Құтты білік" деген дастанын елін сүйердің (1069 жыл) саясат, мемлекет басқару, әскерлік іс жөніндегі педагогикалық трактат десе де болады: "Білік біліп - төрден орын аларсың, Білік білсең - күшті, берік адамсың, Біліксіз тіл, жүрек неге жарасын, Жанды судай біліктен күш табасың, Қанша білсең, іздеп тағы, тағы да, Білікті адам жетер тілек, бағына" - дей келе, мұның негізін халық тәрбиесінің бастауынан табуға болатынын айтады [23, 134 б.]. Жүсіп Баласағұни туған халқының салтын, әдет-ғұрыптарын, ерлік дәстүрлерін жақсы біледі, оның рухани өміріне тереңдей енеді. X-XI ғасырларда өмір сүріп, сол дәуірдің озық өнер туындысын дүниеге әкелген Жүсіп Баласағұни еңбегі қазіргі жастар үшін патриоттық тәрбиелік маңызы жоғары және бүгінгі таңда да өте қажет.
"Қайда жүрсең де ерлікпен қатар ақкөңілдік те керек" деген сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни патриотты болу үшін жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады. Намысты болудың түбі ар-ұяттарын таза ұстауларымен тікелей байланысты дейді. "Намыс - арын бағып, жауын сындырар" - деген тәліми өсиеті халық түсініктері арқылы жастарға халықтық ерлік тәрбие қағидалары жайында керекті құнды қасиеттерді ұсынады. Ғұламаның бұл пікірлерінде біреулердің ерлік ісін көрсең, оны ардақтай біл, күнәліні кешіре біл... Өзіңе де, өзгеге де бейбітшілік тіле... деген терең ой жатыр. "Құтты білік" қазіргі қазақ еліне байырғы елдің, мемлекеттік дәстүрін, суреткерлігін, тұрмыс-салтын, ерліктерін таныстыруымен қымбат.
Ғұламалар, халықтық тәрбие дәстүрлерін жетік білуді, баланың мінез-құлық ережелерін жүйелеуге көмектесе отырып, оларды психология жағынан қарастырады. Қазақтың халықтық педагогикасында үлкендердің, ата-аналардың жеке басының жақсы істерін үлгі ету, тәрбиеге "ұят", "ар", "намыс" ұғымдарын кең пайдалана отырып сендіру, үйрету, жаттықтыру, көтермелеу, мадақтау, жазалау әдістерімен үнемі жүзеге асырылып отырды. Сонымен қатар Жүсіп Баласағұни қағидасы жастарға ізгі көзқарас, балалар мен қыздар тәрбиесіне саралап қарау, жас ерекшеліктерін ескеріп отыру, ерлікке баулу, ұлттық мәдениетке, ана тіліне, туған жерге аялап қарау, қолөнерге, ұсталыққа ерте баулу сияқты мәселелерге қатты көңіл бөліп отырған. Сондықтан бұл қағида педагогикалық жүйедегі халықтық тәрбиенің негізгі өзегі болып табылады, түркі жұртының тәліми тәжірибесінің қалыптасуы осындай ойлармен сабақтас.
Ислам мәдениетіндегі софылық ағымның Сыр бойындағы өкілі Ахмет Йассауи. Ол бүкіл түркі жұртының рухани атасы болды. Ахмет Йассауи өз ілімінде психологиялық түсініктерге көңіл аударып ақиқатқа, сана-сезімге рухани жаңаруға барар жолда адам шариғат, тарихат, мағрипат, хақиқат сияқты төрт сатыдан өту керек екендігін ескертеді. Йассауитанушылар оның дүниетанымының мәні "адамның өзін-өзі тануы" арқылы "хақты тану", яғни алғашқысы "тәуба", соңғысы "құлдық" деген пікірді айтады [21, 425 б.].
Орта ғасыр ғұламалары Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, т.б. халықтардың бір-бірімен әдет-ғұрып, салт-дәстүр тұрғысынан халықтық тәліми қағидаларына сүйене отырып патриоттық тәрбиелеу керектігін ескерген. Әл-Фарабидің халықтық тәліми идеялары әлемге кең тараған, яғни әлемдік өркениетке зор үлес қосқан ойшыл ғалым. Ғұламаның елді сүйе білудің маңызын, халықтар арасындағы туысқандық пен достықты жырлайтын ой пікірлерінің жалғасы Ж.Баласағұни, М.Қашқари шығармаларында да орын алады. Ж.Баласағұнидің "Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса билікті болады", "Білім білсе, әзіз тірлік өткерер" деген ойлары халықтық тәрбиеге нақты дәлел болып сүйенеді [23, 21 б.]. Ғұлама ғалымның ойынша, патриоттық қасиеттерді ұрпақ бойына сіңіру, жалпы түркі жұртының, тәлім-тәрбие қағидаларының басты өзегі екендігі айқындалды.
Әр халықтың ерлік дәстүрінің шығу тарихын, уақыт мезгілін, ұлттық образын, іс-әрекеттердің шын маңыздылығын ұлттық тұлғада ашып көрсету арқылы біз түркі халқының болмысын танимыз.
Іргесі берік елді Ауызы бір елді
Жау ала алмас. Дау ала алмас.
Ұлтарақтай болса да Ат төбеліндей болса да
Ата қонысы жер қымбат. Туып өскен ел қымбат.
Туған жер - тұғырың, Туған ел - қыдырың.
Атамекен туған жер - Кіндігіңді кескен жер,
Кір-қоңыңды жуған жер. Кісі болып өскен жер - деп айтып кеткен қағидаларынан бастау алатын патриоттық тәрбие мазмұны ұрпақты ауызбірлікке, елін, жерін, халқын сүюге, қорғауға ықпал жасайтын жағымды мінез-құлықтық қасиеттерге баулиды.
Біз ата-баба тәрбиесі ұлағатының қазіргі қазақ халқының жас ұрпағының дінінде, ділінде, рухани дүниесінде қайта жандануына күш салуымыз керек. Бұл мақсатты іске асыру үшін ұлттық тәрбиеміздің көне бастауларына көз жіберіп, ғұламалардың еңбектерін қарастырдық.
Ежелгі қазақ даласында тәрбие ісі негізделген рухани тұғырлар халықтың бала тәрбиелеу дәстүрінен туындап отырған. Бұл дәстүрдің тарихи тамыры терең және жан-жақты, онда түркі жұртының тәжірибесінен тиянақты түйіні тұжырымдалып, белгілі заңдылық деңгейіне көтерілген. Біз ата-баба мұраларын саралай келе, ата-бабаларымыз жастарды:
- тіл алғыш елгезек болуға үйреткендігін,
- адалдық пен шындыққа баулуды көздегендігін,
- білгір бол, білікті бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан қарияның сөзін тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына сіңіре білгендігін,
- үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйретуді басты міндет етіп қойғандығын,
- ел қорғаны батыр бол, халқыңа қызмет ет деп үйреткендігін, яғни осындай тәрбиелік мәні зор өсиеттердің әрқашанда басты ұстанымда болғандығын көреміз.
Сонымен қатар халқымыздың тарихында Қаз дауысты Қазыбек бидің қалмақ ханы Қоңтайшыға айтқан мына бір сөздерінен ұлттық патриотизмге толы, жалын атқан сезімдері сақталған:
"Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды! Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз. Сен қалмақ болсаң, біз қазақ, қарпысқалы келгенбіз, сен темір болсаң, біз көмір, еріткелі келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан, алысқалы келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келгенбіз, тұтқыр сары желіммен, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітіміңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!" - деген шешендік сөздерінен қазақ халқының көксеген ой-арманы жауласу, қастасу емес, достасу екенін, бейбіт заманды қалайтындығын байқаймыз [25, 97-98 бб.]. Қазіргі таңдауда әрбір қазақ азаматы бұл шешендік сөздерді жанына жақын қабылдайды. Әрбір патриотты азамат өз халқының бақыты, елінің бейбіт жағдайда өмір сүруі мен бірлікте екенін шын жүрегімен сезіне алады.
Артына келелі істерімен қатар, аталы сөз қалдырған, есімі ел жадында сақталған Әйтеке би бір сөзінде:
"Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң жауға найзаң тисін, бай болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға найзаң тимесе, елден бөтен үйің күйсін" [25, 146-147 бб.]. Сан ғасырлық тарих бетіне үңілсек қазақтың ұлттық тәрбиесінен нәр алған талай әлемге әйгілі, елін қорғаған батырлар да, билер де, тілге шешен ақындар да тәрбиеленіп шыққанын білеміз.
Халық қамқоршысы болған батыр ұлдардың ерлігін кейінгі ұрпаққа паш ету, қазіргі заманда болашақ ұрпақты патриоттыққа баулудың өзекті мәселесі болып отыр. Халық Махамбет, Исатайдай адал, батыр ұлдарының ерлігін еске түсіру арқылы, кейінгі ұрпақтың олардан үлгі алып, солардың жолын қуса екен, халық қамын жесе екен деген тілекті көздейді.
Арманы бар ма жігіттің, Жалаулы найза қолға алып,
Қапылыста тап берген, Қолақпандай қомданып,
Тайталасты жауымен Жау тоқтатып айқаста
Туып-өскен жері үшін. Құрбан болса ел үшін.
Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов ғылым-біліммен мейлінше мол сусындаған, жан-жақты білімді, озат ойлы, ерекше дарынды адам. Небәрі отыз-ақ жыл өмір сүрген Шоқан аз өмірінің ішінде ғылымның көптеген салаларына бағасын мәңгі жоймайтын үлес қосты. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинист орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың тарихына, мәдениетіне және ұлттық психологиясына қиянат жасап, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында алғаш қирата соққы беріп, туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани бай, прогресс атаулыға ұмтылған, жаңалыққа ерекше бейім халық деп тебіренді. Демек, Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өз елін, халқын жан-тәнімен сүйген адам. Біз оның еңбектерін үнемі қолданып, оны болашақ ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде үлгі тұтар тұлға ретінде көрсетуіміз керек. Сонымен қатар Шоқанның еліне, туған жеріне деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами дүниетанымының дамуына бірнеше факторлардың әсер еткендігін өз еңбегінде Р.Жаңабаева атап көрсетеді. "Шоқанның рухани жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері Көкше өңірінің (Оқжетпес, Құсмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты, ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық болмайды", - дей келе, "Ол бала жасынан әжесі Айғанымнан естіген ертегі, аңыз-әңгімелері, батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрлерін бағалай білуге үйретті" - деп тұжырымдайды автор. Сондай-ақ Шоқанның ұлттық дүниетанымының, ұлттық патриотизмінің, адами-патриоттық және интернационалдық көзқарастарының қалыптасуына әкесі Шыңғыстың әсері ерекше болғандығын, оның орыс ғалым-қайраткерлермен достығы, олардың мәдениетін меңгеруімен байланыстырады зерттеуші ғалымдар [16, 232 б.].
Халқын сүйген, сүйген де оның жарқын болашағына шексіз сенген патриотты, жігерлі күрескер Ы.Алтынсарин: "Ал енді құдай басыма не салса да, мен күшімнің жеткенінше туған еліме пайдалы адам болайын деген негізгі ойымнан, талабымнан еш уақытта да қайтпаймын", - деп Н.И.Ильминскийге (1884 жылы 14 сентябрь) жазған хатында ұлы ағартушы туған халқының тамаша болашағына сенді [26, 195 б.]. Осыдан біз Ы.Алтынсаринның ұстаз-тәрбиеші ретінде алдына мақсат етіп қойған ұрпақты патриоттық қасиеттердің мәселелерін көреміз. Олар: жас жеткіншектерді адал еңбекке өнер-білімге, достыққа, патриоттыққа тағы басқа да асыл қасиеттерге тәрбиелеу. Ы.Алтынсаринның: "Менің ойымша, көңілдің қошы, бақыт дегеннің бәрі де ата-бабаның өмір сүрген және жерленген жерінде, туған ошағының басында жақсырақ, ал қайғы дегеннің қандайы да, тіпті ажалдың өзі де сол жерде жеңіл болатын сияқты" - деген Н.И.Ильминскийге (1862 жылы 26 январь, Орынбор бекінісі) жазған хатынан оның адамдық болмысын терең түсініп, бағалауда жас ұрпақ үшін рухани қазына және оларды патриоттық қасиеттердің таусылмас байлығы [26, 147 б.].
Ақын Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, өлеңдерінен елдің қайғылы халдері, оның айналасындағы мылқау қара күштің басымдығына, жұртым, елім деп күңіренеді, бірақ ақын сары уайым, үмітсіздікке түсіп кетпейді. Ол елін сүйгендіктен кемшіліген батыра айтады. Сонымен бірге келешегіне, туған халқының шығармашылық қабілетіне әбден сенеді. Ақын мына өлеңінде өзінің мақсатын айқын көрсетеді:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін,
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін [27, 145 б.].
Оның "Адамзаттың бәрін сүй бауырым-деп" деген сөзі барша жұртты жауласуды, күш көрсетуді білместен, тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Жаңа ғасырдың бас кезінде қазақ зиялылары үлкен топ құрып, қуатты күшке айналды. Бүкіл қазақ жұртының рухани және саяси жетекшісіне айналған, қазақ зиялылары ұлт теңдігі жолындағы күреске бел шешіп кірісті.
Сонымен, қазақ халқының алдыңғы қатарлы өкілдері өз ілімдері мен қызметінде терең патриоттық - Отанға, қазақ еліне, өз халқына деген сүйіспеншілік идеясын ұстанды. 1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында өткен Алаш құрылтайы қазақ халқының жаңа замандағы тарихының айтулы оқиғасы сонымен қатар, ұлттық сананың, мемлекеттікке жету мақсатының айқын көрінісі болды. Арада онша көп уақыт өтпей, Алаш автономиясы кеңестік, коммунистік зорлықтың құрбаны болды. Алайда, тәуелсіздік тапталып, ұлттық сана қанға боялғанмен Алаш орда азаматтарының ісі өлген жоқ. Қазіргі тәуелсіздікті сол жылдардағы бастаманың жалғасы деп қарастырған жөн. Қазақтың Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Ғұмар Қарашев, Халел Досмұхамедов, Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шоқай сынды зиялыларының баға жетпес мұралары негізінде жеткіншектерді отансүйгіштікке тәрбиелеу қазақ халқының болашағын қалыптастырушы күш деген пікірді айтады [17, 3 б.].
Қазақстанда қазақ тілінің, мәдениетінің, беделінің құлдырауын мына мысалдан аңғаруға болады. Мәселен XX-ғасырдың 70-80-ші жылдары елдің, жердің негізгі қазақ халқының тілі өмірдің 20-саласында ғана, ал орыс тілі 100-ден астам салада қолданылды. Осылайша ұрпақ ішкі еркіндік пен бостандықтан айырылды. Қоғамда жігерсіз, енжар жасөспірімдер қалыптасты. Жастар тәрбиесіндегі, өмірдегі үлкен жетістіктер, қоғамдық өмірдегі еркіндіктер, халықтардың әлеуметтік, патриоттық белсенділіктері жалған мадақталып жатты. Тәрбие жұмысында әсіресе кеңестік патриотизм тәрбиесіндегі артықшылық, оның тағлымдық құндылығы, пролетарлық интернационализм мұраттары шындықтан алыс бояма сипатта орынсыз дәріптеле берді. Мұндай жағдай Кеңестік үкіметтің оның билеуші партиясының беделін мүлдем түсірді. Соңы КСРО-ның ыдырауына әкелді.
Қазақ халқының ұлы перзенттерінің еңбектерінде, жеке бас үлгілерінде ұлттық құндылықтардың бұрмалануының қандай түріне болса да жол бермеу мүдделерінің ұштасып жатқанын байқау қиын емес. Сондықтан да шығармашылығына патриоттық сезімдері қуат берген ақын О.Сүлейменов "Азия" еңбегі үшін, ақын Жұбан Молдағалиев:
Мен-қазақпын мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тілімен.
Жылағанда жүрегім, күн тұтылып,
Қуанғанда күлкімнен, түн түрілген - деп жырлаған "Мен-Қазақпын" дастаны үшін әкімшілік қысымға ұшырады.
Қазақ халқының даңқын шығарып, абыройын асырған айтулы ұлдарының бірі - гвардия полковнигі, жазушы, халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы: "Басқа жұрт бұлар Отан деген сөзді жүрегімен емес, тілінің ұшымен айтады демес үшін өз басыңа, үй-ішіңе, туған халқыңның атына кір келтіріп қорлық таңбасын түсіре көрме", - деген сөздері жас ұрпақтың бойына жоғары сезімдердің тууына өркен жаюына ізгілікті негіз қалайды [30, 29 б.]. "Патриотизм-Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді, мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда патриотизм дегеніміз мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасын біріктіреді. Патриотизмнің маңызды элементтерінің бірі, онымен етене байланысып жатқан ұлттық рух пен ұлттық патриотизм жөнінде айтып өту қажет.
Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм - бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті - өз халқына деген сүйіспеншілігі, жеке адам өз халқымен қан жағынан да және шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлері жағынан да әбден айқын әрі дербес басқа қасиеттері және ерекшеліктерімен де байланысты. Мұның бәрін міндетті түрде есепке алу үшін әрі бұл сезімді әскерлерге күш-жігер беретін мықты құрал ретінде пайдалана отырып патриотизм, Отанға, ұлтқа сүйіспеншілік ұғымының жалпы арнасына бағыттап жіберу үшін білу қажет" - дей келе [30, 49-50 бб.] Б.Момышұлы тағы да "әрбір азамат өз ұлтын сүюге тиіс және өз ұлтына деген терең сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеп, оларды сүйе білуге тиіс", - деп өз халқына деген сүйіспеншілік арқылы басқа халықтарды сүю мен құрметтеуді дәріптейді [30, 237 б.].
Зерттеліп жатқан тақырыбымыз бойынша жүргізілген тарихи шолу және талдауымыз патриоттықтың өзінің бай дәстүрі бар ежелден келе жатқан қасиет деп айтуға болады. Қазіргі таңда патриоттық қасиеттерге тәрбиелеу білім беру жүйесінде - маңызды міндеттердің бірі болып табылады және қазіргі қоғамымыздың даму ерекшеліктеріне байланысты патриоттық қасиеттерді беруді жаңаша ұйымдастыруды қажет етуі заман талабы. Еліміздің қуатты болуы мен гүлденуі үшін бүкіл қазақстандықтарды біріктіруге қабілетті осы патриоттық тәрбиесі. Мұндай пікірді қазіргі саясаткерлер де, қоғамдық қайраткерлер де, ғалымдар да қолдайды. Сондықтан да қазіргі білім беру мекемелері өздерінің оқу-тәрбие ісінде патриоттық қасиеттердің аспектісін жетілдіру қажет. Қазақстанның көпұлттылық жағдайында патриот-тұлғаны тәрбиелеу ұлттық ар-намысқа қайшы келмеуі тиіс, керісінше патриоттық қасиеттерді тәрбиелеу жұмысын ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып жүргізуіміз қажет. Ал бұл үдеріс әр ұлттың салт-дәстүрлерін құрметтеу арқылы жүргізгенде, ұлттық келісім болған жағдайда өз нәтижесін көрсетуі мүмкін.
Қорыта айтқанда, ежелгі түркілердің ерлік туралы мұралары орта ғасырда қазіргі қазақ жерінде өмір сүрген ұлы ғұламалардың, одан кейінгі ғасыр ойшылдары мен ағартушылары еңбектеріндегі патриоттық сезімі қалыптасқан ұрпақ тәлім-тәрбиесі туралы ой-пікірлері өзінің өзектілігін әлі күнге дейін жоғалтқан жоқ демекпіз. Өйткені қазақ халқының ұлы ағартушылары мен XX-ғасырда өмір сүрген және қазіргі кездегі ақын-жазушылары еңбектерінің қайсы бірін алып қарамайық ұрпаққа берілетін патриоттық қасиеттер мәселесінде өмірдің жалғастық байланыс заңының үзілмей сақталып келгендігі аңғарылады. Әр заман тұлғалары қалдырған яғни ұлағатты мұралардағы патриоттық қасиеттерді идеяларының негіздері өздеріне дейінгі ойшылдар мен ғұламалардың идеяларында жатыр екен.
Ұлы ғұламалар дәстүр мен жаңашылдықты ешқашанда бір-біріне қарсы қоймаған және бұл табиғи заңдылықты қоғам дамуының ерекшелігіне сай басшылыққа алып келген. Бұл жағдайды біз зерттеу тақырыбымызға байланысты жүргізілген тарихи шолу мен талдаулар негізінде толық аңғардық. Әрбір кезең ойшылдары өздерінің патриоттық қасиеттер идеяларының түпкі негізіне, мазмұнына өзіне дейінгі ойшылдардың т.б. ой-пікірлерін бастау етіп алғанын, көзқарастардағы сабақтастықтың жатқандығын көреміз. Ендеше бүгінгі таңда қаншама ғаламдық тәрбие дәстүрлерін меңгеріп ұрпақ игілігіне асырғанменен, тәрбиені жетілдіруде оның түпкі негізі ата-бабалар мұраға қалдырған дәстүрлерден бастау алынбаса мұрат тұтқан мақсатқа қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да қоғамның қазіргі кездегі сұранысы ұрпақ тәрбиесінде дала ғұламалары, ойшылдары, ақын-жазушылары негізін салып мазмұнын байытқан, ғасырлардан бері өмірмен астасып өз нәтижелерін берген тарихи ерлік тәрбие дәстүрлерінің үлгілерін тиімді пайдалануды қажеттеп отыр демекпіз.
Жоғарыда көтерілген мәселенің бүгінгі таңдағы ғылыми педагогикалық теория тұрғысында ұрпаққа берілетін патриоттық қасиеттер мазмұнын қарастыру барысында әлі де үлкен мән-мазмұнға ие болары сөзсіз.
1.2 Дене шынықтыру пәні бойынша патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың қазіргі күй-жайы
Мектептің басты міндеті - оқушылардың құштарлығын қандырып, қызығушылық ынтызарлығын қанағаттандыратын жан-жақты жарасымды дамуына жағдай жасап, олардың қоғамға қажетті дара тұлғалық ерекшелік қадір-қасиеттерін жетілдіру.
Біздің зерттеу жұмысымызға байланысты патриот, патриоттық, ұлтшылдық, отансүйгіштік, елжандылық, жанқияршыл, жауынгер борышы, жауынгерлік сүйіспеншілдік, патриоттық парыз, жауынгерлік дәстүр, ерлікшіл, отаншыл, ұлтжандылық, ұлттық рух - сияқты етене таныс сөздерді үйреншікті қалыптасып қалған әдет ретінде күнделікті өмірде естіп те, айтып та, жазып та жүрміз. Алайда жоғарыда келтірілген сөздердің мән-мағынасына яғни олардың функционалдық мазмұнына ден қоймаймыз, мән бере бермейміз. Бұл мәселені дұрыс әрі ғылыми негізде шешуде педагогикалық зерттеу жұмыстарына қатысты ұғымдарды логикалық, диалектикалық, тарихилық, жүйелік талдаудың қажеттілігі туындайды. Алдымен мұндай ұғымдардың функционалдық мазмұнын саралаған жөн. Өйткені, ұғым - логикалық-гноселогиялық категория ретінде, құбылыстар мен процесстердің мән-мағынасын ашады, олардың арасындағы өзара заңды байланыстарды түсіндіруге мүмкіндік береді. Ұғымдардың жүйесі мен бір-біріне тәуелділігін де айқындаған жөн. К.Ахановтың берген анықтамасы бойынша: "Ұғым - заттың немесе құбылыстың жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып, топшыланған (жалпыланған) бейнесі" - дегенді білдіреді [32, 86 б.]. Біздің зерттеу мақсатымызға сай қарастыратын мұндай ұғымдар "патриот", "патриотизм", "отаншылдық", "отансүйгіштік", "елжандылық", "рух", "ұлтжандылық", "ұлтшылдық", "тұлға" сияқты терминдерден тұрады. Біз зерттеу жұмысымыздың сипатына қатысты осы ұғымдар жүйесін талдауды арнайы мақсат еттік. Себебі ұғым өзінің табиғаты бойынша ғылыми білімдер жүйесінің негізгі элементі болып табылатындықтан оның таным процесіне жасайтын үлкен ықпалының бар екендігін қашанда есте ұстауымыз керек. Өйткені ұғым - ой (ойлау) формасы және де ойлаудың жәй формасы емес логикалық формасы. Біз ұғым арқылы ғана белгілі бір класқа жататын заттардың жалпы және тек соларға ғана тән ерекшеліктерін жинақтап көрсететін ойды немесе ойлау жүйесін таныймыз. Ұғым деген сөздің қазақша этимологиялық негіз - ұғу (адамның білімді, іскерлікті, біліктілік дағдыларын, әдістерін меңгеру арқылы дүниені, құбылысты тану) деген мағынаны білдіреді. Ғалымдардың анықтамаларына зер салсақ, ұғымдардың пайда болуы және оларды қолданудың өзі-ақ оларды қолданудың объективтік байланысының заңдылығын түсінуді, оған көз жеткізуді, оны ұғуды қамтиды. Демек, ұғым тану процесінің де ең жоғарғы формасы болып табылады екен. Енді өзіміздің тақырыпқа қатысты ұғымдарға талдау түсініктерін жасап көрелік.
Ұлы француз төңкерісінің идеологтары патриотты еркіндікпен, абсолютизмге қарсы күреспен байланыстырды. 1789-1793 жылдарға ұлы француз төңкерісінің кезеңінде "патриот" және "патриотизм" сөздері алғаш рет қолданыла бастады. Ол кезде патриот деп төңкерісті қорғаушыларды және абсолютизмнің қарсыластарын атаған болатын. Осы кезден бастап патриотизмнің мәнін ашуға, түсінуге және ұғынуға ден қойылды. И.Г.Фихте өзінің "Патриотизм және оның қарама-қайшылығы" деген еңбегінде былай деп: "Жақсы патриот тек қана мақтауы керек, бар жақсысын мақтауы керек. Егер де мақтауға лайықты емес нәрсе кездессе, онда бұл туралы үндемеу керек. Тек осылай ғана халық пен үкімет арасында сүйіспеншілік одағы мен өз-ара сенім пайда болады, себебі біздің мадақтауымызды есіту және ол барлығымыздың көңіл күйімізді білдіру деп есептеу ерекше жағымды" жазды. Фихтенің пікірінше патриоттық мемлекет пен үкіметке қызмет ету үшін ойлап табылған, сондықтан да нағыз патриот елдің жағымсыз жақтарына көзін жұмып, тек жақсы жақтарын көруге тиіс.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский балаларды тәрбиелеудегі маңыздысы - Отанға сүйіспеншілікті, еңбекқорлықты, жауапкершілікті қалыптастыру дей келе, былай тұжырымдайды: "Намыссыз адам болмайтыны сияқты, өз Отанына сүйіспеншіліксіз де адам болмайды, тәрбиедегі осы сүйіспеншілік адамның жүрегіне тура жол көрсетеді, сонымен қатар табиғи, жанұя, өзінің жеке, туа біткен жаман әдеттерге бейімділігіне қарсы талпыныста үлкен тірек болады" [6, 119б].
Кеңестік мектептердегі тәрбиенің мақсатын А.С.Макаренко қарастыра келе әрбір жасөспірім батыл, ержүрек, адал, еңбексүйгіш патриот болу керек деген пікірде болған [7, 115 б.]. Сонымен қатар патриотизм ол "тек қана ерлік істерден ғана көрінбейді, нағыз патриоттан ұзақ, азап, ауыр істер, тіпті қызық емес жұмыстар арқылы байқалуы керек" [7, 412б], ал "адамды ерлік көрсетуге, мейлі, неде болсын - ұстамдылыққа, ашық, тік сөз айта алуда, кейбір мұқтаждықтарда, шыдамдылықта, батылдықта ерлік көрсетуге мүмкіндік беретін жағдайға қоймайынша ержүрек етіп тәрбиелеу мүмкін емес" - деп жазды [7, 424 б.]. А.С.Макаренконың пайымдауынша, мектеп Отанына шын берілген патриотты, білімді адамдарды, білікті мамандарды, міндет пен парызды терең сезіне білетін, өзінің адамгершілігін сезінетін, ұйымдастырушылық қабілеті бар, тәртіпті, ақжарқын, өмірсүйгіш адамды тәрбиелеуі тиіс. Бұл мәселе орайында әсіресе В.А.Сухомлинскийдің еңбегін ерекше атап көрсетуге болады. В.А.Сухомлинский патриоттық сезімдер мен моральдық ерік-күш қасиеттері толғаныстар арқылы тәрбиеленеді деп санады. Ол: "Отан идеясын ұғына жүріп, сүйіспеншілік, ризашылық, шаттық, қауіп, оның бүгіні мен ертеңі үшін қамқорлық сезімін, оның жауларымен ымырасыздық және Отан үшін өмірін беруге даярлық сезімін бастан өткере отырып адам жасөспірім шағында-ақ өзін таниды, өз жетістіктерін нығайтады" - деген. Оның пікірінше, мектеп жасөспірімдерді Отанына шексіз беріліп қызмет етуге ұмтылдыруға, қоғамға белсенді еңбек етуге тәрбиелеуі қажет. В.А.Сухомлинский: "Советтік патриотизм күрделі ұғым. Ол социалистік қоғамда үстемдік етуші, саяси идеялардың мызғымас бірлігі, коммунистік адамгершілік сенімділік, совет адамдарына тән жаңа сезімдер, олардың батырлық ерліктері мен батырлық істері болып саналады. Советтік патриотизм адам тұлғасының барлық жақтарын - оның санасын, сезімдерін, ерік-жігерін қамтиды" - дей келе, бұл
ұғымды "совет халқының өзінің социалистік Отанына шексіз сүйіспеншілігі" деп анықтайды. Ол мектептегі тәрбиенің басты міндеттерінің бірі жасөспірімдерді қоғамдағы күнделікті қарапайым еңбекке даярлау. Осы мақсатта ұйымдастырылған іс-әрекет өскелең ұрпақты тұлға ретінде қалыптастырудағы қозғаушы күш болып табылады деп тұжырымдайды.
Педагогикалық сөздікте де осындай анықтама берілген: "өз Отанына, халқына деген сүйіспеншілік". "Патриотизм" ұғымына тереңірек талдау жасаған жұмыстар да баршылық, олар саяси көзқарасқа сілтеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz