Жануарлардың қан және қан айналымы физиологиясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ұлттық аграрлық зерттеуші университеті

Ветеринариялық медицина кафедрасы
Реферат

Тақырыбы: Организмнің әртүрлі жағдайында қан айналымының тұрақтылығын сақтаудың физиологиялық механизмдері

Орындаған:Сейтханұлы Қайырхан
Қабылдаған:Несіпбаева Айгүл

Дәріс жоспары

* Кіріспе.Жануарлардың қан және қан айналымы физиологиясы
* Қан айналымы
* Қанның құрамы мен мөлшері
* Қанның физикалық қасиеттері
* Қан торшаларының түзілуі жəне қан жүйесі қызметінің реттелуі
* Лимфа жүйесі
* Қорытынды

Кіріспе
Жануарлардың қан және қан айналымы физиологиясы

Жануарлардың тірі жасушалары қан тін сұйықтығы және лимфа түзілетін ішкі орта сұйықтығымен жанасып жатады. Үнемі жаңарып отыратын қоймалжың келген тән иісі бар сұйық зат. Түсі бірыңғай қызыл.
Организмдегі атқаратын қызметі:
Қоректендіру заттарын организм жасушаларына жеткізіп тұру.
Зәр шығару - улы және керексіз заттарды арнайы мүшелер арқылы шығарып тастау.
Тыныс алу - оттегін өкпеден тіндерге тасымалдау, көмірқышқыл газын сыртқа шығару.
Қорғаныс - организмге түскен микробтарды лейкоциттерімен қорытып, жойып жіберу, фагоцитоз.
Жылуды біркелкі тарату, жылу реттегіш қызметін атқару.
Гомеостаздық тепе-теңдікті сақтау.
Қан негізінен екі бөліктен: сұйық бөлігі - плазмадан және арнаулы элементтері саналатын эритроциттерден( қанның қызыл түйіршіктері), лейкоциттерден( ақ түйіршіктері) және тромбоциттерден(қан табақшалары) тұрады.

Қан айналымы
Жан-жануарлар қан айналым жүйесі екі түре кездеседі: тұйық және ашық, яғни тұйық емес. Тұйық қан жүйесі бір-бірімен тізбектесіп, қабырғалары жалғасып жатқан ірі және ұсақ тамырлардан тұрады.
Организм жасушалары мен тіндері тіршілік ету үшін өте маңызды процесс - қанның тамырларды бойлап ағуы. Жалпы қан артерия, көк қан тамыры арналарында айналымда болады. Қанның айналымы екі - үлкен және кіші қан айналым шеңберінде өтеді.
Қан айналу жүйесінің оң қарыншадан өкпе артериясымен басталып, сол жақ жүрекшеде өкпе венасымен аяқталған бөлігін қан кіші қан айналым шеңбері деп атайды.
Сол жақ қарыншадан қолқамен басталып, одан артерияартерия, артериола және капиллярлар мен көк тамырларға тармақталып, сол жақ құлақшада аяқталатын бөлігін үлкен қан айналым шеңбері деп атайды. Құлақшалар босаңсығанда (диастола кезінде) олардың қуыстары қанмен толады(сол жағы - артериальді, оң жағы - венозды). Жүрек - қан айналымының орталық мүшесі. Жүрек үш қабат көлденең-жолақ тіннен құралған. Оның сыртқы қабатын эпикард, ортаңғы қабатын миокард, ішкі қабатын эндокард дейді. Жүрек төрт камерадан құралады: екі жүрекше мен екі қарынша және қанды бір бағытта өткізетін қақпақшалар бар.
Жүрек жұмысы бірнеше циклден тұрады. Алғашқы циклі систола( жиырылуы), диастола( босаңсуы) және үзілістен паузадан құралған. Қанның жылжуы артерия, артериола, қылтамырлар , вена, венулалар арқылы өтеді.
Жүрек қанды айналым шеңберлеріне бөлшектеп шығарып отырады, соған орай қан тамырлардың қабырғалары ырғақты соғып, пульс пайда болады. Қанның қысылуынан қан тамырлары қабырғаларының керіліп кеңеюі қан қысымы деп аталады. Систола кезінде пайда болған максималды қысым систолалық, ал диастола кезіндегі минималды қысым диастолалық деп аталады.
Жүректің бұлшық ет тінінің құрылысы жасушалы құрылым болып келеді. Оның жасушасы - кардиомиоциттердің құрамында жалғыз ядросы және миофибриллдері болады. Бұлшық ет тінінің бұл еттерінің ерекше физиологиялық қасиеті бар.

Қан - құрамы мен физикалық-химиялық қасиеттері салыстырмалы тұрақты биологиялық сұйық. Қан, лимфа жəне ұлпа аралық сұйық бүкіл дене торшаларын, ұлпаларын шаймалап жататындықтан олар организмнің ішкі сұйық ортасы деп аталады.Бір торшалы қарапайым организмдер сыртқы ортадан қажетті заттарды бүкіл денесі арқылы қабылдап, керексіз ыдырау өнімдерін сол арқылы бөліп отырады. Ал жоғары сатыдағы жануарларда мұндай мүмкіндік жоқ. Олардың сыртқы қабығының рөлін орындайтын терісі қоршаған ортадан қажетті заттарды сіңіре алмайды.Сондықтан жануарлар организмінің торшалары сыртқы ортамен қан арқылы байланысады. Бірақ қан тамырлардан шықпайды да, торшалармен тікелей жанаспайды. Организм торшалары қан кұрамынан пайда болатын торша аралық сұйықпен, немесе лимфамен ғана жанасады. Сол себепті лимфа мен ұлпа аралық сұйық шын мəнісіндегі организмнің ішкі ортасы болып саналады, ал қан тек шартты түрде ішкі ортаға жатқызылады.Қан арқылы торшалар мен ұлпаларға қажетті қоректік заттар мен оттегі жеткізіліп, олардан зат алмасу нəтижесінде пайда болған қажетсіз ыдырау өнімдері шығарылып отырады. Бұл тұрғыда қан тасымалдаушы қызмет атқарады. Мысалы, қан торшаларға глюкоза, амин қышқылдары, май, минералды заттар, дəрмен дəрілер, су жəне оттегі сияқты заттарды жеткізіп, одан несепнəр (мочевина), несеп қышқылы, аммиак, көмір қышқылы сияқты ыдырау өнімдерін алып шығады да, оларды бөлу мүшелеріне (бүй рек,тер безі, өкпе, т.б.) жеткізеді.Тоқтаусыз айналымда болудың арқасында қан денеде жылудың біркелкі таралуына мүмкіндік береді де, жылу реттеуші қыз мет атқарады. Қанның жəрдемімен жылудың артық мөлшері тері арқылы сыртқы ортаға бөлінеді.Əртүрлі мүшелер мен торшалардың əрекеті кезінде түзілген өнімдерді, ішкі секреция бездерінде пайда болған биологиялық белсенді заттарды (гормондарды) тасымалдап, қан организм торшаларын, ұлпаларын, мүшелерін өзара байланыстырады, демек,байланыстырушы - коррелятивтік қызмет атқарады.Қанға қорғаныстық қызмет те тəн. Ол қан құрамында лейкоциттер (ақ түйіршіктер) мен əртүрлі қорғағыш денелердің болуына байланысты. Лейкоциттер фагоцитоз процесіне бейім келеді де, қорғағыш (антиденелер) денелер (агглютинин, преципитин,
антитоксин, гемолизин, т.б.) организмге өткен микробтарды, олар бөлетін уытты заттарды (токсиндерді) залалсыздандырып, бөгде белоктарды ыдыратады, сөйтіп организмге түрлі ауруларға қарсы тұра алатын қабілет - иммунитет береді.
Қанның құрамы мен мөлшері
Қан - қызыл түсті сұйық зат. Ол плазмадан жəне қан торшаларынан тұрады. Қан торшаларына қанның қызыл түйіршіктері(эрит роциттер), ақ түйіршіктері (лейкоциттер) жəне қан табақшалары (тромбоциттер) жатады.Қан құрамының шамамен 60 пайызы плазмадан, 40 пайызы
қан түйіршіктерінен тұрады. Қалыпты жағдайда қанның жалпы мөлшері дене массасының 5-8 пайызы шамасында. Жылқыларда ол дене салмағының 115, ірі қара мен қой - ешкіде - 112-113,
шошқаларда - 122, құстарда - 110-113 бөлігіндей болады Қанның жалпы мөлшері жасқа, жынысқа, малдың физиологиялық күйіне, қоңына қарай өзгеріп отырады. Мысалы,жаңа туған төлдерде, еркек малда, буаз малда қанның мөлшері көбірек, ал семіз малда азырақ болады. Организмдегі қан айналымдағы жəне қордағы қан болып бөлінеді. Қан мөлшерінің жартысынан сəл көбірегі қан тамырларында айналымда болады да, қалған бөлігі қор ретінде қан қоймасы (депосы) деп аталатын арнаулы органдарда сақталады. Оларға бауыр, көк бауыр жəне
тері жатады. Бауырда қанның жалпы мөлшерінің 20, көк бауырда 16, ал теріде 10 пайызы жинақталады.
Айналымдағы қан мен қордағы қанның арақатынасы тұрақты болмайды, ол организмнің физиологиялық күйіне қарай өзгеріп отырады. Мысалы, организм тыныштық жағдайында болса, қордағы қанның мөлшері көбейіп, ал дене жұмысы, кимыл-əрекет кезінде - айналымдағы қанның мөлшері артады. Қордағы қан арқылы сыртқы ортаның əсеріне қарай өзгеріп отыратын орга-
низм мұқтаждықтары қамтамасыз етіледі. Қансыраған жағдайда айналымдағы қан мөлшері, қан кысымының деңгейі, осы қордағы қан арқылы сақталады. Организм жайлап, баяу қансыраған
жағдайда қанның жалпы мөлшерінің 34 бөлігін жоғалтқанның өзінде өлім қаупі тумайды, ал организм шапшаң қансыраса, онда қан мөлшерінің 13-12 бөлігін жоғалтудың өзі өте қауіпті.__
Организмдегі канның мөлшерін төрт түрлі əдіспен анықтайды. 1) Қан тамырына организмге зиянсыз, капиллярлардан (қылтамырлардан) баяу өтетін коллоидты бояуларды (мысалы, кон-
горот) жіберу арқылы анықтау. Бояу қан тамырларына таралып үлгергеннен кейін (бірнеше минут аралығында) тамырдан қан алып, ондағы бояудың концентрациясын өлшейді де, қанның жал-
пы мөлшерін есептеп шығарады. Ол үшін алдын ала гемато критті (плазма мен қан түйіршіктершінің көлемдік арақатынасын) анықтап алады. Жұмысты мына төмендегі тəртіппен жүргізеді.Артерия не вена тамырынан қан алып, оған қанды ұйытпайтын заттар (антикоагулянт) қосады. Содан соң қанды арнаулы центрифуга пробиркасына құяды да, оны центрифугада 1500 айналымдық жылдамдықпен 30 минут айналдырады. Осының əсерінен қан түйіршіктері пробирканың түбіне тұнады да, жоғары жағында плазма бөлінеді. Пробирка қабырғасындағы шкала плазма мен қан түйіршіктерінің көлемдік арақатынасын көрсетеді. Гематокриттің нақты көрсеткішін анықталған санды 0,96-ға көбейту арқылы табады, себебі эритроцигтер тұнбасында
4 пайыз плазма қалады

Қанның физикалық қасиеттері
Қан қызыл түсті, қоймалжың, кермек дəмді, тұтқыр сұйық.Артерия қанының түсі алқызыл, ал вена қаны - қоңыр қызыл болады. Судың тұтқырлығы бір өлшем шамаға тең деп алынса, онымен салыстырғанда плазманың тұтқырлығы 1,7-2,2, ал қанның тұтқырлығы 5,0-ке тең. Қанның тұтқырлығы оның құрамындағы түрлі белоктардың мөлшері мен эритроциттердің санына байла-
нысты. Қанда белоктардың мөлшері өсіп, эритроциттердің саны көбейсе, қанның тұтқырлығы артады. Қанның тығыздығы (меншікті салмағы) - 1,050-1,060. Ол эритроциттердің санына тəуелді өзгереді, себебі эритроциттердің меншікті салмағы -1,090, ал плазманың меншікті салмағы 1,025-
1,034 аралығында болады. Жануарлар организмінің физиологиялық жағдайын сипат-
тайтын қан қасиеттерінің бірі оның беттік керіліс күші, ол қан құрамындағы белоктардың концентрациясына байланысты. Қанның беттік керіліс күші айтарлықтай тұрақты болады. Бұл қасиет қан құрамында əртүрлі органикалық қышқылдар мен қосы лыстарды ерімейтін тұздарға айналдырып, тұндырып отыратын кальций иондарының болуына байланысты.
Қанның осмостық қысымы болады. Осмостық қысым деп жартылай өткізгіш жарғақтан еріткіштің (судың) өтуіне жұм салатын күшті айтады. Жартылай өткізгіш жарғақ арқылы бөлінген
екі ерітіндінің бірінде еріген заттардың концентрациясы екіншімен салыстырғанда көп болса, су концентрациясы жоғары ерітін діге қарай өтеді. Организмде қан тамырларының қабырғасы
осы жартылай өткізгіш жарғақтың қызметін атқарады. Оның іш жағында қан, сыртқы жағында торша аралық сұйықтық жатады. Қанның осмостық қысымының мөлшері оның құрамындағы
электролит иондарының, белок молекулаларының концентрациясына байланысты. Қанның бұл көрсеткіштерінің мөлшері тұрақты болғандықтан, оның осмостық қысымы да тұрақты, ол 7,7-
8,1 атмосфера аралығында сақталады. Қанның осмостық қысымының деңгейін оның қату температурасы (депрессиясы) арқылы анықтайды. Депрессия деп сумен салыстырғанда, сұйықтың қату нүктесінің төмендеуін айтады.Ерітіндінің қату температурасы ондағы еріген заттардың концентрациясына байланысты. Ерітіндінің құрамында еріген заттар неғұрлым көп болса, оның қату температурасы соғұрлым төмен келеді. Мал қаны депрессиясының көрсеткіші -0,56 - -0,58оС, ал бұл шама осмостық қысымның 7,7-8,1 атмосфералық деңгейіне сəйкес. Қанның осмостық қысымының 60 пайызына жуығы оның кұрамындағы NаСІ ерітіндісінің үлесіне тиеді.
Қанның осмостық қысымының аз ғана бөлігі (сынап бағанасымен 25-30 мм шамасында) оның құрамында белоктардың болуымен байланысты. Қан белоктарының əсерімен түзілген
қысымды онкостық қысым деп атайды. Онкостық қысымның деңгейі аз болғанымен, ол организмде маңызды биологиялық рөл атқарады. Қоректік заттарды сіңіру, ыдырау өнімдерін бөлу, торша аралық сұйық түзу процестері онкостық қысым арқылы реттеледі. Қан тамырларының қабырғасы электролиттерді жақсы өткізеді, сондықтан олардың концентрациясы қанда, лимфада
жəне торша аралық сұйықта бірдей болады. Осының арқасында ішкі ортаның əртүрлі сұйықтарының осмостық қысымы бір деңгейде сақталады. Ал қан тамырларының қабырғасы белоктарды өткізбейді. Қанның кұрамындағы белоктар суды ұстап тұратын бірден-бір шешуші фактор, олардың мөлшеріне қарай су қаннан ұлпаға, не ұлпадан қанға өтіп отырады. Егер қанның
құрамындағы белоктардың мөлшері азайса (аштық кезінде), су қан тамырларынан ұлпаларға өтеді де, денеде ісік пайда болады. Қанның құрамының тұрақтылығына байланысты оның ос-
мостық жəне онкостық қысымдары да тұрақты келеді. Осмостық кысымның тұрақтылығын реттеуде əртүрлі бөлу мү шелері(бүйрек, тер бездері, ішек-қарын жолдары жəне т.б. органдар)
маңызды рөл атқарады. Олардың қызмет-əрекеттерінің арқасында организмде зат алмасу процесі кезінде түзілген түрлі зиянды қалдықтар (ыдырау өнімдері) сыртқа шығарылып отырады да,
осмостық қысымның ауытқуына мүмкіндік берілмейді. Бұл процесте əртүрлі ұлпалардың минералды тұздарды сіңіріп алып, оларды қанға жайлап бөліп отыратын қабілетінің де маңызы зор.Қанмен салыстырғанда, несеп пен тердің осмостық қысымы əлдеқайда тұрақсыз, өзгергіш келеді. Тер депрессиясының көрсеткіші - 0,18 - - 0,60оС болса, несепте ол - 0,2 - - 2,2оС-ға тең.
Қанның осмостық қысымының тұрақты болуының биология лық маңызы зор. Дененің кез келген торшаларының (қан түйіршіктері, жүйке, ет, эпителий торшалары) осмостық қысымы
оларды қоршап тұрған сұйықтың (қан, лимфа, торша аралық сұйық) осмостық қысымына тең. Демек, торшаны қоршап тұрған сұйықтың осмостық қысымы өзгерсе, онда торшалардағы су алма-
су процесі бұзылады. Бұл өзгерістерді эритроциттерге осмостық қысым деңгейі əртүрлі ерітінділермен əсер етіп байқауға болады. Осмостық қысымының деңгейіне қарай ерітінділер үш
топқа бөлінеді. Егер ерітіндінің осмостық қысымы плазманың осмостық кысымына тең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.