Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасау
Мазмұны
Кіріспе
5
1 Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасаудың ғылыми-теориялық негіздері
7
1.1 Жасөспірімдер арасында ауытқушылық мінез-құлықтың пайда болу себептері
7
1.2 Қиын жасөспірімді тәрбиелеудегі мектеп ұжымы мен отбасының рөлі
20
2 Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алуда әлеуметтік педагог жұмысының ерекшеліктері
36
2.1 Қиын жасөспірімдердің бос уақытын тиімді ұйымдастыру әдістемесі
36
2.2 Қиын баланы қайта тәрбиелеу бойынша әлеуметтік жұмыстың тиімділігін анықтайтын эксперимент нәтижелері
48
Қорытынды
68
Пайдаланған әдебиеттер
69
Қосымшалар
71
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан тұлға тәрбиелеу - деп көрсетілген. Осыған байланысты, жас ұрпақтың жеке тұлғасын қалыптастыру - қазіргі кездегі тәрбие мен білім берудің басты көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде бала құқығын қорғауға бағытталған тұлғаға бағдарланған тәсілдің дамуында психологтар, әлеуметтік педагогтар, мектеп инспекторлары және әлеуметтік жұмыскерлер үлкен ролге ие. Бала тұлғасына құрметпен қарау, әлеуметтік өмірге дайындау елімізде қазіргі таңда болып жатқан бала мәселесіне қатысты барлық мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру тиімділігін арттырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз деген. Бұл, яғни бәсекеге қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз керектігі. Тәрбие отбасынан басталады. Балаға тәрбие беріп, өмірге қосуы, ол - ата-ананың жауапты ісі.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің Тәрбиесіз берілген білім, ол адамзаттың қас жауы дегені дәл бүгінгі күнге айтылған секілді [1]. Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда кәсіптік мектептерде қиын балалар көбірек кездесетіні белгілі, Қиын балалар дегеніміз кімдер? - деген сұраққа, былай жауап беруге болады: Олар мектеп тарапынан ерекше, қосымша бақылауды талап ететін, тәрбиелеуге қарсылық білдіретін балалар. Сонымен қоса, білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалімдердің талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, топтастарымен үнемі тіл табыса аламайтын, ол кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әртүрлі жүйке ауруларына шалдыққан) балаларды қиын балалар және қиын жасөспірімдер қатарына жатқызуға болады. Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде осындай балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз кесірін тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Зерттеу нысаны. Жалпы орта білім беру жүйесінде қиын жасөспірімді қайта тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні. Жалпы орта білім беру жүйесінде әлеуметтік педагог жұмысының қиын баланы қайта тәрбиелеу және тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жолдары.
Зерттеу мақсаты. Жалпы орта білім беру деңгейіндегі қиын жасөспірімдермен әлеуметтік жұмысты жаңарту жолдарын айқындай отырып, оны оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану мүмкіндігін ашу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер қиын бала анықтамасына ғылыми-педагогикалық тұрғыда жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасалып, тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етілсе, онда қиын балалардың сана-сезімі мен мінез-құлқындағы өзіндік дара, табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, қайта тәрбиелеудің тиімді жолын жасауға мүмкіндік кеңейеді.
Зерттеу міндеттері:
қиын жасөспірімдердің пайда болу себептерінің ғылыми-педагогикалық негізін жүйеге келтіру;
қиын жасөспірімдерге әлеуметтік педагогикалық көмек көрсетуде отбасы және мектептің өзара байланысын анықтау;
қиын жасөспірімді әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан әлеуметтік педагогикалық қорғау жұмыстарын айқындау;
қиын жасөспірімді қоғамға қайта қосудағы әлеуметтік жұмысты әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз ету.
Зерттеудің ғылыми-теориялық жаңалығы және маңыздылығы:
қиын жасөспірімдердің пайда болу себептерінің ғылыми-педагогикалық негізі жүйеге келтірілді;
қиын жасөспірімдерге әлеуметтік педагогикалық көмек көрсетуде отбасы және мектептің өзара байланысы анықталды;
қиын жасөспірімді әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан әлеуметтік педагогикалық қорғау жұмыстары айқындалды;
қиын жасөспірімді қоғамға қайта қосудағы әлеуметтік жұмыс әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етілді.
Зерттеу әдістері. Материалды теориялық жағынан өңдеу, жүйелеу, зерттеу нәтижелерін мақұлдаудан өткізу, дипломдық жұмысты әдеби жағынан редакциялап өңдеу. Теориялық деңгей әдістерін қолдана отырып, тәрбие жұмысының нәтижесін есепке алу мен бағалау.
Зерттеу базасы. Павлодар қаласындағы №35 жалпы орта білім беру мектебі.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиет және қосымшадан тұрады.
1 Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасаудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Жасөспірімдер арасында ауытқушылық мінез-құлықтың пайда болу себептері
Қандай қоғамда болмасын, тіпті дамудың қандай сатысында болса да өзіне ерекше назар аударуды қажет ететін адамдар кездеседі. Олар дене немесе психологиялық , әлеуметтік жағынан ауытқулары бар адамдар болып табылады. Ондай адамдар қашанда басқа адамдар тобынан ерекшеленіп тұрады. Мұндай адамдардың қасиеттерімен мүмкіндіктерін қалыпты жағдайдағы талаптарға сәйкес келмейді деп айтуға болады.
В.Т.Кондрашенковтың тұжырымы бойынша балаларда кездесетін өзін-өзі сыйлауының төмендігі девиантты мінез-құлықтың барлық түрінде көрініс береді, сондай-ақ қылмыстық топқа ену арқылы құқық бұзушылық әрекетінің болуы, наша қолдану, ішкіштік, агрессия, суицидті мінез-құлық және әртүрлі психологиялық бұзылулар орын алады. Осыған байланысты әдебиеттерде девиацияға мынадай себептер негіз болады:
1. Девиантты мінез-құлық көрсетудің негізгі себебі - өзін-өзі сыйлауының төмен болуы, өйткені индивид қоғамдағы өзінің қылықтары арқылы жағымсыз қатынастарды табады;
2. Өзін-өзі сыйлауы төмен антинормативті мінез-құлқының өсуіне байланысты анти әлеуметтік топтың әрекеттеріне қосылып, өзінің статусын құрдастарының арасында көтеруге тырысады;
3. Кейбір жасөспірімдерде девиантты мінез-құлық өзін өзгелерге сыйлату үшін жасаған шаралар болуы мүмкін.
Жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқулар туа пайда болмайды, олар физиологиялық ауытқулардан емес, отбасындағы және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуінің салдарынан пайда болады. Осы аталған ауытқу девиантты мінез-құлықтың шығуына алып келеді.
Көптеген ғалымдар (И.А.Невский, Л.С.Колесова) жүргізген зертеулер барысындағы сауалнамалар девиантты мінез-құлық көрсетуге әсер ететін сыртқы факторларды келесі топтарға бөліп көрсетуге мүмкіндік береді [2]:
1. Индивидтің әлеуметтік бейімделуінде қиындық туғызатын, ассоциалдық мінез-құлықтың алғышартының психобиологиялық деңгейіне ықпал ететін индивидтік фактор;
2. Мектептегі және отбасындағы тәрбиенің олқылығынан пайда болатын психологиялық-педагогикалық фактор;
3. Кәмелетке толмаған баланың отбасындағы, ауласындағы, оқу-тәрбие ұжымындағы жақын құрбыларымен болған жағымсыз қарым-қатынасының ерекшелігін айқындайтын әлеуметтік-психологиялық фактор;
4. Өзі қалаған қарым-қатынас ортасындағы индивидтерді белсенді таңдау қатынасына, қоршаған ортадағы құндылықтар мен нормаларға, отбасының, мектептің және қоршаған ортаның, сондай-ақ өзінің жеке құндылық бағдары мен мінез-құлқын өздігінен реттеушілік қабілетінен туындайтын жеке тұлғалық фактор;
5.Қоғамда өмір сүрудің әлеуметтік және әлеуметтік-экономикалық жағдайларын айқындайтын әлеуметтік фактор.
Көп жағдайда девианты мінез-құлықтың пайда болуына әлеуметтік факторлар түрткі болады (мектептегі қиындықтар, өмірдегі соққылы оқиғалар, девиантты субмәдениеттің ықпалы және т.б.).
Ал жеке тұлғалық факторға келетін болсақ, ең маңыздысы және үнемі кездесіп отыратын жағдай ‒ баланың өзіне бақылау жасамауы мен өзін дамытуға деген назардың төмен болғандықтан, өзіне деген құрмет пен өзіне берген бағасының төмендігі. Бұл екі фактор арасындағы өзара байланысты Американдық психолог К.Кэплан девиантты мінез-құлық теориясы тұрғысынан зерттеген. Сонда жасаған тұжырымы бойынша девиантты мінез-құлықты балалардың дені өздерін құрметтемейді, өздеріне деген сенім мен өзіндік баға өте төмен болады екен. Әдетте әрбір адам Мен концепциясын іштей жоғары қоюға тырысады, өзіне деген бағаның төмендігі адамды қолайсыз күйге түсіреді, ал өзіңді мойындаған кезде жаныңды жаралайтын қобалжу мен уайымнан құтылғандай сезінесің. Бұл күй баланың өзін-өзі төмендетуінің субъективті ықтималдығын азайтуға және өзін қабылдауға деген субъективті ықтималдылықты арттыруына мүмкіндік береді.
Баланың өзіне деген бағасының төмендігі девиантты мінез-құлықтың әртүрлі типтеріне байланысты болады. Өзіне құрметтің төмендігі балада антиқалыпты мінез-құлықтың артуына жағдай туғызады; антиәлеуметтік топтар мен олардың іс-әрекеттеріне араласа отырып, жеткіншек өзінің құрдастары арасындағы беделін арттыруға тырысады, осылайша отбасында және мектепте болмаған өзін мойындатудың әдіс-тәсілдерін ойлап табады.
Көптеген жеткіншектерде өзіне деген бағаның жоғары қойылу төменгі бағаға қарағанда басым болады, ал уақыт өткен сайын бұл тенденция күшейе түседі. Әйтсе де, кейбір жеткіншектер үнемі жолы болмағандай күй кешеді.
Біріншіден, олар өздерін жеке тұлғалық қасиеттерге ие емеспін деп ойлайды, сондықтан тұлғалық құнды әрекеттер жасау қолымнан келмейді деп біледі, соның салдарынан теріс қасиеттерге ие болады және теріс әрекеттер жасайтын болады. Осы тұста ғұлама әл-Фарабидің Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері деген еңбегінде адам жаны туралы мынандай айтқан тұжырымы бар: Дене сияқты жанда да өзіне тән денсаулығы және науқасы болады. Жанның саулығы сол, оның өзінің және оның бөлшектерінің жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар көрсетіледі, игілікті істер мен тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның науқастығы сол, оның өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде болуының әсерінен әрдайым жаман қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі және сорақы әрекеттер жасалады [3], - деп адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер жиынтығының нәтижесі екенін айтқан.
Екіншіден, оларға маңызды болған жағдайлар өзгелер үшін маңызды емес немесе оң қарамайтын секілді болып көрінеді;
Үшіншіден, олар өздерінің субъективті тәжірибелерінің алғашқы екі жағдайының нәтижесінде болған теріс әсерлерді жоятын немесе жеңілдететін психологиялық тұрғыдан қорғанудың механизмдерін тиімді пайдалана білмейді.
Мұндай жеткіншектердің өзін құрметтеуге деген сұранысы күшті болғанымен, әлеуметтік қолжетімді әдістермен өзін қанағаттандыра алмайды, сондықтан олар көп жағдайда девиантты мінез-құлықты әдістерге жүгінеді. Яғни, өзінің қоғам қойып отырған мінез-құлықтарын орындай алмайтындығын білгеннен кейін оған кері бағыттағы мінез-құлық арқылы өз мінезін мойындатуға талпынады. Осы әрекеті арқылы мақсатқа жете ме? Бірақ олар өздерін қандай да бір дәрежеде жетім деп санайды. Өйткені ішімдік ішкен жағдайда жасаған әрекетін ол саналы түрде орындамағандықтан, ол өзін зардап шегуші ретінде қабылдамайды, керісінше ол бұл қылығын мақтаныш етуі мүмкін.
Девиантты мінез-құлық бастапқыда арнайы кері мақсатты әрекеттерді көздемейді. Жеткіншек қоғам талаптарын орындауға талпынады, бірақ қандай да бір себептерге байланысты оны орындау мүмкін болмайды. Бұл жерде маңызды рөлді оның девиантты мінез-құлықты құрдастары атқарады. Девиантты топ, егер бала кері әрекеттер жасауға іштей дайын болса, девиантты әрекеттерді жасауды жеңілдетеді; осындай әрекеттерге барғандығын қолдайды және ол үшін мақтап, көтермелеп қояды; девиантты әрекеттерге тосқауыл болуға мүмкіндік туғызатын жеке және әлеуметтік бақылаудың тиімді механизмдерін төмендетеді. Мұндай жағдайда үнемі сырттан жақсы әсерлер мен бақылау арқылы бала назарын үнемі өзіне аударып отыратын құбылыстар қажет болады. Осы тұста ғұлама Ж.Баласағұн баланың жүрген ортасының жеке басының қалыптасуына өте маңызды ықпалды әсерінің бар екендігін айта отырып, бала өзінің табиғатына жақын тұстарын үйреніп алуға бейім болатынын былай суреттеген:
Бәрі - анадан ізгі болып туғандар,
Сүтпен сіңіп жан-жүйесін қуғандар.
Жақсыға ерсе жақсы бола бастайды,
Жаманға ерсе, жауыздықтан қашпайды (875-бәйт), [4] - деп адам баласының қалыптасуындағы оның арғы тегі мен өскен ортасының рөлін ерекшелеп көрсетеді. Сондықтан девиантты мінез-құлыққа баратындар сол әрекетке бейімі барлар дегенді айтады. Ал жаман әдет бала болмысына сіңіп, қалыпты жағдайға айналып кетпеуі үшін үнемі тәрбиелік бақылау жасау қажет.
Білімнің төмен деңгейі, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, психологтың талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, ал кейде, психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ, әртүрлі жүйке ауруларына шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін оқушыларды қиын балалар қатарына жатқызуға болады. Жүйке аурулары отбасындағы және басқа да әртүрлі қиын жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген оқушы өзінің өмірде ешкімге қажетсіздігін сезінеді, соның салдарынан уайымға беріледі, иммунитеті төмендейді. Осындай мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды ғалым А.С.Спиваковская екі топқа бөліп қарастырады, олар [5]:
Тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар:
1. Отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, бала мінез-құлқының қиындығы, әсіресе, 6-8 сыныптардағы ұл балаларда кездеседі екен. Мінез-құлқы қиын оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша үлгермеушілердің қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толтырды. Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші себеп болған оқиға баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да ол қайғы баланы ашуланшақ етеді. Тәртіп бұзу содан кейін пайда болады. Мінез-құлқында қиындығы бар оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты қарастыра отырып, олармен жұмыс жүргізудің жолдарын білуіміз керек. Осы тұста Н.Гаспарова мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды мынандай топтарға бөледі [6]:
- Сезім әрекетіне бой алдырғыш, эмоционалды оқушы;
- Агрессивті;
- Қыңыр-қырсық;
- Ұялшақ;
- Тынымсыз белсенді бала.
И.И. Шурыгина, А.К. Матейчик отбасында балаға дұрыс тәрбие бермеудің төрт түрін көрсеткен. Олар: қабылдамау, гиперсоциалды, қорқақ-секемшіл, эгоорталықты. Осы түсініктерге сипаттама беріп кетейік.
Қабылдамау. Егер ата-анада балаға деген сүйіспеншілік болмаса, бала мұндай әсерді қабылдай алмайды. Қабылдамау әйел жүкті болған кезден бастап, баланың дүниеге келуіне қарсы болғаннан пайда болады. Қабылдамау орын алғандықтан бала кез келген нәрсеге ерекше тітіркенгіш болады.
Гиперсоциалды. Мұндай ата-аналар дұрыс ата-аналар. Ата-ана баласын сағатпен тамақтандырып, ойнағысы келсе ойнатып, ұйықтағысы келсе, оны ұйықтатады. Мұндай ата-аналар мектепте баласын мақтағанды ұнатады. Баласы туралы кемшіліктерін айтса, намыстанып кетеді. Олар талапты орындағыш келеді. Гиперсоциалды бала робот-автомат сияқты өмір сүреді.
Қорқақ-секемшіл. Бұл жолмен тәрбиелейтін ата-аналардың балалары шамалы ауырса, оны үйден шығармай, бүкіл отбасы болып соның бетіне қарап, баланың ойын алдын ала ауруға дайындайды. Баланы тым қадағалау нәтижесінен балада керісінше, тым қорқақ-секемшіл мінез қалыптасады. Құрдастарымен ойнай алмайды, өкпелегіш, өзіне сенімсіз болады.
Эгоорталықты. Бұлай тәрбиеленген балалардың болашақ қарым-қатынасында отбасының жауапкершілік деңгейі жоғары болады. Баланың ортаға деген көзқарасы төмен болады. Ата-анасы барлық уақытта оның айтқанын істеп келген, үнемі көңіл бөліп отырғандықтан, бар ықылас пен назарды өзіне аударып үйренген бала. Болмайды, жоқ дегенді түсінбейді, күтуге шыдамы жоқ, тез ашуланшақ болады. Мұндай балалар тұрақсыз, қыңыр, қырсық, тіл алмайтын болып тәрбиеленеді.
Бала мінез-құлқының қиын болып келуі бірнеше факторға байланысты:
1. Биологиялық фактор. Анасының баласына жүкті кезінде денсаулығы дұрыс болмағандықтан бала туғаннан жүйке ауруымен көп ауырады. Соның салдарынан жүйке жүйесі бұзылып, ықылас қою, есте сақтау, қабылдау қарқыны кешеуілдеп дамып, сылбыр баяу қозғалады. Сонымен қатар, мұндай жағдай әйелдің жүкті кезінде бір нәрседен жарақаттануынан, уланғыш заттардың салдарынан және т.б. әсерлерден де болуы мүмкін. Мұндай кезде бала ұжымдық іс-шараларға қатысқысы келмейді, сабақтың соңына дейін толық шыдап отыра алмайды. Жеке басының жағымды сапалары ашылмай қалады.
2. Үйішілік фактор. Бұған отасында бала тәрбиесіне араласпаушылықтың әсерінен үйден безіп, көше кезіп, сыртқы ортаның жағымсыз ықпалына түсіп, жазықсыз қылмысқа іліккендер жатады. Баланың мұндай әрекетінен көп жағдайда ата-анасы бейхабар болады. Мұндай отбасыларындағы ата-аналар баласының мінез-құлық ерекшелігіндегі өзгерістерді дер кезінде байқай бермейді. Тамағын тауып, киіндірсем болды деген немқұрайлы қарым-қатынас салдарынан бір-біріне селқостық сенім пайда болғандар.
Бүгінгі отбасы тәрбиесіне тән ерешелік отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас пен өзара мейірімділіктің жеткіліксіздігі. Ата-аналар күні бойы үйде болмағандықтан, бала тәрбиесі назардан тыс қалады. Ата-ана мейірімі ақшалай, заттай, материалдық қамтамасыз етумен толықтырылуда. Мұндай отбасыларының тәрбиелік мүмкіндігі төмен болады.
2012 жылғы көрсеткіш бойынша 7530 кәмелетке толмаған бала қаңғыбас атанып, үйінен кетіп қалған. Жасөспірімдер арасындағы жүйке ауруларына шалдығып, өз-өзіне қол жұмсау фактілері де жыл санап артып барады. Осы фактілердің барлығы да ата-ана мен балалар арасындағы байланыс пен мейірімнің жеткіліксіздігінің дәлелдері.
1. Географиялық фактор. Қоршаған географиялық ортасының жағымды немесе жағымсыз ықпалының болуы бала әлеуметтенуінде өз нәтижесін көрсетеді. Шет мемлекеттерде өмір сүретін басқа ұлт өкілдері жергілікті ұлттың ұнамды да ұнамсыз да тұстарын қабылдап, қалыптасады. Тіпті бала өмір сүретін ортаның экологиялық ықпалын да бойына сіңіреді.
Осы жағдайлардың бәрін ескере отырып, тәрбиеленуі қиын балалардың әрқайсысына әртүрлі қатынас жасау, әрқайсысына арнап жасалған жүйелі тәрбие жұмысын жүргізу қажет. Тәрбиесі қиын жеткіншектерді тәрбиелеу - күрделі де көпқырлы құбылыс. Оны іс-жүзінде асыруда ата-аналарға көмектесу, психологиялық жағынан бақылау педагогтар мен психологтарға, заң қызметкерлеріне жүктеледі.
Жоғарыда қарастырылған факторлардың баланың қалыпты мінез-құлқын сақтай алмауына алып келетіндігін ескеретін болсақ, оның көріну сипаттарын мынадай жайттармен байланыстырып түсіндіруге болады:
1. Оқшаулану кикілжіңді жағдайға ұшыраған адамның өздігінен бұл жағдайдан шыға алмаған кезінде көрінеді. Ол стрестен шығу үшін өзінің мен-інің өзін зақымдаған ортадан байланысын үзуге талпыныс жасайды. Бірақ кикілжінді жағдайдан бұлай кету адам мен оны қоршаған орта арасында күн өткен сайын оқшаулануды, психологиялық арақашықтықты өршіте түседі. Қашқын индивидті орта бөтен, қаңғыбас адам ретінде қабылдайды. Соның нәтижесінде Қашқын индивид жағымды эмоция жетіспеушілігін басынан кешіреді.
2. Дербестігінен айырылу өзіндік мен-інен бөлектене бастаған кезде көрінеді, яғни өзін-өзі түйсінуді жоғалтады, кез келген іс-әрекет өзінің маңызын жоғалтады, эмоциясы сөнеді. Егер мұндай күйзелістер ұзақ болса, психиатрдан кеңес алу керек.
3. Депрессия ‒ бұл жағымсыз эмоциялық белгісі бар аффектілі күй. Депрессия кезінде жан дағдарысы мен үмітсіздік сезімі күшті қамығумен қатар жүреді. Депрессия кезінде уақыт өтпей, жұмысқа деген қабілет елеулі түрде төмендейді. Бұл жағдай өзіне-өзі қол жұмсауға алып келуі мүмкін. Депрессияның өту сипаты әртүрлі формада көрінеді.
4. Бақылаудың локусы. Адам маңызды жағдайларда басқа адамдарға деген жауапкершілікті өз мойнына алуға бейім болады. Ал кей жағдайда адам өзінің өмірін толығымен сыртқы күштерге тәуелді деп санайды. Осыдан үмітсіздік пен әлсіздік пайда болады. Мұның өте ауыр формаларында өзін кінәлі сезіну, жақын адамдарын жоғалтудан болған стрестік ситуация, беделді тұлғалар жағынан болған сын суицидті іс-әрекетке әкелуі мүмкін.
5. Дене бітіміндегі кемістігінен күйзелу. Бұл күйзеліс сыртқы түр-тұрпатымен байланысты, яғни бетке түскен секпілден бастап, толықтық, аяқтың жіңішкелігі, бел және т.б. неше түрлі дене мүшелерімен байланысты туындайды. Өзінің дене бітіміне көңілі толмаушылық олардың өзіне деген сенімін азайтып, тіпті бақытсыздыққа соқтыруы мүмкін.
6. Философиялық синдроммен улану. Балалардың тұрмыс мәселелеріне деген қызығушылығы, әдетте, қалыпты құбылыс. Бірақ балалардың кейбірінде бұл қызығушылық басқаша формада көрініс береді: әлемді құрудың жалпы заңдылықтарын қайта жасау, олардың жоспарын жасау секілді мәселелермен байланысты туындаған көзқарастарының болуы.
7. Оқу неврозы мектепке, университетке барғысы келмеудің табанды түрде қарсылығынан көрінеді. Невроз ‒ оқытушы мен сыныптастардан конфликтілі қарым-қатынастан кейбір жекелеген оқу пәндеріне немесе барлығына бірдей қатынасқысы келмеуінен туады. Әсіресе, одан мектеп оқушылары зардап шегеді.
Әлеуметтену процесінің шыңы ‒ жеке тұлғаның әлеуметтік пісіп-жетілуінің аяқталғанымен және адамның қоғамдағы орнын анықтайтын статусқа қол жеткізумен сипатталады. Әлеуметтену процесінде көптеген қиындықтар мен сәтсіздіктер болуы мүмкін. Әлеуметтенудің жетімсіздігінің көрінісіне - ауытқыған мінез-құлықты жатқызады. Тұлғаның әртүрлі формадағы негативті мінез-құлқына негіз болатын фактордың біріне отбасын жатқызамыз. Егер бала бақытты, негізі берік отбасында өссе, ол өз-өзіне сенімді болады және айналадағыларға да сенеді. Жақсы тәрбиеленген тұлға қоғамның талаптарын қалыпты жағдайда қабылдайды. Бала өзінің болашағына белгілі бір үлгімен бағыт бағдар алады. Ал отбасылық өмір дұрыс ұйымдастырылмаса, онда балалар тәрбие ортасында дұрыс бағдарын анықтауға жиі қабілетсіз болады, соның салдарынан әртүрлі қателіктерге бой алдырады [7].
Осы факторлардың барлығы отбасындағы баланың өсуіне, тәрбиесіне әсер етеді. Бірақ мұндай көріністер жақсы құрылған отбасында да байқалады, өйткені отбасы тұлғаның әлеуметтенуіндегі қоғамда жалғыз ғана институт емес. Бала кезден қабылданған нормалар қайта қаралып немесе қоршаған ортамен байланысқа түскенде өзгерістер болып кетуі де мүмкін. Сондықтан да халқымызда Жаманнан жақсы туар, адам айтса сенгісіз, жақсыдан жаман туар, бір қасық асқа бергісіз деп текке айтпаған. Отбасында қаншалықты дұрыс тәрбие беріліп жатқанымен, ортаның теріс ықпалына еріп кететін жағдайлар да аз емес.
Отбасының моральдық-адамгершілік бейнесіне қарай ондағы тәрбиеленіп жатқан баланың әлеуметтенуіне ықпалы да әртүрлі болады. Олар төмендегідей:
1. Тәрбиелік әсері күшті отбасылар. Оның негізгі белгісі - отбасының жоғары құлықтылық атмосферасы;
2. Тәрбиелік-тұрақтылық - жақсы тәрбие бере алуға деген мүмкіндігі бар отбасылары. Мұндай отбасында девиацияның орын алуы басқа институттар арқылы, көбінесе мектептердегі баланың жағдаймен байланысты ауытқулардың орын алу байқалуы мүмкін;
3. Тәрбиелік-тұрақсыздық - мұнда да толықтай жағымды мүмкіндіктер бар. Бірақ бұл жағдайларға ата-ананың педагогикалық позициясы жөніндегі дұрыс емес көзқарастың болуы тән;
4. Тәрбиелі-әлсіз - баланы әлеуметтік қадағалауды жоғалту. Ата-аналар балаларына дұрыс тәрбие бермегендіктен оларды қадағалай алмауы;
5. Агрессивті-негативтілік ‒ ылғи текетірестік атмосфера орын алады;
6. Маргиналдылық отбасылар ‒ ішімдік пен сексуалдылық деградация байқалған отбасылар;
7. Құқық бұзушылар отбасы;
8. Қылмыстылар отбасы.
Өкінішке орай, қазіргі уақытта, отбасыларының көбісі өздерінің әлеуметтенуші рөлдерін толықтай атқармайды. Осы тұста И.А.Семашко келесі түрлерді бөліп қарастырған [8]: әлеуметтік-экономикалық факторлар, медициналық-санитарлық факторлар, әлеуметтік-демографиялық факторлар, криминалдық факторлар. Осы аталған себептер мен факторлар баланың девиациялық мінез-құлық көрсетуіне негіз болады.
Әлеуметтік-экономикалық фактор отбасылардағы әлеуметтік теңсіздікті сипаттайды. Қоғамның бай және кедей болып бөлінуі, көпшіліктің тұрмыс жағдайының төмендігі мен табыс көздерінің адам сұранысын қанағаттандыруға жеткіліксіздігі, қоғамдағы инфляцияның әсері, содан келіп әлеуметтік қиындық келіп шығады.
Моральдық-этикалық фактор бүгінгі қоғамның моральдық-адамгершіліктің деңгейінің төмендігімен, яғни адамдық, рухани құндылықтардың бағаланбауынан, оның орнына материалдық, заттық құндылықтардың жоғары бағаланып отырынан көрінсе, екінші жағынан, девиантты мінез-құлықты адамдарға немқұрайлылық қатынас танытуынан көрінеді. Қоғамдық орындарда байқалатын тәртіп бұзушылар мен дөрекіліктерге ерсі қылықтарға өзгелер тарапынан ешқандай сын, ескертулердің айтылмауы олардың барған сайын күшейіп кетуін қамтамасыз етеді. Әрбір отбасында, әрбір қоғамдық орындарда адамдар өз ата-аналық және азаматтық міндеттері ретінде балалардың бойында байқалған ерсі қылықтарына бейтарап қарамай, оң ықпал етуге тырысып бақса, девиантты мінез-құлықты балалардың теріс ықпалына тосқауыл қоюға мүмкіндік болар еді.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік-психологиялық, клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда.
Мінез-құлықтағы қиындық - бұл шексіз ұғым, тәрбиелік және әлеуметтік педагогтік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын психологиялық ерекшелік. Мұндай жасөспірімдер өсе келе ауыр қылмыстық істер жасауға бет бұрады. Егер талдау жасап, жасөспірімдер қылмысын тізе берсек, тізім созыла береді. Ал балалардың сол қылмысқа бару себебін іздеп, қиын балалар қалай шығатынын зерттесек, біріншіден, баланың қарны тойып тамақтануы, үйде жанжал шыққан күннің ертесінде мектепке бару, бармау мәселелері тұрады. Осы және тағы басқа мәселелерді реттеу, шешу жолдары тиісті адамдар тарапынан ұсынылған. Бала - біздің болашағымыз, елді өсіретін де, өшіретін де, осы келешек ұрпақ.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымын зерттеу және бақылау 1920-30 жылдары пайда бола бастады. Бастапқы ғылым саласында емес, күнделікті өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт қолданысталған ғылым ұмтылып, 1950-60 жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып отыр [9].
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, әлеуметтік педагог, заңгер, дәрігер, педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен мәселе екенін айтып өту керек.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917ж., 1924ж.) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы толмаған балаларды қарастырды. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен, сонымен қатар, Ч.Ломбрододан да бірталай мағлұматтар алды [10].
Осы қиын балалар мәселесі бойынша, жоғарыда аталған ғалымдарымыздың ішінде А.С.Макаренконың қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері отандық педагогиканың алтын қорына енді.
П.О.Эфрусси мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндегі ерекшеліктері қозғаушылық, көңіл-күйдің аумалы-төкпелігімен, жұмысқа қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен бірге ол психологиялық себептерді физиологиямен ұшырастырды. Оның зертеуінің құндылығы мынада,ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп септігін тигізеді [11].
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағадайымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде зерттеп, іске асырған П.П.Блонский (1986ж) болды. Оның зерттеуінің негізгі мақсаты - қиын балалардың өмірін нақтылау. П.П.Блонский қиын балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол қиын балаларға әлеуметтік педагогтің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды жөн көрді. Бұл балаларға былайша мінездеме берді: Объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы - мынадай, ол әлеуметтік педагогтің жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субъективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы - мынадай, онымен әлеуметтік педагогқа жұмыс істеу өте қиын, әлеуметтік педагогтен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы. Істі білдіруші оқушыларға толыққанды мінездеме бере отырып, П.П.Блонский өз жұмыстарында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөлінеді. Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады [12].
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындықпен тәрбиелетентін баланың пайда болуын, балалармен отбасына, мектепте жүргізілетін оқу тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді. Ары қарай ол өз ойын бойлай көрсетеді. Бұл қыңыр құбылыспен күресу бағытының шешімі әлеуметтік педагогтің тиімді әдістерді меңгеру қабілетіне қарай емес, сол әдістерді дұрыс қолданып, дұрыс игеруіне негізделеді. Ал бұл негіз ең біріншіден әлеуметтік педагогтің жеке қасиетіне, қабілетіне, оқушымен қарым-қатынасына, олардың әрекеттерін дұрыс ұйымдастыруына қарай құрылады [13].
Ғалымдардың бірқатары баланың дамуындағы кідіріске, қоғамға бейімделудің қиындылығына себепші болып отыратын қолайсыз әлеуметтік-биологиялық факторларды анықтады.
Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық мәселесімен бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс жасады. (Мысалы, А.Байсымақ, В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Кермиов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, М.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов, В.П.Шевченко, Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әртүрлі жолдарын көрсетті.
В.В.Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы анықтамасы - бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп қаруды, әлеуметтік педагогтің ерік-жігерін, күшін, қажырлы педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз ұғым. Ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы балалардың жалпыадамдық және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі [1].
Біраз зерттеулер (М.А.Алемаскин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов, В.Н.Кудрявцев, Г.М.Минковскиий, И.Ф.Мягков және тағы басқа) қиын балалардың басым көпшілігі - бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан да оқушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар, - деп атап көрсетті. Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс мінез-құлыққа, айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы-құрдастарымен дұрыс қарым-қатынас жасауына кедергі келтіреді.
Қиын балалар, мінез-құлықтағы қиындық ұғымынан басқа, қиындықпен тәриелену ұғымы де кеңінен қолданылады.
Қиындықпен тәрбиелену мәселесі Г.А.Фортунатовтың (1935 ж) еңбектерінде зерттеген. Өзінің зерттеулерінде қиын бала ұғымына былайша түсінік беріп, оларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды жатқызады. Қиын балаларға ол психикалық бұзылудан жапа шеккендерді жатқызады. Г.А.Фортунатов қиын балаларға тек анықтама беріп қана қоймай, ондай балалардың пайда болуының себептеріне түсіндіреді және осындай себептің екі тобын табады. Бірінші топқа ол ескінің әсерін, ал екіншіге оларды қиналатын ішкі дау-жанжалдарды жатқызады. Дау-жанжалдардың тууы негізінде балаларда көбінесе мынадай мінез-бітістер: қозушылық, ұстамдылық, кейде ақылға сыймайтын қасарғыштық, кекшілдік, мейірімсіздік тағы басқа пайда болады[15].
Қиын балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол себептен қиянат жасауға физикалық күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп санамайды, мен оларға көрсетімін, - деп саналы түрде ой тұжырымдап өзін-өзі сендіреді [16].
Ұзақ мерзімді дау-жанжал баланы қиын атандырып ғана қоймайды, сонымен бірге оның жүйке-жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психоневроз). Балаларда ішкі дау-жанжалдың ықпалынан сыртқы дүниеге, қоршаған ортаға деген сенімсіз, тіпті жауластық сияқты қатынастар пайда болады.
Л.С.Выготский қиындықпен тәрбиеленумен күресудің нақты жолын анықтап берді. Өзінің Қиын балалық шақтың педагогикалық клиникасы және дамудың диагностикасы (1936ж.) еңбегінде ол былай жазады: Жеке адамның күйзелісімен күресу, оның себептерін жою жолымен, білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нәтижеге жетуге болады. Л.С.Выготский жеке адам тәрбиесі психологиясының маңызды бір мәселесі - аффектілі-қажеттілік ортасымен сананың байланысын көтерді.
Соғыстан кейінгі жылдарда қиындықпен тәрбиеленушілердің әлеуметтік мәселелеріне үлкен көңіл бөлінді, ал 1950-60 жылдар басында олардың шығу себептерін, мінез-құлықтағы таңқаларлық ауытқушылықтарды, жеке адам дамуының динамикасымен байланысын терең зерттей бастады.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең алғаш көңіл бөліп қараған жаңа автор Л.С.Славина болды. Мұндай мінезге ол аффектілі (жан - күйзелісі, қайғыру). Психологиялық ерекшелегін алды және бұл саладағы баларды екі топқа бөлді. Бірінші топ балаларының тәртіпсіздігінің себебі мінез-құлықтың дұрыс жағдайда қалыптаспауы салдарынан, өте күшті эмоционалды қайғыру және жан-күйзелісінен болады. Л.С.Славина екінші топ балаларының тәртіпсіздігінің себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау, бұл ережелерді білмеу, өзінің мінезін көп жағдай да меңгермеуді жатқызады [17].
Адам өмірге келген сәттен бастап үлкен әлеуметтік ортаға тап болады. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі мен үйлесімді дамуы үшін көптеген факторлар қажет. Қазіргі көпмәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына ауқымды әсерін тигізеді. Ст.Холл бала толыққанды дамуы үшін өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет, - деп санайды.
Қандай да олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз, жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кері тиетін тәрбиелеуші шағын әлеуметтің сипаттарынан тәрбиелеу-оқыту үрдістерінен және ықпал еткен тәрбиеленушілердің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Әлеуметтік-педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен көріністері жинақталып қалады.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға сәйкес емес әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз (И.Невский). Белгілі әлеуметтанушы И. Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың тұжырымына сәйкес кез келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық).
Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылық көріністері олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекшеліктер мен тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін [18].
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмірдің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы жағдайда нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы өзгерістер біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, кетіп ұялуды, агрессияны келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көрінуі нысандары өте көп болуы мүмкін. Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ, ондай жағдайлар жиі қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе, онда реакциялар беки түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына алып келетін тұрақты психологиялық кешендер туындайды.
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен факторларына тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз топтардың қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ахуал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымдарындағы құрбылармен өзара қарым-қатынастың орындамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің сыныптас жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстарындағы, мінез акцентуациясы және басқа да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен айналыспайтығынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ, жеке өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және жеке құндылықтарының жағымсыз түрде ауысуы және жағымсыз жайттар.
Жасөспірімдер мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы зейін қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педгогикалық бақылаусыздық бұл тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері, жасөспірімдердің пікірінің, тағыдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді [19].
Орта білім дамыту тұжырымдамасында Қоғамымыздың ірге тасын нығайту мақсатында ең алдымен адамгершілік, ізгілік, имандылық тәрбиесін көркейту керек делінген. Бұл үшін психология, педагогика ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып, нарықтық экономикаға сай дені сау, ұлттық сана - сезімі жоғары, рухани ойлау дүниесі биік, мәдениетті, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан Қазақстан азаматын тәрбиелеу- міндетіміз.
Осынау өмірдегі әрбір жасөспірімге тән қасиет яғни, көңілінің қамауы - ешкімге бағынышты болмай, қатар-құрбыларымен бірге ойнап, бірге күліп, ішкі жан сырларын да бірге бөлісіп, балалық бал дәуренін көңілді өткізу. Ол сондай-ақ тіршілік көшіне үлескісі келіп, жеке басы үшін әрқандай қам-қаракет жасайды, өзін болашаққа бағыттайды. Осындай ұмтылыс әрбір жас жеткіншектен көрінгенімен, оның сапалық дәрежесі әркімде әр түрлі болады. Мысалы, қиын балалардың болашаққа ұстанған бағыты басқа жасөспірімдерден өзгешелеу болып келеді. Тәрбиесі қиын балалар әдетте өмір тәжірибесінің таяздығынан, көп ретте ерік-күшінің аздығынан, берік қалыптаспауынан кездескен қиыншылықты жеңе алмай, тағдырдың тәлкігіне түсіп кете барады.
Тәрбиесі қиын балалардың пайда болуына бірден-бір себепші болатын және жағымсыз жағдай туғызатын - отбасы тәрбиесі. Оның бастылары: - біріншіден, баланың күнделікті жүріс-туыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ-шарап ішу, дау-жанжал, ұрыс-керіс туғызу;
екіншіден: тәрбиенің көзі - баланы киіндіру, тамақтандыру, мұң-мұқтажын қамтамасыз ету деп санаушылық;
үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау. Оқушының жан дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырасу және жаңа адамның отбасы мүшесі болып енуі де себеп болады.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да бетер шиеленсе түсетіндігі айқын. Себебі мектепте де баланың жеке басын силамай, әкімшілік көрсету баршылық. Мектеп мұғалімдері мен қиын балалардың қарым-қатынастары қиын айтуымен, ұрысу ар-ожданына тию тәрізді. Педагогикаға жат әрекеттермен сипатталады [20].
Мұғалімдер мен қиын балалардың арасындағы қарым қатынастар жүйесіндегі кемшіліктерді төмендегіше топтан өткізуге болады.
Мораль белгілерімен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар оқушыларды алдын-ала айқындай алмау. Мұғалімдердің кейбіреулері оқушының дара ерекшеліктеріне, адамгершілік тәрбиесі нормасынан ауытқу себептеріне толық көңіл аудармаған. Ұжым арасындағы қарым қатынастардағы кемшіліктерді жоймау, балалардың бос уақыттарын нәтижелі ұйымдастырмаудан деп санаймын.
Тәрбиесі қиын оқушылармен тіл таба алмай, яғни жеке педагогикалық ықпалдар жасай алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдері: ұрсу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыз жазаламау, қандай бір жөнсіз әрекеттер болсын оны сол балаға жабу, кемсіту т.б. қолдану, дұрыс қолданылмаған шара жас өспірімдердің ыза кегін туғызып, қарсылық көрсетеді.
Кейбір педагогтердің кәсіптік деңгейлерінің төмен болуы және психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз пәндерінен білімдерінің таяздығынан, тәрбие жұмыстарын ұйымдастырумен өткізуде методикалық шеберліктер дәрежесі төмен болуы себеп болған.
Қиын оқушылардың проблемаларын шешуде оқушылардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық ықпалдар жасалмасын олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс.
Оқушыларға ықпал жасайтын басты тұлғалардың бірі- сынып жетекшілері. Сынып жетекшілері жүйелі жоспар құрып, шәкірттермен ақылдаса ата-аналармен бірлесе жұмыс істеген жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ие бола алады. Сондықтан ол әр уақытта оқушыларының күшті және әлсіз жақтарын ескеріп, нәтижелеріне жүйелі салыстырулар жүргізіп, нақты талдау жасап отыру тиіс. Ең бастысы әрбір ұстаз өзі атқаратын тәлім тәрбие ісін ғылыми тұрғыдан ұйымдастырып, шәкірттерін жан-жақты білуге ұмтылған дұрыс. Оқушылардың тәрбиелік деңгейі нақты анықтау үшін үздіксіз жұмыс істеу керек. Бұл ретте ұстаз оқушылардың тәрбиелілігін көрсететін саналылығы, адамгершілігі мен имандылығы, эстетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
5
1 Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасаудың ғылыми-теориялық негіздері
7
1.1 Жасөспірімдер арасында ауытқушылық мінез-құлықтың пайда болу себептері
7
1.2 Қиын жасөспірімді тәрбиелеудегі мектеп ұжымы мен отбасының рөлі
20
2 Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алуда әлеуметтік педагог жұмысының ерекшеліктері
36
2.1 Қиын жасөспірімдердің бос уақытын тиімді ұйымдастыру әдістемесі
36
2.2 Қиын баланы қайта тәрбиелеу бойынша әлеуметтік жұмыстың тиімділігін анықтайтын эксперимент нәтижелері
48
Қорытынды
68
Пайдаланған әдебиеттер
69
Қосымшалар
71
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан тұлға тәрбиелеу - деп көрсетілген. Осыған байланысты, жас ұрпақтың жеке тұлғасын қалыптастыру - қазіргі кездегі тәрбие мен білім берудің басты көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде бала құқығын қорғауға бағытталған тұлғаға бағдарланған тәсілдің дамуында психологтар, әлеуметтік педагогтар, мектеп инспекторлары және әлеуметтік жұмыскерлер үлкен ролге ие. Бала тұлғасына құрметпен қарау, әлеуметтік өмірге дайындау елімізде қазіргі таңда болып жатқан бала мәселесіне қатысты барлық мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру тиімділігін арттырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз деген. Бұл, яғни бәсекеге қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз керектігі. Тәрбие отбасынан басталады. Балаға тәрбие беріп, өмірге қосуы, ол - ата-ананың жауапты ісі.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің Тәрбиесіз берілген білім, ол адамзаттың қас жауы дегені дәл бүгінгі күнге айтылған секілді [1]. Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда кәсіптік мектептерде қиын балалар көбірек кездесетіні белгілі, Қиын балалар дегеніміз кімдер? - деген сұраққа, былай жауап беруге болады: Олар мектеп тарапынан ерекше, қосымша бақылауды талап ететін, тәрбиелеуге қарсылық білдіретін балалар. Сонымен қоса, білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалімдердің талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, топтастарымен үнемі тіл табыса аламайтын, ол кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әртүрлі жүйке ауруларына шалдыққан) балаларды қиын балалар және қиын жасөспірімдер қатарына жатқызуға болады. Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде осындай балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз кесірін тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Зерттеу нысаны. Жалпы орта білім беру жүйесінде қиын жасөспірімді қайта тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні. Жалпы орта білім беру жүйесінде әлеуметтік педагог жұмысының қиын баланы қайта тәрбиелеу және тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жолдары.
Зерттеу мақсаты. Жалпы орта білім беру деңгейіндегі қиын жасөспірімдермен әлеуметтік жұмысты жаңарту жолдарын айқындай отырып, оны оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану мүмкіндігін ашу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер қиын бала анықтамасына ғылыми-педагогикалық тұрғыда жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасалып, тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етілсе, онда қиын балалардың сана-сезімі мен мінез-құлқындағы өзіндік дара, табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, қайта тәрбиелеудің тиімді жолын жасауға мүмкіндік кеңейеді.
Зерттеу міндеттері:
қиын жасөспірімдердің пайда болу себептерінің ғылыми-педагогикалық негізін жүйеге келтіру;
қиын жасөспірімдерге әлеуметтік педагогикалық көмек көрсетуде отбасы және мектептің өзара байланысын анықтау;
қиын жасөспірімді әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан әлеуметтік педагогикалық қорғау жұмыстарын айқындау;
қиын жасөспірімді қоғамға қайта қосудағы әлеуметтік жұмысты әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз ету.
Зерттеудің ғылыми-теориялық жаңалығы және маңыздылығы:
қиын жасөспірімдердің пайда болу себептерінің ғылыми-педагогикалық негізі жүйеге келтірілді;
қиын жасөспірімдерге әлеуметтік педагогикалық көмек көрсетуде отбасы және мектептің өзара байланысы анықталды;
қиын жасөспірімді әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан әлеуметтік педагогикалық қорғау жұмыстары айқындалды;
қиын жасөспірімді қоғамға қайта қосудағы әлеуметтік жұмыс әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етілді.
Зерттеу әдістері. Материалды теориялық жағынан өңдеу, жүйелеу, зерттеу нәтижелерін мақұлдаудан өткізу, дипломдық жұмысты әдеби жағынан редакциялап өңдеу. Теориялық деңгей әдістерін қолдана отырып, тәрбие жұмысының нәтижесін есепке алу мен бағалау.
Зерттеу базасы. Павлодар қаласындағы №35 жалпы орта білім беру мектебі.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиет және қосымшадан тұрады.
1 Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасаудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Жасөспірімдер арасында ауытқушылық мінез-құлықтың пайда болу себептері
Қандай қоғамда болмасын, тіпті дамудың қандай сатысында болса да өзіне ерекше назар аударуды қажет ететін адамдар кездеседі. Олар дене немесе психологиялық , әлеуметтік жағынан ауытқулары бар адамдар болып табылады. Ондай адамдар қашанда басқа адамдар тобынан ерекшеленіп тұрады. Мұндай адамдардың қасиеттерімен мүмкіндіктерін қалыпты жағдайдағы талаптарға сәйкес келмейді деп айтуға болады.
В.Т.Кондрашенковтың тұжырымы бойынша балаларда кездесетін өзін-өзі сыйлауының төмендігі девиантты мінез-құлықтың барлық түрінде көрініс береді, сондай-ақ қылмыстық топқа ену арқылы құқық бұзушылық әрекетінің болуы, наша қолдану, ішкіштік, агрессия, суицидті мінез-құлық және әртүрлі психологиялық бұзылулар орын алады. Осыған байланысты әдебиеттерде девиацияға мынадай себептер негіз болады:
1. Девиантты мінез-құлық көрсетудің негізгі себебі - өзін-өзі сыйлауының төмен болуы, өйткені индивид қоғамдағы өзінің қылықтары арқылы жағымсыз қатынастарды табады;
2. Өзін-өзі сыйлауы төмен антинормативті мінез-құлқының өсуіне байланысты анти әлеуметтік топтың әрекеттеріне қосылып, өзінің статусын құрдастарының арасында көтеруге тырысады;
3. Кейбір жасөспірімдерде девиантты мінез-құлық өзін өзгелерге сыйлату үшін жасаған шаралар болуы мүмкін.
Жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқулар туа пайда болмайды, олар физиологиялық ауытқулардан емес, отбасындағы және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуінің салдарынан пайда болады. Осы аталған ауытқу девиантты мінез-құлықтың шығуына алып келеді.
Көптеген ғалымдар (И.А.Невский, Л.С.Колесова) жүргізген зертеулер барысындағы сауалнамалар девиантты мінез-құлық көрсетуге әсер ететін сыртқы факторларды келесі топтарға бөліп көрсетуге мүмкіндік береді [2]:
1. Индивидтің әлеуметтік бейімделуінде қиындық туғызатын, ассоциалдық мінез-құлықтың алғышартының психобиологиялық деңгейіне ықпал ететін индивидтік фактор;
2. Мектептегі және отбасындағы тәрбиенің олқылығынан пайда болатын психологиялық-педагогикалық фактор;
3. Кәмелетке толмаған баланың отбасындағы, ауласындағы, оқу-тәрбие ұжымындағы жақын құрбыларымен болған жағымсыз қарым-қатынасының ерекшелігін айқындайтын әлеуметтік-психологиялық фактор;
4. Өзі қалаған қарым-қатынас ортасындағы индивидтерді белсенді таңдау қатынасына, қоршаған ортадағы құндылықтар мен нормаларға, отбасының, мектептің және қоршаған ортаның, сондай-ақ өзінің жеке құндылық бағдары мен мінез-құлқын өздігінен реттеушілік қабілетінен туындайтын жеке тұлғалық фактор;
5.Қоғамда өмір сүрудің әлеуметтік және әлеуметтік-экономикалық жағдайларын айқындайтын әлеуметтік фактор.
Көп жағдайда девианты мінез-құлықтың пайда болуына әлеуметтік факторлар түрткі болады (мектептегі қиындықтар, өмірдегі соққылы оқиғалар, девиантты субмәдениеттің ықпалы және т.б.).
Ал жеке тұлғалық факторға келетін болсақ, ең маңыздысы және үнемі кездесіп отыратын жағдай ‒ баланың өзіне бақылау жасамауы мен өзін дамытуға деген назардың төмен болғандықтан, өзіне деген құрмет пен өзіне берген бағасының төмендігі. Бұл екі фактор арасындағы өзара байланысты Американдық психолог К.Кэплан девиантты мінез-құлық теориясы тұрғысынан зерттеген. Сонда жасаған тұжырымы бойынша девиантты мінез-құлықты балалардың дені өздерін құрметтемейді, өздеріне деген сенім мен өзіндік баға өте төмен болады екен. Әдетте әрбір адам Мен концепциясын іштей жоғары қоюға тырысады, өзіне деген бағаның төмендігі адамды қолайсыз күйге түсіреді, ал өзіңді мойындаған кезде жаныңды жаралайтын қобалжу мен уайымнан құтылғандай сезінесің. Бұл күй баланың өзін-өзі төмендетуінің субъективті ықтималдығын азайтуға және өзін қабылдауға деген субъективті ықтималдылықты арттыруына мүмкіндік береді.
Баланың өзіне деген бағасының төмендігі девиантты мінез-құлықтың әртүрлі типтеріне байланысты болады. Өзіне құрметтің төмендігі балада антиқалыпты мінез-құлықтың артуына жағдай туғызады; антиәлеуметтік топтар мен олардың іс-әрекеттеріне араласа отырып, жеткіншек өзінің құрдастары арасындағы беделін арттыруға тырысады, осылайша отбасында және мектепте болмаған өзін мойындатудың әдіс-тәсілдерін ойлап табады.
Көптеген жеткіншектерде өзіне деген бағаның жоғары қойылу төменгі бағаға қарағанда басым болады, ал уақыт өткен сайын бұл тенденция күшейе түседі. Әйтсе де, кейбір жеткіншектер үнемі жолы болмағандай күй кешеді.
Біріншіден, олар өздерін жеке тұлғалық қасиеттерге ие емеспін деп ойлайды, сондықтан тұлғалық құнды әрекеттер жасау қолымнан келмейді деп біледі, соның салдарынан теріс қасиеттерге ие болады және теріс әрекеттер жасайтын болады. Осы тұста ғұлама әл-Фарабидің Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері деген еңбегінде адам жаны туралы мынандай айтқан тұжырымы бар: Дене сияқты жанда да өзіне тән денсаулығы және науқасы болады. Жанның саулығы сол, оның өзінің және оның бөлшектерінің жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар көрсетіледі, игілікті істер мен тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның науқастығы сол, оның өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде болуының әсерінен әрдайым жаман қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі және сорақы әрекеттер жасалады [3], - деп адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер жиынтығының нәтижесі екенін айтқан.
Екіншіден, оларға маңызды болған жағдайлар өзгелер үшін маңызды емес немесе оң қарамайтын секілді болып көрінеді;
Үшіншіден, олар өздерінің субъективті тәжірибелерінің алғашқы екі жағдайының нәтижесінде болған теріс әсерлерді жоятын немесе жеңілдететін психологиялық тұрғыдан қорғанудың механизмдерін тиімді пайдалана білмейді.
Мұндай жеткіншектердің өзін құрметтеуге деген сұранысы күшті болғанымен, әлеуметтік қолжетімді әдістермен өзін қанағаттандыра алмайды, сондықтан олар көп жағдайда девиантты мінез-құлықты әдістерге жүгінеді. Яғни, өзінің қоғам қойып отырған мінез-құлықтарын орындай алмайтындығын білгеннен кейін оған кері бағыттағы мінез-құлық арқылы өз мінезін мойындатуға талпынады. Осы әрекеті арқылы мақсатқа жете ме? Бірақ олар өздерін қандай да бір дәрежеде жетім деп санайды. Өйткені ішімдік ішкен жағдайда жасаған әрекетін ол саналы түрде орындамағандықтан, ол өзін зардап шегуші ретінде қабылдамайды, керісінше ол бұл қылығын мақтаныш етуі мүмкін.
Девиантты мінез-құлық бастапқыда арнайы кері мақсатты әрекеттерді көздемейді. Жеткіншек қоғам талаптарын орындауға талпынады, бірақ қандай да бір себептерге байланысты оны орындау мүмкін болмайды. Бұл жерде маңызды рөлді оның девиантты мінез-құлықты құрдастары атқарады. Девиантты топ, егер бала кері әрекеттер жасауға іштей дайын болса, девиантты әрекеттерді жасауды жеңілдетеді; осындай әрекеттерге барғандығын қолдайды және ол үшін мақтап, көтермелеп қояды; девиантты әрекеттерге тосқауыл болуға мүмкіндік туғызатын жеке және әлеуметтік бақылаудың тиімді механизмдерін төмендетеді. Мұндай жағдайда үнемі сырттан жақсы әсерлер мен бақылау арқылы бала назарын үнемі өзіне аударып отыратын құбылыстар қажет болады. Осы тұста ғұлама Ж.Баласағұн баланың жүрген ортасының жеке басының қалыптасуына өте маңызды ықпалды әсерінің бар екендігін айта отырып, бала өзінің табиғатына жақын тұстарын үйреніп алуға бейім болатынын былай суреттеген:
Бәрі - анадан ізгі болып туғандар,
Сүтпен сіңіп жан-жүйесін қуғандар.
Жақсыға ерсе жақсы бола бастайды,
Жаманға ерсе, жауыздықтан қашпайды (875-бәйт), [4] - деп адам баласының қалыптасуындағы оның арғы тегі мен өскен ортасының рөлін ерекшелеп көрсетеді. Сондықтан девиантты мінез-құлыққа баратындар сол әрекетке бейімі барлар дегенді айтады. Ал жаман әдет бала болмысына сіңіп, қалыпты жағдайға айналып кетпеуі үшін үнемі тәрбиелік бақылау жасау қажет.
Білімнің төмен деңгейі, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, психологтың талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, ал кейде, психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ, әртүрлі жүйке ауруларына шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін оқушыларды қиын балалар қатарына жатқызуға болады. Жүйке аурулары отбасындағы және басқа да әртүрлі қиын жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген оқушы өзінің өмірде ешкімге қажетсіздігін сезінеді, соның салдарынан уайымға беріледі, иммунитеті төмендейді. Осындай мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды ғалым А.С.Спиваковская екі топқа бөліп қарастырады, олар [5]:
Тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар:
1. Отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, бала мінез-құлқының қиындығы, әсіресе, 6-8 сыныптардағы ұл балаларда кездеседі екен. Мінез-құлқы қиын оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша үлгермеушілердің қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толтырды. Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші себеп болған оқиға баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да ол қайғы баланы ашуланшақ етеді. Тәртіп бұзу содан кейін пайда болады. Мінез-құлқында қиындығы бар оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты қарастыра отырып, олармен жұмыс жүргізудің жолдарын білуіміз керек. Осы тұста Н.Гаспарова мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды мынандай топтарға бөледі [6]:
- Сезім әрекетіне бой алдырғыш, эмоционалды оқушы;
- Агрессивті;
- Қыңыр-қырсық;
- Ұялшақ;
- Тынымсыз белсенді бала.
И.И. Шурыгина, А.К. Матейчик отбасында балаға дұрыс тәрбие бермеудің төрт түрін көрсеткен. Олар: қабылдамау, гиперсоциалды, қорқақ-секемшіл, эгоорталықты. Осы түсініктерге сипаттама беріп кетейік.
Қабылдамау. Егер ата-анада балаға деген сүйіспеншілік болмаса, бала мұндай әсерді қабылдай алмайды. Қабылдамау әйел жүкті болған кезден бастап, баланың дүниеге келуіне қарсы болғаннан пайда болады. Қабылдамау орын алғандықтан бала кез келген нәрсеге ерекше тітіркенгіш болады.
Гиперсоциалды. Мұндай ата-аналар дұрыс ата-аналар. Ата-ана баласын сағатпен тамақтандырып, ойнағысы келсе ойнатып, ұйықтағысы келсе, оны ұйықтатады. Мұндай ата-аналар мектепте баласын мақтағанды ұнатады. Баласы туралы кемшіліктерін айтса, намыстанып кетеді. Олар талапты орындағыш келеді. Гиперсоциалды бала робот-автомат сияқты өмір сүреді.
Қорқақ-секемшіл. Бұл жолмен тәрбиелейтін ата-аналардың балалары шамалы ауырса, оны үйден шығармай, бүкіл отбасы болып соның бетіне қарап, баланың ойын алдын ала ауруға дайындайды. Баланы тым қадағалау нәтижесінен балада керісінше, тым қорқақ-секемшіл мінез қалыптасады. Құрдастарымен ойнай алмайды, өкпелегіш, өзіне сенімсіз болады.
Эгоорталықты. Бұлай тәрбиеленген балалардың болашақ қарым-қатынасында отбасының жауапкершілік деңгейі жоғары болады. Баланың ортаға деген көзқарасы төмен болады. Ата-анасы барлық уақытта оның айтқанын істеп келген, үнемі көңіл бөліп отырғандықтан, бар ықылас пен назарды өзіне аударып үйренген бала. Болмайды, жоқ дегенді түсінбейді, күтуге шыдамы жоқ, тез ашуланшақ болады. Мұндай балалар тұрақсыз, қыңыр, қырсық, тіл алмайтын болып тәрбиеленеді.
Бала мінез-құлқының қиын болып келуі бірнеше факторға байланысты:
1. Биологиялық фактор. Анасының баласына жүкті кезінде денсаулығы дұрыс болмағандықтан бала туғаннан жүйке ауруымен көп ауырады. Соның салдарынан жүйке жүйесі бұзылып, ықылас қою, есте сақтау, қабылдау қарқыны кешеуілдеп дамып, сылбыр баяу қозғалады. Сонымен қатар, мұндай жағдай әйелдің жүкті кезінде бір нәрседен жарақаттануынан, уланғыш заттардың салдарынан және т.б. әсерлерден де болуы мүмкін. Мұндай кезде бала ұжымдық іс-шараларға қатысқысы келмейді, сабақтың соңына дейін толық шыдап отыра алмайды. Жеке басының жағымды сапалары ашылмай қалады.
2. Үйішілік фактор. Бұған отасында бала тәрбиесіне араласпаушылықтың әсерінен үйден безіп, көше кезіп, сыртқы ортаның жағымсыз ықпалына түсіп, жазықсыз қылмысқа іліккендер жатады. Баланың мұндай әрекетінен көп жағдайда ата-анасы бейхабар болады. Мұндай отбасыларындағы ата-аналар баласының мінез-құлық ерекшелігіндегі өзгерістерді дер кезінде байқай бермейді. Тамағын тауып, киіндірсем болды деген немқұрайлы қарым-қатынас салдарынан бір-біріне селқостық сенім пайда болғандар.
Бүгінгі отбасы тәрбиесіне тән ерешелік отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас пен өзара мейірімділіктің жеткіліксіздігі. Ата-аналар күні бойы үйде болмағандықтан, бала тәрбиесі назардан тыс қалады. Ата-ана мейірімі ақшалай, заттай, материалдық қамтамасыз етумен толықтырылуда. Мұндай отбасыларының тәрбиелік мүмкіндігі төмен болады.
2012 жылғы көрсеткіш бойынша 7530 кәмелетке толмаған бала қаңғыбас атанып, үйінен кетіп қалған. Жасөспірімдер арасындағы жүйке ауруларына шалдығып, өз-өзіне қол жұмсау фактілері де жыл санап артып барады. Осы фактілердің барлығы да ата-ана мен балалар арасындағы байланыс пен мейірімнің жеткіліксіздігінің дәлелдері.
1. Географиялық фактор. Қоршаған географиялық ортасының жағымды немесе жағымсыз ықпалының болуы бала әлеуметтенуінде өз нәтижесін көрсетеді. Шет мемлекеттерде өмір сүретін басқа ұлт өкілдері жергілікті ұлттың ұнамды да ұнамсыз да тұстарын қабылдап, қалыптасады. Тіпті бала өмір сүретін ортаның экологиялық ықпалын да бойына сіңіреді.
Осы жағдайлардың бәрін ескере отырып, тәрбиеленуі қиын балалардың әрқайсысына әртүрлі қатынас жасау, әрқайсысына арнап жасалған жүйелі тәрбие жұмысын жүргізу қажет. Тәрбиесі қиын жеткіншектерді тәрбиелеу - күрделі де көпқырлы құбылыс. Оны іс-жүзінде асыруда ата-аналарға көмектесу, психологиялық жағынан бақылау педагогтар мен психологтарға, заң қызметкерлеріне жүктеледі.
Жоғарыда қарастырылған факторлардың баланың қалыпты мінез-құлқын сақтай алмауына алып келетіндігін ескеретін болсақ, оның көріну сипаттарын мынадай жайттармен байланыстырып түсіндіруге болады:
1. Оқшаулану кикілжіңді жағдайға ұшыраған адамның өздігінен бұл жағдайдан шыға алмаған кезінде көрінеді. Ол стрестен шығу үшін өзінің мен-інің өзін зақымдаған ортадан байланысын үзуге талпыныс жасайды. Бірақ кикілжінді жағдайдан бұлай кету адам мен оны қоршаған орта арасында күн өткен сайын оқшаулануды, психологиялық арақашықтықты өршіте түседі. Қашқын индивидті орта бөтен, қаңғыбас адам ретінде қабылдайды. Соның нәтижесінде Қашқын индивид жағымды эмоция жетіспеушілігін басынан кешіреді.
2. Дербестігінен айырылу өзіндік мен-інен бөлектене бастаған кезде көрінеді, яғни өзін-өзі түйсінуді жоғалтады, кез келген іс-әрекет өзінің маңызын жоғалтады, эмоциясы сөнеді. Егер мұндай күйзелістер ұзақ болса, психиатрдан кеңес алу керек.
3. Депрессия ‒ бұл жағымсыз эмоциялық белгісі бар аффектілі күй. Депрессия кезінде жан дағдарысы мен үмітсіздік сезімі күшті қамығумен қатар жүреді. Депрессия кезінде уақыт өтпей, жұмысқа деген қабілет елеулі түрде төмендейді. Бұл жағдай өзіне-өзі қол жұмсауға алып келуі мүмкін. Депрессияның өту сипаты әртүрлі формада көрінеді.
4. Бақылаудың локусы. Адам маңызды жағдайларда басқа адамдарға деген жауапкершілікті өз мойнына алуға бейім болады. Ал кей жағдайда адам өзінің өмірін толығымен сыртқы күштерге тәуелді деп санайды. Осыдан үмітсіздік пен әлсіздік пайда болады. Мұның өте ауыр формаларында өзін кінәлі сезіну, жақын адамдарын жоғалтудан болған стрестік ситуация, беделді тұлғалар жағынан болған сын суицидті іс-әрекетке әкелуі мүмкін.
5. Дене бітіміндегі кемістігінен күйзелу. Бұл күйзеліс сыртқы түр-тұрпатымен байланысты, яғни бетке түскен секпілден бастап, толықтық, аяқтың жіңішкелігі, бел және т.б. неше түрлі дене мүшелерімен байланысты туындайды. Өзінің дене бітіміне көңілі толмаушылық олардың өзіне деген сенімін азайтып, тіпті бақытсыздыққа соқтыруы мүмкін.
6. Философиялық синдроммен улану. Балалардың тұрмыс мәселелеріне деген қызығушылығы, әдетте, қалыпты құбылыс. Бірақ балалардың кейбірінде бұл қызығушылық басқаша формада көрініс береді: әлемді құрудың жалпы заңдылықтарын қайта жасау, олардың жоспарын жасау секілді мәселелермен байланысты туындаған көзқарастарының болуы.
7. Оқу неврозы мектепке, университетке барғысы келмеудің табанды түрде қарсылығынан көрінеді. Невроз ‒ оқытушы мен сыныптастардан конфликтілі қарым-қатынастан кейбір жекелеген оқу пәндеріне немесе барлығына бірдей қатынасқысы келмеуінен туады. Әсіресе, одан мектеп оқушылары зардап шегеді.
Әлеуметтену процесінің шыңы ‒ жеке тұлғаның әлеуметтік пісіп-жетілуінің аяқталғанымен және адамның қоғамдағы орнын анықтайтын статусқа қол жеткізумен сипатталады. Әлеуметтену процесінде көптеген қиындықтар мен сәтсіздіктер болуы мүмкін. Әлеуметтенудің жетімсіздігінің көрінісіне - ауытқыған мінез-құлықты жатқызады. Тұлғаның әртүрлі формадағы негативті мінез-құлқына негіз болатын фактордың біріне отбасын жатқызамыз. Егер бала бақытты, негізі берік отбасында өссе, ол өз-өзіне сенімді болады және айналадағыларға да сенеді. Жақсы тәрбиеленген тұлға қоғамның талаптарын қалыпты жағдайда қабылдайды. Бала өзінің болашағына белгілі бір үлгімен бағыт бағдар алады. Ал отбасылық өмір дұрыс ұйымдастырылмаса, онда балалар тәрбие ортасында дұрыс бағдарын анықтауға жиі қабілетсіз болады, соның салдарынан әртүрлі қателіктерге бой алдырады [7].
Осы факторлардың барлығы отбасындағы баланың өсуіне, тәрбиесіне әсер етеді. Бірақ мұндай көріністер жақсы құрылған отбасында да байқалады, өйткені отбасы тұлғаның әлеуметтенуіндегі қоғамда жалғыз ғана институт емес. Бала кезден қабылданған нормалар қайта қаралып немесе қоршаған ортамен байланысқа түскенде өзгерістер болып кетуі де мүмкін. Сондықтан да халқымызда Жаманнан жақсы туар, адам айтса сенгісіз, жақсыдан жаман туар, бір қасық асқа бергісіз деп текке айтпаған. Отбасында қаншалықты дұрыс тәрбие беріліп жатқанымен, ортаның теріс ықпалына еріп кететін жағдайлар да аз емес.
Отбасының моральдық-адамгершілік бейнесіне қарай ондағы тәрбиеленіп жатқан баланың әлеуметтенуіне ықпалы да әртүрлі болады. Олар төмендегідей:
1. Тәрбиелік әсері күшті отбасылар. Оның негізгі белгісі - отбасының жоғары құлықтылық атмосферасы;
2. Тәрбиелік-тұрақтылық - жақсы тәрбие бере алуға деген мүмкіндігі бар отбасылары. Мұндай отбасында девиацияның орын алуы басқа институттар арқылы, көбінесе мектептердегі баланың жағдаймен байланысты ауытқулардың орын алу байқалуы мүмкін;
3. Тәрбиелік-тұрақсыздық - мұнда да толықтай жағымды мүмкіндіктер бар. Бірақ бұл жағдайларға ата-ананың педагогикалық позициясы жөніндегі дұрыс емес көзқарастың болуы тән;
4. Тәрбиелі-әлсіз - баланы әлеуметтік қадағалауды жоғалту. Ата-аналар балаларына дұрыс тәрбие бермегендіктен оларды қадағалай алмауы;
5. Агрессивті-негативтілік ‒ ылғи текетірестік атмосфера орын алады;
6. Маргиналдылық отбасылар ‒ ішімдік пен сексуалдылық деградация байқалған отбасылар;
7. Құқық бұзушылар отбасы;
8. Қылмыстылар отбасы.
Өкінішке орай, қазіргі уақытта, отбасыларының көбісі өздерінің әлеуметтенуші рөлдерін толықтай атқармайды. Осы тұста И.А.Семашко келесі түрлерді бөліп қарастырған [8]: әлеуметтік-экономикалық факторлар, медициналық-санитарлық факторлар, әлеуметтік-демографиялық факторлар, криминалдық факторлар. Осы аталған себептер мен факторлар баланың девиациялық мінез-құлық көрсетуіне негіз болады.
Әлеуметтік-экономикалық фактор отбасылардағы әлеуметтік теңсіздікті сипаттайды. Қоғамның бай және кедей болып бөлінуі, көпшіліктің тұрмыс жағдайының төмендігі мен табыс көздерінің адам сұранысын қанағаттандыруға жеткіліксіздігі, қоғамдағы инфляцияның әсері, содан келіп әлеуметтік қиындық келіп шығады.
Моральдық-этикалық фактор бүгінгі қоғамның моральдық-адамгершіліктің деңгейінің төмендігімен, яғни адамдық, рухани құндылықтардың бағаланбауынан, оның орнына материалдық, заттық құндылықтардың жоғары бағаланып отырынан көрінсе, екінші жағынан, девиантты мінез-құлықты адамдарға немқұрайлылық қатынас танытуынан көрінеді. Қоғамдық орындарда байқалатын тәртіп бұзушылар мен дөрекіліктерге ерсі қылықтарға өзгелер тарапынан ешқандай сын, ескертулердің айтылмауы олардың барған сайын күшейіп кетуін қамтамасыз етеді. Әрбір отбасында, әрбір қоғамдық орындарда адамдар өз ата-аналық және азаматтық міндеттері ретінде балалардың бойында байқалған ерсі қылықтарына бейтарап қарамай, оң ықпал етуге тырысып бақса, девиантты мінез-құлықты балалардың теріс ықпалына тосқауыл қоюға мүмкіндік болар еді.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік-психологиялық, клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда.
Мінез-құлықтағы қиындық - бұл шексіз ұғым, тәрбиелік және әлеуметтік педагогтік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын психологиялық ерекшелік. Мұндай жасөспірімдер өсе келе ауыр қылмыстық істер жасауға бет бұрады. Егер талдау жасап, жасөспірімдер қылмысын тізе берсек, тізім созыла береді. Ал балалардың сол қылмысқа бару себебін іздеп, қиын балалар қалай шығатынын зерттесек, біріншіден, баланың қарны тойып тамақтануы, үйде жанжал шыққан күннің ертесінде мектепке бару, бармау мәселелері тұрады. Осы және тағы басқа мәселелерді реттеу, шешу жолдары тиісті адамдар тарапынан ұсынылған. Бала - біздің болашағымыз, елді өсіретін де, өшіретін де, осы келешек ұрпақ.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымын зерттеу және бақылау 1920-30 жылдары пайда бола бастады. Бастапқы ғылым саласында емес, күнделікті өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт қолданысталған ғылым ұмтылып, 1950-60 жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып отыр [9].
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, әлеуметтік педагог, заңгер, дәрігер, педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен мәселе екенін айтып өту керек.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917ж., 1924ж.) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы толмаған балаларды қарастырды. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен, сонымен қатар, Ч.Ломбрододан да бірталай мағлұматтар алды [10].
Осы қиын балалар мәселесі бойынша, жоғарыда аталған ғалымдарымыздың ішінде А.С.Макаренконың қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері отандық педагогиканың алтын қорына енді.
П.О.Эфрусси мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндегі ерекшеліктері қозғаушылық, көңіл-күйдің аумалы-төкпелігімен, жұмысқа қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен бірге ол психологиялық себептерді физиологиямен ұшырастырды. Оның зертеуінің құндылығы мынада,ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп септігін тигізеді [11].
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағадайымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде зерттеп, іске асырған П.П.Блонский (1986ж) болды. Оның зерттеуінің негізгі мақсаты - қиын балалардың өмірін нақтылау. П.П.Блонский қиын балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол қиын балаларға әлеуметтік педагогтің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды жөн көрді. Бұл балаларға былайша мінездеме берді: Объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы - мынадай, ол әлеуметтік педагогтің жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субъективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы - мынадай, онымен әлеуметтік педагогқа жұмыс істеу өте қиын, әлеуметтік педагогтен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы. Істі білдіруші оқушыларға толыққанды мінездеме бере отырып, П.П.Блонский өз жұмыстарында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөлінеді. Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады [12].
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындықпен тәрбиелетентін баланың пайда болуын, балалармен отбасына, мектепте жүргізілетін оқу тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне жетпеген педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді. Ары қарай ол өз ойын бойлай көрсетеді. Бұл қыңыр құбылыспен күресу бағытының шешімі әлеуметтік педагогтің тиімді әдістерді меңгеру қабілетіне қарай емес, сол әдістерді дұрыс қолданып, дұрыс игеруіне негізделеді. Ал бұл негіз ең біріншіден әлеуметтік педагогтің жеке қасиетіне, қабілетіне, оқушымен қарым-қатынасына, олардың әрекеттерін дұрыс ұйымдастыруына қарай құрылады [13].
Ғалымдардың бірқатары баланың дамуындағы кідіріске, қоғамға бейімделудің қиындылығына себепші болып отыратын қолайсыз әлеуметтік-биологиялық факторларды анықтады.
Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық мәселесімен бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс жасады. (Мысалы, А.Байсымақ, В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Кермиов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, М.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов, В.П.Шевченко, Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әртүрлі жолдарын көрсетті.
В.В.Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы анықтамасы - бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп қаруды, әлеуметтік педагогтің ерік-жігерін, күшін, қажырлы педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз ұғым. Ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы балалардың жалпыадамдық және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі [1].
Біраз зерттеулер (М.А.Алемаскин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов, В.Н.Кудрявцев, Г.М.Минковскиий, И.Ф.Мягков және тағы басқа) қиын балалардың басым көпшілігі - бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан да оқушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар, - деп атап көрсетті. Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс мінез-құлыққа, айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы-құрдастарымен дұрыс қарым-қатынас жасауына кедергі келтіреді.
Қиын балалар, мінез-құлықтағы қиындық ұғымынан басқа, қиындықпен тәриелену ұғымы де кеңінен қолданылады.
Қиындықпен тәрбиелену мәселесі Г.А.Фортунатовтың (1935 ж) еңбектерінде зерттеген. Өзінің зерттеулерінде қиын бала ұғымына былайша түсінік беріп, оларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды жатқызады. Қиын балаларға ол психикалық бұзылудан жапа шеккендерді жатқызады. Г.А.Фортунатов қиын балаларға тек анықтама беріп қана қоймай, ондай балалардың пайда болуының себептеріне түсіндіреді және осындай себептің екі тобын табады. Бірінші топқа ол ескінің әсерін, ал екіншіге оларды қиналатын ішкі дау-жанжалдарды жатқызады. Дау-жанжалдардың тууы негізінде балаларда көбінесе мынадай мінез-бітістер: қозушылық, ұстамдылық, кейде ақылға сыймайтын қасарғыштық, кекшілдік, мейірімсіздік тағы басқа пайда болады[15].
Қиын балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол себептен қиянат жасауға физикалық күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп санамайды, мен оларға көрсетімін, - деп саналы түрде ой тұжырымдап өзін-өзі сендіреді [16].
Ұзақ мерзімді дау-жанжал баланы қиын атандырып ғана қоймайды, сонымен бірге оның жүйке-жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психоневроз). Балаларда ішкі дау-жанжалдың ықпалынан сыртқы дүниеге, қоршаған ортаға деген сенімсіз, тіпті жауластық сияқты қатынастар пайда болады.
Л.С.Выготский қиындықпен тәрбиеленумен күресудің нақты жолын анықтап берді. Өзінің Қиын балалық шақтың педагогикалық клиникасы және дамудың диагностикасы (1936ж.) еңбегінде ол былай жазады: Жеке адамның күйзелісімен күресу, оның себептерін жою жолымен, білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нәтижеге жетуге болады. Л.С.Выготский жеке адам тәрбиесі психологиясының маңызды бір мәселесі - аффектілі-қажеттілік ортасымен сананың байланысын көтерді.
Соғыстан кейінгі жылдарда қиындықпен тәрбиеленушілердің әлеуметтік мәселелеріне үлкен көңіл бөлінді, ал 1950-60 жылдар басында олардың шығу себептерін, мінез-құлықтағы таңқаларлық ауытқушылықтарды, жеке адам дамуының динамикасымен байланысын терең зерттей бастады.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең алғаш көңіл бөліп қараған жаңа автор Л.С.Славина болды. Мұндай мінезге ол аффектілі (жан - күйзелісі, қайғыру). Психологиялық ерекшелегін алды және бұл саладағы баларды екі топқа бөлді. Бірінші топ балаларының тәртіпсіздігінің себебі мінез-құлықтың дұрыс жағдайда қалыптаспауы салдарынан, өте күшті эмоционалды қайғыру және жан-күйзелісінен болады. Л.С.Славина екінші топ балаларының тәртіпсіздігінің себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау, бұл ережелерді білмеу, өзінің мінезін көп жағдай да меңгермеуді жатқызады [17].
Адам өмірге келген сәттен бастап үлкен әлеуметтік ортаға тап болады. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі мен үйлесімді дамуы үшін көптеген факторлар қажет. Қазіргі көпмәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына ауқымды әсерін тигізеді. Ст.Холл бала толыққанды дамуы үшін өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет, - деп санайды.
Қандай да олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз, жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кері тиетін тәрбиелеуші шағын әлеуметтің сипаттарынан тәрбиелеу-оқыту үрдістерінен және ықпал еткен тәрбиеленушілердің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Әлеуметтік-педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен көріністері жинақталып қалады.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға сәйкес емес әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз (И.Невский). Белгілі әлеуметтанушы И. Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың тұжырымына сәйкес кез келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық).
Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылық көріністері олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекшеліктер мен тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін [18].
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмірдің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы жағдайда нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы өзгерістер біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, кетіп ұялуды, агрессияны келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көрінуі нысандары өте көп болуы мүмкін. Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ, ондай жағдайлар жиі қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе, онда реакциялар беки түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына алып келетін тұрақты психологиялық кешендер туындайды.
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен факторларына тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз топтардың қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ахуал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымдарындағы құрбылармен өзара қарым-қатынастың орындамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің сыныптас жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстарындағы, мінез акцентуациясы және басқа да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен айналыспайтығынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ, жеке өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және жеке құндылықтарының жағымсыз түрде ауысуы және жағымсыз жайттар.
Жасөспірімдер мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы зейін қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педгогикалық бақылаусыздық бұл тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері, жасөспірімдердің пікірінің, тағыдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді [19].
Орта білім дамыту тұжырымдамасында Қоғамымыздың ірге тасын нығайту мақсатында ең алдымен адамгершілік, ізгілік, имандылық тәрбиесін көркейту керек делінген. Бұл үшін психология, педагогика ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып, нарықтық экономикаға сай дені сау, ұлттық сана - сезімі жоғары, рухани ойлау дүниесі биік, мәдениетті, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан Қазақстан азаматын тәрбиелеу- міндетіміз.
Осынау өмірдегі әрбір жасөспірімге тән қасиет яғни, көңілінің қамауы - ешкімге бағынышты болмай, қатар-құрбыларымен бірге ойнап, бірге күліп, ішкі жан сырларын да бірге бөлісіп, балалық бал дәуренін көңілді өткізу. Ол сондай-ақ тіршілік көшіне үлескісі келіп, жеке басы үшін әрқандай қам-қаракет жасайды, өзін болашаққа бағыттайды. Осындай ұмтылыс әрбір жас жеткіншектен көрінгенімен, оның сапалық дәрежесі әркімде әр түрлі болады. Мысалы, қиын балалардың болашаққа ұстанған бағыты басқа жасөспірімдерден өзгешелеу болып келеді. Тәрбиесі қиын балалар әдетте өмір тәжірибесінің таяздығынан, көп ретте ерік-күшінің аздығынан, берік қалыптаспауынан кездескен қиыншылықты жеңе алмай, тағдырдың тәлкігіне түсіп кете барады.
Тәрбиесі қиын балалардың пайда болуына бірден-бір себепші болатын және жағымсыз жағдай туғызатын - отбасы тәрбиесі. Оның бастылары: - біріншіден, баланың күнделікті жүріс-туыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ-шарап ішу, дау-жанжал, ұрыс-керіс туғызу;
екіншіден: тәрбиенің көзі - баланы киіндіру, тамақтандыру, мұң-мұқтажын қамтамасыз ету деп санаушылық;
үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау. Оқушының жан дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырасу және жаңа адамның отбасы мүшесі болып енуі де себеп болады.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да бетер шиеленсе түсетіндігі айқын. Себебі мектепте де баланың жеке басын силамай, әкімшілік көрсету баршылық. Мектеп мұғалімдері мен қиын балалардың қарым-қатынастары қиын айтуымен, ұрысу ар-ожданына тию тәрізді. Педагогикаға жат әрекеттермен сипатталады [20].
Мұғалімдер мен қиын балалардың арасындағы қарым қатынастар жүйесіндегі кемшіліктерді төмендегіше топтан өткізуге болады.
Мораль белгілерімен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар оқушыларды алдын-ала айқындай алмау. Мұғалімдердің кейбіреулері оқушының дара ерекшеліктеріне, адамгершілік тәрбиесі нормасынан ауытқу себептеріне толық көңіл аудармаған. Ұжым арасындағы қарым қатынастардағы кемшіліктерді жоймау, балалардың бос уақыттарын нәтижелі ұйымдастырмаудан деп санаймын.
Тәрбиесі қиын оқушылармен тіл таба алмай, яғни жеке педагогикалық ықпалдар жасай алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдері: ұрсу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыз жазаламау, қандай бір жөнсіз әрекеттер болсын оны сол балаға жабу, кемсіту т.б. қолдану, дұрыс қолданылмаған шара жас өспірімдердің ыза кегін туғызып, қарсылық көрсетеді.
Кейбір педагогтердің кәсіптік деңгейлерінің төмен болуы және психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз пәндерінен білімдерінің таяздығынан, тәрбие жұмыстарын ұйымдастырумен өткізуде методикалық шеберліктер дәрежесі төмен болуы себеп болған.
Қиын оқушылардың проблемаларын шешуде оқушылардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық ықпалдар жасалмасын олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс.
Оқушыларға ықпал жасайтын басты тұлғалардың бірі- сынып жетекшілері. Сынып жетекшілері жүйелі жоспар құрып, шәкірттермен ақылдаса ата-аналармен бірлесе жұмыс істеген жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ие бола алады. Сондықтан ол әр уақытта оқушыларының күшті және әлсіз жақтарын ескеріп, нәтижелеріне жүйелі салыстырулар жүргізіп, нақты талдау жасап отыру тиіс. Ең бастысы әрбір ұстаз өзі атқаратын тәлім тәрбие ісін ғылыми тұрғыдан ұйымдастырып, шәкірттерін жан-жақты білуге ұмтылған дұрыс. Оқушылардың тәрбиелік деңгейі нақты анықтау үшін үздіксіз жұмыс істеу керек. Бұл ретте ұстаз оқушылардың тәрбиелілігін көрсететін саналылығы, адамгершілігі мен имандылығы, эстетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz