Ахмет Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

«СЫРДАРИЯ» УНИВЕРСИТЕТІ

Рсымбет Бақнұр

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

А. Байтұрсынов еңбегі негізінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуы

5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиет мамандығы

ЖЕТІСАЙ, 2019

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ . . . 7

1. 1 Қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңдері және қазіргі жайы . . . 7

1. 2 Ахмет Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты . . . 11

1. 3 Ахмет Байтұрсыновтың термин жасаудағы әдіс-тәсілдері . . . 22

2 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОНЕТИКАСЫ, ЛЕКСИКОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ГРАММАТИКА САЛАЛАРЫНДАҒЫ ТЕРМИНДЕРІ . . . 40

2. 1 Ахмет Байтұрсыновтың фонетика саласындағы терминдері мен тілдің қазіргі дыбыстық жүйесіндегі терминдердің арақатынасы . . . 40

2. 2 Қазіргі қазақ лексикасының терминденуі . . . 36

2. 3 А. Байтұрсыновтың грамматика саласындағы терминдері мен қазіргі грамматикалық жүйедегі терминдердің сипаты . . . 49

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 65

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 68

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірінде болып жатқан барлық өзгерістер оның тілінде көрсетілуі мүмкін емес. Ғылыми тілдің даму тарихы халық өмірінде болып жатқан өзгерістермен байланыстырмай бөлуге болмайды. Сондықтан осы дипломдық жұмыста жалпы терминмен құрылған лингвистикалық терминдер, соның ішінде терминологиялық лексиканың барлық тәсілдері арқылы, қоғам өмірінде болған осындай өзгерістермен тікелей байланысты қарастырылады. Қазақ терминологиясының қалыптасу және даму тарихы термин шығармашылығы барлық уақытта болып жатқан процесс емес екенін көрсетеді. Егер белгілі бір кезең ішінде әртүрлі себептердің әсерінен терминдер қатары күрт өссе, терминологиялық лексика көлемі кеңейсе, келесі уақыт ішінде мұндай қарқындылық байқалмайды. Оның бірнеше себептері бар. Терминнің шығармашылығына тікелей әсер ететін басты факторлардың бірі ғылым мен техниканың дамуы, ал екіншісі - елдегі басым тіл саясаты болып табылады. Ғылымның жақсы дамуы кезінде көптеген жаңа ұғымдар пайда болады, олар өз тілінде маркаторын іздеуді қажет етеді. Бұл тек ғылымның барлық салалары үшін ғана емес, ғылымның жекелеген салалары үшін де болуы мүмкін. Ғылым саласындағы ұлттық тілдің қызметі, шығармашылыққа термин тарту осы тілдің қоғамдағы рөлімен тікелей байланысты. Ал қоғамда тілдің қандай рөл атқарады, ал елдің тіл саясаты өткен ғасырдың қазақ терминологиясының даму жолдарын анықтайды.

Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өз тарихы бар. Оны ғылым мен техниканың дамуынан, қоғам өмірінде болып жатқан саяси, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік өзгерістерден бөліп алу дұрыс емес.

Қазақ тілінде терминнің қалыптасуының алғашқы тәжірибесі Қазан төңкерісіне дейін болды. Бұл пікірді барлық зерттеушілер растайды. Осы алғашқы эксперименттер негізінде қалыптасатын қазіргі қазақ лингвистикалық терминінде ол қалыптасу мен дамудың әр түрлі жолдарынан өтті, өзінің дамуы мен қалыптасуының кез келген кезеңінде мемлекет жүргізіп отырған ресми тіл саясатынан тыс қалған жоқ. Атап айтқанда, терминологияны дамыту мен қалыптастыру әрқашан мемлекет жүргізіп отырған ұлттық саясаттың жалпы қағидаттарына негізделген тіл саясатына ерекше назар аударылатын мәселелердің бірі болып табылады. Оны қазақ терминологиясының дамуында көрнекі көруге болады. Ал тәуелсіздік алған сәттен бастап мемлекет терминологияны ретке келтіру және жетілдіру мақсатында елдегі мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайту жөнінде елеулі қадамдар жасады. Терминнің шығармашылығы айтарлықтай жанданды, арнайы салаларда жаңа атаулар жасалды, біртіндеп тілге кіре бастады. Олардың бірі - лингвистикалық терминдер жүйесі. Әр түрлі аспектілер бойынша ұлттық әдеби тілді оқыту ғылым түріне айналып, оның грамматикалық, лексикалық, фонетикалық, орфографиялық нормаларын қалыптастыруға ықпал етті. Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес, Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын және Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында бұл дәстүр өзінің өзектілігін жоймады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - А. Байтұрсыновтың лингвистикалық терминдерінің құрылымдық негізін, қазіргі тіл жүйесіндегі терминдердің арақатынасын анықтау.

- қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңіндегі ерекшеліктерді анықтау;

- терминология саласына А. Байтұрсыновтың қосқан үлесі туралы ғылыми ұғымдарға негізделе отырып, термоқұрылымда термоқұрылымдық тәсілдердің тиімділігін анықтау;

-қазақ грамматикасындағы терминдердің құрылымын салыстырмалы талдау арқылы лингвистикалық терминдердің арақатынасын анықтау, - дипломдық жұмыстың міндеті болып табылады.

Зерттеу объектісі . Жалпы, тілдің дыбыстық жүйесі, лексика, грамматика, диалектология, әдістеме саласындағы барлық атаулар лингвистикалық терминдердің жүйесін құрайтыны белгілі. Бір жұмыс көлемінде олардың құрылымдық негізін талдау мүмкін емес. Сондықтан дипломдық жұмысты зерттеу пәніне тілдің дыбыстық жүйесі мен грамматика саласындағы терминдер алынды.

Зерттеу пәні: А. Байтұрсыновтың қазақ фонетикасы, лексикологиясы және грамматика салаларындағы терминдерін зерттеп, зерделеу.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың есімі ойға оралады. Қазақтың ұлттық ғылыми тілінің, терминологиялық қордың қалыптасуы мен дамуының бүкіл кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық, ағартушылық және ғылыми-ұйымдастырушылық қызметімен тікелей байланысты. Сондықтан, қазақ терминологиясының тарихы, оның даму кезеңдері, қалыптасуы туралы айта отырып, Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми қызметі мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқтау, оны терең зерделеу маңызды .

А. Байтұрсынов терминология мәселесіне көп көңіл бөлді. Ол білім беру саласында ғана емес, әдебиеттануда да көптеген терминдер жасаған. Олар сондай-ақ өте табысты есімдер болды. Сондықтан олар бүгінде қолданылуда. Олардың кейбірі ұмытылған. Жалпы мәдениетке, тарихқа қатысты әлеуметтік терминдердің көпшілігі ғылымның осы екі саласына ғана емес. Айта кету керек, Байтұрсынов қаламынан туылды, қазір авторы ұмытылып, жалпы халықтық сөздер болды. Бұл салаларда термостроения ұстанған негізгі қағидат бірінші кезекте қазақ тілінің мүмкіндіктерін пайдалану болды. Жұмыс барысында А. Байтұрсынов, Ә. Қайдар, Ө. Айтбаев, Р. Сыздық, т. б. ғалымдардың ғылыми тұжырымдары негізге алынды.

Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ

1. 1 Қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңдері және қазіргі жайы

Адам қызметінің әрбір саласы ұғымдардың өзіне тән жүйесіне ие. Мұндай арнайы ұғымдардың атаулары сондай-ақ ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін көрсетуі тиіс. Жыл сайын ғылым мен техника дамып, мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болуда. Олардың әрқайсысы өз маркерін іздестіруді және тілдік тұрғыдан жүйелендіруді қажет етеді. Бүгінгі күні өзекті мәселелер: терминді қалыптастыру, мұндай қажеттіліктерді қалыптастыру, терминологияны жүйелеу және реттеу, Жалпы ғылыми-техникалық терминологияны дамыту бағыттарын айқындау болып табылады. Бұл тəрізді ауқымды да күрделі мəселелердің шешімін табудың оңай емес екендігін уақыттың өзі көрсетуде. Соңғы он шақты жыл көлемінде ғылыми жұртшылық термин мəселесіне айрықша назар аударып, баспасөз беттерінде көпшіліктің жаппай пікір білдіріп жатқандығына қарамастан қазақ терминологиясы өзінің даму бағытын айқындай алмай отыруы - соның көрінісі болып табылады. Сондықтан терминологияның шешімін таба алмай келе жатқан қандай мəселесін болса да жалпы сөз етуден гөрі, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу арқылы ғана шешуге болады. Ұлт тілінде термин жасап, ғылыми-техникалық терминологияны ұлт тілі негізінде қалыптастыру үшін термин шығармашылығында іске қосылатын амал-тəсілдер мен термин жасауда пайдаланылатын ішкі көздерді айқындап, , олардың əрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін көрсетудің маңызы айрықша.

Сонымен қатар жалпы қолданыстағы сөз бен терминнің айырмашылықтарын айқындауда жəне сөздердің терминдену барысында болатын семантикалық өзгерістерді сөздің лексикалық мағынасы мен терминологиялық мағынасының құрылысын салыстыра отырып талдау кезінде ұғым белгілерін тірек етіп алу да бұл жұмыстың сондай өзгешеліктерінің бірі болып табылады. Қазіргі кезеңде терминжасамда ұлт тілінің ішкі байлығын сарқа пайдалануға барынша мəн беріліп отырғандығы баршамызға белгілі. Ендеше пайдаланылуға тиісті сол байлықтың өзін анықтап, ондай ішкі көздердің осы мерзімге дейін терминологиялық лексиканы құрауға қаншалықты қатысып келгендігін жəне алдағы уақытта оларды қалай іске жарату керектігі жайлы сөз қозғаудың мəні зор. Ғалымдардың терминологияны зерттеуге арналған еңбектерінде жер, су, тау, жел, ауа, жапырақ, дыбыс сияқты сөздерден тұратын лексикалық қабат тілдің терминологиялық жүйесі мен жалпы лексикалық жүйесіне бірдей қызмет ететін көп қызметті (полифункциональные слова) сөздер деп қарастырылып жүр.

Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өз тарихы бар. Бұл туралы қоғам өмірінде болып жатқан саяси, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік қайта құруларды ғылым мен техниканың дамуынан бөлек қарауға болмайды. Оның физикалық терминологиясының қалыптасуын зерттеген ғалым. Кутина: «Трминдер мен терминдер тарихында көптеген әртүрлі тәуелділіктер мен жоспарлар байқалады: ғылыми ойдың дамуы, ғылыми дүниетанымның ауысуы, ғылыми пәндердің өзара байланысы мен саралануы, мәдени байланыстар, тілдің даму дәрежесі мен ерекшеліктері, тілдің лексикалық және стилистикалық жүйесінің жағдайы» [1], - дегені өте орынды. Ғылыми-техникалық терминологияның қалыптасуына əртүрлі тілдік жəне тілден тыс факторлар əсер етеді. Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із қалдырғанын көруге болады. Жалпы терминологиялық лексика қорының жасалуы - ғылым мен техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тəуелді. Сондықтан қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сəйкес біз қазақ лексикасының терминденуін кезеңдік тұрғыдан сипаттауда (V тарауда) осы шындыққа табан тіреуімізге тура келді. Сонымен бірге терминологиялық жұмыстың жүргізілуіне тікелей əсері болған тілдік жəне тілден тыс факторларды ескерусіз қалдырмау жағына да көңіл бөлінді. Жалпы ғылымның, əдебиет пен өнердің, тарих пен мəдениеттің дамуына кешегі кеңестік кезеңде партиялық басшылықтың шектен тыс күшейтілуіне байланысты, дəлірек айтқанда, бұлардың бəріне үлкен саяси мəн беріліп, партияның орынсыз араласуына орай елеулі кемшіліктерге жол берілгендігі жайлы бүгінде əртүрлі саланың мамандары жиі сөз етіп, дəлелді деректер келтіріп жүргендігі баршамызға мəлім. Ұлт тілдерінде ғылыми терминологияны қалыптастыруға да орталық айрықша мəн беріп, үлкен мемлекеттік маңызы бар іс ретінде қараған. Сол себепті терминологияны қалыптастыру мен дамытудың принциптері де одақтың тіл саясатына сəйкес орталықтың тікелей араласуымен жасалып, олардың басшылыққа алынуы қатаң қадағаланып отырған. Сондықтан қазақ лексикасының терминденуінің кезеңдік сипатын көрсетуде оны ескермеу орынсыз болған болар еді. Сөйтіп, қазақ лексикасының терминденуі бес кезеңге бөлініп қарастырылды. Əрбір кезеңнің өзіне тəн ерекшелігін көрсетіп, олардың əрқайсысына ғылыми тұрғыдан баға беруді мақсат еттік. Қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуы жайлы сөз болған жерде Ахмет Байтұрсынұлының есімін атамай өту мүмкін емес. Сондықтан XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ лексикасының терминденуі жөнінде сөз болған тұста А. Байтұрсынұлының ғылыми терминологияны қалыптастырудағы рөлі туралы арнайы сөз болады. Терминология саласы бойынша осы мерзімге дейінгі жарық көрген еңбектерде терминологияның қалыптасуын кезеңге бөлу бірізді емес. Біздің кезеңдестіруіміз де олармен толық сəйкес келе бермейді.

Терминологияның даму деңгейін анықтау және оның қазіргі жағдайына баға беру оңай емес. Алайда, бұл саланың одан әрі даму бағыттарын анықтау және термин шығармашылығын реттеу үшін өте қажетті жұмыс. Қазіргі уақытта мұны дұрыс түсінетін тілші-ғалымдар мен түрлі сала мамандары терминология мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Олардың көпшілігі терминдерді жасаумен, шет тілдерін қабылдаумен және халықаралық терминдермен байланысты өз ойлары бар. Және бұл солай болуы керек. Өйткені, оларды бүкіл жұмыс барысында жасайтын және пайдаланатын термин әр түрлі мамандықтар бар. Сондықтан бұл саланың тағдырына кез келген арнайы саланың маманы жай қарай алмайды. Біз қазақ терминологиясының бүгінгі жай-күйі туралы айтпауымыз мүмкін емес, өйткені біз термин мәселесін арнайы қарастырамыз. 1990-ші жылдардан бастап терминді құру мен қалыптастырудың бұрынғы қалыптасқан дәстүрлері бұзыла бастады. Қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-мәдени өмірінде болған түбегейлі өзгерістер ұлттық тілдің ресми мәртебесінің басқа деңгейге және ғылыми-техникалық терминологияны қалыптастырудағы басшылыққа алынатын қағидаттарға көшумен қатар, қандай да бір ұлттық тілдің мүддесінде жаңа көзқарастың қажеттілігін тудырды. 90-шы жылға дейін терминнің шығармашылығында қазақ терминологиясы күрделі кезеңнен өтеді, өйткені жетекші принциптердің бір бөлігін ескермейді, терминологияны қалыптастыру мен дамытудың ғылыми негізделген жаңа принциптері әлі бекітілмеген. Әр адам қалыптасқан жағдайды әртүрлі бағалайды. Терминология мәселесіне оралу себептері туралы айта келе, академик А. А. Қайдаров былай деді: «Қазақ тілінің терминологиясы әр түрлі жағдайларға байланысты бүгінгі күні дағдарысқа ұшырауда: оның ғылыми принциптері жаңа үрдістерге бағытталып, алға жылжудың орнына, термин практикасы неғұрлым өзекті болып келеді. Осының нәтижесінде әркімнің терминді құру немесе оны ауыстыру, ауыстыру сияқты барабар емес «жаппай» әрекетке (анархия) жол берілген» [2, б. 4] . Мұндай жағдай дау тудырмайды. Бұл туралы осы уақытта қазақ баспасөзінде жазылып жатқандығы бәрімізге белгілі болды. Алайда, көп жағдайда проблеманың мәнін терең ұғыну мен ғылыми бағалаудың орнына жекелеген терминдер мен жалпы терминология бойынша негізсіз беттік пікірлер айтылады. Дегенмен, бұл термин жұртшылыққа ерекше көңіл бөледі. Жоғарыда айтылғандай, терминдер, ұғымдар жүйесінің ерекше ерекшеліктері, әрбір ұғымның ерекше ерекшеліктері салалық мамандар құрады. Бірақ әрбір маман өз бетінше термин жасап, өз терминін пайдаланбауы керек. Дегенмен, терминді жасау кезінде мұндай әрекетке жол берілетінін жоққа шығаруға болмайды. Соңғы жылдары ғылым мен техниканың белгілі бір салалары бойынша шығарылған терминологиялық сөздіктерді, оқулықтарды салыстыру арқылы осыған көз жеткізуге болады. Бір термин әр түрлі түрде аударылады, әр сөздікте, түрлі деңгейдегі оқулықтар мен ғылыми еңбектерде пайдаланылады. Осылайша, келесі терминдер мынадай кезектіліктің жоқтығын растайды: консенсус-консенсус, мәміле, келісім, жалпы пікір; баланс-даргей, баланс; жеңілдік-жеңілдіктер, жеңілдіктер, Жеңілдіктер; демеуші-мияткер, қолдау; салымшы-салымшы, аманат, ақша ұстаушы; табыс-салымшы, аманат, ақша ұстаушы; табыс - табыс, табыс; бағалы қағаз - бағалы қағаз; бағалы қағаз; басымдық - артықшылықтар, басымдық, басымдық; құзыреттер - құзыреттілік, құзыреттілік; амнистия - қайырымдылық, қайырымдылық, кешірім; заңды тұлға - заңды тұлға, заңды тұлға; клетка-клетка, Клетка; бутон-гүл, запеканка; мата-мата, мата; отбасы - отбасы, отбасы және т. б. Мұндай құбылысты кез келген арнайы салада кездестіруге болады. Олардың арасында терминмен ресми бекітілуіне қарамастан, жүйелі түрде қолданылмайды. Мысалы, демеуші, гүл, отбасы сияқты терминдер қатарға кіреді. Бұдан басқа, көптеген терминдер терминологиялық комиссия бекіткен Қазақ баламалары болған кезде үнемі қолданылмайды немесе бұрынғысынша шет тілдерінің нұсқаларымен үйлесімде қолданылады. Мысалы, бұл топқа әлеует, мәртебе, Көлік (көлік), мәтін (мәтін), бағдаршам (бағдаршам), Мұрат (идеал), Отель (өтемақы), сынып (сынып), түйіндер (түйіндемелер) сияқты терминдерді жатқызуға болады. Терминдерді құру, құрылған терминдерді қалыптастыру - тұрақты бақылау мен реттеуді талап ететін өте жауапты жұмыс. Әйтпесе, бірізділіктің бұзылуы, терминологиядағы бірізділік сөзсіз. Біздің терминологиямызда бірізділікті сақтамай әрбір автор терминді өз бетінше әзірлегенін немесе осы үйлестіру жұмысының әлсіздігі, уәкілетті органдардың өз қызметін тиісті деңгейде орындауға қабілетсіздігі салдарынан қалаған терминді қолданғанын атап өткен жөн.

1. 2 А. Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты

Термин жасаушы маманға жаңа терминді дүниеге келтіру, терминологиялық сөздікті жасаушы маманға бір мағынада қолданылып жүрген бірнеше синоним-терминдердің арасынан ең қажеттісін таңдап алу көп уақытты, үлкен тәжірибені, теориялық және машықтық тапқырлықты талап етеді. Көп жағдайда мамандар өзінің білімі мен сезімталдығына, халықаралық ғылыми тәжірибеге сүйенеді, терминнің ғылыми қолданыстағы жиілігіне басқа сөздіктердегі, оқу құралдарындағы орнына, сипатталуына көңіл бөледі. Мысалы, Н. М. Шанский [3] «Лингводидактика» терминін ойлап тауып, орыс тілінің бір сөзжасамдық моделіне негізделген (лингвостилистика, лингвотипология, лингвоконтрастивный) . М. Жүсіпұлы (М. Джусупов) сингармофонема, сингармовариант, сингармовариация терминдерін ғылымға енгізгенде жалпы тіл біліміндегі фонография, фонометрия, фоностилистика терминдерінің сөз жасаудағы үлгісіне сүйенген [4] . Ә. Жүнісбеков үндесім, үйлесім терминдерін тудырғанда қазақ тіліндегі асым, салым сынды сөздердің жасалу жолын үлгіге алған [5] .

Қазақ терминін және Ахмет Байтұрсыновтың терминологиясын құру кезінде қазақ тілінің сөзжасам үлгілері ғылыми жүйеленбеген, терминологиялық сөздіктер болған жоқ, оқу құралдары өте аз болды. Ахмет Байтұрсынов барлық жағдайларда өз тәжірибесімен, содан кейін осы салада қатысатын замандастардың тәжірибесімен, содан кейін орыс және басқа үнді еуропа мамандарының тәжірибесімен, олардың тіл білімінің жетістіктерімен, араб, парсы сөзжасам үлгілерімен айналысады.

Ахмет Байтұрсынұлы терминдік білім беру моделін өзге тілде қазақ тіліне аудармаған, олардың ғылыми-әдістемелік бағыттылығын зерттеген, олардың жетістіктерін талдады. Атап айтқанда, қазақ тіліндегі терминологиялық шығармашылықта ол қазақ тілінің сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік, стилистикалық ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін толық пайдаланды. Тек осындай тәсілдің нәтижесінде Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдер нағыз ұлттық (қазақ) болып шықты.

Ахмет Байтұрсынұлы терможаңғырту барысында қазақ тілінің дериватологиясының (сөзжасам), лексикологияның, Семантиканың, сөздердің синтаксистік байланысының, сөз стилистикасының және терминнің ғылыми негіздерін құрды. Тарихи маңызы бар бұл ғылыми проблемалар арнайы зерттеулер жүргізуді талап етеді.

Тіл білімінің бір саласында бірнеше ғылыми теориялар болуы мүмкін. Мысалы, орыс тілінің фонологиясында Ленинград фонология мектебі, Мәскеу фонология мектебі, Р. И. Афанесовтың фонологиялық теориясы т. б. тұжырымдамалар бар. Бұл теориядағы терминалдық айырмашылықтар күрделі, өйткені ұғымдардағы айырмашылық күрделі. Мысалы, Ленинград мектебінде фонология типтік реңк (дыбыс, дыбыс түрі - негізгі түрі), реңктер (түрлері) деп аталады. Мәскеу мектебінде фонология инвариант (негізгі түрі), вариация (сәл өзгертілген нысаны), опция (толық өзгертілген нысаны) деп аталады. Осылайша, тілдің бір саласындағы теориялардың айырмашылығы ғылыми проблеманың сапалық және сандық бөлігін қамтиды. Бірақ әрбір ғылыми мектептің өкілдері пайдаланатын терминдер - осы ғылыми мектептердің теориялық ұғымдарының семиотикалық белгілері. Яғни бір тілде бір құбылыс, тіл бірлігі әр түрлі терминдермен - бұл тілдік ғылыми мектептердің ұғымдық, үзілді-кесілді ерекшеліктерінің қалыптасуының нәтижесі.

Ахмет Байтұрсыновтың қазақ терминологиясын құру кезінде ғылыми мектептер, ғылыми терминдер қалыптаспаған. Тіпті орыс тіл білімінде бұл жағдай (әсіресе лингвистикалық терминология) тұрақты қалпына келтіру жолында болды. Сондықтан ғалымның алдында екі үлкен проблемалар тұрды:

а) қазақ тіл білімі, әдебиеттану ұғымдарын, тілді оқыту әдістемесін анықтау;

б) бұл ұғымдарды терминдермен таңбалау.

Терминді көрсету үшін ең алдымен ұғымды анықтау қажет. Мысалы, пәндік ұғым - зат есім, әрекет ұғымы - етістік, т. б. Яғни, А. Байтұрсынов ғылыми ұғымдар қорын анықтап, терминдер қорын жасап, тілдік, әдебиеттану, әдістемелік және терминологиялық ғылыми мектептер құрды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.