Ахмет Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты
СЫРДАРИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Рсымбет Бақнұр
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
А.Байтұрсынов еңбегі негізінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуы
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиет мамандығы
ЖЕТІСАЙ, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 А.БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ..7
1.1 Қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңдері және қазіргі жайы ... ... ... .7
1.2 Ахмет Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты...11
1.3 Ахмет Байтұрсыновтың термин жасаудағы әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ...22
2 А.БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОНЕТИКАСЫ, ЛЕКСИКОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ГРАММАТИКА САЛАЛАРЫНДАҒЫ ТЕРМИНДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.1 Ахмет Байтұрсыновтың фонетика саласындағы терминдері мен тілдің қазіргі дыбыстық жүйесіндегі терминдердің арақатынасы. ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Қазіргі қазақ лексикасының терминденуі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 А.Байтұрсыновтың грамматика саласындағы терминдері мен қазіргі грамматикалық жүйедегі терминдердің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірінде болып жатқан барлық өзгерістер оның тілінде көрсетілуі мүмкін емес. Ғылыми тілдің даму тарихы халық өмірінде болып жатқан өзгерістермен байланыстырмай бөлуге болмайды. Сондықтан осы дипломдық жұмыста жалпы терминмен құрылған лингвистикалық терминдер, соның ішінде терминологиялық лексиканың барлық тәсілдері арқылы, қоғам өмірінде болған осындай өзгерістермен тікелей байланысты қарастырылады. Қазақ терминологиясының қалыптасу және даму тарихы термин шығармашылығы барлық уақытта болып жатқан процесс емес екенін көрсетеді. Егер белгілі бір кезең ішінде әртүрлі себептердің әсерінен терминдер қатары күрт өссе, терминологиялық лексика көлемі кеңейсе, келесі уақыт ішінде мұндай қарқындылық байқалмайды. Оның бірнеше себептері бар. Терминнің шығармашылығына тікелей әсер ететін басты факторлардың бірі ғылым мен техниканың дамуы, ал екіншісі - елдегі басым тіл саясаты болып табылады. Ғылымның жақсы дамуы кезінде көптеген жаңа ұғымдар пайда болады, олар өз тілінде маркаторын іздеуді қажет етеді. Бұл тек ғылымның барлық салалары үшін ғана емес, ғылымның жекелеген салалары үшін де болуы мүмкін. Ғылым саласындағы ұлттық тілдің қызметі, шығармашылыққа термин тарту осы тілдің қоғамдағы рөлімен тікелей байланысты. Ал қоғамда тілдің қандай рөл атқарады, ал елдің тіл саясаты өткен ғасырдың қазақ терминологиясының даму жолдарын анықтайды.
Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өз тарихы бар. Оны ғылым мен техниканың дамуынан, қоғам өмірінде болып жатқан саяси, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік өзгерістерден бөліп алу дұрыс емес.
Қазақ тілінде терминнің қалыптасуының алғашқы тәжірибесі Қазан төңкерісіне дейін болды. Бұл пікірді барлық зерттеушілер растайды. Осы алғашқы эксперименттер негізінде қалыптасатын қазіргі қазақ лингвистикалық терминінде ол қалыптасу мен дамудың әр түрлі жолдарынан өтті, өзінің дамуы мен қалыптасуының кез келген кезеңінде мемлекет жүргізіп отырған ресми тіл саясатынан тыс қалған жоқ. Атап айтқанда, терминологияны дамыту мен қалыптастыру әрқашан мемлекет жүргізіп отырған ұлттық саясаттың жалпы қағидаттарына негізделген тіл саясатына ерекше назар аударылатын мәселелердің бірі болып табылады. Оны қазақ терминологиясының дамуында көрнекі көруге болады. Ал тәуелсіздік алған сәттен бастап мемлекет терминологияны ретке келтіру және жетілдіру мақсатында елдегі мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайту жөнінде елеулі қадамдар жасады. Терминнің шығармашылығы айтарлықтай жанданды, арнайы салаларда жаңа атаулар жасалды, біртіндеп тілге кіре бастады. Олардың бірі - лингвистикалық терминдер жүйесі. Әр түрлі аспектілер бойынша ұлттық әдеби тілді оқыту ғылым түріне айналып, оның грамматикалық, лексикалық, фонетикалық, орфографиялық нормаларын қалыптастыруға ықпал етті. Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес, Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын және Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында бұл дәстүр өзінің өзектілігін жоймады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - А. Байтұрсыновтың лингвистикалық терминдерінің құрылымдық негізін, қазіргі тіл жүйесіндегі терминдердің арақатынасын анықтау.
- қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңіндегі ерекшеліктерді анықтау;
- терминология саласына А. Байтұрсыновтың қосқан үлесі туралы ғылыми ұғымдарға негізделе отырып, термоқұрылымда термоқұрылымдық тәсілдердің тиімділігін анықтау;
-қазақ грамматикасындағы терминдердің құрылымын салыстырмалы талдау арқылы лингвистикалық терминдердің арақатынасын анықтау, - дипломдық жұмыстың міндеті болып табылады.
Зерттеу объектісі. Жалпы, тілдің дыбыстық жүйесі, лексика, грамматика, диалектология, әдістеме саласындағы барлық атаулар лингвистикалық терминдердің жүйесін құрайтыны белгілі. Бір жұмыс көлемінде олардың құрылымдық негізін талдау мүмкін емес. Сондықтан дипломдық жұмысты зерттеу пәніне тілдің дыбыстық жүйесі мен грамматика саласындағы терминдер алынды.
Зерттеу пәні: А.Байтұрсыновтың қазақ фонетикасы, лексикологиясы және грамматика салаларындағы терминдерін зерттеп, зерделеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың есімі ойға оралады. Қазақтың ұлттық ғылыми тілінің, терминологиялық қордың қалыптасуы мен дамуының бүкіл кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық, ағартушылық және ғылыми-ұйымдастырушылық қызметімен тікелей байланысты. Сондықтан, қазақ терминологиясының тарихы, оның даму кезеңдері, қалыптасуы туралы айта отырып, Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми қызметі мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқтау, оны терең зерделеу маңызды .
А. Байтұрсынов терминология мәселесіне көп көңіл бөлді. Ол білім беру саласында ғана емес, әдебиеттануда да көптеген терминдер жасаған. Олар сондай-ақ өте табысты есімдер болды. Сондықтан олар бүгінде қолданылуда. Олардың кейбірі ұмытылған. Жалпы мәдениетке, тарихқа қатысты әлеуметтік терминдердің көпшілігі ғылымның осы екі саласына ғана емес. Айта кету керек, Байтұрсынов қаламынан туылды, қазір авторы ұмытылып, жалпы халықтық сөздер болды. Бұл салаларда термостроения ұстанған негізгі қағидат бірінші кезекте қазақ тілінің мүмкіндіктерін пайдалану болды. Жұмыс барысында А. Байтұрсынов, Ә. Қайдар, Ө. Айтбаев, Р. Сыздық, т.б. ғалымдардың ғылыми тұжырымдары негізге алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 А.БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ
1.1 Қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңдері және қазіргі жайы
Адам қызметінің әрбір саласы ұғымдардың өзіне тән жүйесіне ие. Мұндай арнайы ұғымдардың атаулары сондай-ақ ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін көрсетуі тиіс. Жыл сайын ғылым мен техника дамып, мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болуда. Олардың әрқайсысы өз маркерін іздестіруді және тілдік тұрғыдан жүйелендіруді қажет етеді. Бүгінгі күні өзекті мәселелер: терминді қалыптастыру, мұндай қажеттіліктерді қалыптастыру, терминологияны жүйелеу және реттеу, Жалпы ғылыми-техникалық терминологияны дамыту бағыттарын айқындау болып табылады. Бұл тəрізді ауқымды да күрделі мəселелердің шешімін табудың оңай емес екендігін уақыттың өзі көрсетуде. Соңғы он шақты жыл көлемінде ғылыми жұртшылық термин мəселесіне айрықша назар аударып, баспасөз беттерінде көпшіліктің жаппай пікір білдіріп жатқандығына қарамастан қазақ терминологиясы өзінің даму бағытын айқындай алмай отыруы - соның көрінісі болып табылады. Сондықтан терминологияның шешімін таба алмай келе жатқан қандай мəселесін болса да жалпы сөз етуден гөрі, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу арқылы ғана шешуге болады. Ұлт тілінде термин жасап, ғылыми-техникалық терминологияны ұлт тілі негізінде қалыптастыру үшін термин шығармашылығында іске қосылатын амал-тəсілдер мен термин жасауда пайдаланылатын ішкі көздерді айқындап, , олардың əрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін көрсетудің маңызы айрықша.
Сонымен қатар жалпы қолданыстағы сөз бен терминнің айырмашылықтарын айқындауда жəне сөздердің терминдену барысында болатын семантикалық өзгерістерді сөздің лексикалық мағынасы мен терминологиялық мағынасының құрылысын салыстыра отырып талдау кезінде ұғым белгілерін тірек етіп алу да бұл жұмыстың сондай өзгешеліктерінің бірі болып табылады. Қазіргі кезеңде терминжасамда ұлт тілінің ішкі байлығын сарқа пайдалануға барынша мəн беріліп отырғандығы баршамызға белгілі. Ендеше пайдаланылуға тиісті сол байлықтың өзін анықтап, ондай ішкі көздердің осы мерзімге дейін терминологиялық лексиканы құрауға қаншалықты қатысып келгендігін жəне алдағы уақытта оларды қалай іске жарату керектігі жайлы сөз қозғаудың мəні зор. Ғалымдардың терминологияны зерттеуге арналған еңбектерінде жер, су, тау, жел, ауа, жапырақ, дыбыс сияқты сөздерден тұратын лексикалық қабат тілдің терминологиялық жүйесі мен жалпы лексикалық жүйесіне бірдей қызмет ететін көп қызметті (полифункциональные слова) сөздер деп қарастырылып жүр.
Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өз тарихы бар. Бұл туралы қоғам өмірінде болып жатқан саяси, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік қайта құруларды ғылым мен техниканың дамуынан бөлек қарауға болмайды. Оның физикалық терминологиясының қалыптасуын зерттеген ғалым. Кутина: Трминдер мен терминдер тарихында көптеген әртүрлі тәуелділіктер мен жоспарлар байқалады: ғылыми ойдың дамуы, ғылыми дүниетанымның ауысуы, ғылыми пәндердің өзара байланысы мен саралануы, мәдени байланыстар, тілдің даму дәрежесі мен ерекшеліктері, тілдің лексикалық және стилистикалық жүйесінің жағдайы [1], - дегені өте орынды. Ғылыми-техникалық терминологияның қалыптасуына əртүрлі тілдік жəне тілден тыс факторлар əсер етеді. Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із қалдырғанын көруге болады. Жалпы терминологиялық лексика қорының жасалуы - ғылым мен техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тəуелді. Сондықтан қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сəйкес біз қазақ лексикасының терминденуін кезеңдік тұрғыдан сипаттауда (V тарауда) осы шындыққа табан тіреуімізге тура келді. Сонымен бірге терминологиялық жұмыстың жүргізілуіне тікелей əсері болған тілдік жəне тілден тыс факторларды ескерусіз қалдырмау жағына да көңіл бөлінді. Жалпы ғылымның, əдебиет пен өнердің, тарих пен мəдениеттің дамуына кешегі кеңестік кезеңде партиялық басшылықтың шектен тыс күшейтілуіне байланысты, дəлірек айтқанда, бұлардың бəріне үлкен саяси мəн беріліп, партияның орынсыз араласуына орай елеулі кемшіліктерге жол берілгендігі жайлы бүгінде əртүрлі саланың мамандары жиі сөз етіп, дəлелді деректер келтіріп жүргендігі баршамызға мəлім. Ұлт тілдерінде ғылыми терминологияны қалыптастыруға да орталық айрықша мəн беріп, үлкен мемлекеттік маңызы бар іс ретінде қараған. Сол себепті терминологияны қалыптастыру мен дамытудың принциптері де одақтың тіл саясатына сəйкес орталықтың тікелей араласуымен жасалып, олардың басшылыққа алынуы қатаң қадағаланып отырған. Сондықтан қазақ лексикасының терминденуінің кезеңдік сипатын көрсетуде оны ескермеу орынсыз болған болар еді. Сөйтіп, қазақ лексикасының терминденуі бес кезеңге бөлініп қарастырылды. Əрбір кезеңнің өзіне тəн ерекшелігін көрсетіп, олардың əрқайсысына ғылыми тұрғыдан баға беруді мақсат еттік. Қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуы жайлы сөз болған жерде Ахмет Байтұрсынұлының есімін атамай өту мүмкін емес. Сондықтан XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ лексикасының терминденуі жөнінде сөз болған тұста А.Байтұрсынұлының ғылыми терминологияны қалыптастырудағы рөлі туралы арнайы сөз болады. Терминология саласы бойынша осы мерзімге дейінгі жарық көрген еңбектерде терминологияның қалыптасуын кезеңге бөлу бірізді емес. Біздің кезеңдестіруіміз де олармен толық сəйкес келе бермейді.
Терминологияның даму деңгейін анықтау және оның қазіргі жағдайына баға беру оңай емес. Алайда, бұл саланың одан әрі даму бағыттарын анықтау және термин шығармашылығын реттеу үшін өте қажетті жұмыс. Қазіргі уақытта мұны дұрыс түсінетін тілші-ғалымдар мен түрлі сала мамандары терминология мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Олардың көпшілігі терминдерді жасаумен, шет тілдерін қабылдаумен және халықаралық терминдермен байланысты өз ойлары бар. Және бұл солай болуы керек. Өйткені, оларды бүкіл жұмыс барысында жасайтын және пайдаланатын термин әр түрлі мамандықтар бар. Сондықтан бұл саланың тағдырына кез келген арнайы саланың маманы жай қарай алмайды. Біз қазақ терминологиясының бүгінгі жай-күйі туралы айтпауымыз мүмкін емес, өйткені біз термин мәселесін арнайы қарастырамыз. 1990-ші жылдардан бастап терминді құру мен қалыптастырудың бұрынғы қалыптасқан дәстүрлері бұзыла бастады. Қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-мәдени өмірінде болған түбегейлі өзгерістер ұлттық тілдің ресми мәртебесінің басқа деңгейге және ғылыми-техникалық терминологияны қалыптастырудағы басшылыққа алынатын қағидаттарға көшумен қатар, қандай да бір ұлттық тілдің мүддесінде жаңа көзқарастың қажеттілігін тудырды. 90-шы жылға дейін терминнің шығармашылығында қазақ терминологиясы күрделі кезеңнен өтеді, өйткені жетекші принциптердің бір бөлігін ескермейді, терминологияны қалыптастыру мен дамытудың ғылыми негізделген жаңа принциптері әлі бекітілмеген. Әр адам қалыптасқан жағдайды әртүрлі бағалайды. Терминология мәселесіне оралу себептері туралы айта келе, академик А. А. Қайдаров былай деді: Қазақ тілінің терминологиясы әр түрлі жағдайларға байланысты бүгінгі күні дағдарысқа ұшырауда: оның ғылыми принциптері жаңа үрдістерге бағытталып, алға жылжудың орнына, термин практикасы неғұрлым өзекті болып келеді. Осының нәтижесінде әркімнің терминді құру немесе оны ауыстыру, ауыстыру сияқты барабар емес жаппай әрекетке (анархия) жол берілген [2, б.4]. Мұндай жағдай дау тудырмайды. Бұл туралы осы уақытта қазақ баспасөзінде жазылып жатқандығы бәрімізге белгілі болды. Алайда, көп жағдайда проблеманың мәнін терең ұғыну мен ғылыми бағалаудың орнына жекелеген терминдер мен жалпы терминология бойынша негізсіз беттік пікірлер айтылады. Дегенмен, бұл термин жұртшылыққа ерекше көңіл бөледі. Жоғарыда айтылғандай, терминдер, ұғымдар жүйесінің ерекше ерекшеліктері, әрбір ұғымның ерекше ерекшеліктері салалық мамандар құрады. Бірақ әрбір маман өз бетінше термин жасап, өз терминін пайдаланбауы керек. Дегенмен, терминді жасау кезінде мұндай әрекетке жол берілетінін жоққа шығаруға болмайды. Соңғы жылдары ғылым мен техниканың белгілі бір салалары бойынша шығарылған терминологиялық сөздіктерді, оқулықтарды салыстыру арқылы осыған көз жеткізуге болады. Бір термин әр түрлі түрде аударылады, әр сөздікте, түрлі деңгейдегі оқулықтар мен ғылыми еңбектерде пайдаланылады. Осылайша, келесі терминдер мынадай кезектіліктің жоқтығын растайды: консенсус-консенсус, мәміле, келісім, жалпы пікір; баланс-даргей, баланс; жеңілдік-жеңілдіктер, жеңілдіктер, Жеңілдіктер; демеуші-мияткер, қолдау; салымшы-салымшы, аманат, ақша ұстаушы; табыс-салымшы, аманат, ақша ұстаушы; табыс - табыс, табыс; бағалы қағаз - бағалы қағаз; бағалы қағаз; басымдық - артықшылықтар, басымдық, басымдық; құзыреттер - құзыреттілік, құзыреттілік; амнистия - қайырымдылық, қайырымдылық, кешірім; заңды тұлға - заңды тұлға, заңды тұлға; клетка-клетка, Клетка; бутон-гүл, запеканка; мата-мата, мата; отбасы - отбасы, отбасы және т. б. Мұндай құбылысты кез келген арнайы салада кездестіруге болады. Олардың арасында терминмен ресми бекітілуіне қарамастан, жүйелі түрде қолданылмайды. Мысалы, демеуші, гүл, отбасы сияқты терминдер қатарға кіреді. Бұдан басқа, көптеген терминдер терминологиялық комиссия бекіткен Қазақ баламалары болған кезде үнемі қолданылмайды немесе бұрынғысынша шет тілдерінің нұсқаларымен үйлесімде қолданылады. Мысалы, бұл топқа әлеует, мәртебе, Көлік (көлік), мәтін (мәтін), бағдаршам (бағдаршам), Мұрат (идеал), Отель (өтемақы), сынып (сынып), түйіндер (түйіндемелер) сияқты терминдерді жатқызуға болады. Терминдерді құру, құрылған терминдерді қалыптастыру - тұрақты бақылау мен реттеуді талап ететін өте жауапты жұмыс. Әйтпесе, бірізділіктің бұзылуы, терминологиядағы бірізділік сөзсіз. Біздің терминологиямызда бірізділікті сақтамай әрбір автор терминді өз бетінше әзірлегенін немесе осы үйлестіру жұмысының әлсіздігі, уәкілетті органдардың өз қызметін тиісті деңгейде орындауға қабілетсіздігі салдарынан қалаған терминді қолданғанын атап өткен жөн.
1.2 А.Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты
Термин жасаушы маманға жаңа терминді дүниеге келтіру, терминологиялық сөздікті жасаушы маманға бір мағынада қолданылып жүрген бірнеше синоним-терминдердің арасынан ең қажеттісін таңдап алу көп уақытты, үлкен тәжірибені, теориялық және машықтық тапқырлықты талап етеді. Көп жағдайда мамандар өзінің білімі мен сезімталдығына, халықаралық ғылыми тәжірибеге сүйенеді, терминнің ғылыми қолданыстағы жиілігіне басқа сөздіктердегі, оқу құралдарындағы орнына, сипатталуына көңіл бөледі. Мысалы, Н.М. Шанский 3 Лингводидактика терминін ойлап тауып, орыс тілінің бір сөзжасамдық моделіне негізделген (лингвостилистика, лингвотипология, лингвоконтрастивный). М.Жүсіпұлы (М.Джусупов) сингармофонема, сингармовариант, сингармовариация терминдерін ғылымға енгізгенде жалпы тіл біліміндегі фонография, фонометрия, фоностилистика терминдерінің сөз жасаудағы үлгісіне сүйенген 4. Ә.Жүнісбеков үндесім, үйлесім терминдерін тудырғанда қазақ тіліндегі асым, салым сынды сөздердің жасалу жолын үлгіге алған 5.
Қазақ терминін және Ахмет Байтұрсыновтың терминологиясын құру кезінде қазақ тілінің сөзжасам үлгілері ғылыми жүйеленбеген, терминологиялық сөздіктер болған жоқ, оқу құралдары өте аз болды. Ахмет Байтұрсынов барлық жағдайларда өз тәжірибесімен, содан кейін осы салада қатысатын замандастардың тәжірибесімен, содан кейін орыс және басқа үнді еуропа мамандарының тәжірибесімен, олардың тіл білімінің жетістіктерімен, араб, парсы сөзжасам үлгілерімен айналысады.
Ахмет Байтұрсынұлы терминдік білім беру моделін өзге тілде қазақ тіліне аудармаған, олардың ғылыми-әдістемелік бағыттылығын зерттеген, олардың жетістіктерін талдады. Атап айтқанда, қазақ тіліндегі терминологиялық шығармашылықта ол қазақ тілінің сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік, стилистикалық ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін толық пайдаланды. Тек осындай тәсілдің нәтижесінде Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдер нағыз ұлттық (қазақ) болып шықты.
Ахмет Байтұрсынұлы терможаңғырту барысында қазақ тілінің дериватологиясының (сөзжасам), лексикологияның, Семантиканың, сөздердің синтаксистік байланысының, сөз стилистикасының және терминнің ғылыми негіздерін құрды. Тарихи маңызы бар бұл ғылыми проблемалар арнайы зерттеулер жүргізуді талап етеді.
Тіл білімінің бір саласында бірнеше ғылыми теориялар болуы мүмкін. Мысалы, орыс тілінің фонологиясында Ленинград фонология мектебі, Мәскеу фонология мектебі, Р.И.Афанесовтың фонологиялық теориясы т.б. тұжырымдамалар бар. Бұл теориядағы терминалдық айырмашылықтар күрделі, өйткені ұғымдардағы айырмашылық күрделі. Мысалы, Ленинград мектебінде фонология типтік реңк (дыбыс, дыбыс түрі - негізгі түрі), реңктер (түрлері) деп аталады. Мәскеу мектебінде фонология инвариант (негізгі түрі), вариация (сәл өзгертілген нысаны), опция (толық өзгертілген нысаны) деп аталады. Осылайша, тілдің бір саласындағы теориялардың айырмашылығы ғылыми проблеманың сапалық және сандық бөлігін қамтиды. Бірақ әрбір ғылыми мектептің өкілдері пайдаланатын терминдер - осы ғылыми мектептердің теориялық ұғымдарының семиотикалық белгілері. Яғни бір тілде бір құбылыс, тіл бірлігі әр түрлі терминдермен - бұл тілдік ғылыми мектептердің ұғымдық, үзілді-кесілді ерекшеліктерінің қалыптасуының нәтижесі.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ терминологиясын құру кезінде ғылыми мектептер, ғылыми терминдер қалыптаспаған. Тіпті орыс тіл білімінде бұл жағдай (әсіресе лингвистикалық терминология) тұрақты қалпына келтіру жолында болды. Сондықтан ғалымның алдында екі үлкен проблемалар тұрды:
а) қазақ тіл білімі, әдебиеттану ұғымдарын, тілді оқыту әдістемесін анықтау;
б) бұл ұғымдарды терминдермен таңбалау.
Терминді көрсету үшін ең алдымен ұғымды анықтау қажет. Мысалы, пәндік ұғым - зат есім, әрекет ұғымы - етістік, т.б. Яғни, А.Байтұрсынов ғылыми ұғымдар қорын анықтап, терминдер қорын жасап, тілдік, әдебиеттану, әдістемелік және терминологиялық ғылыми мектептер құрды.
Терминдерді қолдану әрдайым бірдей емес. Кейбір терминдер қолданудан шығады және олардың орнына жаңа терминдер қолданылуы мүмкін. Бұл жалпы ғылым тарихында да, ғылыми мектептер өмірінде де орын алады. Терминнің пайдаланудан шығуының негізгі себебі - термин ұғымды толық қамти алмайды, бұл ұғымды толық қамтитын жаңа терминнің пайда болуы. Жаңа термин осы тілдің сөзжасамдық мүмкіндіктері негізінде де, бөтен тілдерден ену негізінде де пайда болуы мүмкін. Мысалы: негізгі түрі (негізгі нұсқасы) - инвариант. Кейбір жағдайларда осындай термин (синонимдер сияқты) бұрын қолданылатын термин де, жаңа термин де пайдаланылуы мүмкін. Мысалы: тәрбие-педагогика, философия - философия. Бұл жағдайда ұғымдар бірінші қатардың терминдерін де, екінші қатардың терминдерін де толық қамтиды. Жаңа терминдердің енуінің себебі оларды доминант - термин ретінде әлемдік ғылымда қолдану болып табылады.
Ұлттық тіл білімінде ана тілі негізінде құрылған термин интернационалдық терминнен кейін де пайда болуы мүмкін. Мысалы, 1924 жылы Х. Досмұхамедов Қазақ тілінің дыбыс жүйесін оқу кезінде сингармонизм терминін қолданған [6], содан кейін аударма терминдерінің тіркесімі пайда болды, олар бұл ұғымды (дауыстылардың үйлесімі, дауыстылардың үйлесімі - дауыстылардың үйлесімі) деп атайды; содан кейін (ХХ ғасырдың соңында) осы ұғымды атайтын гармония, үйлесім терминдері пайда болды.
Қазіргі таңда бұл бес термин қолданылады, бірақ тілдік білімде сингармонизм ұғымы кеңеюде, дауыстап үндестік терминдері, дауыстап үндестік терминдері осы ұғымды толық қамти алмады, сондықтан, біздің ойымызша, болашақта бұл терминдер қазақ терминологиясында өзекті қолданудан шыға алады, өйткені соңғы 10-15 жылда жарияланған ірі ғылыми еңбектерде олар ғылыми коммуникацияның периферациясында орын алды.
Бүгінде қазақ тілінде сингармонизм баламалары әлі де қолданылады:
а) дыбыстардың үйлесімі. Бұл пікір (сингармонизм - сөз құрамындағы барлық дыбыстардың үйлесімі) х бірінші болып табылады. [7].
ә) үндесім;
б) үндестік.
Сонымен қазіргі қазақ тіл білімінде дыбыстардың сөз құрамында я жуандық, я жіңішкелік үндестігін төмендегі терминдермен атайды:
а) сингармонизм;
ә) дауыстылар гармониясы;
б) дауыстылар үндестігі;
в) дыбыстар гармониясы (үндестік заңы)
г) үндестік;
д) үндесім (дыбыстар үндесімі).
Сонымен қатар, герман тіл білімінде (ағылшын б.) сингармонизмді де алшақтық ықпал (дистационды ассимиляция) деп аталады.
Доминанта - сингармонизм термині. Болашақта, сингармонизм термині сияқты, осы терминдердің қайсысы доминант болады (біздің болжамымыз бойынша, болашақта қазақ тілінде сингармонизм терминімен қатар үндестік, үндесім, дыбыстар үндестігі терминдері де жиі қолданылатын болады).
А. Байтұрсынов қалдырған терминологиялық мұраның мағынасы өте үлкен, өйткені оның мұрасы бір әлеуметтік саланы емес, бірнеше әлеуметтік саланы қамтиды: тіл білімі, әдебиет, әдістеме, этнография, тарихи мәдениеттану, философия, психология, педагогика және т.б. Бұл терминдер бірнеше ғылыми ағымдарды да, осы әлеуметтік салалардың әрқайсысына кіретін тармақтарды да қамтиды. Мысалы, А. Байтұрсынов тіл білімінің барлық салаларында (фонетика, фонология, сөзжасам, фонетика) қолданылады...). А.Байтұрсыновтың ғылыми ізденістері нәтижесінде моностильді де, полистильді де жұмыс істеді. Олар ғылыми стильдің ғылыми түрінде ғана емес, ғылыми-әдістемелік, ғылыми-публицистикалық формаларда да, ресми құжаттарда да қолданылады. Бірақ бұл терминдердің негізгі терминалдық қасиеттері бар (бір мағыналық, бейәлеуметтік) толық сақтайды.
Сонымен, ғалым жасаған ғылыми терминдер қазіргі тілдік танымның жоғары талаптарына жауап береді, өйткені олар терминология теориясының - салалық терминология, метафизика, терминдер номенклатурасы және т.б. ұғымдарына сәйкес әзірленген.
Ана тілінің қазақ тіл білімінің ұлттық ғылымы ретінде қалыптасуы халқымыздың көрнекті ұлдарының бірі Ахмет Байтұрсыновтың зерттеуінен басталады.
ХХ ғасырдың басында ғалым-реформатор Байтұрсынов Қазіргі қазақ лингвистикасына үлкен үлес қосты. Қазақ тіл білімі терминдерінің атасы Байтұрсынов деп танылды. "Тіл-құрал" еңбегінде өзі жасаған тіл білімінің терминдерін қолданды. Ол қазіргі уақытта да қолданылатын қазақ тіл білімінің терминін құрды.
А. Байтұрсынов құрған термин сол күні Қазақ тіл білімі терминдерінің негізін құрайды. Олар ғылыми еңбектерде егжей-тегжейлі баяндалады. Егер терминдердің кейбірінде стилистикалық өзгерістер болса, онда олар фонетика, морфология, синтаксис және тіл графикасы терминдерінің негізін құрайды, қазақ тілінің барлық оқулықтарында қолданылады. А.Байтұрсынов баршаға елеулі суретші, философиялық және шығармашылығы арқау толық сатылары. Өз үлгісінде түбірлік сөздерден термин жасауға болатындығын көрсеткен. Бұл ғалымның терминжасау принципі. Екінші позиция шетелдік терминдерді қабылдауға байланысты. А.Байтұрсынов 1920-1930 жылдары Қазақстанда және 1920-1930 жылдары Қазақ хандығын құру туралы шешім қабылданды. Тілде баламалылығы болмаған жағдайда шетел терминдерін қабылдауға болады, бірақ шетел терминдері қазақ тілінің дыбыстық заңнамасына сәйкес болуы тиіс деп есептеді. Алаш оқыған сөздер мен сөздер терминнің атауында қолданылған.
Оған мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, үкіметтік емес ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің, үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, қоғамдық бірлестіктердің, бұқаралық ақпарат құралдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Байтұрсынов рөлі байқалады. "1922 жылы Қазақстанда қазақ-орыс соты құрылды. Құрылған сәттен бастап сот жұмысы аз емес. Мыңдаған сөз қазақ тіліне аударылды, қазақ тіліне үйлесімді, қазақ тілімен бай. Кемесияда 5-6 қазақ қызметшісі қазақ тілінде білім алуда. Сонымен қатар, сот жұмысына әр түрлі білімі бар мамандар тартылады. Қазақ тілін жетік меңгерген, әсіресе, ғалым гений Ақымет Кемесиенің ел Заңымен. Соттың негізгі мақсаты - қазақ тілін білімге бейім мәдени тіл ретінде құру " [8].
Бакуде өткен Бірінші Бүкілодақтық түркология құрылтайында "Қазақ білімпаздарының 1-ші съезінде" бекітілген қағидат негізінде толықтырылған жүйеленген Терминология принциптері туралы баяндама жасалды. Бұл қағидаттар :
а) бірінші кезекте термин ретінде ұғымның мағынасын түсіндіретін қазақ сөздерін алу. Бұл қазақ тілі жоғарғы және төменгі тіл ретінде, атап айтқанда сауатты және сауатсыз тіл ретінде жіктелуі үшін қажет. Тіл көпшілік қауымға түсінікті болуы керек, баспа өнімдері, газеттер, журналдар, брошюралар пайда әкелуі үшін қайда және кім басып шығарады. Сонда тек аз ғана пайызды құрайтын сауатты, көптеген сауатты емес қызмет көрсете алады. б) қазақ тілінде мұндай сөздер болмаған жағдайда оларды туыстық тілдерден алып тастау. Мұның себебі мыналардан тұрады : 1)туыстық тілдің көптеген сөздері бірдей болмаса да, олар ортақ тамырдан тарайды, сондықтан оларды түсіну туыстық тілдердің сөздерінен гөрі жеңілірек және естігенде де бөтен сезілмейді; 2) түркі халықтары әрдайым өзара қарым-қатынаста болды және қалады, сондықтан да бір тілдің көптеген сөздері басқа тілдің тұтынушыларымен, тіпті егер олар жалпы тамырдан дамымаса да таныс бола алады.
в) жалпы қабылданған әлемдік терминдер қабылдануы мүмкін, бірақ олар қазақ тілінің табиғатына сәйкес өзгертілуі тиіс. Оларды ауыстыруға болатын қазақ сөздері болған жағдайда, таңдауды қоғамның өзі жасауы тиіс, екеуі де қатар алынуы тиіс. Біз араб сөздерін емес, заманауи кең таралған еуропалық сөздерді айтамыз. Араб сөздеріне қарағанда, біз қазір араб еуропалық мәдениетіне назар аударудамыз. Еуропалық мәдениеттің барлық жетістіктері жалпы еуропалық тілдерде берілуі мүмкін. Алайда, қарызға алынған терминдер біздің қазақ тілінің айтылуына бағынуға тиіс, яғни оларға тілдің қалыпты артикуляциясынан басталатын дыбыстық заңдары үстем болуға (тарауға) тиіс. Біздің шетел тілдерінің сөздері өзіне тиесілі болу үшін бұл міндетті түрде болуы керек.
г) қазақ тілінің табиғатына сәйкес келмейтін барлық басқа тілдердің сөздері қазақ тіліне сәйкес өзгертілуі тиіс. Бұл, біріншіден, өз құрамында қазақ тілінің субъективті дыбыстары бар барлық сөздер, екіншіден, қарызға алынған сөздердің жұрнақтары қазақ жұрнақтарымен қабылданады, төртіншіден, қазақ тіліне қатысты қосымшалар Орынбор-Орынбор, Самар-Самара, Пухов-Букебай, Покров-бокырау, Адамов-Адамау және т.б. тіл үшін қажетті талаптар шеңберінде өзгертілуі тиіс" [9].
А. Байтұрсынұлы Құрылтайдың қатысушыларына ғылыми терминология мен басқа да түріктердің қалыптасуында қазақ білімпаздары әзірлеген осы Қағидалармен таныстыруды ұсынды. Оның ұсыныстарын ғалымдар қолдап, Құрылтайдың қаnарына кірді.
"Тіл - құрал" оқулықтарында қазақ тілінің дыбыстық, сөздік және фразалық жүйесі үшін (1914, 1915, 1925) 310 лингвистикалық терминдер қолданылды. Оның ішінде 118 (38,5%) қазіргі қазақ тілінде пайдаланылады, 192 (61,5%) пайдаланылмайды. Тіл білімі салалары, осы терминдерге қатысты жіктелуі:
- Фонетика бойынша 108 терминдер (35,4%);
- 11 термин лексикология бойынша (3,6%);
- Морфологияға бойынша 109 термин (34,9%);
- 64 термин синтаксис туралы (21,3%);
- Жалпы тіл біліміне қатысты 18 термин (4,8%)
Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерінде тіл білімінің 310 терминдері қолданылды. Б. Қалиевтің" тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде " осы терминдермен салыстыра отырып, Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырған термин қазіргі тіл білімі еңбектерінде қолданылатынын білді. Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиеттану терминдерінің қалыптасуы - 327.
1998 жылы З.Ахметов және Т.Шанбаевтың құрылуымен шыққан "Терминдер сөздігінде" Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырған қазіргі әдебиеттануда 57 термин қолданылатынын білдік.
Ахмет Байтұрсыновтың және т.б. ғылыми ізденістері туралы былай дейді: "А. Байтұрсынов - қазақ тілін ана тілінде зерттеу үлгісін жасап, оның ғылыми терминдерін қалыптастырып, біздің тіліміз туралы берік іргетасын қалыптастырып қана қоймай, оның дамуы мен болашағына оң ықпал еткен ғалым" [11 238 б.]. Ғалымның аты-жөнімен, тіл біліміне лайықты еңбегімен өлшенеді. Ахмет Байтұрсыновтың қазақ лингвистикасында жалпы тіл біліміне, түркі тіл біліміне қосқан жаңа жаңалықтары бар.
1.3 А.Байтұрсыновтың термин жасаудағы әдіс-тәсілдері
Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың есімі еске түседі. Қазақ ұлттық ғылыми тілінің, терминологиялық қордың қалыптасуы мен дамуының бүкіл кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық, ағартушылық және ғылыми-ұйымдастырушылық қызметімен тікелей байланысты. Сондықтан, қазақ терминологиясының тарихы, оның даму кезеңдері, қалыптасуы туралы айта отырып, Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми қызметі мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқтау, оны терең зерделеу маңызды. Осыған байланысты, халықтың діни сауаттылығын арттыру, сондай-ақ жастар арасында дін саласындағы құқықтық білімді насихаттау мақсатында, халықтың діни сауаттылығын арттыру, сондай-ақ жастар арасында құқықтық білімді насихаттау, жастар арасында діни сауаттылықты арттыру, жастар арасында құқықтық білімді насихаттау, жастар арасында діни сауаттылықты арттыру, сондай-ақ жастар арасында, соның ішінде жастар арасында діни сауаттылықты арттыру мақсатында. Ол бастаған жолды жалғастыра отырып, біз ғылым тілін дамытуда қалыптасқан лингвистикалық дәстүрді біріктіре аламыз. Біз Қазақ ұлттық терминологиялық қорын қалыптастыру бағыттары, қалыптасқан қағидаттары туралы, оның қалай айтқандай, термин түзуші тәжірибе Қазақ ұлттық терминологиялық қорын қалыптастырудағы негізгі бағыттардың бірі болып табылатыны туралы пікірмен бөліскіміз келеді.
Қазақ тілінің терминологиялық қорын қалыптастырудың басты көзі ұлттық тілдің байлығы болып табылады. Оның бастауын әр түрлі, түрік тілдерінен өз бетімен даму тарихымен, ана тілінің тармақталуымен байланыста қарастыру керек. Бұл терминология тарихын диахрондық зерттеу барысында зерттелетін мәселелер. Ал бүгінгі таңда арнайы лексиканы құрайтын жекелеген сөздерді терминалдық мағынада Абай сөздерінде, XIX ғасырдың екінші жартысында шыққан кітаптарда, осы кезеңде шығарылған "Дала уәлаяты", "Түркістан уәлаяты" газеттерінде кездестіреміз. Ал ғылымның нақты салалары бойынша терминологияны қалыптастыру алғашқы ғылыми еңбектерді, оқулықтарды, терминологиялық сөздіктерді басып шығарумен, оларды басқа тілдерге аударумен тығыз байланысты. Бізде қазақ тілінде жазылған осындай жұмыстар аяқталған ғасырдың бірінші онжылдығынан басталады. Бұл қазіргі қазақ ғылыми терминологиясының тұтас жүйе ретінде қалыптасуымен дәл осы кезеңмен байланысты.
Егер осы істің басында тұрған адам туралы айтатын болсақ, осы кезеңде қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар, оқу құралдары мен ғылыми және ғылыми-танымал еңбектер жазды. М.Әуезов, Д. Күдерин, С. Кожанович, М. Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Н.Төреқұлов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жаленов, Т.Шонанов секілді қазақ интеллигенциясының есімдері аталуға тиіс. Осы авторлардың әрқайсысы қазақ ғылыми тілін, салалық терминологияны қалыптастыруға өз үлесін қосатынына күмән жоқ. Онда аты аталған интеллигенцияның қазақ тіліндегі еңбектерінде кездесетін ғылыми атаулар дәлел бола алады. Дегенмен, олардың арасында А. Байтұрсынұлының есімі ерекше аталды.
Уақытысында М.Әуезов, Д.Омаров, С.Садуақасов, С.Сейфуллин, алпыс жылдан астам уақыт бойы қазақ интеллигенциясы ретінде құрған ахметоведтік ілімі жалғасты. Құрылған кезден бастап он бес-жиырма жыл ішінде Байтұрсынұлы ұлы адамның соңында қалған еңбектердің түрлі жақтарын зерттей бастады. Ғалымдар мен журналист, бұл өз үлесін қосып, шетте қалмады. Бұл туралы ғалымдардың жариялаған еңбектері дәлелдейді.
А.Байтұрсынов атап айтқанда, ол қазіргі таңда Қазақстанда ғылымды дамыту, соның ішінде білім беру саласында белсенді жұмыстар жүргізіліп жатқанын атап өтті.
Ең алдымен, А. Байтұрсынов - қазақ тіл білімі терминологиясын қалыптастырушы. Кез-келген ғылымды зерделеу, игеру немесе оны басқаларына оқыту ғылымның осы саласында қолданылатын арнайы ұғымдардың атауынсыз мүмкін емес. А.Байтұрсынов қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде қазіргі уақытта Қазақстанда жұмыссыздық деңгейінің төмендеу, сондай-ақ жұмыссыздық деңгейінің төмендеу үрдісі байқалуда. Ғылыми ұғымдардың атауы - күрделі жұмыс. Бұл үлкен талғампаздықты, тілді шебер пайдалануды талап ететін шығармашылық процесс. Бұдан басқа, арнайы ұғымдардың атауында ұғымдар жүйесінің ерекше ерекшеліктерін міндетті түрде ескеру қажет. Атауы тағы да жинақы, біркелкі емес және ұғымның мазмұны бар. Мұндай талаптарды бұлжытпай орындаудың күрделілігі терминдерді ана тілінде терминдерді жасауға қарағанда көптеген жағдайларда ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып жасалған басқа тілдерден дайын түрде қолдануға (яғни жасамауға) мәжбүр ететін себептердің бірі болып табылады.
Осы тұрғыда ғалым терминнің шығармашылығында қазақ тілін қолданудың жарқын үлгісін көрсетті.
А.Байтұрсыновтың 1912 жылы Орынборда "оқу құралы" (қазақ әліпбиі) басылып шықты. Ал 1914-1915 жылдары және одан кейінгі жылдары "Тіл құрал" (қазақ тілінің сарфасы) оқулықтарында 1928 жылға дейін бірнеше рет басылып шыққан жүздеген терминдер бар, мысалы, зат, сын есім, есімдік, етістік, префикс, қосымша, префикс, жұрнақ. Бұл терминдер арнайы шеттетілгеніне, уақыт сынағынан өткеніне және тұрақты қолдану деңгейіне жеткеніне қарамастан терминге қойылатын талаптарға жауап береді деп ойлаған жөн. Бұл жерде ең бастысы -А. Байтұрсынов терминдердің тобын ғана емес, ғылымның бір саласындағы арнайы ұғымдар атауларының жиынтығын, атап айтқанда терминдер жүйесін құрды. Ғылымның дамуына байланысты ұғымдар жүйесін ұлғайту табиғи құбылыс болып табылады. Қазақ тіл білімінің дамуымен жаңа элементтермен толығуда.
Ғалымдардың мұндай терминдердің біртұтас жүйесін қалыптастыруы қазақ тіл білімі терминологиясының әзірлеушісі болып табылады.
Атақты әдебиеттанушы ғалым Р.Нұрғалиев өзінің "Алашордшылар" кітабында "А.Байтұрсыновтың "Тіл құрал" кітабы (тіл бойынша Оқу құралы) фонетика, морфология, синтаксис және орфографияға арналған көптеген бөлімдерден тұрады, осы терминдердің әрқайсысы қазақ тілінде берілген, автор одан басқа, оған дейін болмаған "дауысты дыбыс", "үнсіз", "жататын", "предикат" және т.б. ұғымдарды қайта құрастырған. Әрине, лингвистикадағы " дауысты дыбыс", " үнсіз", "жататын", "предикат" сияқты ұғымдар Байтұрсыновқа дейін де белгілі болғанын ерекше атап өтеді, бірақ ол қазақ тіліндегі дыбыстар мен сөзжасам табиғатын нақты және нақты анықтап, олардың қазақ тіліндегі ұқсастықтары мен анықтамаларын берді. Белгілі болғандай, Қазақ тілі тек қазақ тіл білімінің ғана емес, әдебиеттану ғылымының негізін қалаушылардың бірі болып табылады. 1923 жылы ғалымның мерейтойына арналған М.Әуезов мақаласында Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды [12] десе, Р.Нургалиев өзінің "әдеби таным" туралы әңгімеледі: "...Қазақ ұлттық әдебиетінің ғылыми негізі, әдіснамалық арналар, басты-басты терминдер мен санаттар осы кітапта қалыптасқан" [13].
Екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салушы, ғалым, әдебиет теориясын жазған алғашқы ғалым осы ғылымның ғылыми терминологиясын құрды. Ғалым терминдік ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдеби терминдерді жасай отырып, ғылыми терминге тән олардың дефинициясын (ғылыми анықтама) берді. Бұл ғылыми ұғым, оған тән белгілердің айқын көрінісі, сондай-ақ олардың ұғымдар жүйесіндегі орнын көрсету дегенді білдіреді. Мысалы, "әрбір үлгі тақтасы құлпынай деп аталады. Әр сыныпта бірнеше пункт бар. Тармақ-бұл өлеңнің әрбір жолы. Бұтақтың ішінде бірнеше бунт болады. Бунақ ішінде буын болады" [14]. Бұл мысалда біз ғалым, біріншіден, өлеңнің құрылымы мен құрылымы бар екенін байқаймыз (әртүрлілік) екіншіден, әр ұғымның өзіндік ерекшелігін көрсететін анықтама берілді, басты белгі, басқа жалғасқан ұғымдардан. Үшіншіден, әрбір ұғымның ғылыми атауын (тінтуір, түйнек, бұтақтар, бунттар, буындар) әзірледі; төртіншіден, терминдердің жүйелілігін есепке ала отырып, жалпы пайдаланудың бір үлгісімен жасалған сөз (модель) терминін қолданды.; бесіншіден, ғылыми ұғымдар арасындағы жүйелілік құрылымдық байланысты көрсетті. Атап айтқанда, айшықтың - шумақтан, шумақтың - тармақтан, тармақтың - бунақтан, ал бунақтың - кезең-кезеңмен құрылатынын көрсеткен буын ұғымдары арқылы өз табиғатын әлеуметтанулық зерттеу көрсетті.
Сонымен қатар, ғалым, ғылым саласындағы түсініктердің ішкі өзара байланысы мен ерекшеліктерін терең білумен қатар, оларды таңбалауда тілді шебер қолдана алады. Мұндай мысалдарды "әдеби бишілерден" көп келтіруге болады. Жекелеген ғылымдардың өзара байланысы сияқты ұғымдар жүйесі қалыптасады,оларға сәйкес келетін жеке терминдердің жиынтығы терминдер жүйесін, яғни салалық терминологияны құрайды.
А.Байтұрсынов әдебиеттанудың, тіл білімінің ғылыми терминологиясын әзірлеумен қатар, қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушы ретінде осы салаға қатысты көптеген терминдер жасады. Оларға мынадай терминдерді жатқызуға болады: әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, тәсіл, әдіс.
Сонымен қатар, Мұхтар Әуезов 1923 жылы ғалым "мәдениет тарихы" кітабын жазған. Ғылым, білім саласында қазақ тілін қолдану аясын кеңейтуге мақсатты бағытталған және шығармашылықта шебер терминді баспа басылымдарын көрмеген немесе көрмеген ғалым қазіргі уақытта олардың арасында көптеген терминдер мен жаңа сөздер бар екеніне күмән жоқ.
Үшіншіден, біз атап өткендей, филолог қазақ тілі, әдебиеттану сияқты ғылымның жекелеген салаларының ғылыми терминологиясының негізін құрумен қатар, ол әдістемеге, тарих пен этнографияға, жалпы мәдениетке қатысты көп қырлы терминдер жасады.
Оның қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлі терминдік шығармашылықтағы ғалымның қызметі бір ғылым саласымен шектелмегенін көрсетеді. Алайда А. Байтұрсынов бұл тек қазақ терминологиясының қалыптасуына қосқан үлесі ғана емес. Оның пікірінше, бұл қазақстандық ғылымды ұйымдастырушылардың бірі ғана емес, олардың ең ірілерінің бірі. Тағы бір мәселе, ерекше ғалым - терминжасамның фактілердің жолдары мен тәсілдерін анықтау деп айтуға болады. Яғни, төртіншіден Қазақ тілінің грамматикасын (сарфа) жазумен тікелей байланысты терминнің шығармашылығында терминдердің қолданылуын ашу және қарастыру қажет. Қазіргі заманғы термин түзуші әдістердің өз ерекшеліктері болуына қарамастан, ол негізінен қазақ тілінің сөз құрушы тәсілдерінің құрамына кіреді. А. Байтұрсынов қазақ тіл білімінің сөзжасау тәсілдерін анықтаумен бірге, оларды өзінің практикасында көп қолданған зерттеуші. Мысалы, ғалымның жұрнағы, жалғау, слог, құлпынай, бунақ, шумақ, мүшесі, әдісі және т.б. семантикалық әдіс, жақша, сызықша, көсем, есімдік, дәйексөз, слоган, бастапқы, баяндамашы, анықтаушы, жаңғақ, толықтырғыш, керемет, күлгін, күлгін, қоян, қоян, баяндау, ермек, қорытпа, ұсыныс, күмән, азаптау, префикс, есімдік, морфологиялық әдіспен есімдік, ал дауысты дыбыс, дауысты дыбыс, қатаң дыбыс, слог, түбірі, туынды сөз, қос сөз сөз, сөз, Қосымша парақ, өңдеу кезеңі, өңдеу мекенжайы, сынаушы, қатты мүше, соққы жоқ мүше, күрделі сөйлем, аралас ұсыныс, жалпақ ұсыныс, терминдер тобы, қарапайым ұсыныс, ақылға қонымды ұсыныс, елеусіз ұсыныс, толыққанды ұсыныс сияқты синтаксистік тәсілмен жасалған. Орыс тіліндегі осы терминдердің кейбіреулері терминдердің негізінде калькуляция болып табылады (дауысты дыбыс, үнсіз дыбыс, жұптық сөз және т.б.).б.) категориясы соңғы жаңалықтар сіз пайдаланғаныңызды көре аласыз. Г.Ц. Пюрбеев калькация арқылы термин жасау өте күрделі мәселе. Аударма сәтті шығу үшін семантика, морфологиялық құрылым және сөздің (сөз тіркесі) басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Рсымбет Бақнұр
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
А.Байтұрсынов еңбегі негізінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуы
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиет мамандығы
ЖЕТІСАЙ, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 А.БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ..7
1.1 Қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңдері және қазіргі жайы ... ... ... .7
1.2 Ахмет Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты...11
1.3 Ахмет Байтұрсыновтың термин жасаудағы әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ...22
2 А.БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОНЕТИКАСЫ, ЛЕКСИКОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ГРАММАТИКА САЛАЛАРЫНДАҒЫ ТЕРМИНДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.1 Ахмет Байтұрсыновтың фонетика саласындағы терминдері мен тілдің қазіргі дыбыстық жүйесіндегі терминдердің арақатынасы. ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Қазіргі қазақ лексикасының терминденуі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 А.Байтұрсыновтың грамматика саласындағы терминдері мен қазіргі грамматикалық жүйедегі терминдердің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірінде болып жатқан барлық өзгерістер оның тілінде көрсетілуі мүмкін емес. Ғылыми тілдің даму тарихы халық өмірінде болып жатқан өзгерістермен байланыстырмай бөлуге болмайды. Сондықтан осы дипломдық жұмыста жалпы терминмен құрылған лингвистикалық терминдер, соның ішінде терминологиялық лексиканың барлық тәсілдері арқылы, қоғам өмірінде болған осындай өзгерістермен тікелей байланысты қарастырылады. Қазақ терминологиясының қалыптасу және даму тарихы термин шығармашылығы барлық уақытта болып жатқан процесс емес екенін көрсетеді. Егер белгілі бір кезең ішінде әртүрлі себептердің әсерінен терминдер қатары күрт өссе, терминологиялық лексика көлемі кеңейсе, келесі уақыт ішінде мұндай қарқындылық байқалмайды. Оның бірнеше себептері бар. Терминнің шығармашылығына тікелей әсер ететін басты факторлардың бірі ғылым мен техниканың дамуы, ал екіншісі - елдегі басым тіл саясаты болып табылады. Ғылымның жақсы дамуы кезінде көптеген жаңа ұғымдар пайда болады, олар өз тілінде маркаторын іздеуді қажет етеді. Бұл тек ғылымның барлық салалары үшін ғана емес, ғылымның жекелеген салалары үшін де болуы мүмкін. Ғылым саласындағы ұлттық тілдің қызметі, шығармашылыққа термин тарту осы тілдің қоғамдағы рөлімен тікелей байланысты. Ал қоғамда тілдің қандай рөл атқарады, ал елдің тіл саясаты өткен ғасырдың қазақ терминологиясының даму жолдарын анықтайды.
Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өз тарихы бар. Оны ғылым мен техниканың дамуынан, қоғам өмірінде болып жатқан саяси, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік өзгерістерден бөліп алу дұрыс емес.
Қазақ тілінде терминнің қалыптасуының алғашқы тәжірибесі Қазан төңкерісіне дейін болды. Бұл пікірді барлық зерттеушілер растайды. Осы алғашқы эксперименттер негізінде қалыптасатын қазіргі қазақ лингвистикалық терминінде ол қалыптасу мен дамудың әр түрлі жолдарынан өтті, өзінің дамуы мен қалыптасуының кез келген кезеңінде мемлекет жүргізіп отырған ресми тіл саясатынан тыс қалған жоқ. Атап айтқанда, терминологияны дамыту мен қалыптастыру әрқашан мемлекет жүргізіп отырған ұлттық саясаттың жалпы қағидаттарына негізделген тіл саясатына ерекше назар аударылатын мәселелердің бірі болып табылады. Оны қазақ терминологиясының дамуында көрнекі көруге болады. Ал тәуелсіздік алған сәттен бастап мемлекет терминологияны ретке келтіру және жетілдіру мақсатында елдегі мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайту жөнінде елеулі қадамдар жасады. Терминнің шығармашылығы айтарлықтай жанданды, арнайы салаларда жаңа атаулар жасалды, біртіндеп тілге кіре бастады. Олардың бірі - лингвистикалық терминдер жүйесі. Әр түрлі аспектілер бойынша ұлттық әдеби тілді оқыту ғылым түріне айналып, оның грамматикалық, лексикалық, фонетикалық, орфографиялық нормаларын қалыптастыруға ықпал етті. Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес, Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын және Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында бұл дәстүр өзінің өзектілігін жоймады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - А. Байтұрсыновтың лингвистикалық терминдерінің құрылымдық негізін, қазіргі тіл жүйесіндегі терминдердің арақатынасын анықтау.
- қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңіндегі ерекшеліктерді анықтау;
- терминология саласына А. Байтұрсыновтың қосқан үлесі туралы ғылыми ұғымдарға негізделе отырып, термоқұрылымда термоқұрылымдық тәсілдердің тиімділігін анықтау;
-қазақ грамматикасындағы терминдердің құрылымын салыстырмалы талдау арқылы лингвистикалық терминдердің арақатынасын анықтау, - дипломдық жұмыстың міндеті болып табылады.
Зерттеу объектісі. Жалпы, тілдің дыбыстық жүйесі, лексика, грамматика, диалектология, әдістеме саласындағы барлық атаулар лингвистикалық терминдердің жүйесін құрайтыны белгілі. Бір жұмыс көлемінде олардың құрылымдық негізін талдау мүмкін емес. Сондықтан дипломдық жұмысты зерттеу пәніне тілдің дыбыстық жүйесі мен грамматика саласындағы терминдер алынды.
Зерттеу пәні: А.Байтұрсыновтың қазақ фонетикасы, лексикологиясы және грамматика салаларындағы терминдерін зерттеп, зерделеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың есімі ойға оралады. Қазақтың ұлттық ғылыми тілінің, терминологиялық қордың қалыптасуы мен дамуының бүкіл кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық, ағартушылық және ғылыми-ұйымдастырушылық қызметімен тікелей байланысты. Сондықтан, қазақ терминологиясының тарихы, оның даму кезеңдері, қалыптасуы туралы айта отырып, Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми қызметі мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқтау, оны терең зерделеу маңызды .
А. Байтұрсынов терминология мәселесіне көп көңіл бөлді. Ол білім беру саласында ғана емес, әдебиеттануда да көптеген терминдер жасаған. Олар сондай-ақ өте табысты есімдер болды. Сондықтан олар бүгінде қолданылуда. Олардың кейбірі ұмытылған. Жалпы мәдениетке, тарихқа қатысты әлеуметтік терминдердің көпшілігі ғылымның осы екі саласына ғана емес. Айта кету керек, Байтұрсынов қаламынан туылды, қазір авторы ұмытылып, жалпы халықтық сөздер болды. Бұл салаларда термостроения ұстанған негізгі қағидат бірінші кезекте қазақ тілінің мүмкіндіктерін пайдалану болды. Жұмыс барысында А. Байтұрсынов, Ә. Қайдар, Ө. Айтбаев, Р. Сыздық, т.б. ғалымдардың ғылыми тұжырымдары негізге алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 А.БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ
1.1 Қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңдері және қазіргі жайы
Адам қызметінің әрбір саласы ұғымдардың өзіне тән жүйесіне ие. Мұндай арнайы ұғымдардың атаулары сондай-ақ ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін көрсетуі тиіс. Жыл сайын ғылым мен техника дамып, мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болуда. Олардың әрқайсысы өз маркерін іздестіруді және тілдік тұрғыдан жүйелендіруді қажет етеді. Бүгінгі күні өзекті мәселелер: терминді қалыптастыру, мұндай қажеттіліктерді қалыптастыру, терминологияны жүйелеу және реттеу, Жалпы ғылыми-техникалық терминологияны дамыту бағыттарын айқындау болып табылады. Бұл тəрізді ауқымды да күрделі мəселелердің шешімін табудың оңай емес екендігін уақыттың өзі көрсетуде. Соңғы он шақты жыл көлемінде ғылыми жұртшылық термин мəселесіне айрықша назар аударып, баспасөз беттерінде көпшіліктің жаппай пікір білдіріп жатқандығына қарамастан қазақ терминологиясы өзінің даму бағытын айқындай алмай отыруы - соның көрінісі болып табылады. Сондықтан терминологияның шешімін таба алмай келе жатқан қандай мəселесін болса да жалпы сөз етуден гөрі, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу арқылы ғана шешуге болады. Ұлт тілінде термин жасап, ғылыми-техникалық терминологияны ұлт тілі негізінде қалыптастыру үшін термин шығармашылығында іске қосылатын амал-тəсілдер мен термин жасауда пайдаланылатын ішкі көздерді айқындап, , олардың əрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін көрсетудің маңызы айрықша.
Сонымен қатар жалпы қолданыстағы сөз бен терминнің айырмашылықтарын айқындауда жəне сөздердің терминдену барысында болатын семантикалық өзгерістерді сөздің лексикалық мағынасы мен терминологиялық мағынасының құрылысын салыстыра отырып талдау кезінде ұғым белгілерін тірек етіп алу да бұл жұмыстың сондай өзгешеліктерінің бірі болып табылады. Қазіргі кезеңде терминжасамда ұлт тілінің ішкі байлығын сарқа пайдалануға барынша мəн беріліп отырғандығы баршамызға белгілі. Ендеше пайдаланылуға тиісті сол байлықтың өзін анықтап, ондай ішкі көздердің осы мерзімге дейін терминологиялық лексиканы құрауға қаншалықты қатысып келгендігін жəне алдағы уақытта оларды қалай іске жарату керектігі жайлы сөз қозғаудың мəні зор. Ғалымдардың терминологияны зерттеуге арналған еңбектерінде жер, су, тау, жел, ауа, жапырақ, дыбыс сияқты сөздерден тұратын лексикалық қабат тілдің терминологиялық жүйесі мен жалпы лексикалық жүйесіне бірдей қызмет ететін көп қызметті (полифункциональные слова) сөздер деп қарастырылып жүр.
Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өз тарихы бар. Бұл туралы қоғам өмірінде болып жатқан саяси, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік қайта құруларды ғылым мен техниканың дамуынан бөлек қарауға болмайды. Оның физикалық терминологиясының қалыптасуын зерттеген ғалым. Кутина: Трминдер мен терминдер тарихында көптеген әртүрлі тәуелділіктер мен жоспарлар байқалады: ғылыми ойдың дамуы, ғылыми дүниетанымның ауысуы, ғылыми пәндердің өзара байланысы мен саралануы, мәдени байланыстар, тілдің даму дәрежесі мен ерекшеліктері, тілдің лексикалық және стилистикалық жүйесінің жағдайы [1], - дегені өте орынды. Ғылыми-техникалық терминологияның қалыптасуына əртүрлі тілдік жəне тілден тыс факторлар əсер етеді. Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із қалдырғанын көруге болады. Жалпы терминологиялық лексика қорының жасалуы - ғылым мен техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тəуелді. Сондықтан қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сəйкес біз қазақ лексикасының терминденуін кезеңдік тұрғыдан сипаттауда (V тарауда) осы шындыққа табан тіреуімізге тура келді. Сонымен бірге терминологиялық жұмыстың жүргізілуіне тікелей əсері болған тілдік жəне тілден тыс факторларды ескерусіз қалдырмау жағына да көңіл бөлінді. Жалпы ғылымның, əдебиет пен өнердің, тарих пен мəдениеттің дамуына кешегі кеңестік кезеңде партиялық басшылықтың шектен тыс күшейтілуіне байланысты, дəлірек айтқанда, бұлардың бəріне үлкен саяси мəн беріліп, партияның орынсыз араласуына орай елеулі кемшіліктерге жол берілгендігі жайлы бүгінде əртүрлі саланың мамандары жиі сөз етіп, дəлелді деректер келтіріп жүргендігі баршамызға мəлім. Ұлт тілдерінде ғылыми терминологияны қалыптастыруға да орталық айрықша мəн беріп, үлкен мемлекеттік маңызы бар іс ретінде қараған. Сол себепті терминологияны қалыптастыру мен дамытудың принциптері де одақтың тіл саясатына сəйкес орталықтың тікелей араласуымен жасалып, олардың басшылыққа алынуы қатаң қадағаланып отырған. Сондықтан қазақ лексикасының терминденуінің кезеңдік сипатын көрсетуде оны ескермеу орынсыз болған болар еді. Сөйтіп, қазақ лексикасының терминденуі бес кезеңге бөлініп қарастырылды. Əрбір кезеңнің өзіне тəн ерекшелігін көрсетіп, олардың əрқайсысына ғылыми тұрғыдан баға беруді мақсат еттік. Қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуы жайлы сөз болған жерде Ахмет Байтұрсынұлының есімін атамай өту мүмкін емес. Сондықтан XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ лексикасының терминденуі жөнінде сөз болған тұста А.Байтұрсынұлының ғылыми терминологияны қалыптастырудағы рөлі туралы арнайы сөз болады. Терминология саласы бойынша осы мерзімге дейінгі жарық көрген еңбектерде терминологияның қалыптасуын кезеңге бөлу бірізді емес. Біздің кезеңдестіруіміз де олармен толық сəйкес келе бермейді.
Терминологияның даму деңгейін анықтау және оның қазіргі жағдайына баға беру оңай емес. Алайда, бұл саланың одан әрі даму бағыттарын анықтау және термин шығармашылығын реттеу үшін өте қажетті жұмыс. Қазіргі уақытта мұны дұрыс түсінетін тілші-ғалымдар мен түрлі сала мамандары терминология мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Олардың көпшілігі терминдерді жасаумен, шет тілдерін қабылдаумен және халықаралық терминдермен байланысты өз ойлары бар. Және бұл солай болуы керек. Өйткені, оларды бүкіл жұмыс барысында жасайтын және пайдаланатын термин әр түрлі мамандықтар бар. Сондықтан бұл саланың тағдырына кез келген арнайы саланың маманы жай қарай алмайды. Біз қазақ терминологиясының бүгінгі жай-күйі туралы айтпауымыз мүмкін емес, өйткені біз термин мәселесін арнайы қарастырамыз. 1990-ші жылдардан бастап терминді құру мен қалыптастырудың бұрынғы қалыптасқан дәстүрлері бұзыла бастады. Қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-мәдени өмірінде болған түбегейлі өзгерістер ұлттық тілдің ресми мәртебесінің басқа деңгейге және ғылыми-техникалық терминологияны қалыптастырудағы басшылыққа алынатын қағидаттарға көшумен қатар, қандай да бір ұлттық тілдің мүддесінде жаңа көзқарастың қажеттілігін тудырды. 90-шы жылға дейін терминнің шығармашылығында қазақ терминологиясы күрделі кезеңнен өтеді, өйткені жетекші принциптердің бір бөлігін ескермейді, терминологияны қалыптастыру мен дамытудың ғылыми негізделген жаңа принциптері әлі бекітілмеген. Әр адам қалыптасқан жағдайды әртүрлі бағалайды. Терминология мәселесіне оралу себептері туралы айта келе, академик А. А. Қайдаров былай деді: Қазақ тілінің терминологиясы әр түрлі жағдайларға байланысты бүгінгі күні дағдарысқа ұшырауда: оның ғылыми принциптері жаңа үрдістерге бағытталып, алға жылжудың орнына, термин практикасы неғұрлым өзекті болып келеді. Осының нәтижесінде әркімнің терминді құру немесе оны ауыстыру, ауыстыру сияқты барабар емес жаппай әрекетке (анархия) жол берілген [2, б.4]. Мұндай жағдай дау тудырмайды. Бұл туралы осы уақытта қазақ баспасөзінде жазылып жатқандығы бәрімізге белгілі болды. Алайда, көп жағдайда проблеманың мәнін терең ұғыну мен ғылыми бағалаудың орнына жекелеген терминдер мен жалпы терминология бойынша негізсіз беттік пікірлер айтылады. Дегенмен, бұл термин жұртшылыққа ерекше көңіл бөледі. Жоғарыда айтылғандай, терминдер, ұғымдар жүйесінің ерекше ерекшеліктері, әрбір ұғымның ерекше ерекшеліктері салалық мамандар құрады. Бірақ әрбір маман өз бетінше термин жасап, өз терминін пайдаланбауы керек. Дегенмен, терминді жасау кезінде мұндай әрекетке жол берілетінін жоққа шығаруға болмайды. Соңғы жылдары ғылым мен техниканың белгілі бір салалары бойынша шығарылған терминологиялық сөздіктерді, оқулықтарды салыстыру арқылы осыған көз жеткізуге болады. Бір термин әр түрлі түрде аударылады, әр сөздікте, түрлі деңгейдегі оқулықтар мен ғылыми еңбектерде пайдаланылады. Осылайша, келесі терминдер мынадай кезектіліктің жоқтығын растайды: консенсус-консенсус, мәміле, келісім, жалпы пікір; баланс-даргей, баланс; жеңілдік-жеңілдіктер, жеңілдіктер, Жеңілдіктер; демеуші-мияткер, қолдау; салымшы-салымшы, аманат, ақша ұстаушы; табыс-салымшы, аманат, ақша ұстаушы; табыс - табыс, табыс; бағалы қағаз - бағалы қағаз; бағалы қағаз; басымдық - артықшылықтар, басымдық, басымдық; құзыреттер - құзыреттілік, құзыреттілік; амнистия - қайырымдылық, қайырымдылық, кешірім; заңды тұлға - заңды тұлға, заңды тұлға; клетка-клетка, Клетка; бутон-гүл, запеканка; мата-мата, мата; отбасы - отбасы, отбасы және т. б. Мұндай құбылысты кез келген арнайы салада кездестіруге болады. Олардың арасында терминмен ресми бекітілуіне қарамастан, жүйелі түрде қолданылмайды. Мысалы, демеуші, гүл, отбасы сияқты терминдер қатарға кіреді. Бұдан басқа, көптеген терминдер терминологиялық комиссия бекіткен Қазақ баламалары болған кезде үнемі қолданылмайды немесе бұрынғысынша шет тілдерінің нұсқаларымен үйлесімде қолданылады. Мысалы, бұл топқа әлеует, мәртебе, Көлік (көлік), мәтін (мәтін), бағдаршам (бағдаршам), Мұрат (идеал), Отель (өтемақы), сынып (сынып), түйіндер (түйіндемелер) сияқты терминдерді жатқызуға болады. Терминдерді құру, құрылған терминдерді қалыптастыру - тұрақты бақылау мен реттеуді талап ететін өте жауапты жұмыс. Әйтпесе, бірізділіктің бұзылуы, терминологиядағы бірізділік сөзсіз. Біздің терминологиямызда бірізділікті сақтамай әрбір автор терминді өз бетінше әзірлегенін немесе осы үйлестіру жұмысының әлсіздігі, уәкілетті органдардың өз қызметін тиісті деңгейде орындауға қабілетсіздігі салдарынан қалаған терминді қолданғанын атап өткен жөн.
1.2 А.Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты
Термин жасаушы маманға жаңа терминді дүниеге келтіру, терминологиялық сөздікті жасаушы маманға бір мағынада қолданылып жүрген бірнеше синоним-терминдердің арасынан ең қажеттісін таңдап алу көп уақытты, үлкен тәжірибені, теориялық және машықтық тапқырлықты талап етеді. Көп жағдайда мамандар өзінің білімі мен сезімталдығына, халықаралық ғылыми тәжірибеге сүйенеді, терминнің ғылыми қолданыстағы жиілігіне басқа сөздіктердегі, оқу құралдарындағы орнына, сипатталуына көңіл бөледі. Мысалы, Н.М. Шанский 3 Лингводидактика терминін ойлап тауып, орыс тілінің бір сөзжасамдық моделіне негізделген (лингвостилистика, лингвотипология, лингвоконтрастивный). М.Жүсіпұлы (М.Джусупов) сингармофонема, сингармовариант, сингармовариация терминдерін ғылымға енгізгенде жалпы тіл біліміндегі фонография, фонометрия, фоностилистика терминдерінің сөз жасаудағы үлгісіне сүйенген 4. Ә.Жүнісбеков үндесім, үйлесім терминдерін тудырғанда қазақ тіліндегі асым, салым сынды сөздердің жасалу жолын үлгіге алған 5.
Қазақ терминін және Ахмет Байтұрсыновтың терминологиясын құру кезінде қазақ тілінің сөзжасам үлгілері ғылыми жүйеленбеген, терминологиялық сөздіктер болған жоқ, оқу құралдары өте аз болды. Ахмет Байтұрсынов барлық жағдайларда өз тәжірибесімен, содан кейін осы салада қатысатын замандастардың тәжірибесімен, содан кейін орыс және басқа үнді еуропа мамандарының тәжірибесімен, олардың тіл білімінің жетістіктерімен, араб, парсы сөзжасам үлгілерімен айналысады.
Ахмет Байтұрсынұлы терминдік білім беру моделін өзге тілде қазақ тіліне аудармаған, олардың ғылыми-әдістемелік бағыттылығын зерттеген, олардың жетістіктерін талдады. Атап айтқанда, қазақ тіліндегі терминологиялық шығармашылықта ол қазақ тілінің сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік, стилистикалық ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін толық пайдаланды. Тек осындай тәсілдің нәтижесінде Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдер нағыз ұлттық (қазақ) болып шықты.
Ахмет Байтұрсынұлы терможаңғырту барысында қазақ тілінің дериватологиясының (сөзжасам), лексикологияның, Семантиканың, сөздердің синтаксистік байланысының, сөз стилистикасының және терминнің ғылыми негіздерін құрды. Тарихи маңызы бар бұл ғылыми проблемалар арнайы зерттеулер жүргізуді талап етеді.
Тіл білімінің бір саласында бірнеше ғылыми теориялар болуы мүмкін. Мысалы, орыс тілінің фонологиясында Ленинград фонология мектебі, Мәскеу фонология мектебі, Р.И.Афанесовтың фонологиялық теориясы т.б. тұжырымдамалар бар. Бұл теориядағы терминалдық айырмашылықтар күрделі, өйткені ұғымдардағы айырмашылық күрделі. Мысалы, Ленинград мектебінде фонология типтік реңк (дыбыс, дыбыс түрі - негізгі түрі), реңктер (түрлері) деп аталады. Мәскеу мектебінде фонология инвариант (негізгі түрі), вариация (сәл өзгертілген нысаны), опция (толық өзгертілген нысаны) деп аталады. Осылайша, тілдің бір саласындағы теориялардың айырмашылығы ғылыми проблеманың сапалық және сандық бөлігін қамтиды. Бірақ әрбір ғылыми мектептің өкілдері пайдаланатын терминдер - осы ғылыми мектептердің теориялық ұғымдарының семиотикалық белгілері. Яғни бір тілде бір құбылыс, тіл бірлігі әр түрлі терминдермен - бұл тілдік ғылыми мектептердің ұғымдық, үзілді-кесілді ерекшеліктерінің қалыптасуының нәтижесі.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ терминологиясын құру кезінде ғылыми мектептер, ғылыми терминдер қалыптаспаған. Тіпті орыс тіл білімінде бұл жағдай (әсіресе лингвистикалық терминология) тұрақты қалпына келтіру жолында болды. Сондықтан ғалымның алдында екі үлкен проблемалар тұрды:
а) қазақ тіл білімі, әдебиеттану ұғымдарын, тілді оқыту әдістемесін анықтау;
б) бұл ұғымдарды терминдермен таңбалау.
Терминді көрсету үшін ең алдымен ұғымды анықтау қажет. Мысалы, пәндік ұғым - зат есім, әрекет ұғымы - етістік, т.б. Яғни, А.Байтұрсынов ғылыми ұғымдар қорын анықтап, терминдер қорын жасап, тілдік, әдебиеттану, әдістемелік және терминологиялық ғылыми мектептер құрды.
Терминдерді қолдану әрдайым бірдей емес. Кейбір терминдер қолданудан шығады және олардың орнына жаңа терминдер қолданылуы мүмкін. Бұл жалпы ғылым тарихында да, ғылыми мектептер өмірінде де орын алады. Терминнің пайдаланудан шығуының негізгі себебі - термин ұғымды толық қамти алмайды, бұл ұғымды толық қамтитын жаңа терминнің пайда болуы. Жаңа термин осы тілдің сөзжасамдық мүмкіндіктері негізінде де, бөтен тілдерден ену негізінде де пайда болуы мүмкін. Мысалы: негізгі түрі (негізгі нұсқасы) - инвариант. Кейбір жағдайларда осындай термин (синонимдер сияқты) бұрын қолданылатын термин де, жаңа термин де пайдаланылуы мүмкін. Мысалы: тәрбие-педагогика, философия - философия. Бұл жағдайда ұғымдар бірінші қатардың терминдерін де, екінші қатардың терминдерін де толық қамтиды. Жаңа терминдердің енуінің себебі оларды доминант - термин ретінде әлемдік ғылымда қолдану болып табылады.
Ұлттық тіл білімінде ана тілі негізінде құрылған термин интернационалдық терминнен кейін де пайда болуы мүмкін. Мысалы, 1924 жылы Х. Досмұхамедов Қазақ тілінің дыбыс жүйесін оқу кезінде сингармонизм терминін қолданған [6], содан кейін аударма терминдерінің тіркесімі пайда болды, олар бұл ұғымды (дауыстылардың үйлесімі, дауыстылардың үйлесімі - дауыстылардың үйлесімі) деп атайды; содан кейін (ХХ ғасырдың соңында) осы ұғымды атайтын гармония, үйлесім терминдері пайда болды.
Қазіргі таңда бұл бес термин қолданылады, бірақ тілдік білімде сингармонизм ұғымы кеңеюде, дауыстап үндестік терминдері, дауыстап үндестік терминдері осы ұғымды толық қамти алмады, сондықтан, біздің ойымызша, болашақта бұл терминдер қазақ терминологиясында өзекті қолданудан шыға алады, өйткені соңғы 10-15 жылда жарияланған ірі ғылыми еңбектерде олар ғылыми коммуникацияның периферациясында орын алды.
Бүгінде қазақ тілінде сингармонизм баламалары әлі де қолданылады:
а) дыбыстардың үйлесімі. Бұл пікір (сингармонизм - сөз құрамындағы барлық дыбыстардың үйлесімі) х бірінші болып табылады. [7].
ә) үндесім;
б) үндестік.
Сонымен қазіргі қазақ тіл білімінде дыбыстардың сөз құрамында я жуандық, я жіңішкелік үндестігін төмендегі терминдермен атайды:
а) сингармонизм;
ә) дауыстылар гармониясы;
б) дауыстылар үндестігі;
в) дыбыстар гармониясы (үндестік заңы)
г) үндестік;
д) үндесім (дыбыстар үндесімі).
Сонымен қатар, герман тіл білімінде (ағылшын б.) сингармонизмді де алшақтық ықпал (дистационды ассимиляция) деп аталады.
Доминанта - сингармонизм термині. Болашақта, сингармонизм термині сияқты, осы терминдердің қайсысы доминант болады (біздің болжамымыз бойынша, болашақта қазақ тілінде сингармонизм терминімен қатар үндестік, үндесім, дыбыстар үндестігі терминдері де жиі қолданылатын болады).
А. Байтұрсынов қалдырған терминологиялық мұраның мағынасы өте үлкен, өйткені оның мұрасы бір әлеуметтік саланы емес, бірнеше әлеуметтік саланы қамтиды: тіл білімі, әдебиет, әдістеме, этнография, тарихи мәдениеттану, философия, психология, педагогика және т.б. Бұл терминдер бірнеше ғылыми ағымдарды да, осы әлеуметтік салалардың әрқайсысына кіретін тармақтарды да қамтиды. Мысалы, А. Байтұрсынов тіл білімінің барлық салаларында (фонетика, фонология, сөзжасам, фонетика) қолданылады...). А.Байтұрсыновтың ғылыми ізденістері нәтижесінде моностильді де, полистильді де жұмыс істеді. Олар ғылыми стильдің ғылыми түрінде ғана емес, ғылыми-әдістемелік, ғылыми-публицистикалық формаларда да, ресми құжаттарда да қолданылады. Бірақ бұл терминдердің негізгі терминалдық қасиеттері бар (бір мағыналық, бейәлеуметтік) толық сақтайды.
Сонымен, ғалым жасаған ғылыми терминдер қазіргі тілдік танымның жоғары талаптарына жауап береді, өйткені олар терминология теориясының - салалық терминология, метафизика, терминдер номенклатурасы және т.б. ұғымдарына сәйкес әзірленген.
Ана тілінің қазақ тіл білімінің ұлттық ғылымы ретінде қалыптасуы халқымыздың көрнекті ұлдарының бірі Ахмет Байтұрсыновтың зерттеуінен басталады.
ХХ ғасырдың басында ғалым-реформатор Байтұрсынов Қазіргі қазақ лингвистикасына үлкен үлес қосты. Қазақ тіл білімі терминдерінің атасы Байтұрсынов деп танылды. "Тіл-құрал" еңбегінде өзі жасаған тіл білімінің терминдерін қолданды. Ол қазіргі уақытта да қолданылатын қазақ тіл білімінің терминін құрды.
А. Байтұрсынов құрған термин сол күні Қазақ тіл білімі терминдерінің негізін құрайды. Олар ғылыми еңбектерде егжей-тегжейлі баяндалады. Егер терминдердің кейбірінде стилистикалық өзгерістер болса, онда олар фонетика, морфология, синтаксис және тіл графикасы терминдерінің негізін құрайды, қазақ тілінің барлық оқулықтарында қолданылады. А.Байтұрсынов баршаға елеулі суретші, философиялық және шығармашылығы арқау толық сатылары. Өз үлгісінде түбірлік сөздерден термин жасауға болатындығын көрсеткен. Бұл ғалымның терминжасау принципі. Екінші позиция шетелдік терминдерді қабылдауға байланысты. А.Байтұрсынов 1920-1930 жылдары Қазақстанда және 1920-1930 жылдары Қазақ хандығын құру туралы шешім қабылданды. Тілде баламалылығы болмаған жағдайда шетел терминдерін қабылдауға болады, бірақ шетел терминдері қазақ тілінің дыбыстық заңнамасына сәйкес болуы тиіс деп есептеді. Алаш оқыған сөздер мен сөздер терминнің атауында қолданылған.
Оған мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, үкіметтік емес ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің, үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, қоғамдық бірлестіктердің, бұқаралық ақпарат құралдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Байтұрсынов рөлі байқалады. "1922 жылы Қазақстанда қазақ-орыс соты құрылды. Құрылған сәттен бастап сот жұмысы аз емес. Мыңдаған сөз қазақ тіліне аударылды, қазақ тіліне үйлесімді, қазақ тілімен бай. Кемесияда 5-6 қазақ қызметшісі қазақ тілінде білім алуда. Сонымен қатар, сот жұмысына әр түрлі білімі бар мамандар тартылады. Қазақ тілін жетік меңгерген, әсіресе, ғалым гений Ақымет Кемесиенің ел Заңымен. Соттың негізгі мақсаты - қазақ тілін білімге бейім мәдени тіл ретінде құру " [8].
Бакуде өткен Бірінші Бүкілодақтық түркология құрылтайында "Қазақ білімпаздарының 1-ші съезінде" бекітілген қағидат негізінде толықтырылған жүйеленген Терминология принциптері туралы баяндама жасалды. Бұл қағидаттар :
а) бірінші кезекте термин ретінде ұғымның мағынасын түсіндіретін қазақ сөздерін алу. Бұл қазақ тілі жоғарғы және төменгі тіл ретінде, атап айтқанда сауатты және сауатсыз тіл ретінде жіктелуі үшін қажет. Тіл көпшілік қауымға түсінікті болуы керек, баспа өнімдері, газеттер, журналдар, брошюралар пайда әкелуі үшін қайда және кім басып шығарады. Сонда тек аз ғана пайызды құрайтын сауатты, көптеген сауатты емес қызмет көрсете алады. б) қазақ тілінде мұндай сөздер болмаған жағдайда оларды туыстық тілдерден алып тастау. Мұның себебі мыналардан тұрады : 1)туыстық тілдің көптеген сөздері бірдей болмаса да, олар ортақ тамырдан тарайды, сондықтан оларды түсіну туыстық тілдердің сөздерінен гөрі жеңілірек және естігенде де бөтен сезілмейді; 2) түркі халықтары әрдайым өзара қарым-қатынаста болды және қалады, сондықтан да бір тілдің көптеген сөздері басқа тілдің тұтынушыларымен, тіпті егер олар жалпы тамырдан дамымаса да таныс бола алады.
в) жалпы қабылданған әлемдік терминдер қабылдануы мүмкін, бірақ олар қазақ тілінің табиғатына сәйкес өзгертілуі тиіс. Оларды ауыстыруға болатын қазақ сөздері болған жағдайда, таңдауды қоғамның өзі жасауы тиіс, екеуі де қатар алынуы тиіс. Біз араб сөздерін емес, заманауи кең таралған еуропалық сөздерді айтамыз. Араб сөздеріне қарағанда, біз қазір араб еуропалық мәдениетіне назар аударудамыз. Еуропалық мәдениеттің барлық жетістіктері жалпы еуропалық тілдерде берілуі мүмкін. Алайда, қарызға алынған терминдер біздің қазақ тілінің айтылуына бағынуға тиіс, яғни оларға тілдің қалыпты артикуляциясынан басталатын дыбыстық заңдары үстем болуға (тарауға) тиіс. Біздің шетел тілдерінің сөздері өзіне тиесілі болу үшін бұл міндетті түрде болуы керек.
г) қазақ тілінің табиғатына сәйкес келмейтін барлық басқа тілдердің сөздері қазақ тіліне сәйкес өзгертілуі тиіс. Бұл, біріншіден, өз құрамында қазақ тілінің субъективті дыбыстары бар барлық сөздер, екіншіден, қарызға алынған сөздердің жұрнақтары қазақ жұрнақтарымен қабылданады, төртіншіден, қазақ тіліне қатысты қосымшалар Орынбор-Орынбор, Самар-Самара, Пухов-Букебай, Покров-бокырау, Адамов-Адамау және т.б. тіл үшін қажетті талаптар шеңберінде өзгертілуі тиіс" [9].
А. Байтұрсынұлы Құрылтайдың қатысушыларына ғылыми терминология мен басқа да түріктердің қалыптасуында қазақ білімпаздары әзірлеген осы Қағидалармен таныстыруды ұсынды. Оның ұсыныстарын ғалымдар қолдап, Құрылтайдың қаnарына кірді.
"Тіл - құрал" оқулықтарында қазақ тілінің дыбыстық, сөздік және фразалық жүйесі үшін (1914, 1915, 1925) 310 лингвистикалық терминдер қолданылды. Оның ішінде 118 (38,5%) қазіргі қазақ тілінде пайдаланылады, 192 (61,5%) пайдаланылмайды. Тіл білімі салалары, осы терминдерге қатысты жіктелуі:
- Фонетика бойынша 108 терминдер (35,4%);
- 11 термин лексикология бойынша (3,6%);
- Морфологияға бойынша 109 термин (34,9%);
- 64 термин синтаксис туралы (21,3%);
- Жалпы тіл біліміне қатысты 18 термин (4,8%)
Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерінде тіл білімінің 310 терминдері қолданылды. Б. Қалиевтің" тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде " осы терминдермен салыстыра отырып, Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырған термин қазіргі тіл білімі еңбектерінде қолданылатынын білді. Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиеттану терминдерінің қалыптасуы - 327.
1998 жылы З.Ахметов және Т.Шанбаевтың құрылуымен шыққан "Терминдер сөздігінде" Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырған қазіргі әдебиеттануда 57 термин қолданылатынын білдік.
Ахмет Байтұрсыновтың және т.б. ғылыми ізденістері туралы былай дейді: "А. Байтұрсынов - қазақ тілін ана тілінде зерттеу үлгісін жасап, оның ғылыми терминдерін қалыптастырып, біздің тіліміз туралы берік іргетасын қалыптастырып қана қоймай, оның дамуы мен болашағына оң ықпал еткен ғалым" [11 238 б.]. Ғалымның аты-жөнімен, тіл біліміне лайықты еңбегімен өлшенеді. Ахмет Байтұрсыновтың қазақ лингвистикасында жалпы тіл біліміне, түркі тіл біліміне қосқан жаңа жаңалықтары бар.
1.3 А.Байтұрсыновтың термин жасаудағы әдіс-тәсілдері
Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың есімі еске түседі. Қазақ ұлттық ғылыми тілінің, терминологиялық қордың қалыптасуы мен дамуының бүкіл кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық, ағартушылық және ғылыми-ұйымдастырушылық қызметімен тікелей байланысты. Сондықтан, қазақ терминологиясының тарихы, оның даму кезеңдері, қалыптасуы туралы айта отырып, Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми қызметі мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқтау, оны терең зерделеу маңызды. Осыған байланысты, халықтың діни сауаттылығын арттыру, сондай-ақ жастар арасында дін саласындағы құқықтық білімді насихаттау мақсатында, халықтың діни сауаттылығын арттыру, сондай-ақ жастар арасында құқықтық білімді насихаттау, жастар арасында діни сауаттылықты арттыру, жастар арасында құқықтық білімді насихаттау, жастар арасында діни сауаттылықты арттыру, сондай-ақ жастар арасында, соның ішінде жастар арасында діни сауаттылықты арттыру мақсатында. Ол бастаған жолды жалғастыра отырып, біз ғылым тілін дамытуда қалыптасқан лингвистикалық дәстүрді біріктіре аламыз. Біз Қазақ ұлттық терминологиялық қорын қалыптастыру бағыттары, қалыптасқан қағидаттары туралы, оның қалай айтқандай, термин түзуші тәжірибе Қазақ ұлттық терминологиялық қорын қалыптастырудағы негізгі бағыттардың бірі болып табылатыны туралы пікірмен бөліскіміз келеді.
Қазақ тілінің терминологиялық қорын қалыптастырудың басты көзі ұлттық тілдің байлығы болып табылады. Оның бастауын әр түрлі, түрік тілдерінен өз бетімен даму тарихымен, ана тілінің тармақталуымен байланыста қарастыру керек. Бұл терминология тарихын диахрондық зерттеу барысында зерттелетін мәселелер. Ал бүгінгі таңда арнайы лексиканы құрайтын жекелеген сөздерді терминалдық мағынада Абай сөздерінде, XIX ғасырдың екінші жартысында шыққан кітаптарда, осы кезеңде шығарылған "Дала уәлаяты", "Түркістан уәлаяты" газеттерінде кездестіреміз. Ал ғылымның нақты салалары бойынша терминологияны қалыптастыру алғашқы ғылыми еңбектерді, оқулықтарды, терминологиялық сөздіктерді басып шығарумен, оларды басқа тілдерге аударумен тығыз байланысты. Бізде қазақ тілінде жазылған осындай жұмыстар аяқталған ғасырдың бірінші онжылдығынан басталады. Бұл қазіргі қазақ ғылыми терминологиясының тұтас жүйе ретінде қалыптасуымен дәл осы кезеңмен байланысты.
Егер осы істің басында тұрған адам туралы айтатын болсақ, осы кезеңде қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар, оқу құралдары мен ғылыми және ғылыми-танымал еңбектер жазды. М.Әуезов, Д. Күдерин, С. Кожанович, М. Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Н.Төреқұлов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жаленов, Т.Шонанов секілді қазақ интеллигенциясының есімдері аталуға тиіс. Осы авторлардың әрқайсысы қазақ ғылыми тілін, салалық терминологияны қалыптастыруға өз үлесін қосатынына күмән жоқ. Онда аты аталған интеллигенцияның қазақ тіліндегі еңбектерінде кездесетін ғылыми атаулар дәлел бола алады. Дегенмен, олардың арасында А. Байтұрсынұлының есімі ерекше аталды.
Уақытысында М.Әуезов, Д.Омаров, С.Садуақасов, С.Сейфуллин, алпыс жылдан астам уақыт бойы қазақ интеллигенциясы ретінде құрған ахметоведтік ілімі жалғасты. Құрылған кезден бастап он бес-жиырма жыл ішінде Байтұрсынұлы ұлы адамның соңында қалған еңбектердің түрлі жақтарын зерттей бастады. Ғалымдар мен журналист, бұл өз үлесін қосып, шетте қалмады. Бұл туралы ғалымдардың жариялаған еңбектері дәлелдейді.
А.Байтұрсынов атап айтқанда, ол қазіргі таңда Қазақстанда ғылымды дамыту, соның ішінде білім беру саласында белсенді жұмыстар жүргізіліп жатқанын атап өтті.
Ең алдымен, А. Байтұрсынов - қазақ тіл білімі терминологиясын қалыптастырушы. Кез-келген ғылымды зерделеу, игеру немесе оны басқаларына оқыту ғылымның осы саласында қолданылатын арнайы ұғымдардың атауынсыз мүмкін емес. А.Байтұрсынов қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде қазіргі уақытта Қазақстанда жұмыссыздық деңгейінің төмендеу, сондай-ақ жұмыссыздық деңгейінің төмендеу үрдісі байқалуда. Ғылыми ұғымдардың атауы - күрделі жұмыс. Бұл үлкен талғампаздықты, тілді шебер пайдалануды талап ететін шығармашылық процесс. Бұдан басқа, арнайы ұғымдардың атауында ұғымдар жүйесінің ерекше ерекшеліктерін міндетті түрде ескеру қажет. Атауы тағы да жинақы, біркелкі емес және ұғымның мазмұны бар. Мұндай талаптарды бұлжытпай орындаудың күрделілігі терминдерді ана тілінде терминдерді жасауға қарағанда көптеген жағдайларда ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып жасалған басқа тілдерден дайын түрде қолдануға (яғни жасамауға) мәжбүр ететін себептердің бірі болып табылады.
Осы тұрғыда ғалым терминнің шығармашылығында қазақ тілін қолданудың жарқын үлгісін көрсетті.
А.Байтұрсыновтың 1912 жылы Орынборда "оқу құралы" (қазақ әліпбиі) басылып шықты. Ал 1914-1915 жылдары және одан кейінгі жылдары "Тіл құрал" (қазақ тілінің сарфасы) оқулықтарында 1928 жылға дейін бірнеше рет басылып шыққан жүздеген терминдер бар, мысалы, зат, сын есім, есімдік, етістік, префикс, қосымша, префикс, жұрнақ. Бұл терминдер арнайы шеттетілгеніне, уақыт сынағынан өткеніне және тұрақты қолдану деңгейіне жеткеніне қарамастан терминге қойылатын талаптарға жауап береді деп ойлаған жөн. Бұл жерде ең бастысы -А. Байтұрсынов терминдердің тобын ғана емес, ғылымның бір саласындағы арнайы ұғымдар атауларының жиынтығын, атап айтқанда терминдер жүйесін құрды. Ғылымның дамуына байланысты ұғымдар жүйесін ұлғайту табиғи құбылыс болып табылады. Қазақ тіл білімінің дамуымен жаңа элементтермен толығуда.
Ғалымдардың мұндай терминдердің біртұтас жүйесін қалыптастыруы қазақ тіл білімі терминологиясының әзірлеушісі болып табылады.
Атақты әдебиеттанушы ғалым Р.Нұрғалиев өзінің "Алашордшылар" кітабында "А.Байтұрсыновтың "Тіл құрал" кітабы (тіл бойынша Оқу құралы) фонетика, морфология, синтаксис және орфографияға арналған көптеген бөлімдерден тұрады, осы терминдердің әрқайсысы қазақ тілінде берілген, автор одан басқа, оған дейін болмаған "дауысты дыбыс", "үнсіз", "жататын", "предикат" және т.б. ұғымдарды қайта құрастырған. Әрине, лингвистикадағы " дауысты дыбыс", " үнсіз", "жататын", "предикат" сияқты ұғымдар Байтұрсыновқа дейін де белгілі болғанын ерекше атап өтеді, бірақ ол қазақ тіліндегі дыбыстар мен сөзжасам табиғатын нақты және нақты анықтап, олардың қазақ тіліндегі ұқсастықтары мен анықтамаларын берді. Белгілі болғандай, Қазақ тілі тек қазақ тіл білімінің ғана емес, әдебиеттану ғылымының негізін қалаушылардың бірі болып табылады. 1923 жылы ғалымның мерейтойына арналған М.Әуезов мақаласында Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды [12] десе, Р.Нургалиев өзінің "әдеби таным" туралы әңгімеледі: "...Қазақ ұлттық әдебиетінің ғылыми негізі, әдіснамалық арналар, басты-басты терминдер мен санаттар осы кітапта қалыптасқан" [13].
Екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салушы, ғалым, әдебиет теориясын жазған алғашқы ғалым осы ғылымның ғылыми терминологиясын құрды. Ғалым терминдік ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдеби терминдерді жасай отырып, ғылыми терминге тән олардың дефинициясын (ғылыми анықтама) берді. Бұл ғылыми ұғым, оған тән белгілердің айқын көрінісі, сондай-ақ олардың ұғымдар жүйесіндегі орнын көрсету дегенді білдіреді. Мысалы, "әрбір үлгі тақтасы құлпынай деп аталады. Әр сыныпта бірнеше пункт бар. Тармақ-бұл өлеңнің әрбір жолы. Бұтақтың ішінде бірнеше бунт болады. Бунақ ішінде буын болады" [14]. Бұл мысалда біз ғалым, біріншіден, өлеңнің құрылымы мен құрылымы бар екенін байқаймыз (әртүрлілік) екіншіден, әр ұғымның өзіндік ерекшелігін көрсететін анықтама берілді, басты белгі, басқа жалғасқан ұғымдардан. Үшіншіден, әрбір ұғымның ғылыми атауын (тінтуір, түйнек, бұтақтар, бунттар, буындар) әзірледі; төртіншіден, терминдердің жүйелілігін есепке ала отырып, жалпы пайдаланудың бір үлгісімен жасалған сөз (модель) терминін қолданды.; бесіншіден, ғылыми ұғымдар арасындағы жүйелілік құрылымдық байланысты көрсетті. Атап айтқанда, айшықтың - шумақтан, шумақтың - тармақтан, тармақтың - бунақтан, ал бунақтың - кезең-кезеңмен құрылатынын көрсеткен буын ұғымдары арқылы өз табиғатын әлеуметтанулық зерттеу көрсетті.
Сонымен қатар, ғалым, ғылым саласындағы түсініктердің ішкі өзара байланысы мен ерекшеліктерін терең білумен қатар, оларды таңбалауда тілді шебер қолдана алады. Мұндай мысалдарды "әдеби бишілерден" көп келтіруге болады. Жекелеген ғылымдардың өзара байланысы сияқты ұғымдар жүйесі қалыптасады,оларға сәйкес келетін жеке терминдердің жиынтығы терминдер жүйесін, яғни салалық терминологияны құрайды.
А.Байтұрсынов әдебиеттанудың, тіл білімінің ғылыми терминологиясын әзірлеумен қатар, қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушы ретінде осы салаға қатысты көптеген терминдер жасады. Оларға мынадай терминдерді жатқызуға болады: әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, әдіс, тәсіл, әдіс.
Сонымен қатар, Мұхтар Әуезов 1923 жылы ғалым "мәдениет тарихы" кітабын жазған. Ғылым, білім саласында қазақ тілін қолдану аясын кеңейтуге мақсатты бағытталған және шығармашылықта шебер терминді баспа басылымдарын көрмеген немесе көрмеген ғалым қазіргі уақытта олардың арасында көптеген терминдер мен жаңа сөздер бар екеніне күмән жоқ.
Үшіншіден, біз атап өткендей, филолог қазақ тілі, әдебиеттану сияқты ғылымның жекелеген салаларының ғылыми терминологиясының негізін құрумен қатар, ол әдістемеге, тарих пен этнографияға, жалпы мәдениетке қатысты көп қырлы терминдер жасады.
Оның қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлі терминдік шығармашылықтағы ғалымның қызметі бір ғылым саласымен шектелмегенін көрсетеді. Алайда А. Байтұрсынов бұл тек қазақ терминологиясының қалыптасуына қосқан үлесі ғана емес. Оның пікірінше, бұл қазақстандық ғылымды ұйымдастырушылардың бірі ғана емес, олардың ең ірілерінің бірі. Тағы бір мәселе, ерекше ғалым - терминжасамның фактілердің жолдары мен тәсілдерін анықтау деп айтуға болады. Яғни, төртіншіден Қазақ тілінің грамматикасын (сарфа) жазумен тікелей байланысты терминнің шығармашылығында терминдердің қолданылуын ашу және қарастыру қажет. Қазіргі заманғы термин түзуші әдістердің өз ерекшеліктері болуына қарамастан, ол негізінен қазақ тілінің сөз құрушы тәсілдерінің құрамына кіреді. А. Байтұрсынов қазақ тіл білімінің сөзжасау тәсілдерін анықтаумен бірге, оларды өзінің практикасында көп қолданған зерттеуші. Мысалы, ғалымның жұрнағы, жалғау, слог, құлпынай, бунақ, шумақ, мүшесі, әдісі және т.б. семантикалық әдіс, жақша, сызықша, көсем, есімдік, дәйексөз, слоган, бастапқы, баяндамашы, анықтаушы, жаңғақ, толықтырғыш, керемет, күлгін, күлгін, қоян, қоян, баяндау, ермек, қорытпа, ұсыныс, күмән, азаптау, префикс, есімдік, морфологиялық әдіспен есімдік, ал дауысты дыбыс, дауысты дыбыс, қатаң дыбыс, слог, түбірі, туынды сөз, қос сөз сөз, сөз, Қосымша парақ, өңдеу кезеңі, өңдеу мекенжайы, сынаушы, қатты мүше, соққы жоқ мүше, күрделі сөйлем, аралас ұсыныс, жалпақ ұсыныс, терминдер тобы, қарапайым ұсыныс, ақылға қонымды ұсыныс, елеусіз ұсыныс, толыққанды ұсыныс сияқты синтаксистік тәсілмен жасалған. Орыс тіліндегі осы терминдердің кейбіреулері терминдердің негізінде калькуляция болып табылады (дауысты дыбыс, үнсіз дыбыс, жұптық сөз және т.б.).б.) категориясы соңғы жаңалықтар сіз пайдаланғаныңызды көре аласыз. Г.Ц. Пюрбеев калькация арқылы термин жасау өте күрделі мәселе. Аударма сәтті шығу үшін семантика, морфологиялық құрылым және сөздің (сөз тіркесі) басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz