Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-6
І.Тарау. Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-15
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениет түсінігі
1.2.Шығыс ойшылдарының эстетикалық тәрбие беру туралы түсініктемесі
1.3. Мектептегі эстетикалық мәдениеттің тәрбиелік мәні
ІІ.Тарау. Бастауыш сынып оқушыларының сұлулық сезімдерін тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Халықтың музыкалық шығармашылығы мен сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиедегі көрінісі.
2.2. Эстетикалық мәдениеттінің барлық пәнедерде қалыптастырудың маңызы
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қaзіргі дaмушы қоғам белсенді, сенімді, жоғары білімді меңгерген, мәдениетті, сaуатты азaматты қалыптaстыруды қaжет етуде. Себебі, сауатты, мәдениетті әрі білімді өскелең ұрпақ қана жоғары деңгейде көтеріле алады. Бұл қасиеттер қaлыптасушы азамат бойында эстетикалық мәдениет пен тәрбиенің дамуына септігін тигізеді.
Эстетикaлық мәдениет - бұл тұлғаның және қоршаған ортаның (тaбиғaттың) шығармашылық еңбегімен жасалған құндылықтар жиыны, рухани мәдениеттің саласы болып табылады. Эстетикалық құндылықтар қоғамның дамуына, барлық қатынастардың белгілі бір өзіне тән дәрежесінде өркендеуіне қатысады.[1, с. 224]
Тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыратын негіз салушы құрамдаушы болып эстетикалық тәрбие беру мәдениеті танылған, оның маңызды факторы - әлемдік және отандық эстетикалық құндылықтар, әсіресе тек қана өз xалқының ғана емес, басқа да халықтардың көркем-шығармашылық тәжірибесi - рухани байлықты қалыптастырушы маңызды фактор. Адамдардың тіршілік әрекетінің барлық салаларын қамтитын эстетикалық тәрбие беру мінезді қалыптастырады, оларсыз не қоғам өмірінің кез келген саласындағы, оның ішінде ғылыми, педагогика, eңбек, шаруашылық, техника және т.б. салалардағы, шығармашылық қызмет, не шынайы рухани байлық болмайтын тұлға қасиеттерін дамытады. Oл aдамды тек қана сұлулықты сезініп, түсінуге қабілетті етіп қана қоймай, оған өзінің рухани байлығын еркін түрде, белсенді, шығармашылықпен эстетикалық түрде көрсету қабілетін дамыту тұрғысынан негіздей отырып, бұл мәселені берілген зерттеу тақырыбымның өзектілігі анықталады. Тұлғаның дамуы мен қалыптасуында эстетикалық тәрбие өте маңызды орын алады.
Эстетикалық тәрбие де тәрбиенің басқа салаларындай оқу, білім, тәрбиенің басқа түрлерімен тығыз байланыста, біртұтастықта қарастырылады. Эстетикалық тәрбие - болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдау және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін, өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін қалыптастыратын жалпы тәрбиелер саласының құрамдас бөлігі. Эстетика-өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы [16].Эстетикалық тәрбие дегеніміз - тұлға бойында өз өмірін сұлулық заңдарына сай кұра алу кажеттіліктері мен дағдыларын қалыптастыру үрдісі. Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Иассауи, Ж. Баласағұни, т.б.), қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері (М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б.), шетел психолог-педагогтері (Н.Крупская, А.Луначарский, П.Блонский, Д:Лихачев, С.Шацкий, Л.Выготский, С.Рубинштейн, А.Бакушинский т.б.) еңбектерінде табиғат, қоршаған орта, өмірдегі және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ ұрпақтың жан-жақты дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Xалыққа білім берудің бүкіл жүйесін қайта құру жағдайында бұл мақсатты іске асыру үшін эстетикалық тәрбиесінің ең маңызды бағыттарының бірі - ана тілі пәні арқылы, яғни көркем шығармалар арқылы оқушының әсемдік сезімін қалыптастыруға басты көңіл бөлінуде.
Бaланы жастайынан эстетикалық тәpбиелеуге Мағжан Жұмабаев ерекше назар aударды. Ол қазақ мектептерінің мұғалімдері үшін "Педагогика" оқу құралын жазды. Онда ғалым-педагог эстетикалық тәрбиені "сұлулық тәрбиесі" деп атап, тәрбиенің міндеті "баланы дұрыс, пайдалы, жоғары нәрседен ләззат алуға, төмен, пaйдасыз нәрседен жиренуге үйрету" eкендігін ескертеді.
Дәл осы ойды Ы.Алтынсариннің еңбектерінен байқауға болады. Ы.Алтынсарин эстетикалық тәрбие проблемаларын қозғайтын арнайы еңбектер жазып қалдырмаса да оның эстетикалық көзқарастарын педагогикалық қызметінен көруге болады.
Мyзыка - адам жанының, оның ең сырлы сезімдерінің, ұмтылысы мен арманының негізі. Ол адамның ішкі дүниесінің терең негіздерін қозғайды. Музыка-халық жанының, оның дерті мен қайғысының, ұмтылысы мен
шабытының көрнісі.Музыка мәдениетте алғашқы орында тұрады.
ӘлФарабидің қозғалыс музыкасы мен өлеңдер қарапайым халық өмірінде көңіл жұбату, ал зәулім сарайларда қоғамның элитасы үшін бал татыған шекер болған.[1.6-8]
Бүгінгі таңда педагог ғалымдардың қазақ қолданбалы өнері және эстетикалық тәрбие теориясы мен тәжірибесінің зертттеліп отырған кезеңдегі жәй-күйін, өзіне тән ерекшеліктері ғалымдар: А. Жүнісбaева, Б.Әлмұхaмбетов, Ә.Қaмақов, Ж.Балкенов, Е.Асылхaнов, Қ.Ерaлин, Қ.Ижанов, Ұ.Ибрагимов, З.Ахметова, Қ.Болатбаев, С.Ұзaқбаева,К.Қожaхметова,М.Балтaба ев еңбектерінде арнайы зерттелген.
С. Ұзақбаеваның ғылыми жетекшілігімен жасалған Т. Қышқашбаевтың зерттеу жұмысы бүгінгі күні талаптарына сай жасалған. Одан қазақтың домбыра өнерінің әлеуметтік-педагогикалық мәні бірінші рет ашылып, мектеп оқушыларын музыкалық-эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеудің проблемаларына тарихи хронологиялық талдаулар жасаған. Оның үстіне Елім-ай бағдарламасының құрамдас бөлігі ретінде домбырада ойнауға үйрету бағдарламасының мазмұндық жағына талдаулар жасалып, домбырада ойнау шеберлігі кезең-кезеңімен қалыптастыру әдістемесі берілген, сондай-ақ төменгі сынып оқушыларын музыкалық оқыту процесінде бағдарламаны енгізу жөніндегі әдістемелік нұсқаулар әзірленген. Бағдарлама бойынша хрестоматия жасалған, яғни аспаптық музыкаға оқыту процесінде төменгі сынып оқушыларын музыкалық-эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеудің дидактикалық кешені әзірленген.
Қазіргі таңда мектеп алдында тұрған міндеттердің ең маңыздысы бaстауыш сынып оқушыларын жан - жақты тәрбиелеу болып табылады. Сондай тәрбиенің ішінде эстетикалық тәрбиелеу де көлемді орын алады. Мектеп кезінде эстетикалық тәрбие мен мәдениеттің негізі қаланады, сол себепті эстетикалық тәрбиелеу мәселесі елімізде әрдайым тәрбиенің жалпы мәселелерімен байланыстырылып келеді.
Эстетикалық тәрбие ең бірінші отбасынан басталса, екіншіден бaлабақшадан, үшіншіден мектептен бacталады. Баланың отбасынан, балабақшадан алған эстетикалық тәрбиесі мектеп кезеңінде жетіліп, дами түседі және өмірге деген ең алғашқы көзқарасының қалыптасуына септігін тигізеді. Мeктеп қабырғасында оқытушылар, мұғалімдер білім алушыларға адамгершілік мәнін жан - жақты түсіндіруге тырысады.
Бастаушы сынып оқушылардың эстетикалық танымын, мәдениеті мен білімін қалыптастыруда мектеп мұғалімдері мен ата - ана ең басты сүйеніш болып табылады. Мұғалімдер мен ата - аналар өздері үлгі бола отырып эстетикалық тәрбие жұмысының мазмұнын және оны жетілдіру жолдарын іске асыруға септігін тигізеді.
Мeктеп балаларының эстетикалық мәдениетінің даму деңгейі біркелкі емес. Мектеп балалары табиғаттағы, өнердегі, білімдегі және еңбектегі әсемдікті көре де біршама терең толғана алады. Олар барлық асқақ ойлар мен ерлікке құштар. Алайда олардың өнер мен көркемдік шығармашылық жөнінде білімдері аз. Олардың эстетикалық мәдениетінің дамуындағы жас ерекшеліктері де байқалады: кіші мектеп балалары табиғаттағы әсемдікке, жеткіншектер өнерге аса қызықса, eресек мектеп бaлаларын мінез-құлық қарым қатынасы эстетикасы, адамның сыртқы келбеті және оның ішкі дүниесі көбірек қызықтырады. Оқушылардың эстетикалық мәдениетінің даму деңгейіндегі теңсіздікті мақсатты бағытталған эстетикалық қабылдау жолымен шешуге болады. Қазіргі педагогика бұл мәселені шешуде адамның бірдей, тұтас мәнін түсінуден, оның өмірінің барлығын; ақыл-ой, идеялық, адамгершілік және эстетикалық жағынан өзара байланыстылығын негізге алады. Осы барлық жақтардың үндестіпен дамуы - жеке адамның өркендеп өсуінің маңызды шарты. Білім және бейнелі ықпал жасау жүйесі арқылы өсіп келе жатқан адамдарға, Отанға, мәдениеттің өмірде қайталанбас бағалы заттарына деген дұрыс көзқарасты қабылдайды, өз бойына сіңіреді, жетілдіреді. Жеке адамның дамуының тұтас процесінде қандай да бір бастаманы жете бағаламаушылық, немесе керісінше, асыра бағалаушылық бірдей, зиянды. "Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық дамуы-бұл эстетикалық сананың негіздерін, мотивациялық-қажеттіліктік сала мен эстетикалық іс-әрекеттің жаңа сапалы деңгейде қалыптастыру процесі, баланың жеке басын қабылдау, сезіну, әсемдік Заңы бойынша "жасай білу іскерлігінен өтуіне ықпал етеді [3, 85-97 Б.].
Зерттеу проблемасының көкейкестілігі жоғарыда аталған мәселелердің дұрыс шешімін іздестіру үшін зерттеудің тақырыбын:Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудеп таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық мәдениетін қалыптастыру жолдарын анықтау және сабақ барысында эстетикалық мәдениеттің көрінісін сипаттау.
Зерттеу мақсатына орай төмендегідей зерттеу міндеттері қойылады:
- бастауыш мектеп оқушыларының эстетикалық тәрбие бағыттары мен ерекшеліктерін зерттеу;
- бастауыш мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениеттін қалыптастырудың негізгі жолдарын анықтау;
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру және эстетикалық мәдениет қалыптастыру жолдары.
Зерттеу нысандары: Бастауыш сынып оқушылардың оқу және тәрбие үрдісі
Зерттеу әдістері: Теориялық талдау,педагогикалық,психологиялық, бақылау,
әдебиеттерді зерттеу;
Зерттеудің теориялық мәнділігі: қоғамның дамуымен балалардың эстетикалық мәдениетті,олардың талғамы өзгеше.Курстық жұмысым да бастауыш сынып оқушыларың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың жолдарын іздестірдім.Оны мен қазақ халқының музыкасы мен көркем әдебиетінен таптым.
І.Тарау. Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениет түсінігі
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру процесін зерттеу мәдениет ұғымының мәнін нақты көрсетуді талап етеді. Ол латын тілінен шыққан
cultura, яғни өсіру, тәрбиелеу, білім беру, дамыту, құрмет сөзі.
Философияда мәдениет ұғымын анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар. Эмпирикалық (сипаттамалық) тәсіл адамның барлық қызметінің нәтижесі, яғни өзі жинаған заттар мен құндылықтардың жиынтығы ретінде мәдениетті білдіреді. Бағалау (аксиологиялық) тәсілі кезінде арнайы сапа -
мәдениеттілік бөлінеді, оның көріну дәрежесі бағаланатын адамның эталон ретінде таңдалғанына арақатынасы арқылы анықталады. Іс - әрекеттік тәсіл мәдениетті іс - әрекеттің биологиялық емес, адамдық тәсілі ретінде қарастырады.
Қазіргі заманғы мәдениеттануда мәдениет ұғымының мазмұнының білім, білік, қызмет тәсілдерінің қажетті индивид ретінде ұғынудан - осы феномені аясында іс - әрекет процесінде индивидтің маңызды күші, шығармашылық потенциалын шоғырландыруға түрленуі байқалады.
Мәдениет ұғымы мәндердің барлық алуан түрлерінде адамға жататын, олар құрған рухани және материалдық құндылықтарда көрсетілген жетістіктер деңгейі туралы түсінік бар. Екі мәдениет саласы бөлінеді: материалдық және рухани. Эстетикалық мәдениет бұл жерде қоғамның рухани мәдениетінің барлық басқа элементтерін біріктіретін өзіндік байланыстырушы буын ретінде, демек, оның барлық шығармашылық бастауларын іске асырудың тиімді құралы ретінде көрінеді.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің негізгі категориялары эстетикалық сана, көркемдік - эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезім, эстетикалық тәжірибе, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық идеал, эстетикалық талғам, эстетикалық пікір болып табылады.
Эстетикалық сана эстетикалық идеялардың, теориялардың, көзқарастар мен критерийлердің жиынтығында көрсетілген адамдардың шындыққа және өнерге саналы эстетикалық көзқарасын қамтиды.
Адамның эстетикалық санасының маңызды элементі көркем - эстетикалық қабылдау болып табылады. Қабылдау - өнермен және шындықтың сұлулығымен қарым - қатынастың бастапқы кезеңі, әлемге эстетикалық қатынастың психологиялық негізі.
Көркем - эстетикалық қабылдау адамның шынайылық пен өнер көріністерінде эстетикалық сезімдерді оятатын үрдістерді, қасиеттерін, сапасын сезіну қабілеттілігінде көрінеді.
Эстетикалық сезім - адамның болмыстың немесе өнердің эстетикалық құбылысына деген бағалау көзқарасынан туындаған субъективті эмоционалдық жағдай. Эстетикалық уайымдау - күйзеліс, қайғы-қасірет, қуаныш және т.б. эстетикалық мінез - құлықтар мен сезімдер рухани - эстетикалық қажеттіліктердің пайда болуына және дамуына ықпал етеді.
Эстетикалық қажеттілік көркем - эстетикалық құндылықтармен қарым - қатынасқа тұрақты қажеттілік ретінде көрінеді.
Эстетикалық сананың орталық буыны эстетикалық идеал - табиғатта, қоғамда, адамда, өнерде заманауи сұлулық туралы әлеуметтік негізделген түсінік болып табылады.
Осы негізде тұлға санасында қоғамдық өмірдің, өнердің, табиғаттың эстетикалық құбылыстарын дәлелді, негізделген бағалау - эстетикалық пайымдау қабілеті дамиды.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру эстетикалық тәрбие процесінде жүзеге асырылады.
Эстетикалық тәрбие - шығармашылық белсенді тұлғаны қалыптастыру, "сұлулық заңдары" бойынша өмір сүруге және жасауға қабілетті, әдемі, қайғылы, күлкілі, жансыз, сезімге, бағалауға қабілетті мақсатты үрдіс.
Эстетикалық тәрбие эстетикалық дамуды қамтиды - эстетикалық қабылдаудың, сезудің, шығармашылық қиялдың, эмоциялық уайымның, бейнелік ойлаудың белсенділігін, сондай-ақ рухани қажеттіліктердің қалыптасуын қамтамасыз ететін, баланың табиғи мәні бар күштерінің қалыптасуының ұйымдастырылған үрдісі [24, 29].
Эстетикалық тәрбиенің өзегі өнер құралдары арқылы жеке тұлғаға әсер ету және оның негізінде көркем тәрбиені жүзеге асыру болып табылады.
Көркем тәрбие - балалардың өнерді қабылдап, сезінуге, уайымдауға, сүюге, бағалауға, оны рахаттандыруға және көркемдік құндылықтарды жасауға қабілеттіліктерін қалыптастыру мақсатында бағытталған процесс.
Эстетикалық тәрбие жүйесін ұйымдастыру негізінде бірқатар қағидаттар жатыр:
жалпы эстетикалық тәрбие;
тәрбие ісіне кешенді көзқарас;
сынып, сыныптан тыс, мектептен тыс сабақтарды, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы өнермен әсер етудің түрлі формаларын үйлестіру;
-көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттің өмірімен, қоғамды жаңарту тәжірибесімен байланысы;
көркем және психикалық дамудың бірлігі;
көркем іс-әрекет және балалардың көркемөнері;
бүкіл өмірді эстетикалық ету;
балалардың жас және жеке ерекшеліктерін есепке алу. Эстетикалық мәдениеттің қалыптасу критерийлері:
өнермен және табиғатпен қарым-қатынас жасауға ұмтылудың болуы;
сұлулықтың заңдары бойынша қоршаған болмысты өзгертудегі эстетикалық қажеттіліктің және білімсіздікке төзімділіктің болуы;
өнерді қабылдай білу, жоғары көркемдік үлгілерден рахат алу;
өнер туындысы мен табиғат объектісіне эстетикалық баға бере білу;
шығармашылық өзін-өзі көрсету қабілеті;
қоршаған адамдармен қарым - қатынасты эстетикалық ету;
халық шығармашылығының негіздерін, өз елінің тарихи - дәстүрлерін білу, оларды шығармашылық игеруге және сақтауға ұмтылу..
Эстетикалық (сұлулық) тәрбие беру балалардың өскен ортасына, жасына және ұлттық ерекшелігімен байланысып жатады. Себебі бала өзінің қоршаған ортасындағы адамдардан үлгі алады.Қоршаған адамдардан шабыт іздейді,кейбіреулерімен мақтанады,ад кейбіреулерін ұнайтпай жатады.Соған қарамастан бала ол қоғам мүшесі,сондықтан оның эстетикалық талғамы,мәдениеті қалыптасып ол өз ойын ортаға салады.
Оқушының эстетикалық көзқарасын, дүниетанымы мен мұратын бірлікте қамтамасыз ету жүйесінде баспасөз, радио, кино, көгілдір экран және кітапхана саласындағы жұмыстардың атқарып отырған қызметінің орны айрықша. Мәдениет ошақтарының бұл түрлері бүгінгі таңда жастардың жан-жақты жетілуінде айрықша мәнге ие болуда. [6;31]
Эстетикалық мәдениет адам үшін эволюциялық және ізгілендіретін мәнге ие және адамның шынайылықты сезімдік-рационалды даналылық арқылы тұтастық ретінде елестету қабілетіне негізделген әлемдік сезім деңгейі ретінде көрінеді. Сондықтан эстетикалық мәдениет адамға құндылықты бағдарларды ғана емес, сонымен қатар қызметтің барлық түрлеріндегі артықшылықтарға да әсер етеді.Эстетикалық мәдениет оның барлық көріністерімен тығыз қарым-қатынас жасайтын мәдениеттің бір бөлігі болып табылады. Эстетикалық көріністердің ерекшелігін әрбір мәдени-тарихи дәуірде атап өтуге болады, шығыс пен батыс мәдениетінде эстетикалық мәдениеттің аймақтық ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады.Эстетикалық мәдениет адамның өмір сүруінде үлкен рөл атқарады және адамның қоршаған ортамен өзара іс - қимылының сипатына әсер етеді.
Эстетикалық мәдениет екі деңгейде ұсынылған: Жеке және әлеуметтік. Бірінші деңгейде әңгіме жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті туралы, екіншісі - қоғамның эстетикалық мәдениеті туралы болып отыр [26].
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл нақты индивидтің өмірлік қызметін және эстетикалық талғам мен идеалдың ерекшелігін анықтайтын сезімтал-интеллектуалдық күш, қабілеттері мен дағдыларының белгілі бір деңгейі.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін сипаттау кезінде эстетикалық идеал, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық артықшылық, эстетикалық уайымның жиынтығы мен әртүрлілігі сияқты оның құрамдастары ескеріледі.
Тұлғаның эстетикалық мәдениетінің ең басты өлшемі (өзегі), оның мәні мен көрінісі эстетикалық талғам болып табылады. Эстетикалық талғам адамның эстетикалық тәжірибесін жүзеге асыру үшін қажетті ерекше қабілеті болып табылады, ол өзі үшін тамаша және білімсіз, жоғары және төменгі және т.б. анықтау, өнер туындыларының және басқа да мәдени артефактілердің, сондай-ақ нақты табиғи орта заттарының эстетикалық маңыздылығын бағалау мүмкіндігіне ие болады. Эстетикалық талғам тек субъективті түсінік емес, себебі ол туа біткен сапа емес. Эстетикалық талғам адамның іс-әрекеті және мәдени жетістіктерге баулу процесінде пайда болады, өндіріледі және өзгереді.Қоғамның эстетикалық мәдениеті - бұл осы қоғамда үстемдік ететін эстетикалық көзқарастар мен адамдардың эстетикалық ұстанымдарынан әлем туралы түсініктерінің белгілі бір деңгейі, сондай-ақ эстетикалық құндылықтар мен құралдардың, оларды өндіру, сақтау, тарату және тұтыну тәсілдері мен нысандарының жиынтығы. Қоғамның эстетикалық мәдениеті адамзаттың эстетикалық мәдениетін, қоғамның эстетикалық мәдениетін, әлеуметтік топтың эстетикалық мәдениетін элементтерімен санауға болатын өз құрылымына ие.
1.2.Шығыс ойшылдарының эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру туралы түсініктемесі
Шығыс ойшылдары, философиялық ой толғап, әсемдік, эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру мәселелері бойынша пікірталастар жүргізген. Олардың әсемдік, адамгершілік туралы этикалық және эстетикалық көзқарастары мен идеялары тұлғаны барлық жас сатыларындағы тәрбиелеу мәселелерін қамтитын. Шығыстың ұлы ойшылы Фараби оқыту мен тәрбиенің өзара байланысы туралы, сөз арқылы оқытудың қажеттілігі туралы, әрекет арқылы, білімдердің негізінде тәрбие беру туралы ой-пікірін айтқан. Ол түрлі ойлау операциялары арқылы рационалды интеллетуалды білім беру мен рухани даму процесі жүреді, ал алынған білімдерді шығармашылық тұрғыдан қолдану қажет деп айтқан еді. Ойлау мен сөйлеуді дамыту, сондай-ақ қатынасқа рухани әлемді қалыптастырудың маңызды факторы ретінде ерекше маңыз беретін. Бируни мақсаттылықты, дәйектілікті, жүйелілікті, көрнекілікті білім және тәрбие берудегі жетекші принцип деп таныған. Ол білім алу мен оны басқаларға табыстау - адам үшін бақыт, ақиқат ләззат деп айтатын. Ақиқатты іздеу таным әдісі ретінде тәжірибе арқылы жүреді. Ибн-Сина ойлау, эстетикалық және адамгершілік тәрбиені бірлікте жүзеге асыруға шақырды. Балаларда өнерді түйсініп, оған ләззаттану (тиісті дайындық пен белгілі тәрбие болған жағдайда) қабілетін жетілдіру қажеттілігі туралы ой толғады. Бердах балалардың жан-жақты дамуын қолдады, тұлғаның жетілуі, тәрбие объектісін жан-жақты зерттеу туралы сөз қозғады. Өнерге үлкен көңіл бөлуге, оның ұлы қуатын ұмытпауға шақырды. Авлони де білімдерге адамды жоғары мәдениет әлеміне ендіретін жоғары қасиеті ретінде үлкен көңіл бөлді. Ол мұғалім тәрбиеленуші үшін жауапты, сондай-ақ ол өз пәнін жақсы біліп, сабақтарды тәжірибемен байланыстырып, өмірдегі мысалдарды келтіру керек деп айтатын. Айни әсемдікті, сұлулықты тамашалауға шақырды. Ол тәрбие берудегі үлкен ролді әдебиет пен өнерге жатқызды [10;76].
Эстетикалық тәрбие теориясы бірқатар принципиалды философиялық-этикалық және психологиялық-педагогтық бастапқы ережелерге негізделеді. Эстетикалық тәрбие теориясының аса маңызды методологиялық алғышарттарының бірі - бала тұлғасының эстетикалық орнығуындағы мақсатқа бағытталған педагогикалық ықпал етудің жетекші ролі туралы ереже. Эстетикалық тәрбие теориясының келесі ережесі адам үшін сұлулық құбылыстарының: асқақтықтың, әсемдіктің, көркемдіктің мәңгі маңызы мен рухани құндылығын мойындаудан тұрады.
Осыған байланысты эстетикалық тәрбие беруде живопись, музыка, еңбек, қол өнер туындылары, сәндік-қолданбалы өнердің теориялық мәселелерін қарастырумен шектеліп қана қоюға болмайды. Өйткені, эстетикалық тәрбие - өнермен айналысу, оқушылардың қабілеттері мен мүдделеріне сәйкес келетін көлемдердегі шығармашылық әрекет.. Оқушылардың көркем-шығармашылық дарындарын дамыту тек өнер түрлерінің тарихы жөніндегі білімдер мен көркем фактілер мен құбылыстарды игерумен қатар шынайылықты сөз арқылы, көру-көрнекілік және дыбыстық бейнелеудің көмегімен ұсынудың икемділіктері мен дағдылары қалыптастын болған жағдайда ғана мүмкін болады.
Шығыстың ұлы ғұлама ғалымы. Ойшылы Әбу насыр әл-Фараби: адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі тиіс. Онсыз берілген білім-адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның бапрлық өміріне апат әкеледі,-деп оқытуда тәрбиесіз берілген білімнің нәтижесі ауыр зардапқа әкелетініне айрықша маңыз бергені. Мұндай көзқараста, сонымен бірге оқушы тұлғасының өмірліку позициясының дұрыс қалыатаспауна да кері әсерін тигізетіндігін айқындайды. Сонымен бірге оқытуда тұлғаның ғылымға, мәдениетке, зиялылыққа бағдарлы-құндылық көқарасы, өздік білім алуға деген қажеттілігі қалыптасады. Тәрбиенің жан-жақты және үйлесімді мақсат пен міндеттері, атап айтсақ ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық , дене және еңбек, құқықтық пен экологиялық салалары да жүзеге асады.
Сондықтан да оқыту процесі эстетикалық тәрбиемен өте тығыз байланысты. Себебі, ол өзіндік әсемдікті меңгерген. Олай дейтініміз оқыту процесіндегі эстетика өзінің бастауын оның ойлау жүйесінде, оқыту және үйретудің өзара дидактикалық қарым-қатынасында, гуманистік бағытында, оқытудың ғылыми-эстетикалық мазмұнын меңгеруде қамтамасыз ете алады. Яғни, оқыту эстетикасын қолдан жасауға болмайды, ол дидактикалық проблемманы қоюмен тән қасиет. Сондықтан жоғарғы оқу процеіснің аспектісінің қызметіне байланысты болады. Оқыту процесінің эстетикалық аспетісі-бұл табиғи құбылыс, өйткені оқудың өзі процесс ретінде осындай аспектілердің жиынтығы негізінде қалыптасады. Бұл процесс- оқушылардың өзара шығармашылық әрекеті барысында көркемөнер элементтерін өзінде тудыратын процесс.
Халық өмірінде эстетика ғылымының орасан үлгілері сақталған. Осы жайлы қазақ фольклорының эстетикасын зерттеген ғалым Ш.Әлібеков: Қазақ халқының өнер тарихында эстетика ғылымы туа қойды десек те, сұлулық пен өнер жайлы пайымдаулардың болғаны хақ Қазақ ұлттық өнері мен әдебиетіне сай ойшыл ғалымдары мен эстетик ақындары болды.Олар әрқашан асқақ, өрен ойды, халықтық эстетикалық мұратты, сан қилы өмірдің әсемдік құбылысын жыр етті.. Эстетик Қ.Қазыханова халықтың эстетикалық талғамы көркемдік қол өнерінде сақталып, табиғатпен үндес деп бағалаған. Қазақ халқы дүниедегі сұлулықты адамның тəн сұлулығы мен жан сұлулығының көріністерінен байқаған. Тəні сұлудың жаны да сұлу келгені оңды деп бағалаған.[9]
Белгілі орыс суретшілері П.А.Федотовтың, В.Г.Перовтың, И.Е.Репиннің, В.В.Верещагиннің, И.И.Шишкиннің, И.Н.Левитанның және қазақ суретшілері Ә.Қастеевтің, М.Кенбаевтың, Қ.Шаяхметовтың т.б. шығармашылығымен байланысты бейнелеу өнері адамдардың тәрбиесіне күшті ықпал етеді.
Қазақстан ғалымдары М.Х.Балтабаев, С.A.Ұзақбаева, A.A.Қалыбекова,
Р.Р.Жәрдемәлиева,Қ.Қ.Құламбаева және т.б.өз еңбектерінде көркем мәдениетін оқушыларға дүниетану, музыка арқылы эстетикалық тәрбиесін жетілдіру мақсатында пайдалану жолдарын қарастырып, педагогикалық мүмкіндіктерін анықтап берген.
С.A.Ұзақбаева бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие ұлттық педагогика негізінде берілу керектігі мәселесін зерттеген.Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі арқылы балалардың эстетикалық ұғым, түсініктерін, сезімін, мәдениетін дамыту жолдарын ғылыми негізде, жан - жақты қарастырылған. С.А. Ұзақбаеваның Өміршең өнер өрісі, Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрлері атты еңбектерінің рөлі ерекше зор [20].
Эстетикалық сезім - адамның еңбек үстінде тарихи қалыптасып дамыған рухани қасиеттерінің бірі.Ұлы ақын М.Жұмабаев Жаратылыстың, һәм искусствосының сұлу заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, сұлу ай, жұлдызды түн, міне осылар сықылды жаратылыстың сұлу заттары, көріністері адам жанына бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып туғызбай қоймайды. Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат ізденуіне, сұлу нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққаұмтылып, жамандықтан тиылуына көп көмек көрсетеді. Сондықтан баланың сұлулық сезімдері жақсы тәрбие қылуына тиісті деп, адамдардың өміріндегі, өнердегі сұлулық пен ұсқынсыздықты дұрыс қабылдауы, түсінуі мен сезінуі эстетикалық тәрбиенің басты міндеті екендігін ескертеді. Эстетикалық тәрбие беру табиғаттағы,өнердегі, еңбектегі, ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу, дүниедегі әдемілік атаулыны бағалауға және өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады[14,131]
Зерттеуші С.А.Жолдасбековтың пайымдауын басшылыққа ала отырып, "Эстетикалық қызығушылық деп біз эстетикалық құндылығы бар объектіге мақсатты танымдық қатынасты түсінеміз. Эстетикалық қызығушылық объекті мен субъектінің эмоциялық әсер толқыны мен түсінігі арасында пайда болады", дей келіп, "эстетикалық қызығуды өмірдегі, болмыстағы адамға қажетті эстетикалық құндылықтар мен құбылыстарды танып білу мақсатымен өз қалауы бойынша нысаналы іс-әрекет екенін ескерсек, мұндай іс-әрекетті бастауыш класс оқушыларының бойында ерте қалыптастырып, эстетикалық қызығушылықты жас кезден оятудың маңызы зор екені күмән туғызбайды"- деп қорытынды жасайды.
Қазақстан Республикасында эстетикалық зерттеулер дүниежүзілік жаңа өркениеттілік құндылықтарды қабылдау және ұлттық мәдени мұраны жаңғырту аясында өрістеді. Қазақ халқының дәстүрлі өнері мен оның тарихи типтерін, ұлттық ойлаудың көркем негіздерін, көркем мәдениеттегі құндылықтар жүйесін және категорияларын эстетикалық тұрғы-дан зерттеген ғалымдар тобы да (Қ.Нұрланова, З.Серікқалиұлы, Ғ.Есім, М.Х.Балтабаев, Г.Шалабаева, т.б.) шықты. Жалпы, қазақтың халық педагогикасын, ұлттық мәдениетін қалауда зор үлесін қосқан халық ағартушы-педагогтары болашақ ұрпақтың имандылық, адалдық, эстетикалық, ақыл-ой сияқты қасиеттерін тәрбиелеуге талпынған және халық даналығын жоғары бағалаған.
Шығармашылық бастаудың тұлғаны табысты тәрбиелеу үшін дамытудағы маңыздылығы туралы ережеден шыға келе, біз кез келген емес, нақты эстетикалық әрекеттің ықпалын қарастыру қажет деп есептейміз.
Егер дәстүрлі түсінікте эстетикалық тәрбие мақсат ретінде табиғат пен өнер сұлулығын қабылдауды қойып, бірінші кезекте көркем өнер туындыларын тамашалаудан, өнермен әуесқойлықпен айналысудан және өнер туралы белгілі бір білім көлемін игеруден тұратын болса, қазіргі уақытта өнер - қоғамдық құбылыс деген шарттан шыға келе, эстетикалық тәрбиенің алдында адамды толығымен, оның бүкіл психикасын, жеке қасиеттері мен мінезін қалыптастыру міндеті қойылады, ол бірінші кезекте адамның сезімдері мен қиялы саласын дамытуға бағытталғандығы табиғи құбылыс, және осылайша ол адамгершілік ұстанымдарға, көзқарастар мен әсерлерге әсер етеді, адамның өзіне, басқа адамдарға, әлемге деген қатынасын қалыптастырады.
Мектеп дамуының түрлі кезеңдерінде эстетикалық тәрбиенің тұлғаны тұтасымен қалыптастырудағы роліне дұрыс баға бермеу, оның мектептегі және тәрбие процесіндегі алатын орны туралы анық және нақты түсініктің болмауы байқалды. Эстетикалық тәрбиенің қосалқы ролінің себебі мұғалімдердің консерватизмі мен олардың эстетикалық цикл пәндерін жүргізуге деген дайындығының болмауында болды. Қазіргі уақытта жастарға эстетикалық тәрбие берудің ролі үнемі артуда. Бұл нақты факторлармен және себептермен байланысты. Басты факторлардың арасынан халықтың өз санасының артуын, рухани және мәдени тамырларға қайта оралуды ерекше атап кеткен жөн. [12]
1.3.Мектептегі эстетикалық мәдениеттің тәрбиелік мәні
Мектептегі эстетикалық тәрбие саласындағы қалыптасқан жағдайға әсер ету үшін болашақ мұғалімдер ол оқу-тәрбие процесінің барлық жақтарын қамтуы тиістігіне сенімді болуы тиіс. Қалай да болса тәрбиелеу - тек қана адамды өнерге тартуды ғана емес, сонымен бірге, оның кез-келген істе - оқуда, өндірісте, ғылым мен өнерде қажетті шығармашылық қабілеттерін оятуды білдіреді. Қазақстанда эстетикалық және көркем тәрбие мәселелерін А.Байтұрсынов,Ж.Аймауытов,М.Жұмабае в,Н.Ғабдуллин,Ә.Марғұлан, М.Сильченко және т.б. қозғап, қарастырған еді .К.Ш. Нұрланованың , А.А. Қалыбекованың , К.Е. Ералиннің , Э.И. Шыныбекованың, К. Әмірғазиннің ғылыми еңбектерінде өнер түрлерін мектеп пен жоғары оқу орнының оқу-тәрбие процесінде қолдану мүмкіндіктері ұсынылған.
Біз қарастырып отырған мәселенің жалпы аспектісінде М.Х. Балтабаевтың педагогикалық мәдениеттану мен Қазақстанның қазіргі заманғы көркем мәдениетіне арналған зерттеу жұмысы қызығушылық тудырады. Онда ол мәдениеттану методологиясын педагогикалық аспектіде береді, көркем мәдениеттің білім берудегі ролін ашады. Көркем-эстетикалық үзіліссіз полимәдениетті білім беру мен тұлғаны тәрбиелеудің тұтас педагогикалық теориясын негіздейді және осы негізде қазіргі тұлғаның көркем мәдениетін қалыптастыру жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету жүйесін даярлап, ұсынады.
Эстетикалық тәрбие беру - адамның шынайылыққа белгілі бір эстетикалық қатынасын қалыптастыру. Эстетикалық тәрбие процесінде тұлғаның эстетикалық құндылықтар әлемінде олардың белгілі бір нақты қоғамдағы қалыптасқан сипаты туралы түсініктерге сәйкес бағыттылығы, бұл құндылықтарды игеруі қалыптасады. Эстетикалық тәрбиемен бір уақыта адамның эстетикалық қабылдау мен сезіну қабілеті, эстетикалық талғамы мен идеалы, сұлулық заңдары бойынша шығармашылыққа, өнерде және одан тыс (еңбек қызметі саласында, тұрмыста, әрекеттер мен тәртібінде) эстетикалық құндылықтар жасауға деген қабілеті қалыптасады және дамиды. Осылайша, эстетикалық тәрбие қарама-қайшылықтар бірлігін құрайтын екі негізгі қызметке ие: тұлғаның эстетикалық-шығармашылық әлеуеттерін дамытудағы эстетикалық құндылықты бағдарын қалыптастыру. Бұл қызметтер эстетикалық тәрбиенің қоғамдық өмірдегі орнын, оның тәрбие қызметінің басқа түрлерімен байланысын анықтайды. Эстетикалық тәрбие түсінігі эстетикалық тәрбие теориясында жалпылама түсінік болып табылады. Ол оған тәуелді бірқатар түсініктерді қамтиды. Олардың арасынан эстетикалық дамуды - адамда эстетикалық түйсінудің, шығармашылық қиялдың, эмоционалдық сезінудің белсенділігін қамтамасыз ететін мәндік күштердің, сондай-ақ рухани қажеттіліктердің мақсатқа бағытталған қалыптасу процесі. Әрбір адамның толыққанды эстетикалық дамуы - бұл асып кетушілік емес, тұлғаның жан-жақты дамуының абсолютті қажетті құрамдаушысы, ол болмаған жағдайда әлемге, адамдарға, табиғатқа деген қатынастың адамгершілік принциптерін толық игеру болмайды және болуы мүмкін емес. Өз кезегінде, рухани және адамгершілік даму қатаң реттелген эстетикалық тәрбие жүйесінсіз мүмкін болмайды, ол индивидумның барлық пәндер, факультативтер мен үйірмелер арқылы, қоршаған жағдайдың өзі, ұжымдағы қатынастар арқылы оқыту процесінде эстетикалық дамуын талап етеді .
Эстетикалық тәрбие адамгершілік тәрбиемен сабақтасады, себебі эстетикалық және этикалық құндылықтар (эстетикалық және этикалық, өнер мен мораль) арасында бірлік бар. Сұлулық өзінің басқа тағайындалуымен қатар, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың реттеушісі ретінде де қызмет атқарады, ол адамдар толық көлемде адамшыл болуына себін тигізеді. Сұлулықтың арқасында адамдар жақсылыққа жақысылық идеясы олардың моральдық санасымен саналы түрде қабылданғанға дейін ақ ұмтылады.
Эстетикалық тәрбие шығармашылықтың түрлі салаларында қажет болатын адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады. Эстетикалық тәрбиенің негізгі қызметтері арасындағы қайшылық адамның рухын тәрбиелеуші эстетикалық құндылықтар өз мәні бойынша антигуманистік болып (мысалы, қатыгездік, зорлықты үгіттеу) адамның шығармашылық қабілеттерін дамытуды қажет етпей ғана емес, керісінше оларды барынша бұзуға бағытталған кезде пайда болады. Егер тұлғаны нағыз эстетикалық адам мен қоғамның бостандығы мен еркін дамуын қамтамасыз ететін құндылықтар рухында қалыптастыру қажет болса, - онда эстетикалық тәрбиенің қызметтері бір-бірімен үйлесімді байланыста болады. Себебі, шығармашылық қызмет процесінде пайда болатын эстетикалық құндылықтарға қол жеткізу шығармашылық сипатқа ие болмауы мүмкін емес. [9;24]
Эстетикалық тәрбие көптеген құралдармен жүзеге асырылады. Бұл адам өмірінің тұрмыстық ортасында (тұрмыс эстетикасы), оның еңбек қәрекетінің жағдайы (өндірістік эстеткика), адамгершгілік қатынастардың, спорттың (спорт эстетикасы) эстетикалық жағы және т.с.с. Тұлғаға мақсатты түрдегі эстетикалық ықпал етудің аса маңызды факторы өнер болып табылады, себебі онда эстетикалық қатынас жинақталады және материяланады. Өнер қоғамдық сананың нысандарының бірі, эстетика, әлемді игерудің жоғарғы түрі болып табылады. Оның ғасырлар бойы қашалған көркем туындыларды жасау заңдары мен үнемі толықтырылып отыратын технологиясы және өз терминологиясы бар. Және бұл жерде білімдерді беру мен игеру, кез келген әлеуметтік тәжірибені тану секілді, объективті, дұрыс, қатаң ғылыми білімердің негізінде пайда болатын болуы тиіс .
Сол себепті көркем тәрбие - өнерге деген қажеттілікті тәрбиелеу, оны сезіну мен түсінуді, көркем шығармашылыққа қабілеттілікті дамыту - тұтастай эстетикалық тәрбиенің бөлінбес бөлігін құрайды. Өнер призмасы өмірдің эстетикалық құндылықтарын түйсінуді бағыттайды. Өнерге бет бұра келе, адам шығармашылық әрекет зертханасына кіргендей болады. Басқаша айтар болсақ, өнер эстетикалық тәрбиенің құндылықтық-бағыттаушы, шығармашылық қызметтерінің жүзеге асырылуына қатысады. Сонымен бірге, өнер арқылы эстетикалық тәрбиелеу тек қана көркем тәрбиеге сайып қана қоймайды. Ол одан әлдеқайда кеңірек, себебі еңбектің, адамдардың тұрмысының, олардың мінез-құлығының эстетикалық аспектілеріне, шынайылықтың өзіне деген эстетикалық қатынастың қалыптасуына ықпал етеді, эстетикалық тәрбиенің негізгі қызметтерінің арасындағы сәйкессіздіктің әлеуметтік негіздері - тұлға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-6
І.Тарау. Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-15
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениет түсінігі
1.2.Шығыс ойшылдарының эстетикалық тәрбие беру туралы түсініктемесі
1.3. Мектептегі эстетикалық мәдениеттің тәрбиелік мәні
ІІ.Тарау. Бастауыш сынып оқушыларының сұлулық сезімдерін тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Халықтың музыкалық шығармашылығы мен сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиедегі көрінісі.
2.2. Эстетикалық мәдениеттінің барлық пәнедерде қалыптастырудың маңызы
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қaзіргі дaмушы қоғам белсенді, сенімді, жоғары білімді меңгерген, мәдениетті, сaуатты азaматты қалыптaстыруды қaжет етуде. Себебі, сауатты, мәдениетті әрі білімді өскелең ұрпақ қана жоғары деңгейде көтеріле алады. Бұл қасиеттер қaлыптасушы азамат бойында эстетикалық мәдениет пен тәрбиенің дамуына септігін тигізеді.
Эстетикaлық мәдениет - бұл тұлғаның және қоршаған ортаның (тaбиғaттың) шығармашылық еңбегімен жасалған құндылықтар жиыны, рухани мәдениеттің саласы болып табылады. Эстетикалық құндылықтар қоғамның дамуына, барлық қатынастардың белгілі бір өзіне тән дәрежесінде өркендеуіне қатысады.[1, с. 224]
Тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыратын негіз салушы құрамдаушы болып эстетикалық тәрбие беру мәдениеті танылған, оның маңызды факторы - әлемдік және отандық эстетикалық құндылықтар, әсіресе тек қана өз xалқының ғана емес, басқа да халықтардың көркем-шығармашылық тәжірибесi - рухани байлықты қалыптастырушы маңызды фактор. Адамдардың тіршілік әрекетінің барлық салаларын қамтитын эстетикалық тәрбие беру мінезді қалыптастырады, оларсыз не қоғам өмірінің кез келген саласындағы, оның ішінде ғылыми, педагогика, eңбек, шаруашылық, техника және т.б. салалардағы, шығармашылық қызмет, не шынайы рухани байлық болмайтын тұлға қасиеттерін дамытады. Oл aдамды тек қана сұлулықты сезініп, түсінуге қабілетті етіп қана қоймай, оған өзінің рухани байлығын еркін түрде, белсенді, шығармашылықпен эстетикалық түрде көрсету қабілетін дамыту тұрғысынан негіздей отырып, бұл мәселені берілген зерттеу тақырыбымның өзектілігі анықталады. Тұлғаның дамуы мен қалыптасуында эстетикалық тәрбие өте маңызды орын алады.
Эстетикалық тәрбие де тәрбиенің басқа салаларындай оқу, білім, тәрбиенің басқа түрлерімен тығыз байланыста, біртұтастықта қарастырылады. Эстетикалық тәрбие - болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдау және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін, өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін қалыптастыратын жалпы тәрбиелер саласының құрамдас бөлігі. Эстетика-өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы [16].Эстетикалық тәрбие дегеніміз - тұлға бойында өз өмірін сұлулық заңдарына сай кұра алу кажеттіліктері мен дағдыларын қалыптастыру үрдісі. Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Иассауи, Ж. Баласағұни, т.б.), қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері (М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б.), шетел психолог-педагогтері (Н.Крупская, А.Луначарский, П.Блонский, Д:Лихачев, С.Шацкий, Л.Выготский, С.Рубинштейн, А.Бакушинский т.б.) еңбектерінде табиғат, қоршаған орта, өмірдегі және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ ұрпақтың жан-жақты дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Xалыққа білім берудің бүкіл жүйесін қайта құру жағдайында бұл мақсатты іске асыру үшін эстетикалық тәрбиесінің ең маңызды бағыттарының бірі - ана тілі пәні арқылы, яғни көркем шығармалар арқылы оқушының әсемдік сезімін қалыптастыруға басты көңіл бөлінуде.
Бaланы жастайынан эстетикалық тәpбиелеуге Мағжан Жұмабаев ерекше назар aударды. Ол қазақ мектептерінің мұғалімдері үшін "Педагогика" оқу құралын жазды. Онда ғалым-педагог эстетикалық тәрбиені "сұлулық тәрбиесі" деп атап, тәрбиенің міндеті "баланы дұрыс, пайдалы, жоғары нәрседен ләззат алуға, төмен, пaйдасыз нәрседен жиренуге үйрету" eкендігін ескертеді.
Дәл осы ойды Ы.Алтынсариннің еңбектерінен байқауға болады. Ы.Алтынсарин эстетикалық тәрбие проблемаларын қозғайтын арнайы еңбектер жазып қалдырмаса да оның эстетикалық көзқарастарын педагогикалық қызметінен көруге болады.
Мyзыка - адам жанының, оның ең сырлы сезімдерінің, ұмтылысы мен арманының негізі. Ол адамның ішкі дүниесінің терең негіздерін қозғайды. Музыка-халық жанының, оның дерті мен қайғысының, ұмтылысы мен
шабытының көрнісі.Музыка мәдениетте алғашқы орында тұрады.
ӘлФарабидің қозғалыс музыкасы мен өлеңдер қарапайым халық өмірінде көңіл жұбату, ал зәулім сарайларда қоғамның элитасы үшін бал татыған шекер болған.[1.6-8]
Бүгінгі таңда педагог ғалымдардың қазақ қолданбалы өнері және эстетикалық тәрбие теориясы мен тәжірибесінің зертттеліп отырған кезеңдегі жәй-күйін, өзіне тән ерекшеліктері ғалымдар: А. Жүнісбaева, Б.Әлмұхaмбетов, Ә.Қaмақов, Ж.Балкенов, Е.Асылхaнов, Қ.Ерaлин, Қ.Ижанов, Ұ.Ибрагимов, З.Ахметова, Қ.Болатбаев, С.Ұзaқбаева,К.Қожaхметова,М.Балтaба ев еңбектерінде арнайы зерттелген.
С. Ұзақбаеваның ғылыми жетекшілігімен жасалған Т. Қышқашбаевтың зерттеу жұмысы бүгінгі күні талаптарына сай жасалған. Одан қазақтың домбыра өнерінің әлеуметтік-педагогикалық мәні бірінші рет ашылып, мектеп оқушыларын музыкалық-эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеудің проблемаларына тарихи хронологиялық талдаулар жасаған. Оның үстіне Елім-ай бағдарламасының құрамдас бөлігі ретінде домбырада ойнауға үйрету бағдарламасының мазмұндық жағына талдаулар жасалып, домбырада ойнау шеберлігі кезең-кезеңімен қалыптастыру әдістемесі берілген, сондай-ақ төменгі сынып оқушыларын музыкалық оқыту процесінде бағдарламаны енгізу жөніндегі әдістемелік нұсқаулар әзірленген. Бағдарлама бойынша хрестоматия жасалған, яғни аспаптық музыкаға оқыту процесінде төменгі сынып оқушыларын музыкалық-эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеудің дидактикалық кешені әзірленген.
Қазіргі таңда мектеп алдында тұрған міндеттердің ең маңыздысы бaстауыш сынып оқушыларын жан - жақты тәрбиелеу болып табылады. Сондай тәрбиенің ішінде эстетикалық тәрбиелеу де көлемді орын алады. Мектеп кезінде эстетикалық тәрбие мен мәдениеттің негізі қаланады, сол себепті эстетикалық тәрбиелеу мәселесі елімізде әрдайым тәрбиенің жалпы мәселелерімен байланыстырылып келеді.
Эстетикалық тәрбие ең бірінші отбасынан басталса, екіншіден бaлабақшадан, үшіншіден мектептен бacталады. Баланың отбасынан, балабақшадан алған эстетикалық тәрбиесі мектеп кезеңінде жетіліп, дами түседі және өмірге деген ең алғашқы көзқарасының қалыптасуына септігін тигізеді. Мeктеп қабырғасында оқытушылар, мұғалімдер білім алушыларға адамгершілік мәнін жан - жақты түсіндіруге тырысады.
Бастаушы сынып оқушылардың эстетикалық танымын, мәдениеті мен білімін қалыптастыруда мектеп мұғалімдері мен ата - ана ең басты сүйеніш болып табылады. Мұғалімдер мен ата - аналар өздері үлгі бола отырып эстетикалық тәрбие жұмысының мазмұнын және оны жетілдіру жолдарын іске асыруға септігін тигізеді.
Мeктеп балаларының эстетикалық мәдениетінің даму деңгейі біркелкі емес. Мектеп балалары табиғаттағы, өнердегі, білімдегі және еңбектегі әсемдікті көре де біршама терең толғана алады. Олар барлық асқақ ойлар мен ерлікке құштар. Алайда олардың өнер мен көркемдік шығармашылық жөнінде білімдері аз. Олардың эстетикалық мәдениетінің дамуындағы жас ерекшеліктері де байқалады: кіші мектеп балалары табиғаттағы әсемдікке, жеткіншектер өнерге аса қызықса, eресек мектеп бaлаларын мінез-құлық қарым қатынасы эстетикасы, адамның сыртқы келбеті және оның ішкі дүниесі көбірек қызықтырады. Оқушылардың эстетикалық мәдениетінің даму деңгейіндегі теңсіздікті мақсатты бағытталған эстетикалық қабылдау жолымен шешуге болады. Қазіргі педагогика бұл мәселені шешуде адамның бірдей, тұтас мәнін түсінуден, оның өмірінің барлығын; ақыл-ой, идеялық, адамгершілік және эстетикалық жағынан өзара байланыстылығын негізге алады. Осы барлық жақтардың үндестіпен дамуы - жеке адамның өркендеп өсуінің маңызды шарты. Білім және бейнелі ықпал жасау жүйесі арқылы өсіп келе жатқан адамдарға, Отанға, мәдениеттің өмірде қайталанбас бағалы заттарына деген дұрыс көзқарасты қабылдайды, өз бойына сіңіреді, жетілдіреді. Жеке адамның дамуының тұтас процесінде қандай да бір бастаманы жете бағаламаушылық, немесе керісінше, асыра бағалаушылық бірдей, зиянды. "Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық дамуы-бұл эстетикалық сананың негіздерін, мотивациялық-қажеттіліктік сала мен эстетикалық іс-әрекеттің жаңа сапалы деңгейде қалыптастыру процесі, баланың жеке басын қабылдау, сезіну, әсемдік Заңы бойынша "жасай білу іскерлігінен өтуіне ықпал етеді [3, 85-97 Б.].
Зерттеу проблемасының көкейкестілігі жоғарыда аталған мәселелердің дұрыс шешімін іздестіру үшін зерттеудің тақырыбын:Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудеп таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты бастауыш сынып оқушыларын эстетикалық мәдениетін қалыптастыру жолдарын анықтау және сабақ барысында эстетикалық мәдениеттің көрінісін сипаттау.
Зерттеу мақсатына орай төмендегідей зерттеу міндеттері қойылады:
- бастауыш мектеп оқушыларының эстетикалық тәрбие бағыттары мен ерекшеліктерін зерттеу;
- бастауыш мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениеттін қалыптастырудың негізгі жолдарын анықтау;
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру және эстетикалық мәдениет қалыптастыру жолдары.
Зерттеу нысандары: Бастауыш сынып оқушылардың оқу және тәрбие үрдісі
Зерттеу әдістері: Теориялық талдау,педагогикалық,психологиялық, бақылау,
әдебиеттерді зерттеу;
Зерттеудің теориялық мәнділігі: қоғамның дамуымен балалардың эстетикалық мәдениетті,олардың талғамы өзгеше.Курстық жұмысым да бастауыш сынып оқушыларың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың жолдарын іздестірдім.Оны мен қазақ халқының музыкасы мен көркем әдебиетінен таптым.
І.Тарау. Бастауыш сынып оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениет түсінігі
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру процесін зерттеу мәдениет ұғымының мәнін нақты көрсетуді талап етеді. Ол латын тілінен шыққан
cultura, яғни өсіру, тәрбиелеу, білім беру, дамыту, құрмет сөзі.
Философияда мәдениет ұғымын анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар. Эмпирикалық (сипаттамалық) тәсіл адамның барлық қызметінің нәтижесі, яғни өзі жинаған заттар мен құндылықтардың жиынтығы ретінде мәдениетті білдіреді. Бағалау (аксиологиялық) тәсілі кезінде арнайы сапа -
мәдениеттілік бөлінеді, оның көріну дәрежесі бағаланатын адамның эталон ретінде таңдалғанына арақатынасы арқылы анықталады. Іс - әрекеттік тәсіл мәдениетті іс - әрекеттің биологиялық емес, адамдық тәсілі ретінде қарастырады.
Қазіргі заманғы мәдениеттануда мәдениет ұғымының мазмұнының білім, білік, қызмет тәсілдерінің қажетті индивид ретінде ұғынудан - осы феномені аясында іс - әрекет процесінде индивидтің маңызды күші, шығармашылық потенциалын шоғырландыруға түрленуі байқалады.
Мәдениет ұғымы мәндердің барлық алуан түрлерінде адамға жататын, олар құрған рухани және материалдық құндылықтарда көрсетілген жетістіктер деңгейі туралы түсінік бар. Екі мәдениет саласы бөлінеді: материалдық және рухани. Эстетикалық мәдениет бұл жерде қоғамның рухани мәдениетінің барлық басқа элементтерін біріктіретін өзіндік байланыстырушы буын ретінде, демек, оның барлық шығармашылық бастауларын іске асырудың тиімді құралы ретінде көрінеді.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің негізгі категориялары эстетикалық сана, көркемдік - эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезім, эстетикалық тәжірибе, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық идеал, эстетикалық талғам, эстетикалық пікір болып табылады.
Эстетикалық сана эстетикалық идеялардың, теориялардың, көзқарастар мен критерийлердің жиынтығында көрсетілген адамдардың шындыққа және өнерге саналы эстетикалық көзқарасын қамтиды.
Адамның эстетикалық санасының маңызды элементі көркем - эстетикалық қабылдау болып табылады. Қабылдау - өнермен және шындықтың сұлулығымен қарым - қатынастың бастапқы кезеңі, әлемге эстетикалық қатынастың психологиялық негізі.
Көркем - эстетикалық қабылдау адамның шынайылық пен өнер көріністерінде эстетикалық сезімдерді оятатын үрдістерді, қасиеттерін, сапасын сезіну қабілеттілігінде көрінеді.
Эстетикалық сезім - адамның болмыстың немесе өнердің эстетикалық құбылысына деген бағалау көзқарасынан туындаған субъективті эмоционалдық жағдай. Эстетикалық уайымдау - күйзеліс, қайғы-қасірет, қуаныш және т.б. эстетикалық мінез - құлықтар мен сезімдер рухани - эстетикалық қажеттіліктердің пайда болуына және дамуына ықпал етеді.
Эстетикалық қажеттілік көркем - эстетикалық құндылықтармен қарым - қатынасқа тұрақты қажеттілік ретінде көрінеді.
Эстетикалық сананың орталық буыны эстетикалық идеал - табиғатта, қоғамда, адамда, өнерде заманауи сұлулық туралы әлеуметтік негізделген түсінік болып табылады.
Осы негізде тұлға санасында қоғамдық өмірдің, өнердің, табиғаттың эстетикалық құбылыстарын дәлелді, негізделген бағалау - эстетикалық пайымдау қабілеті дамиды.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру эстетикалық тәрбие процесінде жүзеге асырылады.
Эстетикалық тәрбие - шығармашылық белсенді тұлғаны қалыптастыру, "сұлулық заңдары" бойынша өмір сүруге және жасауға қабілетті, әдемі, қайғылы, күлкілі, жансыз, сезімге, бағалауға қабілетті мақсатты үрдіс.
Эстетикалық тәрбие эстетикалық дамуды қамтиды - эстетикалық қабылдаудың, сезудің, шығармашылық қиялдың, эмоциялық уайымның, бейнелік ойлаудың белсенділігін, сондай-ақ рухани қажеттіліктердің қалыптасуын қамтамасыз ететін, баланың табиғи мәні бар күштерінің қалыптасуының ұйымдастырылған үрдісі [24, 29].
Эстетикалық тәрбиенің өзегі өнер құралдары арқылы жеке тұлғаға әсер ету және оның негізінде көркем тәрбиені жүзеге асыру болып табылады.
Көркем тәрбие - балалардың өнерді қабылдап, сезінуге, уайымдауға, сүюге, бағалауға, оны рахаттандыруға және көркемдік құндылықтарды жасауға қабілеттіліктерін қалыптастыру мақсатында бағытталған процесс.
Эстетикалық тәрбие жүйесін ұйымдастыру негізінде бірқатар қағидаттар жатыр:
жалпы эстетикалық тәрбие;
тәрбие ісіне кешенді көзқарас;
сынып, сыныптан тыс, мектептен тыс сабақтарды, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы өнермен әсер етудің түрлі формаларын үйлестіру;
-көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттің өмірімен, қоғамды жаңарту тәжірибесімен байланысы;
көркем және психикалық дамудың бірлігі;
көркем іс-әрекет және балалардың көркемөнері;
бүкіл өмірді эстетикалық ету;
балалардың жас және жеке ерекшеліктерін есепке алу. Эстетикалық мәдениеттің қалыптасу критерийлері:
өнермен және табиғатпен қарым-қатынас жасауға ұмтылудың болуы;
сұлулықтың заңдары бойынша қоршаған болмысты өзгертудегі эстетикалық қажеттіліктің және білімсіздікке төзімділіктің болуы;
өнерді қабылдай білу, жоғары көркемдік үлгілерден рахат алу;
өнер туындысы мен табиғат объектісіне эстетикалық баға бере білу;
шығармашылық өзін-өзі көрсету қабілеті;
қоршаған адамдармен қарым - қатынасты эстетикалық ету;
халық шығармашылығының негіздерін, өз елінің тарихи - дәстүрлерін білу, оларды шығармашылық игеруге және сақтауға ұмтылу..
Эстетикалық (сұлулық) тәрбие беру балалардың өскен ортасына, жасына және ұлттық ерекшелігімен байланысып жатады. Себебі бала өзінің қоршаған ортасындағы адамдардан үлгі алады.Қоршаған адамдардан шабыт іздейді,кейбіреулерімен мақтанады,ад кейбіреулерін ұнайтпай жатады.Соған қарамастан бала ол қоғам мүшесі,сондықтан оның эстетикалық талғамы,мәдениеті қалыптасып ол өз ойын ортаға салады.
Оқушының эстетикалық көзқарасын, дүниетанымы мен мұратын бірлікте қамтамасыз ету жүйесінде баспасөз, радио, кино, көгілдір экран және кітапхана саласындағы жұмыстардың атқарып отырған қызметінің орны айрықша. Мәдениет ошақтарының бұл түрлері бүгінгі таңда жастардың жан-жақты жетілуінде айрықша мәнге ие болуда. [6;31]
Эстетикалық мәдениет адам үшін эволюциялық және ізгілендіретін мәнге ие және адамның шынайылықты сезімдік-рационалды даналылық арқылы тұтастық ретінде елестету қабілетіне негізделген әлемдік сезім деңгейі ретінде көрінеді. Сондықтан эстетикалық мәдениет адамға құндылықты бағдарларды ғана емес, сонымен қатар қызметтің барлық түрлеріндегі артықшылықтарға да әсер етеді.Эстетикалық мәдениет оның барлық көріністерімен тығыз қарым-қатынас жасайтын мәдениеттің бір бөлігі болып табылады. Эстетикалық көріністердің ерекшелігін әрбір мәдени-тарихи дәуірде атап өтуге болады, шығыс пен батыс мәдениетінде эстетикалық мәдениеттің аймақтық ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады.Эстетикалық мәдениет адамның өмір сүруінде үлкен рөл атқарады және адамның қоршаған ортамен өзара іс - қимылының сипатына әсер етеді.
Эстетикалық мәдениет екі деңгейде ұсынылған: Жеке және әлеуметтік. Бірінші деңгейде әңгіме жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті туралы, екіншісі - қоғамның эстетикалық мәдениеті туралы болып отыр [26].
Тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл нақты индивидтің өмірлік қызметін және эстетикалық талғам мен идеалдың ерекшелігін анықтайтын сезімтал-интеллектуалдық күш, қабілеттері мен дағдыларының белгілі бір деңгейі.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін сипаттау кезінде эстетикалық идеал, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық артықшылық, эстетикалық уайымның жиынтығы мен әртүрлілігі сияқты оның құрамдастары ескеріледі.
Тұлғаның эстетикалық мәдениетінің ең басты өлшемі (өзегі), оның мәні мен көрінісі эстетикалық талғам болып табылады. Эстетикалық талғам адамның эстетикалық тәжірибесін жүзеге асыру үшін қажетті ерекше қабілеті болып табылады, ол өзі үшін тамаша және білімсіз, жоғары және төменгі және т.б. анықтау, өнер туындыларының және басқа да мәдени артефактілердің, сондай-ақ нақты табиғи орта заттарының эстетикалық маңыздылығын бағалау мүмкіндігіне ие болады. Эстетикалық талғам тек субъективті түсінік емес, себебі ол туа біткен сапа емес. Эстетикалық талғам адамның іс-әрекеті және мәдени жетістіктерге баулу процесінде пайда болады, өндіріледі және өзгереді.Қоғамның эстетикалық мәдениеті - бұл осы қоғамда үстемдік ететін эстетикалық көзқарастар мен адамдардың эстетикалық ұстанымдарынан әлем туралы түсініктерінің белгілі бір деңгейі, сондай-ақ эстетикалық құндылықтар мен құралдардың, оларды өндіру, сақтау, тарату және тұтыну тәсілдері мен нысандарының жиынтығы. Қоғамның эстетикалық мәдениеті адамзаттың эстетикалық мәдениетін, қоғамның эстетикалық мәдениетін, әлеуметтік топтың эстетикалық мәдениетін элементтерімен санауға болатын өз құрылымына ие.
1.2.Шығыс ойшылдарының эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру туралы түсініктемесі
Шығыс ойшылдары, философиялық ой толғап, әсемдік, эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру мәселелері бойынша пікірталастар жүргізген. Олардың әсемдік, адамгершілік туралы этикалық және эстетикалық көзқарастары мен идеялары тұлғаны барлық жас сатыларындағы тәрбиелеу мәселелерін қамтитын. Шығыстың ұлы ойшылы Фараби оқыту мен тәрбиенің өзара байланысы туралы, сөз арқылы оқытудың қажеттілігі туралы, әрекет арқылы, білімдердің негізінде тәрбие беру туралы ой-пікірін айтқан. Ол түрлі ойлау операциялары арқылы рационалды интеллетуалды білім беру мен рухани даму процесі жүреді, ал алынған білімдерді шығармашылық тұрғыдан қолдану қажет деп айтқан еді. Ойлау мен сөйлеуді дамыту, сондай-ақ қатынасқа рухани әлемді қалыптастырудың маңызды факторы ретінде ерекше маңыз беретін. Бируни мақсаттылықты, дәйектілікті, жүйелілікті, көрнекілікті білім және тәрбие берудегі жетекші принцип деп таныған. Ол білім алу мен оны басқаларға табыстау - адам үшін бақыт, ақиқат ләззат деп айтатын. Ақиқатты іздеу таным әдісі ретінде тәжірибе арқылы жүреді. Ибн-Сина ойлау, эстетикалық және адамгершілік тәрбиені бірлікте жүзеге асыруға шақырды. Балаларда өнерді түйсініп, оған ләззаттану (тиісті дайындық пен белгілі тәрбие болған жағдайда) қабілетін жетілдіру қажеттілігі туралы ой толғады. Бердах балалардың жан-жақты дамуын қолдады, тұлғаның жетілуі, тәрбие объектісін жан-жақты зерттеу туралы сөз қозғады. Өнерге үлкен көңіл бөлуге, оның ұлы қуатын ұмытпауға шақырды. Авлони де білімдерге адамды жоғары мәдениет әлеміне ендіретін жоғары қасиеті ретінде үлкен көңіл бөлді. Ол мұғалім тәрбиеленуші үшін жауапты, сондай-ақ ол өз пәнін жақсы біліп, сабақтарды тәжірибемен байланыстырып, өмірдегі мысалдарды келтіру керек деп айтатын. Айни әсемдікті, сұлулықты тамашалауға шақырды. Ол тәрбие берудегі үлкен ролді әдебиет пен өнерге жатқызды [10;76].
Эстетикалық тәрбие теориясы бірқатар принципиалды философиялық-этикалық және психологиялық-педагогтық бастапқы ережелерге негізделеді. Эстетикалық тәрбие теориясының аса маңызды методологиялық алғышарттарының бірі - бала тұлғасының эстетикалық орнығуындағы мақсатқа бағытталған педагогикалық ықпал етудің жетекші ролі туралы ереже. Эстетикалық тәрбие теориясының келесі ережесі адам үшін сұлулық құбылыстарының: асқақтықтың, әсемдіктің, көркемдіктің мәңгі маңызы мен рухани құндылығын мойындаудан тұрады.
Осыған байланысты эстетикалық тәрбие беруде живопись, музыка, еңбек, қол өнер туындылары, сәндік-қолданбалы өнердің теориялық мәселелерін қарастырумен шектеліп қана қоюға болмайды. Өйткені, эстетикалық тәрбие - өнермен айналысу, оқушылардың қабілеттері мен мүдделеріне сәйкес келетін көлемдердегі шығармашылық әрекет.. Оқушылардың көркем-шығармашылық дарындарын дамыту тек өнер түрлерінің тарихы жөніндегі білімдер мен көркем фактілер мен құбылыстарды игерумен қатар шынайылықты сөз арқылы, көру-көрнекілік және дыбыстық бейнелеудің көмегімен ұсынудың икемділіктері мен дағдылары қалыптастын болған жағдайда ғана мүмкін болады.
Шығыстың ұлы ғұлама ғалымы. Ойшылы Әбу насыр әл-Фараби: адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі тиіс. Онсыз берілген білім-адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның бапрлық өміріне апат әкеледі,-деп оқытуда тәрбиесіз берілген білімнің нәтижесі ауыр зардапқа әкелетініне айрықша маңыз бергені. Мұндай көзқараста, сонымен бірге оқушы тұлғасының өмірліку позициясының дұрыс қалыатаспауна да кері әсерін тигізетіндігін айқындайды. Сонымен бірге оқытуда тұлғаның ғылымға, мәдениетке, зиялылыққа бағдарлы-құндылық көқарасы, өздік білім алуға деген қажеттілігі қалыптасады. Тәрбиенің жан-жақты және үйлесімді мақсат пен міндеттері, атап айтсақ ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық , дене және еңбек, құқықтық пен экологиялық салалары да жүзеге асады.
Сондықтан да оқыту процесі эстетикалық тәрбиемен өте тығыз байланысты. Себебі, ол өзіндік әсемдікті меңгерген. Олай дейтініміз оқыту процесіндегі эстетика өзінің бастауын оның ойлау жүйесінде, оқыту және үйретудің өзара дидактикалық қарым-қатынасында, гуманистік бағытында, оқытудың ғылыми-эстетикалық мазмұнын меңгеруде қамтамасыз ете алады. Яғни, оқыту эстетикасын қолдан жасауға болмайды, ол дидактикалық проблемманы қоюмен тән қасиет. Сондықтан жоғарғы оқу процеіснің аспектісінің қызметіне байланысты болады. Оқыту процесінің эстетикалық аспетісі-бұл табиғи құбылыс, өйткені оқудың өзі процесс ретінде осындай аспектілердің жиынтығы негізінде қалыптасады. Бұл процесс- оқушылардың өзара шығармашылық әрекеті барысында көркемөнер элементтерін өзінде тудыратын процесс.
Халық өмірінде эстетика ғылымының орасан үлгілері сақталған. Осы жайлы қазақ фольклорының эстетикасын зерттеген ғалым Ш.Әлібеков: Қазақ халқының өнер тарихында эстетика ғылымы туа қойды десек те, сұлулық пен өнер жайлы пайымдаулардың болғаны хақ Қазақ ұлттық өнері мен әдебиетіне сай ойшыл ғалымдары мен эстетик ақындары болды.Олар әрқашан асқақ, өрен ойды, халықтық эстетикалық мұратты, сан қилы өмірдің әсемдік құбылысын жыр етті.. Эстетик Қ.Қазыханова халықтың эстетикалық талғамы көркемдік қол өнерінде сақталып, табиғатпен үндес деп бағалаған. Қазақ халқы дүниедегі сұлулықты адамның тəн сұлулығы мен жан сұлулығының көріністерінен байқаған. Тəні сұлудың жаны да сұлу келгені оңды деп бағалаған.[9]
Белгілі орыс суретшілері П.А.Федотовтың, В.Г.Перовтың, И.Е.Репиннің, В.В.Верещагиннің, И.И.Шишкиннің, И.Н.Левитанның және қазақ суретшілері Ә.Қастеевтің, М.Кенбаевтың, Қ.Шаяхметовтың т.б. шығармашылығымен байланысты бейнелеу өнері адамдардың тәрбиесіне күшті ықпал етеді.
Қазақстан ғалымдары М.Х.Балтабаев, С.A.Ұзақбаева, A.A.Қалыбекова,
Р.Р.Жәрдемәлиева,Қ.Қ.Құламбаева және т.б.өз еңбектерінде көркем мәдениетін оқушыларға дүниетану, музыка арқылы эстетикалық тәрбиесін жетілдіру мақсатында пайдалану жолдарын қарастырып, педагогикалық мүмкіндіктерін анықтап берген.
С.A.Ұзақбаева бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие ұлттық педагогика негізінде берілу керектігі мәселесін зерттеген.Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі арқылы балалардың эстетикалық ұғым, түсініктерін, сезімін, мәдениетін дамыту жолдарын ғылыми негізде, жан - жақты қарастырылған. С.А. Ұзақбаеваның Өміршең өнер өрісі, Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрлері атты еңбектерінің рөлі ерекше зор [20].
Эстетикалық сезім - адамның еңбек үстінде тарихи қалыптасып дамыған рухани қасиеттерінің бірі.Ұлы ақын М.Жұмабаев Жаратылыстың, һәм искусствосының сұлу заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, сұлу ай, жұлдызды түн, міне осылар сықылды жаратылыстың сұлу заттары, көріністері адам жанына бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып туғызбай қоймайды. Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат ізденуіне, сұлу нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққаұмтылып, жамандықтан тиылуына көп көмек көрсетеді. Сондықтан баланың сұлулық сезімдері жақсы тәрбие қылуына тиісті деп, адамдардың өміріндегі, өнердегі сұлулық пен ұсқынсыздықты дұрыс қабылдауы, түсінуі мен сезінуі эстетикалық тәрбиенің басты міндеті екендігін ескертеді. Эстетикалық тәрбие беру табиғаттағы,өнердегі, еңбектегі, ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу, дүниедегі әдемілік атаулыны бағалауға және өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады[14,131]
Зерттеуші С.А.Жолдасбековтың пайымдауын басшылыққа ала отырып, "Эстетикалық қызығушылық деп біз эстетикалық құндылығы бар объектіге мақсатты танымдық қатынасты түсінеміз. Эстетикалық қызығушылық объекті мен субъектінің эмоциялық әсер толқыны мен түсінігі арасында пайда болады", дей келіп, "эстетикалық қызығуды өмірдегі, болмыстағы адамға қажетті эстетикалық құндылықтар мен құбылыстарды танып білу мақсатымен өз қалауы бойынша нысаналы іс-әрекет екенін ескерсек, мұндай іс-әрекетті бастауыш класс оқушыларының бойында ерте қалыптастырып, эстетикалық қызығушылықты жас кезден оятудың маңызы зор екені күмән туғызбайды"- деп қорытынды жасайды.
Қазақстан Республикасында эстетикалық зерттеулер дүниежүзілік жаңа өркениеттілік құндылықтарды қабылдау және ұлттық мәдени мұраны жаңғырту аясында өрістеді. Қазақ халқының дәстүрлі өнері мен оның тарихи типтерін, ұлттық ойлаудың көркем негіздерін, көркем мәдениеттегі құндылықтар жүйесін және категорияларын эстетикалық тұрғы-дан зерттеген ғалымдар тобы да (Қ.Нұрланова, З.Серікқалиұлы, Ғ.Есім, М.Х.Балтабаев, Г.Шалабаева, т.б.) шықты. Жалпы, қазақтың халық педагогикасын, ұлттық мәдениетін қалауда зор үлесін қосқан халық ағартушы-педагогтары болашақ ұрпақтың имандылық, адалдық, эстетикалық, ақыл-ой сияқты қасиеттерін тәрбиелеуге талпынған және халық даналығын жоғары бағалаған.
Шығармашылық бастаудың тұлғаны табысты тәрбиелеу үшін дамытудағы маңыздылығы туралы ережеден шыға келе, біз кез келген емес, нақты эстетикалық әрекеттің ықпалын қарастыру қажет деп есептейміз.
Егер дәстүрлі түсінікте эстетикалық тәрбие мақсат ретінде табиғат пен өнер сұлулығын қабылдауды қойып, бірінші кезекте көркем өнер туындыларын тамашалаудан, өнермен әуесқойлықпен айналысудан және өнер туралы белгілі бір білім көлемін игеруден тұратын болса, қазіргі уақытта өнер - қоғамдық құбылыс деген шарттан шыға келе, эстетикалық тәрбиенің алдында адамды толығымен, оның бүкіл психикасын, жеке қасиеттері мен мінезін қалыптастыру міндеті қойылады, ол бірінші кезекте адамның сезімдері мен қиялы саласын дамытуға бағытталғандығы табиғи құбылыс, және осылайша ол адамгершілік ұстанымдарға, көзқарастар мен әсерлерге әсер етеді, адамның өзіне, басқа адамдарға, әлемге деген қатынасын қалыптастырады.
Мектеп дамуының түрлі кезеңдерінде эстетикалық тәрбиенің тұлғаны тұтасымен қалыптастырудағы роліне дұрыс баға бермеу, оның мектептегі және тәрбие процесіндегі алатын орны туралы анық және нақты түсініктің болмауы байқалды. Эстетикалық тәрбиенің қосалқы ролінің себебі мұғалімдердің консерватизмі мен олардың эстетикалық цикл пәндерін жүргізуге деген дайындығының болмауында болды. Қазіргі уақытта жастарға эстетикалық тәрбие берудің ролі үнемі артуда. Бұл нақты факторлармен және себептермен байланысты. Басты факторлардың арасынан халықтың өз санасының артуын, рухани және мәдени тамырларға қайта оралуды ерекше атап кеткен жөн. [12]
1.3.Мектептегі эстетикалық мәдениеттің тәрбиелік мәні
Мектептегі эстетикалық тәрбие саласындағы қалыптасқан жағдайға әсер ету үшін болашақ мұғалімдер ол оқу-тәрбие процесінің барлық жақтарын қамтуы тиістігіне сенімді болуы тиіс. Қалай да болса тәрбиелеу - тек қана адамды өнерге тартуды ғана емес, сонымен бірге, оның кез-келген істе - оқуда, өндірісте, ғылым мен өнерде қажетті шығармашылық қабілеттерін оятуды білдіреді. Қазақстанда эстетикалық және көркем тәрбие мәселелерін А.Байтұрсынов,Ж.Аймауытов,М.Жұмабае в,Н.Ғабдуллин,Ә.Марғұлан, М.Сильченко және т.б. қозғап, қарастырған еді .К.Ш. Нұрланованың , А.А. Қалыбекованың , К.Е. Ералиннің , Э.И. Шыныбекованың, К. Әмірғазиннің ғылыми еңбектерінде өнер түрлерін мектеп пен жоғары оқу орнының оқу-тәрбие процесінде қолдану мүмкіндіктері ұсынылған.
Біз қарастырып отырған мәселенің жалпы аспектісінде М.Х. Балтабаевтың педагогикалық мәдениеттану мен Қазақстанның қазіргі заманғы көркем мәдениетіне арналған зерттеу жұмысы қызығушылық тудырады. Онда ол мәдениеттану методологиясын педагогикалық аспектіде береді, көркем мәдениеттің білім берудегі ролін ашады. Көркем-эстетикалық үзіліссіз полимәдениетті білім беру мен тұлғаны тәрбиелеудің тұтас педагогикалық теориясын негіздейді және осы негізде қазіргі тұлғаның көркем мәдениетін қалыптастыру жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету жүйесін даярлап, ұсынады.
Эстетикалық тәрбие беру - адамның шынайылыққа белгілі бір эстетикалық қатынасын қалыптастыру. Эстетикалық тәрбие процесінде тұлғаның эстетикалық құндылықтар әлемінде олардың белгілі бір нақты қоғамдағы қалыптасқан сипаты туралы түсініктерге сәйкес бағыттылығы, бұл құндылықтарды игеруі қалыптасады. Эстетикалық тәрбиемен бір уақыта адамның эстетикалық қабылдау мен сезіну қабілеті, эстетикалық талғамы мен идеалы, сұлулық заңдары бойынша шығармашылыққа, өнерде және одан тыс (еңбек қызметі саласында, тұрмыста, әрекеттер мен тәртібінде) эстетикалық құндылықтар жасауға деген қабілеті қалыптасады және дамиды. Осылайша, эстетикалық тәрбие қарама-қайшылықтар бірлігін құрайтын екі негізгі қызметке ие: тұлғаның эстетикалық-шығармашылық әлеуеттерін дамытудағы эстетикалық құндылықты бағдарын қалыптастыру. Бұл қызметтер эстетикалық тәрбиенің қоғамдық өмірдегі орнын, оның тәрбие қызметінің басқа түрлерімен байланысын анықтайды. Эстетикалық тәрбие түсінігі эстетикалық тәрбие теориясында жалпылама түсінік болып табылады. Ол оған тәуелді бірқатар түсініктерді қамтиды. Олардың арасынан эстетикалық дамуды - адамда эстетикалық түйсінудің, шығармашылық қиялдың, эмоционалдық сезінудің белсенділігін қамтамасыз ететін мәндік күштердің, сондай-ақ рухани қажеттіліктердің мақсатқа бағытталған қалыптасу процесі. Әрбір адамның толыққанды эстетикалық дамуы - бұл асып кетушілік емес, тұлғаның жан-жақты дамуының абсолютті қажетті құрамдаушысы, ол болмаған жағдайда әлемге, адамдарға, табиғатқа деген қатынастың адамгершілік принциптерін толық игеру болмайды және болуы мүмкін емес. Өз кезегінде, рухани және адамгершілік даму қатаң реттелген эстетикалық тәрбие жүйесінсіз мүмкін болмайды, ол индивидумның барлық пәндер, факультативтер мен үйірмелер арқылы, қоршаған жағдайдың өзі, ұжымдағы қатынастар арқылы оқыту процесінде эстетикалық дамуын талап етеді .
Эстетикалық тәрбие адамгершілік тәрбиемен сабақтасады, себебі эстетикалық және этикалық құндылықтар (эстетикалық және этикалық, өнер мен мораль) арасында бірлік бар. Сұлулық өзінің басқа тағайындалуымен қатар, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың реттеушісі ретінде де қызмет атқарады, ол адамдар толық көлемде адамшыл болуына себін тигізеді. Сұлулықтың арқасында адамдар жақсылыққа жақысылық идеясы олардың моральдық санасымен саналы түрде қабылданғанға дейін ақ ұмтылады.
Эстетикалық тәрбие шығармашылықтың түрлі салаларында қажет болатын адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады. Эстетикалық тәрбиенің негізгі қызметтері арасындағы қайшылық адамның рухын тәрбиелеуші эстетикалық құндылықтар өз мәні бойынша антигуманистік болып (мысалы, қатыгездік, зорлықты үгіттеу) адамның шығармашылық қабілеттерін дамытуды қажет етпей ғана емес, керісінше оларды барынша бұзуға бағытталған кезде пайда болады. Егер тұлғаны нағыз эстетикалық адам мен қоғамның бостандығы мен еркін дамуын қамтамасыз ететін құндылықтар рухында қалыптастыру қажет болса, - онда эстетикалық тәрбиенің қызметтері бір-бірімен үйлесімді байланыста болады. Себебі, шығармашылық қызмет процесінде пайда болатын эстетикалық құндылықтарға қол жеткізу шығармашылық сипатқа ие болмауы мүмкін емес. [9;24]
Эстетикалық тәрбие көптеген құралдармен жүзеге асырылады. Бұл адам өмірінің тұрмыстық ортасында (тұрмыс эстетикасы), оның еңбек қәрекетінің жағдайы (өндірістік эстеткика), адамгершгілік қатынастардың, спорттың (спорт эстетикасы) эстетикалық жағы және т.с.с. Тұлғаға мақсатты түрдегі эстетикалық ықпал етудің аса маңызды факторы өнер болып табылады, себебі онда эстетикалық қатынас жинақталады және материяланады. Өнер қоғамдық сананың нысандарының бірі, эстетика, әлемді игерудің жоғарғы түрі болып табылады. Оның ғасырлар бойы қашалған көркем туындыларды жасау заңдары мен үнемі толықтырылып отыратын технологиясы және өз терминологиясы бар. Және бұл жерде білімдерді беру мен игеру, кез келген әлеуметтік тәжірибені тану секілді, объективті, дұрыс, қатаң ғылыми білімердің негізінде пайда болатын болуы тиіс .
Сол себепті көркем тәрбие - өнерге деген қажеттілікті тәрбиелеу, оны сезіну мен түсінуді, көркем шығармашылыққа қабілеттілікті дамыту - тұтастай эстетикалық тәрбиенің бөлінбес бөлігін құрайды. Өнер призмасы өмірдің эстетикалық құндылықтарын түйсінуді бағыттайды. Өнерге бет бұра келе, адам шығармашылық әрекет зертханасына кіргендей болады. Басқаша айтар болсақ, өнер эстетикалық тәрбиенің құндылықтық-бағыттаушы, шығармашылық қызметтерінің жүзеге асырылуына қатысады. Сонымен бірге, өнер арқылы эстетикалық тәрбиелеу тек қана көркем тәрбиеге сайып қана қоймайды. Ол одан әлдеқайда кеңірек, себебі еңбектің, адамдардың тұрмысының, олардың мінез-құлығының эстетикалық аспектілеріне, шынайылықтың өзіне деген эстетикалық қатынастың қалыптасуына ықпал етеді, эстетикалық тәрбиенің негізгі қызметтерінің арасындағы сәйкессіздіктің әлеуметтік негіздері - тұлға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz