Жоңышқаның тұқымға өсіру технологиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығыминистрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

фамилия

Алматы облысы "Байсерке-Агро" ЖШС жағдайында жоңышқа дақылын өсіру технологиясын жетілдіру жолдары

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

5В080100 - Агрономия мамандығы

Астана 2020
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығыминистрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

Қорғауға жіберілді
Егіншілік және өсімдік шаруашылығы
кафедрасының меңгерушісі
_____________ Б.О. Амантаев
___________2020ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: Алматы облысы "Байсерке-Агро" ЖШС жағдайында жоңышқа дақылын өсіру технологиясын жетілдіру жолдары

5В080100 - Агрономия мамандығы

Орындаған:

Ғылыми жетекшісі
а.ш.ғ.к.,:

МАЗМҰНЫ
Нoрмативтік cілтемелер
4
Анықтамалар
5
Белгілер мен қысқартулар
6
Кіріспе
7
1.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1
Жоңышқаның халық шаруашылығындағы маңызы, селекциясы
9

1.2
Жоңышқаның морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері, сорттары
12

1.3
Жоңышқаның тұқымға өсіру технологиясы
18

1.4
Жоңышқаны мал азығына өсірудің технологиясы
22
2
ШAPУАШЫЛЫҚ OPНЫНА СИПАТТAМА ЖӘНЕ ТОПЫPAҚ-КЛИМАТТЫҚ ЖAҒДАЙЫ

2.1
Шapyашылыққа сипаттама және ayыл шаруашылық техникаларымен қамтамасыз етілу
28

2.2
Аймақтың климaттық-метеopoлогиялық жағдайы
30

2.3
Aймақтың топыpaқ сипаттамасы
33
3
ЖOҢЫШҚАНЫҢ ӨСІП-ДAМУ КЕЗЕҢДЕРІНЕ СИПАТТAМА БEPУ ЖӘНЕ ӨНІМДІЛІК ҚҰРЫЛЫМ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

3.1
Шapyaшылықтағы нaқты қoлданылатын жoңышқаның өсіру технологиясы мен жaғдайы

36

3.2
Байсерке-Агро ЖШС жағдайында жoңышқаның өсіп-даму кезeңдерінің танаптық өнгіштігі мен өнімнің сақталуы
38
4 ЖOБАЛАУ БӨЛІМІ

4.1
Жoбaда ұсынылғaн жoңышқaның өсіpy тeхнoлогиясын жeтілдіру
42

4.2
Жoңышқaның ылғaлмен қaмтамасыз eтy деңгейіне бaйланысты нақты мүмкін өнім
44
5.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
46
Қорытынды
48
Пайдаланылған әдебиеттер
49
Қосымшаар
52

Нормативтік сілтемелер

Бұл дипломдық жобада келесi стaндaрттaрғa сiлтеме жaсaлынды:
МҮҚ 28636-90 тұқым шаруашылығы;
МҮҚ 20432-75 тыңайтқыш және оларды қолдану жүйесі;
МҮҚ 12038-84 тұқым өнгіштігін және өну энергиясын анықтау,
МҮҚ 12042-84 тұқымдық 1000 дәннiң салмағын анықтау;
МҮҚ 12038-84 тұқымның себу жарамдылығын анықтау;
МҮҚ 12041-84 тұқым ылғалдылығын анықтау.

Анықтамалар

Бұл дипломдық жобада төмендегідей анықтамалар қолданылды:
Топыpaқ өңдеу - дaқылдардың өсіп-өнуіне қoлайлы жағдайлар жасay үшін топырақ өңдеуші машиналар мен құралдардың жұмысшы органдары арқылы топыраққа механикалық әсер етуді атайды.
Өнімдiлік - егicтіктің бір өлшем алaңынан aлынатын opташа өнім.
Өнгiштiк - тұқым сaпасының маңызды көpсеткіштepiнің бipi. Тұқым өнгiштігі деп талдауға алынған үлгiдегі өскіндердің пайызбен өрнектелген caны аталады.
Mинеpaлды тыңайтқыштap - құрaмындa өсiмдiктepгe қaжeттi қорeк элe-мeнттeрi (NPK) бaр химиялық зaттap. Минeрaлды тыңaйтқыштaр топыpaқ құpaмын тыңaйтy үшiн пайдаланылады.
Рентaбельділік деңгейі - ең бacты экономикалық кaтегория peтінде шapyaшылық негізінде есептeyші мекемелердің барлығына тән.
Өзіндік құн - өнімді өндіруге кеткен барлық шығындар жиынтығы. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық шығындар: шикiзат, мaтериал, электp энергиясы, aмopтизациялық жapна, еңбекақы және тағы басқалар жатады.

Белгілер мен қысқартулар

Дипломдық жобада төмендегідей қысқарған сөздер мен белгілер пайдаланылды:
ЖШС - жayaпкершілігі шектеулі серіктестігі;
ҒЗИ- Ғылыми-зepттеу институты;
ә.з. - әсep етуші зат;
N- aзот;
P- фocфор;
a.ө - aзықтық өлшем;
мгкг - миллигpaмм килогpaмм;
м - мeтр;
м2- шapшы метр;
мм - милиметp;
см -сaнтиметр;
га - гeктар;
кг - килограмм;
т - тoнна;

КІРІСПЕ

Біздің елімізде өсімдік белогі өткір болып тұр.Мал шаруашылығын азықпен қамтамасыз ету үшін протеин мөлшерін екі еседей арттыру қажеттілігі туындап отыр.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында ауыл шаруашылығы туралы тоқталып, оны дамыту бүгінгі күннің маңызды мәселелерінің бірі екендігін атап өтті: ... біздің ауыл шаруашылықты дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет. Біз бизнес ортаның бастамашылығын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғызуымыз керек[1].
Қазақстан Республикасының Агробизнес-2020 бағдарламасында елімізде өсірілетін дақылдардың өнімділігі басқа әлемдік өңірлердің өнімділігімен салыстырғанда төмен екендігі айтылып, жүргізілген сараптамалар бойынша қайта өңдеуші орындардың жұмысын толық қамтамасыз ету үшін жоғары сапалы шикізат көзімен және оны жеткілікті түрде өндіру қажеттігі алға қойылды. Сонымен қатар кейбір дақылдар әлемнің әр түкпірінде кеңінен өсіріледі, ал біздің елімізде бұл дақылдар өсіру мүмкіндігі болса да қазіргі уақытта қолданыста болмай жүр. Ол дақылдар бірқатар артышылығы болғандықтан еліміздің ауыл шаруашылығында диверсификацияны дамытуға жол ашары анық. Негізінен Қазақстанның көп өңірлерінде ауыл шаруашылығында әртүрлілік жоқ. 60%-дан 80%-ға дейін жыртынды жерлер астық өндірісінің үлесіне тиеді[2].
Осы уақытқа дейінгі зерттеулерге назap аудapсақ, бүгінде елімізде 120 млн гектар жер ауыл шаруашылығына пайдалануға берілген. Оның 40 млн гектары егістік алқап болса, қалған 80 млн гектары - жайылымдық жерлер. Мaмандардың айтуы бойынша, осы жекелеген қолдағы жайылымдық жерлердің жай-күйі алаңдатарлық деңгейге жеткен. Өйткені біз жерді пайдаланудың сауатты әдіс-тәсілін меңгере алмай отырмыз. Бүгiнде біздің шapyaларға пайдалануға берген жайылымдық жepлеріміздің 80 пайызы жарамсыз. Бacты себеп: жекелеген шapyaның жерді күтіп-баптауға қауқары жоқ [3].
Нapықтық жағдайда мал шapyaшылығы саласын дамыту үшін, алдымен кезекте, жемшөп қорын тұрақты жолға қойып және оны нығайтуды негізге ала отырып, мал шаруашылығын интенсивті әдіспен жүргізуге қолайлы жағдай жасау қажет. Осы мақсатта жайылымдық алқаптарды ұтымды пайдалану жолдарын нақтылай отырып, малды неғұрлым өзіндік құны төмен, әрі жоғары сападағы жемшөппен және ақуызбен қамтамасыз етуіміз керек [4].
Сол себепті де Қазақстан Республикасының Үкіметі азықтық ақуызбен қамтамасыз етудің шешімін табу мақсатында дәнді бұршақ дақылдарын соның ішінде асбұршақ, ноқат, жоңышқа сияқты дақылдардың егіс көлемін артыру туралы міндет қойды. Бұл артықшылықтарды арттыру біріктірілген өндіріс пен маркетингке байланысты болып отыр. Жоңышқа егіншілікте басты мәселені шешуге септігін тигізеді: топырақты қоректік заттармен байытады, азықтық ақуыз мөлшерін арттырады. Бұршақтың негізгі ерекшелігі-түйнек бактерияларының көмегімен күн сәулесі энергиясымен атмосфералық азотты пайдаланып, тұқымы мен өсімдігінде көптеген мөлшерде ақуыз жинақтайды [5]. Солтүстік Қазақстанның басты мәселесінің бірі ауыл шаруашылығында өсімдік ақуызының жетімсіздігі. Зоотехникалық мөлшерлемеде азықтандырылатын малдың азықтық мөлшерінде кем дегенде 110 г ақуыз қажет, ал біздің елімізде ол 85-90 г аса алмайды[6].
Сондай-ақ, бұл дақылдар кез келген ауыспалы егіс жүйесінде жақсы алғы дақыл болып табылады. Бұршақ дақылдары адам рационында маңыздылығы бойынша дәнді дақылдардан кейін екінші орында. Ақуыздылығы бойынша ет өнімдерінен асып түседі, сондықтан олар етті алмастыра алады. Басқа астық бұршақ дақылдары сияқты, асбұршақ белсенді азотфиксатор және түйнек бактериялары арқылы 40-90 кгга азот сіңіре алады, ал бұл оны ауыспалы егісте жақсы алғы дақыл етеді, ал тұқымдары азықтанудың экологиялық таза өнімі болып табылады [7].
Дипломдық жоба мақсаты мен міндеттері.
Жоба мақсаты: Жoңышқа дaқылын Алматы облысы "Байсерке-Агро" ЖШС жағдайында өсipу тexнологиясының қазіргі жағдайына бaға бepy және жетілдipy.
Жобаның негізгі міндеттері:
"Байсерке-Агро" ЖШС шаруашылығында қолданылатын технологияға баға бере отырып, талдамалар жасау;
Шаруашылық топырағын зерттей отырып, жоңышқа дақылын өсіру технологиясын жетілдіріп, өнімділігін арттыруды жобалау;
Жoбаның экoномикалық тиiмділігін анықтay.

1 Әдебиетке шолу
1.1 Жоңышқаның халық шаруашылығындағы маңызы, селекциясы

Қазақстанда мал азықтық дақылдардың егістік алқабы 3 млн. га-нан астам жерді құрайды. Мал шаруашылығы үшін жоғары ақуызды жем - шөп өндірісін арттыру мәселесінің табысты шешімі көпжылдық шөптерді өсірумен тығыз байланысты. Жем - шөп құрамындағы ақуыз тапшылығы, олардың өнімділігін ғана емес, сондай-ақ алынатын өнімнің сапасын төмендетеді. Мал шаруашылығының дамуы үшін мықты жем - шөп базасын құру қажет. Бұл мәселенің шешімі көпжылдық шөптерді пайдалануда жатыр, яғни негізгі ақуыз көзі ретінде жоңышқа және эспарцет бола алады.
Жоңышқа басқа жем - шөп дақылдарынан жоғары өнімділігімен, әртүрлі қоршаған орта жағдайында өсе алуымен, көп мақсаттарға пайдаланылуымен, атмосфералық азотты пайдаланып топырақ құнарлылығын арттыратындығымен ерекшеленеді. Жоңышқаны өсірудегі басты міндеті - мал азығы ретінде пішен, пішендеме, витаминді шөп ұнын, көк балауса дайындау. Ал мақсаты - жоғары сапалы мал азықтық өнім алу.
Жоңышқа егістігі әлемде кеңінен таралған, жер шарында оның көлемі 30-дан астам млн. га жерді құрайды. Оның ішінде АҚШ-та 10-нан астам млн. га., Аргентинада 7 млн. га. жерді алып жатыр. ТМД елдерінде 8 - 9 млн, га. жетеді, оның ішінде Украинада - 1,8 га.
Жоңышқа - ең жоғары өнімділікті өсімдік , әсіресе суару жағдайында, ол вегетациялық кезеңінде 3-4 шабындықтан кейін де өзінің құрғақ массасының 100-150 цга өнім бере алады. Бұршақ дақылдарының бірегей ерекшелігі - азотфиксация, яғни тамыр жүйесінің симбиотикалық қызметіне байланысты азот бекіту қабілеті. Жоңышқа топырақта 300 кгга дейін қауіпсіз экологиялық азот жинайды [8].
Қазақстанның оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында суармалы ауыл шаруашылығы тұрғысынан ауыспалы егістікте бұршақ дақылдарының егіс көлемін кем дегенде 35 % -ға дейін кеңейту, жем - шөп базасы мен топырақ құнарлылығын арттыруда басым тапсырма болып табылады. Жоңышқа мен эспарцеттің егіс көлемін арттырудағы басты мәселе, жоғары сапалы тұқым жетіспеушілігі. Жоңышқада бұл төмен тұқым өнімділігімен, тұқым өсіру технологиясын сақтамаумен, тозаңдану және тұқым байлау мәселелері және карантиндік арамшөптермен байланысты. Жоңышқа өнімділігі қазіргі жағдайда 1 цга болып отыр, озық тәжірибе мен ғылым жасаған ұсыныстарды толық сақтай отырып оның орташа өнімділігін 2,5-3 цга дейін арттыруға болады. Ғылыми ұсыныстар барысында барлық технологиялық операциялар қарастырылған, яғни топырақ өңдеуден бастап өнімді жинауға дейін. Осы ұсыныстарды сақтай отырып, жоғары сапалы тұқым өндіру, тұқым шаруашылығын дамытып қана қоймай, мал шаруашылығын дамытуда және экологиялық мәселелерді де шешуге өз септігін тигізеді.
Жоңышқаның тұқым шаруашылығын жетілдіру мақсатында, Алматы қаласындағы Қазақ мал шаруашылығы және мал азығын өндіру ғылыми-зерттеу институты тәжірибелік жұмыстармен айналысады. Сонымен қатар, Қаракемер тәжірибе шаруашылығында жоңышқа, қияқ шөптерінің тұқымын қолдан суғару арқылы өсірудің технологиялық тәсілдері жетілдірілу жұмыстары жүргізіледі [9].
Жоңышқа - көне дақылдырдың бірі. Ғалымдардың зерттеулері бойынша, адамдар осыдан 2,5-3 мың жыл бұрын жоңышқаны өсіре бастаған, ал басқа ғалымдар тарапынан тағы бір көзқарас оны адамдар 4-5 мың жыл бұрын игерген деп есептейді. Үшінші ой, жоңышқаны осыдан 6-6,5 мың жыл бұрын малазықтық дақыл етінде өсіре бастады десе, А.И.Иванов жоңышқа 7-8 мың жыл бұрын өсіріле бастады деп есептейді [10].
Жоңышқа өзінің әртүрлі экологиялық аймақтарға бейімделгіштігінің және иілгіштігінің арқасында жер шарында кең таралған. Академик П.М.Жуковскийдің айтуынша, жоңышқа мәдени дақыл ретінде Монголиядан Орта Азия мен Алдыңғы Азияға, одан ары Жерорта теңізі аймақтарына таралған. Қазіргі таңда жоңышқаны 80-нен астам елдерде өсіреді. Әлемде оның жер көлемі 35 млн. га асады [11].
Жоңышқа пішен, пішендеме, дәруменді шөп ұнын, көк балауса дайындауға себіледі. Жоңышқаның 100 кг көк балаусасында 16-18 а.ө., 100 кг жоңышқа пішенінде 50-60 а.ө., 127-175 кг сіңімді протеин, 1 кг 17-29 мг каротин бар, ал қоректілігі жөнінен ол астыққа теңеседі. Жоңышқа өсімдігінде астық тұқымдастарға қарағанда айырбасқа жатпайтын амин қышқылдары (лизин, цистин, гистидин, валин т.б.) 1,5-2 есе көп.
Өсімдікте қоректік заттар әркелкі тараған. Жапырақтарда ақуыз мөлшері 30 %-ға дейін жетеді, сабақтарда - 13 %, гүлдерде - 27 %. Жоңышқаның жапырағында протеин мен минералдық заттар сабағына қарағанда 2,5 есе көп, ал жасұнық 2-3 аз [12].
Сондықтан тек қана бұршақ тұқымдас шөптерден жоғары өнім жинап қана қоймай, азықтарды сүрлегенде барлық жапырақтарды толық сақтауға ұмтылу қажет: жапырақ өнімнің 50 %-дан артығына ие болатындықтан, дұрыс кептірмегенде өте көп мөлшерде шығын болады. Қоректік заттардың толық сақталуы пішенді белсенді желдету жолымен дайындау, пішенді талдау, пішендеме, дәруменді шөп ұнын дайындау болып табылады.
Жоңышқа малазықтық қана емес, агротехникалық маңызы да зор өсімдік, ол топыраққа көп тамыр қалдықтарын қалдыра отырып, онда органикалық заттардың жинақталуы мен топырақтың құнарлылығының артуына мүмкіндік жасайды. Жоңышқа - топырақты жақсы тұзсыздандыратын дақыл, оны топырақты су және жел эрозиясынан қорғайтын өсімдік ретінде де қолдануға болады [13].
Көпжылдық шөптерден селекциялық зерттеулер негізінен бұршақ тұқымдас шөптерге жүргізілетін болған, мысалға жоңышқа. Бұршақ тұқымдас шөптер ғасырлар бойы пайдаланылатын жемшөп өндірісінде аса бағалы мал азықтық өсімдіктер болып табылады. Селекция тәжірибесінде жоңышқаға түраралық және түрішілік будандастыру, сонымен қатар күрделі гибридті сорттарын-популяциялар шығару сияқты әдістер қолданылады. Селекцияда үлкен маңызға ие екі фактор бар, олар бір-бірімен тығыз байланыста: дұрыс таңдап алынған бастапқы материал және қойылған мақсатқа жету үшін сәйкес келетін селекцияның зерттеу әдісі [14].
Әлемде жоңышқаға жүргізілетін селекциялық зерттеулердің басты мақсаты - азықтық өнімділігін жоғарылату, мал шаруашылығының дамуы үшін мықты жем - шөп базасын құру болып табылады. Сорттардың шаруашылық құндылығы - генотиптердің өзара әрекетімен, белгі қасиеттерімен және экологиялық жағдайларға төзімділігімен, агротехникалық шарттарда өсіру дәрежесімен анықталады. Осы жағдайларды ескере отырып, әрбір елде шартты жағжайдарда өсуге неғұлым бейімделген сорттардың жиынтығы болуы қажет. Жоңышқаның селекциялық бағыттағы зертеу жұмыстары Орта Азия республикаларында, Ресейде, Еуропа елдерінде, АҚШ-та және Канадада жеткілікті деңгейде дамыған. Бұл елдерде жоңышқаның жер ауданы азық түрлерін өндіруде (жасыл және жайылымдық жем, витаминді-шөп ұны, пішендемеге, сүрлемге және т. б.) шешуші мәнге ие [15].
Канадада жоңышқаны 2,2 млн га жерде өсіреді. Бұл елде жоңышқаның гибридті сорт түрі - өзгермелі (орташа) жоңышқа (M. varia Mart.) кең таралған. Бұл гибридті сорт түрі екі типке бөлінеді: стандарт және флемиш. Бірінші типтегі сорт баяу өсетіндігімен, тыныштық кезеңінің ұзақтығымен, ауруларға төзімділігімен, құрғақшылық пен аязға төзімділігімен сипатталады. Бұл сорттың Bever,Grimm, Ladak, Rambler, Phizoma, Renger, Vernol, Draylender, Narraganset түрлері қатал топырақ-климаттық жағдайдайында құрғақ аймақта өсіріледі. Екінші типтегі сорт Канаданың жұмсақ климаттық аймағында өсіріледі, көктемде және орымнан кейін үдемелі өсуімен, жоғары өнімділігімен сипатталады, бірақ ауруларына, құрғақшылық пен төмен температураға аз төзімді.
АҚШ-та мал шаруашылығы үшін басты азық көзі жоңышқа мен жүгері болып табылады. Жоңышқаның жер көлемі жөнінен АҚШ әлемде бірінші орынға ие, 10 млн. га. Бұл елде жоңышқаның екі түрі кең таларған: M. sativa L. - оңтүстік аймағында таралған, M. varia Mart. - солтүстік және орталық құрғақ аймағында таралған. АҚШ селекционерлері жоңышқа селекциясында синтетикалық гибридтерді шығаруда үлкен жетістіктерге жеткен. 1940 жылы селекционер ғалымдар жұмыстарының нәтижесінде бактериялық вильт ауруына төзімді екі жоңышқа сорты: Renger - солтүстік жазығында, Buffalo - орталық аймақ үшін шығарылған. Американдық зерттеушілер алғашқы болып, тозаңдандыратын жабайы араларды еліктіру мақсатында тозаңы мен шырыны мол гүл қалыптастыратын жоңышқа түрлерін шығарған. Ғалымдардың айтуынша, жоңышқаның синтетикалық сорттарын шығарып, жабайы аралармен тозаңдандыру арқылы, тұқым өнімділігін 20 цга дейін арттыруға болады.
Италияда жоңышқаның егіс көлемі 1,7 га, батыс елдерінің ішінде көлемі жөнінен бірінші орынды алады. Бұл елде жоңышқаның тығыз себілген егісінде өздігінен тозаңдануын пайдалана отырып, синтетикалық сорттарды шығару мақсатында селекциялық-генетикалық зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Италяндық селекционер ғалымдардың әдісі бойынша, жылыжайларда жоңышқаның қоректік алаңын 4х4 см етіп, 1 м2 жерде 150 дана өсімдік өсіріледі. Вегетациялық қуаттылығын өсімдік салмағына қарай анықтайды. Бірдей уақытта, селекциялық көшетжайда 1 м2 жерде өсімдік санын 350 данаға дейін жеткізу арқылы, каротин мен хлорофилл мөлшерін, фотосинтез қарқындылығын бағалау жұмыстары жүргізіледі [16].
Қазақстанда жоңышқаның жайылымдық сорттары жоқ, селекциялық зерттеу жұмыстары қарқынды деңгейде жүріп жатқан жоқ. Ауыспалы егістікте өсірілетін жоңышқа сорттарының бәсекеге қабілеттілігі нашар, жапырылуға төзімділігі төмен, өнімділігі аз және басқа да кемшіліктері бар. Бұл мәселелерді селекцияның көмегімен ғана шешуге болады. Жоңышқаға жүргізілетін барлық селекциялық жұмыстардың негізгі мақсаты - географиялық және экологиялық жағдайларға мамандандырылған, әртүрлі топырақтарда өсе алатын, өнімділігі жоғары соттар шығару. Ол үшін жоңышқаның тұқым шаруашылығын қолға алу қажет, ал біздің елде тұқым шауашылығы нашар дамыған [17].

1.2 Жоңышқаның морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері, сорттары

Морфологиялық ерекшеліктері. Жоңышқа Medicago туыстығына жатады және оның құрамына 50-ден астам түрлер кіреді. Ең көп тарағаны егістік жоңышқа (M. Sativa), сары жоңышқа (M. Falcata) және орташа жоңышқа (M. Media). Жоңышқаның тұқымы өсе бастағанда топырақ бетіне әуелі тұқым жарнағы жапырақшалары шығады, соңынан ұзын сағақ пен жай жапырақ пайда болады, ал бірнеше күннен кейін сабақша мен нағыз үштік жапырақшалар қалыптасады.
Жоңышқаның дамуында мынадай фенологиялық кезеңдер өтеді: тұқымның өсуі, көктеу, алғашқы жапырақтың пайда болуы, бұтақтану, бүрлену (бітеу гүлдеу), гүлдену, жеміс салу, дәннің (тұқымның) пісуі. Көктегеннен кейін алғашқы 30-35 күн жоңышқа баяу өседі. Одан кейінгі жылдары және шабылғаннан кейін, сонымен қатар көктемгі өсудің басында тамыр мойнындағы бүршіктерден өсімдік жиілігіне карай 10-60 сабаққа дейін өсіп дамиды, олар өз тарапынан бірнеше есе бұтақталады. Әрбір өсімдік сабағындағы түйін аралығы орта есеппен 11-15 шамасында.
Көктемде бүркемесіз себілген жоңышқа алғашқы жылы генеративтік өркендер түзеді, гүлдейді және тұқым өнімін бере алады, алайда Қазақстанның далалы аймақтарында, суарылмайтын жерлерде өте ылғалды кездері ғана тұқым алуға болады. Екінші және одан кейінгі жылдары жоңышқа 2-3 шабыс немесе 2-3 генеративтік өркендер ұрпағын береді [18].
Жапырақтары күрделі, үштік, орта жапырақшасы ұзынырақ сағақта орналасады. Жапырақшаларының пішіні әр түрлі: эллипс тәрізді немесе керісінше, жұмыртқа тәрізді, жіңішке ланцетті, яки дөңгелектелген, төбесіне қарай ара тісіне ұқсас кертікті келеді. Суармалы жағдайда әр гектарға жапырақ бетінің ауданы 80-110 мың м2 жетті, суарылмайтын жерлерде 40-60 мың м2га.
Жоңышқаның жапырақтануы (жапырақ үлесі) шабылуына, тіршілік жылына, өсіру жағдайларына қарай 30-дан 70 %-ға дейін өзгереді. Қазақстанда аудандастырылған жоңышқа сорттарында 43-52 %, бүрлену - гүлденудің басында 44-52 %, толық гүлдену - жеміс салу кезеңінде 37-42 %-ға дейін кеміді. Жапырақ үлесінің кемуі жасына қарай да өзгереді және тіршілігінің екінші жылынан төртінші жылына қарай кемиді.
Жоңышқаның гүлшоғыры - бұтақбас, 12-16 гүлден тұрады, сабақ төбесі мен бүйір бұтақтарына орналасқан. Бұтақбас өсімдіктерде төменнен жоғары қарай орналасқан (сурет1).

Сурет 1. Жоңышқаның жалпы көрінісі
Жоңышқаның гүлдері қосжынысты. Гүл күлтесі 5 күлте жапырақшадан тұрады, оның екеуі (төменгілері) бірігіп өсіп "қайық" құрайды, екі бүйірдегілері "ескек", ал бесіншісі "желкен" жасайды. Жоңышқаның гүл бағанасы түтіктеніп біткен 9 аталық жіптерден және түтік ортасында бос орналасқан жіңішке аналықтан тұрады.
Гүл қауызы ашылғаннан кейін аталықтар аузы жабық қалпында қайық түбінде қалады. Тозаңдану гүл ашылғаннан кейін және қайықтан аталықтар мен аналық жасушалар лақтырылғаннан кейін бунақденелілер арқылы жүреді.
Жемісі - көп тұқымды бұршақ, спираль немесе орақ тәрізді, сары жоңышқада кейде түзу болып келеді. Сары жоңышқаның 1000 тұқымның массасы - 1,2-2,6 г, көк және көк будандыда - 1,95-2,6 г, сары будандыда - 1,35 г, сарысында - 1,2 г. [19].
Топырақ бетіне таяу 5-7 см, кейде 12 см дейін тереңдікте жоңышқада сабақтың жайылып өскен бөлігі, тамыр мойны пайда болады. Мұнда "ұйқыдағы" бүршіктер орналасқан, олардан жас өркендер өсіп шығады. Шабылғаннан кейін, көктемнен бастап тамыр мойнындағы бүршіктерден және паясынан жаңа өркендер қанат жаяды. Өсімдіктің алғашқы даму кезеңдерінде тамыр мойны топыраққа қарай ұзарады да, сонда жақсы қыстайтындай болады.
Жоңышқаның тамыр жүйесі - кіндік тамырлар. Негізгі тамырдан жер бетінен аздап жоғары биіктікте көптеген бүйір тамырлар шығады да жан - жағына орта есеппен 60-80 см тарайды. Көк буданды жоңышқада бүйір тамырлар негізгі тамырға сүйір бұрыш жасай тарайды.
Жоңышқаның басқа барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер сияқты тамырларында түйнек құрайтын қабілеті бар, бұларда ауадағы азотты сіңіретін бактериялар дамиды, алайда топырақ температурасы 28˚С-тан жоғары болғанда бактериялардың дамуы тоқтайды. Қазақстанның далалы аймағында маусым - шілденің басында кейде 45-50˚С-қа жететін топырақтағы жоғары температура, сонымен бірге топырақтағы ылғал жетімсіздігі - түйнек бактерияларының пайда болмауының негізгі себептері болып табылады [20].
Сортотиптері мен сорттары. Егістіктегі барлық жоңышқа 6 сортотипке бөлінеді: көк, көк буданды, шұбар және сары буданды, сары, көгілдір. Жоңышқаның тобы мен сорты гүлдің түсіне, пішініне, гүлшоғыры мен бұршағына қарап ажыратылады.
Көк - гүлдің түсі күлгін, қоспа түсі жоқ. Бұршағы шиыр, 2 - 4 айналымға бұратылған. Бұл топтағы сорттар негізінен Қазақстанның оңтүстік облыстарында суармалы жерлерде өсіріледі.
Көк буданды - гүлдің жалпы түсі көк, бірақ 15 - 20 % дейін өзгермелі түспен кездеседі: күлгін, кіршең - күлгін және жасылдау. Бұршағы борпылдақ, шиыр, 2 - 4 айналымға бұратылған, кейде орақ тәрізді және түзу болып келеді. Бұл топтағы сорттар барынша өнімді және Сібір мен Солтүстік Қазақстанда кең тараған.
Сары буданды - гүлдің жалпы түсі қоңыр сары, 15 % дейін ашық сары гүлді болып келеді. Бұршағы 1 - 1,5 айналымға бұратылған. Бұл жоңышқа далалық алқаптарда барынша төзімді, әрі өнімді. Сары гүлдердің жалпы түсі ашық сары, қызғылт сары. Бұршағының пішіні орақ тәрізді, шөптілігі жіңішке сабақты, ұсақ жапырақты, бұтасы ауытқымалы. Қуаңшылыққа, қыстың суығына төзімді, алайда өнімділігі жеткіліксіз.
Көгілдір - күлтесінің түсі көгілдір, көк жоңышқадан гүлдерінің ұсақтығымен және жапырақшаларының енсіздігімен ажыратылады.
Қазақстанда аудандастыруға жіберілген жоңышқа сорттары:
Карагандинская 1 - Қарағанды МАТС-да 1938 жылы шығарылған, Еуропалық жоңышқаға жатады, көк буданды сортотип, жапырақтануы - 49-55 %, күлте жапырақшасының түсі күлгін, ашық-күлгін және ашық көк түсті, бұршағы 1,5 - 3,5 айналымға бұратылған. Сорт орташа мерзімде піседі, баяу өседі, суарылмағанда 1 -2 шабыс, суарылғанда 2 - 3 шабыс өнім береді. Қыстың суығына төзімді (1, 7, 9).
Карабалыкская 18 - Қарабалық МАТС-да 1971 жылы шығарылған. Еуропалық жоңышқаға жатады, шұбар буданды сортотип, жапырақтануы 38 - 49 %, күлтесі күлгін, көкшіл және сарғыш-жасыл түсті, бұршағы орақ тәрізді. Тұқым қыстың суығына, куаңшылыққа төзімді (9).
Көкше - Көкшетау АҒЗИ-да 1968 жылы шығарылған. Еуропалық жоңышқаның шұбар буданды сортотипіне жатады. Жапырақтануы 54 - 58 %, күлте жапырақшасы шұбар түсті, бұршағы 1 - 3 айналымға бұратылған. Сорт орташа мерзімде піседі. Қыстың суығына, қуаңшылығына төзімділігі жоғары, (1, 2, 4, 7, 11, 12).
Семиреченская местная - Алматы облысының жергілікті сорты, 1934 жылы шығарылған. Жапырақтылығы 39 - 54 %. Күлтесінің түсі күлгін, бұршағы 2 - 4 айналымға бұратылған. Кеш пісетін сорт, қыстың суығына төзімді, алайда көктемде және шапқаннан кейін баяу өседі, суармалы жағдайда 3 - 4 шабыс, суарылмайтын жерлерде 1 - 2 шабыс береді, (3, 4, 5, 7, 8, 13).
Биологиялық ерекшеліктері. Жоңышқаның тұқымы 2-3˚С жылылықта өне бастайды, ал тіршілікке бейімді егін көгі 5-6˚С жылылықта пайда болады, қолайлы температура +18+20˚С. Қыстап шыққаннан кейін жоңышқа орташа тәуліктік температура 7-9˚С-тан жоғарылағанда өсе бастайды. Көктегеннен кейін немесе өсе бастаған жоңышқа 5-6˚С бозқыраудан зақымданбайды, суыққа төзімді сорттары 6 үштік жапырақтар кезеңінде 9˚С дейінгі бозқырауды көтереді. Жоңышқаның көгі көктемгі бозқырауды күзге қарағанда жеңіл көтереді. Жоңышқа - жаздық өсімдік, ерте көктемде себілгенде сол жылы көктеп, гүлдейді де тұқым береді. Өсе бастағаннан гүлденгенге дейін жоңышқаның әр түрлі сорттарына орта есеппен 800-890˚С тұқымының пісуіне дейін 1200-2200˚С жиынтық температура қажет, тұқымның пайда болуына қажетті қолайлы температура +25-25˚С. Шортандинская 2 сортына өсімдік тіршілігінің екінші жылына көктемгі өсе бастағаннан гүлдену кезеңіне дейін 890˚С белсенді жиынтық температура қажет болады, ал өсіп - өну басынан тұқымның пісу кезеңіне дейін - 1450˚С. Температура жиынтығы 2200˚С-тан асатын Қазақстанның далалы және орманды-далалы аудандарына іс жүзінде жоңышқадан 2-3 шабыс алуға мүмкіндік бар, сонымен қатар тұрақты өнімін тіпті 2-ші шабыстың өзінен алуға болады.
Күндізгі температура 15-20˚С, ал түнгі 10-15˚С болғанда құрғақ зат барынша тез қорланады, сонымен бірге тамырдың және жапырақ ауданының өсуі жүреді.
Жоңышқа - ыстыққа төзімді дақыл, күндізгі +35-40˚С аптап ыстықты көтереді. Топырақ бетіндегі температура күндізгі сағаттарда кейде 45-50˚С-қа дейін жетеді, алайда дұрыс суарғанда оның зияны байқалмады [25].
Өсімдіктің жағдайына байланысты жоңышқа тамыр мойны орналасқан алаңда 15-20˚С дейінгі суықтықты көтере алады. Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған жоңышқа сорттары 10-15 см қар қабатында қанағаттанарлық дәрежеде қыстайды, қыс ортасындағы қар бетіндегі 30˚С суықтықты көтереді, ал қар қабаты 20-40 см асқанда тіпті 40-50˚С температураны жақсы көтереді.
Қысқа төзімділігі себу мерзімімен бірге шабу немесе мал жаю мерзімі де әсер етеді. Соңғы шабу мерзімін немесе мал жаюды дұрыс жүргізбегенде жоңышқа 2-3 тіршілік жылында қатты селдіреп қалады.
Қуатты жапырақ бетін дамыта отырып жоңышқа суды көп буландырады, соның нәтижесінде бір өлшем құрғақ зат түзуге оның 700-900 өлшемі шығындалады [22].
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ тәжірибелерінде, жоңышқада себу әдісіне байланысты тіршілігінің екінші және кейінгі жылдарында су пайдалану коэффициенті 55-75 м3 және кең қатарлы егістерде қатардағы егістерде қатардағы әдіспен егілген алқаптағыға қарағанда су шығыны 15-29 % кем болады да 56-68 м3 жетті. Суаруды қолданғанда өнімді қалыптастыруға кеткен жалпы су шығыны 30 м3 ц, ал тыңайтқыш нормасын енгізген алқапта 30-35 м3ц дейін өзгереді.
Дақылдың ылғалды көп қажет ететінін ескере отырып, оны жылына 300 мм жоғары ылғал түсетін аудандарда ғана суармасыз жағдайда өсіруге болатынына назар аударған дұрыс, бірақ бұл ретте оны ылғалмен қамтамасыз етілген және жер асты сулары 2,0-2,5 м тереңдікте болатын телімдерге орналастырады. Жылдық ылғал мөлшері 290-300 мм-ден аспайтын құрғақ далалық аудандарда жоңышқаны тек қана суармалы жағдайда өсіруге болады.
Бедері төмен, жер асты ағын сулары бар телімдерде жоңышқа жоғары өнім береді, сондықтан дақылдың потенциалын толық пайдалану үшін далалық және орманды-далалық аймақтарда жоңышқаны осындай алқаптарға орналастыру қажет.
Егістік жоңышқа су қабатын 5-6 күннен артық көтере алмайды, тұншығып солып қалады, алайда сары және сары буданды жоңышқалар, бастапқы ата - тегі ойпатты экотипке жататын Марусинская 425, Павлодарская 7, Дединовская жоңышқалары ағын сулардың астында 20-30 күнге дейін шыдайды.
Жоңышқаның жақсы тұқым өнімін гүлдену кезеңіне дейін жақсы ылғал болған кезде алуға болады. Суармалы жағдайда мол өнім қалыптастыратын ең қолайлы суару режимі төмендегідей (толық далалық ылғал сыйымдылықтың - ТДЫ %); бастапқы өсу кезеңінде 50 - 60 %, бүрлену-гүлдену кезеңінде - 60 %, гүлдену - пісу кезеңінде - 50 %, мал азығын өсіргенде ылғалдылықты ТДЫ-тың 70 - 80 % дәрежесінде ұстау керек.
Жоңышқаны өнімді пайдалану ұзақтығы ең алдымен ылғалдылыққа байланысты: орманды - далалық аймақта орта есеппен 3 - 6 жыл, далалық аймақта - 3 - 4 жыл, құрғақ далаық аймақта - 2-3 жыл, суармалы жағдайда - 8 жылға дейін және одан да көп жыл [18, 268-бет].
Қазақстан жағдайында мал азығы мен тұқым өнімінің жоғары дәрежесін өсімдік тіршілігінің 2-3-ші жылында, ал кең қатарлы әдіспен себілген егістікте төртінші жылында да алынады. Өсімдік тіршілігінің төртінші жылынан бастап өнімінің төмедеуі топырақтағы негізгі тамыр қабатында ылғалдың прогрессивті түрде төмендеуіне және топырақтың су, ауа және қоректік заттар режимінің күрт нашарлауына байланысты, мұның өзі шөптегі өсімдіктердің түсіп қалуына, топырақтың беткі қабатындағы белсенді тамырлар үлесінің азаюына, өсімдіктердегі сабақтың биіктігі, массасы мен санының кемуіне әкеліп соғады.
Жоңышқа топырақ пен оның құнарлығына үлкен талап қоятын дақылдарға жатады. Бейтарап немесе әлсіз бейтарап реакциялы (рН - 7 - 8) сұр, қоңыр, қара топырақтарда ол жақсы өседі. рН - 4,5-тен төмен болғанда жоңышқа нашар өседі, ал рН - 8-ге дейін жоғарылағанда оның өнімі арта түседі. Бұл дақыл үшін ең жақсы топырақ құрамы орташа саздақ болып табылады.
Қатты сортаңданған топырақтарға жоңышқаны себуге болмайды және мұндай жерлерде оның пайдалану ұзақтығы 2 - 3 жылдан аспайды. Сортаңдану дәрежесі жоғары топырақтарға түйе жоңышқа, тарлау қияқ, т.б. себіледі [10, 26-бет].
Жоңышқа - энтомофильді айқас тозаңданатын өсімдік, алайда гүлдер 30-35 ˚С-қа дейін қызғанда олар өздігінен ашылады да, өздігінен тозаңданады. Гүлдерді әртүрлі жабайы аралар тозаңдандырады, кейде мәдени аралар да араласады.
Жоңышқаның тұқымын ойдағыдай өндіру үшін төмендегідей климат жағдайлары қажет: өсіп - өну кезеңі 100 күннен артық, гүлдену кезеңіндегі ауаның орташа температурасы күндіз 25˚С және одан да жоғары, ол түнде +18˚С-тан жоғары, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 50 % төмен, гүлдену кезеңінде ашық күндер көп, топырақтың ылғалдылығы көктемде жеткілікті және гүлдену кезеңінде шамалы болғаны жөн.
Жоңышқаның барынша сенімді тұқым шаруашылығын суармалы жағдайда Павлодар, Ақмола, Қарағанды облыстары мен далалық Қазақстанның басқа облыстары мен аудандарында ұйымдастыруға болады деп саналады.
Басқа маңызды мәселе (жоңышқаның тұқымға қандай аудандарда өсірілетіне қарамай) - гүлдердің аралармен тозаңдануы.
Жоңышқаны тозаңдандыруға 160-тан астам ара түрлері қатынасады. Климаттық аймаққа қарай тозаңдатқыштардың түрлері мен сандық құрамы қатты өзгереді, алайда тозаңданудағы негізгі жұмысты аралардың 5 - 8 түрі атқарады, ал қалғандары егістікте жекелеген күйде кездеседі [23].
Біздің еліміздің жоңышқа өсіретін көптеген аудандарында өсімдіктердің тозаңдатқыш - жәндіктермен қамтамасыз етілуі не бары 5 - 15 %, мұның өзі тұқым өнімінің төмендігінің негізгі себебі болып табылады. Жабайы тозаңдатқыш - аралардың санын өсірудің үлкен практикалық маңызы бар.
Тозаңдатқыш - араларды көбейтуге бағытталған шаралармен қатар қолдағы бар тозаңдатқыш - араларды тиімді пайдаланудың жолдарын қарастырған дұрыс: жоңышқа егістігін ұсақ алқаптар (10 - 15 га) мен тозаңдатқыш - аралар мекендеген жерлерге таяу орман алқабы маңына, оңтүстік қырқаларға, жыраларға, жыртылмаған телімдердің маңы, т. б. орналастырады.Американдық ғалымдардың еңбектерінен жәндік - тозаңдатқыштардың тығыздығын гектарына 20 мыңға жеткізгенде жоңышқаның тұқым өнімі 20 цга асқандығы туралы мәліметтер кездестіруге болады [18, 270-бет].

1.3 Жоңышқаның тұқымға өсіру технологиясы

Қазақ мал шаруашылығы және мал азығын өндіру ғылыми-зерттеу институтында танаптық тәжірибеде жоңышқаның тұқым шаруашылығы жүйесінің ұйымдастырылуы.
Жоңышқаның тұқым өндірісі. Қазақстанда көпжылдық шөптердің тұқым шаруашылығы - аса маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Тиісті агротехниканы қолдана отырып, жоңышқаның арнаулы тұқым алқаптары салынбайды, өнімділігі төмен, оның үстіне жиналатын тұқымның 30 - 80 % арамшөптердің тұқымымен ластанған болады. Шөптердің кондициялы тұқымын алу үшін екі мәселені шешу керек: біріншісі - арамшөптерден таза жоңышқа егістігін жасау, екіншісі - тұқым тазалағыш кешендерде шөптердің тұқымын тазартуды жақсарту. Бұл мәселені шешу үшін жыл сайын шаруашылықтарда кең қатарлы әдіспен тұқымдық алқаптар жасау керек, ал тұқымға жоңышқа егістігінің екінші және үшінші тіршілік жылындағы өсімдіктерді жинаған жөн, бұл - тұрақты өнім алудың басты шарты. Жоңышқаның тұқым шаруашылығы жем-шөп дақылдарын пайдалану немесе арнайы әзiрленген тұқым шаруашылығына пайдалануға негізделген. Бірінші әдіс кең тараған, себебі тұқымдық алқаптарына қарағанда жоғары кірісті жем өндіру қызығушылық тудырған.
Арнайы тұқым алқаптарын құру, ол тұқым өндірісін арттыру үшін пайдаланылады. Ең алдымен мамандандырылған жоңышқа шаруашылықтардын дамыту, яғни онда жыл сайын тұқым өндіру қолға алынады. Арнайы тұқым алқаптарының жем - шөп дақылдары танабынан айырмашылығы өсімдіктердің орналасу тығыздығына байланысты. Демек, тұқым шаруашылығы , әсіресе жоңышқа тұқымдық алқабының азықтық өлшем өнімділігі жем - шөп дақылдары танабынан төмен болады, әсіресе бірінші шабын кезінде. Бірінші шабында жылдық түсімнің 40 - 50 % қалыптасады [16, 284-бет].
Арнайы тұқым алқаптарын жасау. Тұқым өнімділігін арттыру жоңышқа егіс алқаптарын кеңейтумен тығыз байланысты, ол 1 м2-ғы өсімдік саны мен өсімдік орналасуымен де байланысты болады. Бұл көрсеткіштер егістіктің жарықтануын, зиянкестердің таралуын, табиғи тозаңдатушылармен қамтамасыз етілуін анықтайды. Бұл байланыста егістіктегі жоңышқа тұқымының өнімділігінің қалыптасу факторларының бірі себу мөлшері болып табылады. Ғылыми зерттеулер жоңышқаны кең қатарда себу тәсілі оның тұқым өнімділігінің арттыратындығын дәлелдеген, сонымен қатар тозаңдатқыш - жәндіктер гүлдерге оңай қатынай алады, минералдық қоректенуге, су және ауа режимдеріне жақсы жағдай жасалады. Тығыз орналасқан егістерде тұқым өнімділігі төмен болады, себебі құрғақшылық аудандарда тұқым өнудің басында топырақтағы барлығы дерлік ылғалды пайдаланады, ал ылғалды топырақты аудандарда өсімдік қатты өсіп, жапырылады.
Тұқым учаскелерін орналастыру. Оңтүстік бөктердің төменгі жақтарына, солтүстік беткейлерге тұқымдық алқаптарды орналастыру тиімді емес, бұл тұқым қалыптастыруға вегетациялқ массасынан зала келтірмес үшін қажет. Тұқымдық алқаптарды жоғары орналасқан жерлерге оңтүстік немесе оңтүстік - батыс беткейлерге орналастырады, яғни ол жылы әрі құрғақ микроклиматымен және жақсы жарықтануымен ерекшеленеді, бұл жоңышқа тұқымының дұрыс қалыптасуында маңызды орын алады. Жаңадан егілген тұқым алқаптары бұрын егілген тұқым алқаптарына жақын жаспауы тиіс, бұл зиянкестердің таралуына алдын - алу шарасы болып табылады. Жоңышқаны түқымға өсіру агротехникасы мал азығына өсірумен салыстырғанда жоғары тааптар қояды. Шектен тыс өсу мен жатып қалуды болдырмас үшін, топырағы тым құнарлы емес, яғни орташа құнарлылықтағы (3 %) топыраққа орналастырған жөн, бірақ топырақ фосфор, калий, кальций, бор, молибденмен жақсы қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл ылғалды жылдары өсімдіктің тым шектен тыс өсіп кетуінің алдын алады [28].
Негізгі және себер алдында топырақ өңдеу. Жоңышқаның тұқымдықтарын себу мал азығына сепкенмен шамалас, бірдей десек те болады. Топырақ өңдеудің басты мақсаты арамшөптермен тиімді күресу (сүдігер). Көктемде ертекөктемгі малалау және топырақ бетін тегістеу, себер алдындағы культивациялағанда топырақ гербицидтерін енгізу жүргізіледі. Бұл жұмысты 3 - 4 см тереңдікке (УСМК-5,4) жүргзіледі. Тығыздау жұмыстарын жүргізу маңызды саналады, себу жұмысына дейін және себу жұмысынан кейін сақиналы-тісті катоктармен тығыздайды.
Тыңайтқыш. Жоңышқа тыңайтқышқа қайтарымды дақыл, себебі топырақтан қоректік заттарды көп мөлшерде пайдаланады. Астық дақылдарымен салыстырып қарағанда, жоңышқа азот пен фосфорды 2 есе, калийді 1,5 есе көп колданады. Негізгі тыңайтқыш ретінде 20 - 40 т көң, 90-150 кг Р2О5 және 60-100 кг К2О 1 га-на енгізу ұсынылады. Органикалық тыңайтқыштарды алғы дақылға енгізіледі, ал минералды тыңайтқыштарды негізгі топырақ өңдеуде енгізіледі. Сонымен қатар, себумен бірге 10-15 кг Р2О5 1 га - на қолданылады. Азотты тыңайтқыштарды, ережеге сай, енгізбейді. Жоңышқа бор, молибден және басқа да микроэлементтерді пайдалануды жақсы қабылдайды. Молибденнің түйнек бактерияларының белсенділігін арттыратындығы, ал бордың тұқым байлауды жақсартатындығы дәлелденген. Олардан: бор қышқылы (17 %), борлы жай суперфосфат (0,2 %) и екі еселенген (0,4 %) қолдануға болады [29].
Күтіп-баптау жұмыстары. Жоңышқаны сепкенен кейін 1,5-2 ай бойы ол баяу өседі, жер беті массасы нашар дамиды, əсіресе осы кезеңде егістікті таза ұстаудың жəне арамшөптерге қарсы күрестің маңызы зор. Базагран, эрадикан, алирокс, далапан, 2М-4Х т.б. гербицидтерді қолдану жақсы нəтижелер көрсетеді. Жоңышқа өсімдігінің екінші - үшінші жылында ерте көктемде жəне шауып алғаннан кейін топырағын қопсытады, ол үшін ине тісті БМШ-10, БМШ-15 немесе тісті малалармен екі ізбен топырақтың тығыздығына қарай өндейді, кең қатарлы егістікте қатараралықты өңдеу арқылы іске асырады. Жоңышқаның тұқым алқаптарындағы маңызды жұмыс тардың бірі - өсімдік зиянкестеріне қарсы күрес.
Тұқымдық егістікті зиянкестер мен аурулардан сақтауға көп көңіл бөлу керек. Барынша көп жарақаттарды кең тараған зиянкестер мен аурулар келтіреді, олар: жоңышқа, қызылша, егістік жəне шалғындық қандала, жоңышқа жəне асбұршақ шіркейлері, фитономустар, тихиустар, жоңышқаның қызғылт бүршік шыбыны, жоңышқаның гүл шыбыны, шалғындық көбелек, жоңышқа көбелегі, аурулардан: тамыр шірігі, жалған ұн шығы, ұн шығы, сары теңбелділік, бактериялық солу, фузариоздық солу, вирусты аурулар, қарасабақтылық. Жоңышқаның зиян кестері мен аурулары пішен өнімін 20-30% дейін төмендетеді. Зиянкестерге қарсы жоңышқаның өсуіне дейін 10% базудинді (50 кгга), өсіп келе жатқан шөптілікке гексохлораның (ГХЦГ) 12% түйіршіктелген ұсақ дəнді гаммаизомерін топыраққа енгізеді. Фитономустың балапан құртына қарсы жоңышқаны хлорофостың 80% техникалық немесе суланатын ұнтағының 0,3% ертіндісімен (1,5 кгга) бүркеді [30].
Тұқымға жинау. Қазақстанда тұқымды жоңышқаның екінші шабысында алуға болады, алайда ол үшін алғашқы шабысты бүрлену (жабық гүлдену) кезеңінде 10-12 см биіктікте жүргізеді, басқа жағдайда жекелеген жылдары тұқым пісіп үлгермейді.
Тұқымды жоңышқаның əр түрлі жастағы егістігінен жинайды, алайда ескілікті шөптілікте жоңышқаның зиянкестермен жəне аурулармен зақымдануы 50-70% жетеді, сондықтан тұқымдық жоңышқаны егістіктің екінші-үшінші тіршілік жылынан дайындаған жөн. Тұқымдық жоңышқаны бұршағының 65-75 % қоңырланғанда бөлектеп жинаған дұрыс. Тұқым шығынын азайту мақсатымен дестелерді арбаларға артып, бүкіл массаны қырман басына жеткізіп, соңынан бастырған өте тиімді. Төмен тұқым өнімділігінің басты себептерінің бірі, жинау барысында көп мөлшерде тұқым шығыны. Ол тұқымның өте майда болуына да байланысты. Оңтүстік және оңтүстік - шығыс жағдайында жинауға асықпаған жөн, ең дұрысы алғашқы күздік бозқырау түскенде жинау тиімді. Екінші шабысқа жинау қыркүйек айының үшінші декадасына сәйкес келеді [31].
Өсімдіктердің төзімді сорттарын шығару селекцияның басты мақсаттарының бірі. Осыған байланысты бағыттарда сұрыпталатын жоңышқа өсімдіктерін нақты жағдайларға бейімдеу және талап етілген дәрежеде тозаңдандыру, қажетті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.