Қылмысқа қатысудың объективті белгілері
ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1-БӨЛІМ. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы мен белгілері
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы ... ... ... ... ... ..5-7
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың объективтiк және субъективтiк белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-19
2-БӨЛІМ. Қылмыстық құқық бұзушылықтағы сыбайлас қатысушылардың жауаптылығы және түрлері
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысушылардың түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-24
2.2.Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысушылардың жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-28
2.3. Қылмыстық құқық бұзушылықтың жанасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29-30
3-БӨЛІМ. Қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру және бір-бірінен ажырату мәселелері
3.1. Қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру негіздері және оның түрлерін құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-5 1
3.2. Қылмысқа қатысу нысандарын ажырату мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .52-55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6-58
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-60
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғасырлар тоғысында тәуелсіздік туын берік қадап, өз алдына егемен ел атанған Қазақстан мемлекетінің даму бағытын басқаша саралап, жаңаша жолға түскеніне де жиырма сегіз жылдан асты. Еліміздің мызғымас ірге тасы қаланып, Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып енді, тәуелсіз мемлекет ретінде 120-дан астам елдер мойындады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің жиырма сегіз жылдығына арналған салтанатты жиналысында сөйлеген сөзінде біз осы жылдар ішінде сөз жоқ талай ондаған жылдарға татырлық жылдан өттік, біз Конституция қабылдадық, онда билік құрудың жаңа қағидаттарын бекітіп, азаматтардың негізгі құқықтарын қорғауға алдық. Біздің басты жетістіктеріміз - 1995ж. бүкіл халқымыз қабылдаған осы Конституцияның жемісі - деді.
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
Қазақстан Республикасында қылмысқа қарсы күрестің 2000-2002 жылдарға арналған түбегейлі бағдарламасында әлеуметтік-экономикалық реформаларды және қоғамдық демократияландыруды одан әрі тереңдете түсу, құқықтық салалы реформаларды, қалыптасқан құқықты қолдану іс-тәжірибесінің өзгеруіне, жаңа құқықтық институттардың құрылуына байланысты туындайтын қоғамдық қатынастардың заңнамалық реттелуін қалайды.
Қазақстан Республикасында қылмысқа қатысудың ұғымы Қазақстан Республикасының 1977 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексінің 27-бабында Екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады - делінген.
Қылмысқа қатысудың түрлері қылмыс істеуге қатысқан жекелеген қатысушылардың қылмыс істеуге қатысуының дәрежесі мен сипатына байланысты қоса орындаушылық және тар мағынадағы қылмысқа қатысушы болып екі түрге бөлінеді.
Бірнеше адамның қылмысты бірге топ болып істеуін қоса орындаушылық деп атаймыз. Қылмысқа қатысудың бұл түрі бойынша қылмыс істеуге қатысқандардың барлығы да сол істеген қылмыстың объективтік жағының белгілерін басынан аяғына дейін немесе жекелеген қатысушылардың қылмыстың объективтік жағының бір бөлігін орындауға ғана қатысуын айтамыз. Мұндай ретте қылмыстың зардабы қылмысты қоса орындаушылардың ортақ әрекетінің жиынтығының нәтижесі болуда.
Тар мағынадағы қатысушылықта орындаушы қылмыс істеуге ұйымдастырушының: айдап салушының немесе көмектесушінің қатысуын білмеуі де мүмкін. Ал қоса орындаушылықта қылмысқа қатысушылардың барлығының бір-бірінің өзара әрекеті жөнінде хабардар болуы және қатысушылардың қылмысты бірге тікелей істейтінін білуі қажет.
Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2003ж. - 22 356; 2004ж. - 21 993; 2005ж. - 19 342; 2006ж. - 19 491; 2007ж. - 14 360; 2008ж. - 16 573; 2009ж. - 15 310 қылмыс тіркелген. Осы сандардан қылмысқа қатысу арқылы жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылықтың үлес салмағын салыстырып қарасақ, онда 2003 жылы тіркелген қылмыстарда қатысушылықпен жасалған қылмыстар - 13,6%; 2004ж. - 13,8%; 2005ж. - 13,8%; 2006ж. - 13,3%; 2007ж. - 9,6%; 2008ж. - 10,2%; 2009ж. - 9,2% болып отыр. Көрсетілген мәліметтерге қарағанда, қылмыс жасау төмендеп келе жатқандай көрінеді, алайда бұл - қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстылық пен қылмысқа қатысушылар жауаптылығының мән-мағынасына әлі де толық көңіл бөлінбей отырғандығының куәсі деп атап өтуге болады.
Зерттеу деңгейі. Қазақ ССР-і және Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз үлесін қосқан ғалымдар З.О.Ашитов, Н.М.Абдиров, А.Н.Ағыбаев, Қ.Ә.Бәкішев, Б.М.Жүнісов, Г.М.Мұқашев, И.И.Рогов, А.А.Смағұлов және т.б.ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Қазақ ССР-інің Қылмыстық кодексіне байланысты қылмысқа қатысудың қылмыстық-құқықтық мәселелеріне арналған Л.М.Вайсберг, У.С.Жәкебаев, Р.Н.Судакованың ғылыми еңбектері бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыста қылмысқа қатысуға, және оның нысандары мен түрлерінің тарихына шолу жасау арқылы қылмысқа қатысуға терең және жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр. Осы мақсатқа төмендегі міндеттерді шешу жолымен жетуге болады:
Қылмысқа қатысу нысандары мен түрелерінің жауаптылығын көздейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың түрлері тарихи кезеңдердегі мазмұндық және құрылымдық ерекшеліктерін сипаттау;
Қылмысқа қатысу нысандарының жіктелу өлшемдерін белгілеп, оларға қылмыстық-құқықтық сипаттама беру;
Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы мен жазасын жеке даралау мәселелерін айқындау;
Қылмысқа қатысу нысандарының ерекшеліктерін анықтау.
1-БӨЛІМ. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы мен белгілері
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы
Қылмысқа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны ретінде қарастырылады, өйткені жеке дара қылмыс жасауға қарағанда қылмысты осы нысанды істеудің қауіптілік дәрежесі және келтіретін залалы да зор. Бірнеше адамның күш біріктіріп бір немесе бірнеше қылмысты істеуі олардың - қатысушылардың - өзара бірін-бірі қолдауы, қылмыс істеуді жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен бірге қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға үлкен қауіп келтіреді немесе соны келтіру қаупін туғызады. Қылмыс істеуді осылай жүзеге асыру қылмысты іс-әрекетпен өзін жоюға, қайсыбір жағдайларда бір адамның қолынан келмейтін қылмысты істеуді дайындауға немесе жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Көптеген ауыр қылмыстарды, атап айтқанда, бөтен біреудің мүлкін өте көп мөлшерде талан-таражға салу, валюталық операциялар жөніндегі ережелерді бұзу, парақорлық, әйел зорлау, кісі өлтіру сияқты қылмыстар бірлесіп істеу арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында қылмысқа қатысудың ұғымы Қазақстан Республикасының 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің 27-бабында Екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады - делінген.
Қылмыс істеудің ерекше нысаны болып табылатын қылмысқа қатысудың өзіндік объективтік және субъективтік белгілері бар. Қылмысқа қатысудың объективтік жағының бір белгісі бір қылмысқа екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы болып табылады. Бұл жерде қатысушылардың бәрінің есі дұрыс, қылмыстық заң бойынша жауап беретін жасқа толған болуы қажет. Есі дұрыс емес адамды немесе қылмыстық жауап беру жасына толмаған жасөспірімдерді қылмыс істеуге пайдалану қылмыс жасаудың құралдары болып саналады. Сол себептен ол қылмысқа қатысу болып саналмайды. Ондай адамдарды қылмыс істеуге пайдаланғандардың өздері қылмысты тікелей орындаушы ретінде жауап береді. Ал кәмілетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту кодекстегі 131-бап бойынша жеке қылмыс құрамы болып есептеледі. Қылмыс істеуге қатысуда екі немесе одан да көп адам қылмысты бірлесіп істейді. Объективтік жағынан алғанда қылмыс істеуге бірлесіп қатысу деп, оны істеуге бірге қатысқан әрбір қатысушылардың әрекеті белгілі бір қылмысты іс-әрекетті істеуге және соның орындалуын жүзеге асыруға бағытталуы қажет. Өзінің мәні жөнінен жекелеген адамдардың қылмысқа қатысуы әртүрлі болуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің ерекше бөліміндегі тиісті баптардың көрсетілген қылмыстарды тікелей орындаушымен бірге, қатысушылар санына қылмыс істеуге біреуді көндірген (айдап салушы), қылмыс істеуді ұйымдастырған немесе оған басшылық етуші (ұйымдастырушы) немесе қылмыс жасауға жағдай туғызған (көмектесуші) адамдар да кіруі мүмкін. Қылмысты ұйымдастырушылардың айдап салушылардың; көмектесушілердің әр түрдегі және әртүрлі дәрежедегі қылмыстың істелуіне мүмкіндік туғызумен бірге уақыты жағынан істелген қылмысты орындаушының әрекетінің алдын алуы немесе сонымен тұспа-тұс келуі және олардың барлығының осы қылмысты әрекетті істеуімен себепті байланысты болуы шарт.
Әрбір қатысушының әрекеттерінің өзара себепті байланысы мен шарттарының болуы істелген қылмыстық қатысушыларының бірлескен қылмысты іс-әрекеттерінің салдары екендігін дәлелдейді; барлық қатысушылардың бірдей жағдайда жауаптылыққа тартылуының алғы шарты екендігін көрсетеді.
Қылмысқа қатысуда іс-әрекет пен қылмыстың зардабының өзара байланысының жеке адамның істеген қылмысына қарағанда өз ерекшелігі бар. Қылмысқа қатысуда қылмыстың зардабы мен орындаушылардың немесе бірге орындаушылардың іс-әрекеттері ғана байланысты болады. Айдап салушы, көмектесуші, кейде ұйымдастырушы тікелей зиян келтірмейді. Олар тек қана қылмыстың зардабының тууына себепші болады. Мұндай себепші болу қылмысты тікелей орындаушыға оның қылмыс істеуге деген шешімін қоздыру арқылы жүзеге асырылады. Субъективтік жағынан алғанда қылмысқа қатысу барлық қатысушылардың қылмысты қасақана істегенін білдіреді.
Бұл жерде екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға қасақана қатысуы ұйымдастырудың, азғырушының, көмектесушінің, орындаушының істейтін қылмысының мәнісінен хабардар болатындығы және олардың өз іс-әрекеттерімен орындаушыға қылмыс істеуге мүмкіндік туғызатыны немесе оған түрткі болатыны туралы сөз болып отыр.
Қылмысқа қатысу тек қасақана істелген қылмыстарда ғана болады. Абайсыздықпен істелген қылмыстарда қылмысқа қатысушылық болмайды.
Л., Н. деген азаматтар төбелеске бірге қатысып, қарсыластарының біріне екеуі де пышақ салған. Нәтижесінде бір адам ауыр жарақаттанған. Бұлардың әрекетін халық соты нақтыланбаған. Тікелей қасақаналықпен істелген қылмысты әрекет деп бағалап, олардың Қылмыстық кодекстің 103-бабы 3-бөлігі бойынша сараланған. Себебі олар пышақ жұмсаудан кез-келген ауыр зардаптың немесе кісі өлімінің болуы мүмкіндігіне саналы түрде жол берген.
Қылмысқа қатысушылардың әрқайсысының ниетінің мазмұнына орындаушының істейтін қылмысының қоғамға зияндылығының мәнісін сезу, сондай-ақ сол адамның қылмысты жалғыз өзінен емес, басқалардың әрекетімен бірге жасайтын мән-жайларды сезінуі шарт.
Қылмысты ұйымдастырушы, қылмысқа көмектесуші немесе айдап салушы қылмысты орындаушының істейтін қылмысының мәнін, ниетін, және өздерінің орындаушының қылмысты істеуіне жағдай туғызатынын сезінуі қажет.
Ал қылмысты орындаушы болса ол қылмысқа басқа қатысушылардың өзіне қылмысқа дайындалғанына немесе жасауына жәрдем жасағанын әр уақытта да хабардар болады. Оның үстіне, қылмысты орындаушылардың арасында бірлесіп қылмыс жасауға деген өзара келісім болады, мұның өзі барлық қылмысқа қатысушылардың өз әрекеттерінің келіспеушілікпен жүзеге асырылатындығын және мұның қылмысты іс-әрекеттің тиімді түрде жүзеге асырылатындығын көрсетеді.
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың объективтiк және субъективтiк белгілері
Қылмысқа қатысудың объективті белгілері. Қылмыстық әрекеттің ерекше нысанын құрай отырып, қылмысқа қатысушылық бірқатар объективтік және субъективтік белгілермен сипатталады, кейде оларды сандық және сапалық белгілері деп те атайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 27-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылатынын негізге ала отырып, қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері ретінде жасалған қылмысқа кем дегенде екі адамның қатысуы, іс-әрекеттердің бірлескен түрде орындауы немесе бұл іс-әрекеттерді бір-бірімен себепті байланыста болып танылатынын атап өткен жөн. Қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерінің бірі - екі немесе одан көп адамдардың әрекет етуі болып табылады. Қылмысты заң қылмысқа қатысуды анықтай отырып, онда кем дегенде екі адамның қатысуы қажет екенін көрсетеді. Есі дұрыс және қылмыстық жауаптылық жасына жету секілді қылмыс субъектісіне қойылатын талаптар, қылмыстық құқық ғылымында даусыз болып есептеледі. Қылмыс субъектісінің барлық белгілері бар және оны жасау мақсатында кәмелетке толмағанды немесе есі дұрыс емес адамды пайдаланған тұлғаның әрекетінде, қылмысқа қатысудың не объективтік не субъективтік белгілері орын алмайды, мұндай жағдайларда нақты орындаушы - есі дұрыс емес немесе заңда көзделген қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген тұлға, жай қылмысты жасау құралы, әдісі болып табылады [29, 35б.]. Демек, жасалған қылмыстық әрекеттерді қылмысқа қатысушылыққа жатқызу үшін кем дегенде екі адамның арасында бірлесіп қылмыс жасауы - маңызды шарт болып отыр. Ал үшінші, төртінші адамдар кәмелетке толмағандар, абайсыздықта қылмыс жасаушылар болғанымен, әдеткі екі адамның әрекеті қылмысқа қатысушылыққа дәл келуі керек. Яғни, кем дегенде екі адам қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс және абайсыздықта емес, қасақаналықпен бірлесіп қылмыс жасауы жағдайында ғана қылмысқа қатысудың жоғарыда аталған объективтік белгісі орын алады.
Қылмысқа қатысушылардың арасында бірлесу белгісінің болуын зерттеу әдебиеттерінде әр көлемде қарастырылады. Бірлесіп қатысу белгісінің сипатын анықтағанда, кінәлілердің қоғамға қауіпті іс-әркеті өзара байланыста жасауын және қылмыстың зардабына да әрбір қатысушының байланысы болуын анықтауымыз керек. Қылмысқа қатысушылықтағы бірлесу белгісі қылмыс жасаудың бастапқы кезеңінен соңғы кезеңіне дейін түгел орын алады және бұл белгі мынадай элементтерден құралады:
а) әрбір қылмысқа қатысушылардың әрекеті басқа қатысушылардың нақты жағдайларда әрекеттер жасауының қажетті шарты болып табылады. Яғни, бірінің белгілі бір әрекеттерді жасауы, басқаларының да алдыңғы әрекетке байланысты нақты бір әрекетті іске асыруына себеп болады;
ә)қылмыстың салдары немесе қылмыс уақиғасы әр қатысушының әрекеттеріне себепті байланыста болады;
б) қылмыстың нәтижесі барлығына ортақ болады.
Қылмысқа қатысушылардың бірінің нақты бір қылмысты әрекеттерді орындауына байланысты (айдап салушылық, көмектесушілік әрекеттер), екінші адамның сол әрекетке сәйкес келесі әрекеттерді орындауы, бұл барлық қылмысқа қатысушылық нысандарына дәл келмейді. Мұндай кезекті түрдегі әрекеттерді орындау, қылмысқа қатысушылардың арасында рөл бөліп қатысу тәрізді нысанда орындалады. Ал қылмысты топ адам болып жасағанда, қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуы белгісі, олардың бір тектес қылмыстық әрекеттерді жасау арқылы қылмыстың салдарына күш біріктірудің нәтижесінде жетуін білдіреді. Мысалы, бір топ адам болып бөтен адамның өміріне немесе денсаулығына зардап келтіру. Мұндай жағдайларда бірлесу белгісі топ мүшелерінің ортақ ниетпен біртектес әрекеттерді жасауымен көрінеді. [30, 22б.].
Екі немесе одан көп адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерін қылмысқа қатысушылыққа жатқызатын белгі - себептілік белгісі боп табылады.
Себепті байланыс - бұл құбылыстардың өзара байланысы. Мұнда бір қылмыс екінші бір қылмыстың пайда болуына себеп болады. Ал себеп - бұл құбылыстардың, заттардың, процестердің өзара тәуелділігінің, байланыстылығының және жалпы объективтік байланыстың бір нысанын білдіретін философиялық категория. Себеп деп салдар ретінде қарастырылатын екінші құбылысты тудыратын құбылысты түсіну қажет. Белгілі бір қоғамға жасалған қауіпті іс-әрекетті қылмыс зардабының себебі деп тану үшін біріншіден ол іс-әрекетті ерікті, саналы, негізді және мақсатқа лайықты жасалу қажет. Егер адамның еркі не таңдауы тойтарылмайтын табиғи күшпен, күштеп зорлаумен не өз әрекетін басқаруға мүмкіндік бермейтін өзге де сыртқы күштермен тоқтатылса ол әрекеттің қылмыстық құқықтық мағынасына жатқызылады. Сонымен бірге екіншіден, қауіпті іс-әрекетті істеген адам қажетті қылмыстық-құқықтық қасиеттерді иеленуі тиіс: есі дұрыстық және жауаптылық жасына толуы. Үшіншіден, адамның іс-әрекеті кемінде қоғамға қарсы, яғни белгілі бір зиянды зардаптарды тудыру мүмкіндігін иемденетін әрекет болуы тиіс. Егер әрекет қоғамға пайдалы не бейтарап болса, онда себепті байланыс жөнінде мәселе тумайды. Төртіншіден, адамның қоғамға қауіпті әрекеті қылмыстық зардабының себебі болып танылу үшін ол әрекет зиян келтірудің қажетті жағдайы болып табылуы қажет. Себепке қарағанда жағдай - бұл екінші құбылысты тікелей тудырмайтын, бірақ себепке ықпал ете отырып оның одан әрі дамуын қамтамасыз ететін құбылыс. Жағдайлар себептің тууына және оның әрекет етуіне ықпал етеді. Бесіншіден, мезгілі, уақыты жағынан қылмыстың объективтік жағын құрайтын іс-әрекет қоғамға қауіпті зардаптың алдын алуы қажет. Яғни, қоғамға қауіпті зардап қоғамға қарсы іс-әрекет жасалғаннан кейін, осы іс-әрекеттің нәтижесінде туындауы тиіс. Алтыншыдан, белгілі бір қылмыста себепті байланыс бар деп тану үшін іс-әрекет пен зардап арасындағы объективті байланыспен қатар субъективті байланыс - кінәліні анықтау қажет. Себебі, кездейсоқ зиян келтіру кезінде қылмыстық жауаптылық себепті байланыстың болмауынан немесе кінәнің болмауынан туындамайды.
Сонымен, егер қылмыстың салдарымен немесе қылмыстың болу уақиғасы, адамның әрекеттерімен себепті байланыста болмаса, онда себепті байланыста әрекет жасамаған адамға қылмыстық жауаптылық туындамайды немесе абайсыздықта қылмыс жасаған болып саналуы мүмкін. Себебі бұл әрекеттердің арасындағы немесе қылмыстың зардабына деген себепті байланыстар қасақана әрекеттерден туындаған болуы керек. Яғни қасақана түрде көмектесушілік әрекеттерді орындау, қасақана түрде қылмыстың жасалуына жол ашады [30, 170б.]. Қылмысқа қатысушылықтағы себепті байланысты жасалған қылмыс мазмұнын екі жерде ескеру керек. Біріншісі, қылмысқа қатысушылардың арасындағы байланыс, ал екіншісі, қылмысқа қатысқан әрбір адамның әрекетінен туындаған зардаппен байланысты. Бірінші келтіріп отырған байланыс туралы жоғарыда айтылды, ал әрбір қылмысты әрекеттің зардаппен себепті байланыста болуын, қатысушылардың әрекеттерінің мазмұны мен сипатынан көруге болады. Бұл көрініс, әрбір қылмысқа қатысушының қоғамға қауіпті әрекетінің бағытымен анықталады. Қылмысқа қатысушылар бір мүддеге бағытталған әрекеттерді орындауы арқылы күш біріктірген болып есептеліп, қылмыстың зардабын туындатады. Демек қылмысты ұйымдастырған, қылмысқа азғырған, көмектескен және орындаған адамдардың әрекеттерінің барлығы да қылмысқа қатысушылық болуы үшін, туындаған зардаппен себепті байланыста болуы керек. Бұл себепті байланыс мысалы, айдап салушының біреуді қылмыс жасауға азғыруымен көмектесушінің қылмыстың орындауы үшін кеңес, құрал-сайман, қылмыстың ізін жасыру әрекеттерін мойнына алумен, орындаушының қылмыстық объективтік белгілерін орындауымен анықталады. Осы әрекеттердің орындалуы арқылы ғана қылымыс толық жасалды немесе бөтен жақтың мүддесінен зардап келтіреді. Қылмысқа қатысушылықта туындаған зардап бірлесіп әрекет еткен адамдардың жиынтығы ретінде алынады. Кездейсоқ себептен туындаған әрекеттер немесе зардаптар қылмысқа қатысушылықты құрамайды. Зардаптың туындауына себепті байланыс кездейсоқ болғанда, кінә түрі қасақана болмайды. Кездейсоқ себептерден туындаған әрекеттерден зардап болғанда, ол абайсыздықта келтіріледі немесе кездейсоқ әрекетті жасағанда адамда кінәнің белгілері болмауы да мүмкін. [32, 12б.]. Мысалы, көшеде кетіп бара жатқан екі адам жол жиегінде мастықтан құлап жатқан адамды тұрғызып, үстін қағып кетіп қалады. Мас адам тәлтіректеп барып машинаға қағылады, мас адамға көмектескен адамдардың әрекеттері мен туындаған зардаптың арасында байланыс бар, бірақ бұл байланыс кездейсоқ байланыс болып табылады.
Сонымен, қылмысқа қатысу объективті жағынан келесідей белгілермен сипатталады:
Субъективтердің көптігі, яғни қылмысқа қатысатын және қылмыс субъектісінің барлық белгілерін қамтитын кем дегенде екі адамның болуы;
Осы тұлғалардың іс-әрекеттерді бірлескен түрде орындауы, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті бірігіп жасауы, барлық қатысушылар үшін бір ортақ қылмыстық нәтиженің орнауы және қылмыстың жасалуы мен қатысушылар әрекетінің арасында қажетті себепті байланыстың болуы.
Қылмысқа қатысудың субъективтік белгілері. Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік белгілері ретінде қатысушыларда қасақаналықтың, қылмыс жасауға деген ой бірлестігінің болуы және алдын ала келісімнен құралады.
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері тәрізді бұл белгілер де қылмысты бірлесіп жасаудың бастапқы сатыларынан бастап қылмыс салдары туындағанға дейін орын алады.
Қылмыстық кұқықта қылмысқа қатысушылық мәселесіне қатысты туындаған даулы мәселелердің бірі, бірлескен түрдегі қылмыстық әрекеттердегі кінә нысаны болып табылады. ҚР ҚК-ң 27- бабы бойынша қылмысқа қатысу тек қасақана түрде қасақаналықпен жасалатын қылмыстарда ғана орын алады. Бірақ зерттеу әдебиеттеріне және оқулықтарға көңіл аударсақ, онда қылмысқа қатысу тек қасақана түрде ғана емес, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін екендігін кездестіруге болады. Бұл даулы пікір алғаш рет А.Н. Трайниннің Екі немесе одан көп адамдардың арасында кінәлілік бір нысанда болмаса қылмысқа қатысу болмайды. Сондықтан қылмысқа қатысушылық қасақана немесе абайсыздықта бірлесіп әрекет жасаған адамдарда ғана бола алады деген пікірінен басталды. Ол абайсыздыктың үш жағдайын келтіреді: 1) абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақаналықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықта азғыру немесе көмектесу [9,68б.]. А.Н. Трайнин осы жағдайлардың әр қайсысы үшін мысалдар келтіреді. Мысалы, абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру ретінде, басқа біреудің қолымен кісі өлтіруді көздеген біреу түн уақытында мылтығын сынату үшін басқа біреуге атып көруін сұрайды. Осының алдында ғана жауласып жүрген адамы қараңғы жаққа карай кеткенін пайдаланып, мылтықты атуға келіскен адам қай жаққа қарап атайын деп сұрағанда, өлуін тілеген адамның кеткен жағын нұсқайды. Екінші жағдайдың мысалы ретінде, топ адамдардың ортасында отырып біреу қылмыс жасаудың жолын және қалай осы қылмыстың ашылмайтын әдісін жай әңгіме ретінде айтады. Осы әңгімені тыңдап отырған бір адамда осы жоспар бойынша қылмыс жасау туралы қасақаналық, тілек пайда болады. Үшінші жағдайдағы мысалда үш аңшының аңнан қайтып келе жатып, ауылына таяғанда бір ауылдасының қақпа алдында трубкамен темекі тартып тұрғанын көріп, бірінің екіншісіне сен мергенсің ғой ананың трубкасына тигізіп бере аласың ба дейді. Үшінші аңшы оқ мүлт кетпесін деп иығын қойып көмектесушілік әрекетті орындайды. Мылтықты атуға келіскен адам атқанмен оқ трубкаға емес, адамға тиеді.
Мұндай бағытты ұстанушылар қылмысқа қатысуға ұқсас абайсыз-дықтағы әрекеттерді мысалға келтіре отырып, қылмысқа қатысушылардың араларындағы себепті байланыстардың рөлін ескермей, олардың тек туындаған зардаппен байланыста болуын жеткілікті деп түсінген [12, 118б.]. Сонымен қатар М.Д. Шаргородский абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылық әрекет қасақана жасалып, ал зардабы абайсыздықта туындаған қылмыстарда болады, себебі мұндай жағдайларда қатысушылар орындаушының іс-әрекеттерінің сипатын біледі деген пікір келтіріп, мысал ретінде үй төбесінен темір сынықтарын лақтырып жатқан екі жұмысшының бірінің лақтырған темірі төменде өтіп бара жатқан адамның басына тиіп, денсаулыққа немесе адам өміріне зардап келтіруін алады [15, 84б.].
Бұл зерттеушілер қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықта да кездесу мүмкіндігін 40-60 жылдарда келтірген. Мұнан кейінгі кезеңдерде қылмысқа қатысушылық мәселелерін арнайы зерттеген ғалымдар абайсыздықта қылмысқа қатысу орын алуы мумкін емес. Себебі біріншіден, абайсыздықта туындаған зардаптарда бірнеше адамдардың қылмысты ниетті бірлесіп іске асыруы, оның нәтижесіне бірлесе отырып жету деген ой жоқ дейді [14, 253б.]. Екіншіден, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері екі жақты субъективтік байланыстың негізінде ғана бірлескен әрекеттер деп бағаланады және бірлескен түрдегі екі немесе одан көп адамдардың әрекеттерінде орындалатын әрекет ғана емес, оның нәтижесі де екі жақты байланыстар негізінде орын алуы керек немесе өзара түсіністікте болуы керек. Егер өзара түсіністік болмаса, онда қылмысқа қатысушылық жоқ [15, 50б.]. Үшіншіден, бұл зерттеушілердің ортақ пікірі абайсыздықта жасалған қылмыстар бойынша тек сол әрекетті орындаған немесе зардаптың туындауын көре білуге міндетті немесе көре білуге мүмкіндігі болған адам жауап береді дегенге келеді. Зерттеушілердің негізгі дені қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана кінә нысанымен жасалатынын келтіреді. Осыған байланысты 1958 жылғы Қылмыстық кодекс негізінің 17-бабында қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы болып табылады деген анықтама беріп, заң жүзінде абайсыздықпен бірлескен адамдардың қылмысты әрекеттерін мойындауға тыйым салды. Мысалы М.Д. Шаргородский казіргі ҚК 17-бабындағы екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы деген анықтамасы бірнеше адамдардың әрекеттерді қасақана жасап, бірақ зардабының абайсыздықта туындауына кедергі жасап отырған жоқ, сондықтан осы анықтаманың өзі де абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты заң жүзінде тануға кедергі жасамайды деген ұсыныс келтірді. Бірақ бұл ұсыныс жай пікір ретінде бағаланып қала берді, өйткені 1990 жылдардың аяғына дейін өмір сүрген қылмыстық заң бойынша қылмысқа қатысушылық үшін жауаптылық тек қасақаналықпен жасалатын қылмыс түрлері бойынша ғана мүмкін болды. М.Д. Шаргородскийдің осы пікіріне тосқауыл қою мақсатына байланысты болар, жаңа Ресей, сондай-ақ Қазақстан қылмыстық заңдары Екі немесе одан көп адамның қасақана бірлескен түрде қасақана қылмыстарды жасауы қылмысқа қатысу деп танылады деп қасақаналық белгісін екі рет көрсете отырып анықтаған.
Біз М.Д. Шаргородскийдің ұсынысын және қолданыстағы қылмыстық заңның 27-бабындағы түсінікті талдаудан өткізгенді жөн көріп отырмыз.
Қылмыстық құқық кінә нысандарының және оның түрлерінің түсінігін қылмысқа қатысуға ғана қатысты емес, жалпы қылмыстылыққа ортақ түрдегі ереже ретінде келтіреді. Кінәнің түрлері жасалған әрекеттің қасақаналығына байланысты емес, негізінен зардапқа қатысты психикалық қатынаспен анықталады деуге болады. Формальдық құрамға жататын қылмыстарда әрекетке деген психикалық қатынасты анықтау жеткілікті болса, ал материалдық құрамға жататын қылмыстарда әрекетке және оның нәтижесіне қатысты психикалық қатынасты анықтау қажетті болып табылады. Негізінде материалдық құрамдарда қылмыстың қандай кінәмен жасалғандығы зардапқа деген шешімімен сипатталады деуге болады. Мұндай құрамдарда қылмыс қасақаналықпен жасалды деп түсіну үшін зардапты тілеу немесе саналы түрде жол беру орын алуы керек.
Ал абайсыздықтағы қылмыстарда, мысалы қылмысты менмендікте адам қоғамға қауіпті әрекеттің жасалуын тілегенмен, туындауы мүмкін зардаптың болуын тілемейді немесе саналы түрде жол бермейді. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың түсінігінде қасақана түрде деген белгі көрсетілуінің өзі М.Д. Шаргородский айтқандай әрекеттің қасақана, ал зардаптардың абайсыздықта туындауын білдірмейді. Қылмыстық құқықта кінә мәселесінде интеллектуалдық белгілер қылмыстың қандай кінә нысанымен жасалғанын білдіретін шешуші ұғымдарды білдіре алмайды, интеллектуалдық белгілер мағынасы, роль бойынша кінәнің, оның түрлерінің түсінігін толықтырушы сипатта қолданылады деуге болады. Мысалы қылмысты менмендікте әрекет қашанда қасақана түрде жасалады және зардаптың туындауы мүмкін екендігін көре отырып осындай қауіпті әрекет жасалады, бірақ адамның мұндай әрекеттерін абайсыздыққа жатқызушы белгі, ол басқа нәтижеге жету үшін мұндай зардапты болдыртпаймын деп жеңіл ойлылықпен немесе жеткілікті негіздерсіз есеп жасауы болып табылады. Демек, менмендікті абайсыздықтағы кінә түріне жатқызушы белгі, шешім жасау кезінде адамның ойында болған психикалық қатынастың түрі болады. Сондықтан Қылмыстық Кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімінің баптарында қасақана деген белгі кездескенде біз әрекеттің ғана емес, зардаптың да қасақаналықпен туындайтын жағдайларын ескереміз. Интеллектуалдық белгілер формальдық құрамдарға жататын қылмыстарда ғана айтарлықтай роль атқарады деуге болады. Себебі формальдық құрамдарда зардапқа қатысты психикалық қатынас қолданылмайтындықтан, адамның іс-әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол беру түрінде болса, онда қылмыс қасақаналықпен жасалады деп қорытынды жасауға негіз береді. Ал абайсыздықпен сипатталатын қылмыстардың көпшілігі материалдық құрамдарға жатады, сондықтан қылмысқа қатысудың абайсыздықтағы түрін мойындаған күннің өзінде де әрекетке деген қасақаналық барлық кезде мәселені шешпейді, мұнда негізінен зардапқа деген ішкі қатынасты ескеруіміз керек болады. Осы айтылғандарды дұрыс деп бағалайтын болсақ, онда қазіргі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабындағы қасақана бірлескен түрде қасақана қылмыстарды жасау деген түсініктегі қасақана қылмыстарды жасауға қатысу деген белгіні алып тастаған жөн сияқты. Заң бабында қасақана деген белгі қолданылғанда біздің түсінігімізше әрекетке деген қасақаналық емес, немесе зардапқа деген қасақаналықта емес, жалпы осындай қылмысқа қатысу сияқты қылмыс жасаудың ерекше бір тәсілі немесе бұл белгі Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімнің баптарында тікелей көрсетілгенде осы қылмыс қасақаналықпен сипатталады дегенді білдіреді. Ал қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27- бабында қасақаналық белгісін екі рет көрсеткенмен, бір сөзді немесе бір белгіні екі рет қолданып отырған сияқты.
Соңғы кездерде абайсыздықпен қылмысқа қатысудың мүмкіндігін жанама түрде мойындайтын бағыт кездеседі. Бұл бағыт бойынша абайсыздықтағы бірнеше адамдардың зардаптарға соқтырған әрекеттері қылмысқа қатысушылық емес, абайсыздықпен бірге зардап келтіру (неосторожное сопричинение) деп аталу керек және мұндай бағытты ұсынушылар ғылым мен техника дамыған заманда, адамдардың өзара араласуы жиілеген кезде бірнеше адамдардың салақтығы, жеңіл ойлылығы салдарынан ауыр зардаптар келтіруінің ыктималдығы жоғары және мұндай абайсыздықпен бірге зардап келтірудің қоғамға қауіптілігі де жоғары болады, сонымен қатар осындай әрекеттер қылмысты саралауда басқаша бағытты қажет етеді дейді [16, 394-399б.].
Бұл жерде біріншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің болуы мүмкін бе және екіншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің қылмысқа қатысушылықтан айырмашылығы қаншалықты деген сұрақ туындайды.
Өндірістерде немесе өзге де шаруашылық салаларында апатты жағдайлардың орын алуы жиі кездеседі десе болады және мұндай өндірістік апаттарда қауіпсіздік ережелерін сақтауға бір ғана адам емес, бірнеше адамдар жауапты болуы мүмкін. Мекеме қаншалықты үлкен және қауіпті зардаптар келтіруге ықтималдығы жоғары болса, соншалықты ол мекемеде жауапты адамдар көп болуы мүмкін. Осындай мекемелерде, кұрылыс саласында зардаптар туындағанда, осы апатты жағдайдың алдын алуға қызметі бойынша міндетті адамдар бірнешеу болғанда, олардың әр қайсысы өз қызметінің түріне қарай жауапты болады. Мысалы үлкен өндіріс орындарында техникалық қауіпсіздік ережелері бойынша жұмыс істейтін арнайы бөлім, инженерлер жұмыс істегенде, олардың әрқайсысы бір басшылыққа бағына отырып, осы зардаптың алдын алу жұмыстары бойынша міндетті бола алады. Бірнеше адамдардың жауаптылығын өндіріс салаларындағы арнайы мамандардың қызметі бойынша ғана емес, қарапайым мысалдармен де келтіруге болады. М.Д. Шаргородскийдің жоғарыда келтірілген мысалы, яғни екі жұмысшының үй төбесінен металл сынықтарын төменге лақтырып жатқанда, біреуінің лақтырған металы төменде өтіп бара жатқан адамның үстіне түсіп, адамның өміріне немесе денсаулығына зардаптар келтіруін алайық. Кейінгі зерттеулерде осы тәріздес жағдайларда зардап келтіргендік үшін бірнеше адам емес, тікелей зардап келтірген адамның әрекеті анықталуы керек және сол адам жауаптылыққа тартылады деген шешім қалыптасты. Біз осы мысалды сәл өзгертейік. Мысалы екі жұмысшы үлкен темірді екі жағынан ұстап тұрып лақтыру арқылы зардап келтірді дейік. Мұндай жағдайда екі жұмысшының қызметі бірдей дәрежеде, яғни солардың арасында біреуі зардапты көре білуге міндетті болмағанда, олардың екеуі де қоғамға қауіпті зардаптың туындауы мүмкін екендігін көре білуге мүмкіндігі болды деп саналады. Демек бұл екі адамның тек біреуі емес екеуі де кінәлі деп танылады. Осы тұрғыдан алғаңда бірнеше адамдардың абайсыздықта зардап келтіруі мүмкін жағдай болып табылады. Бірақ екі немесе одан көп адамдардың абайсыздықпен келтірген зардаптары бірлескен түрде келтірілген деп бағалауға болмайды. Себебі бірнеше адамдардың бірлесуі - бұл орындалатын әрекеттер туралы өзара хабардар болуын, нақты бір мақсатқа жету жолындағы күш біріктірген және бір-бірінің әрекеттерімен саналы түрдегі байланыста болған әрекеттің сипатын білдіреді.
Абайсыздықта бірге зардап келтірудің мүмкіндігін мойындайтын болсақ, онда бұл ұғым абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты білдіре ме немесе одан айырмашылығы бар бөтен ұғым ба деген сұрақ туындайды. Сырттай алып қарағанда абайсыздықта бірге зардап келтіру дегеніміз, абайсыздықпен жасалған қылмысқа қатысушылық болып табылатын сияқты. Өйткені Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабының атауы қасақана қылмысқа қатысушылық деп аталып тұрған жоқ, ол жай қылмысқа қатысушылық деп ғана аталған. Яғни кінә нысанынан басқа айырмашылығы байқалмайды. Егер осы тұрғыдан танитын болсақ, онда қыл-мысқа қатысушылықтың тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздықпен де жасалуына жол беруге болады. Абайсыздықта бірге зардап келтіру мен қылмысқа қатысушылықты бір қылмыстық құқықтық ұғым деп бағалау үшін кінә нысанынан басқа, қылмыстың бірлескен түрде жасалуын да табуымыз керек. Біздің ойымызша, екі немесе одан көп адамдардың абайсыздықта зардап келтірген іс-әрекеттерінде бірлестік белгісі, яғни саналы түрде белгілі бір қоғамға қауіпті деп танылған әрекеттерді жасауға және нақты бір зардаптардың туындауына бағытталған күш біріктіруі және бір-бірінің іс-әрекеттерімен себепті байланыста болуы орын алмайды. Абайсыздықпен бірге зардап келтіруде зардаптың алдын алуға міндетті немесе мүмкіндігі бар адамдардың барлығы да бірдей енжарлық немесе жалқаулық, сонымен қатар жеткілікті негіздерсіз зардап бола қоймас деп әрекетсіздік танытқанда, олардың арасында бірлесу белгісін білдіретін күш біріктіру және қылмыстың жасалуы үшін әр қатысушының өз үлесін қосуы деген тәрізді белгілер болмайды. Демек, абайсыздықта бірге зардап келтіруде бірлесу белгісі болмайды және осы себептен қылмысқа қатысу деген ұғымға да сай келмейді, сондықтан абайсыздықта бірге зардап келтіру қылмыстық құқықтың арнайы ережелерінің бірі ретінде танылғанда да жеке құқықтық институт ретінде енгізілуі керек. Қылмысқа қатысу мен абайсыздықта бірге зардап келтіру ұғымдарының арақатынасы міне осындай.
Қылмысқа қатысушылықта жоғарыда айтылғандай, қылмысқа қатысушылықтың кінә түрі туралы бұрынғы зерттеу әдебиеттерінде абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықтың болуына жол берілген. Бірақ кейінгі уақыттарда осы тақырыпты арнайы зерттеген ғалымдар қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана түрде жасалғанда бірнеше адамдардың бірлескен әрекеттерін құрап, жауапкершілікті жүктеуге болатынын дәлелдеді. Ал кінәнің абайсыздық түрімен де қылмысқа қатысушылықтың болу мүмкіндігін ұсынушылардың бағытын қылмысқа қатысудың акцессорлық теориясына жатқызды. Қылмысқа қатысушылықтың акцессорлығы дегеніміз, азғырушылық, көмектесушілік әрекеттердің қылмысты орындаушының әрекеттеріне тәуелді болуын білдіреді. Нәтижесінде орындаушы бар болса, онда қылмысқа қатысу да бар, ал орындаушы жоқ болса немесе ол қылмысты орындаудан бас тартса, онда қылмысқа қатысушылық та жоқ болып есептеледі. Мұнда абайсыздықта қылмыстық зардапқа әкелген әрекетпен басқа адамдардың да іс-әрекеттері қандай да бір байланыста болса, осы әрекеттен туындаған зардап басқалардың да кінәсіне жатады. Қылмысқа қатысушылықтағы кінәнің абайсыздық түрін Ұлыбритания, АҚШ, Франция мемлекеттерінің қылмыстық құқықтарынан кездестіруге болады.
Қылмысқа қатысушылықтағы қасақаналықтың интеллектуалдық белгілерін былай анықтауға болады:
а)жасалатын іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білуі;
ә) басқа қатысушылардың да әрекеттерінің қоғамға қауіпті екендігін білуі;
б)бірлескен әрекеттен туындайтын зардаптың болуын білу мүмкіндігі.
Еріктілік кезеңді қылмыстың жасалуын, оның зардабын тілеу немесе саналы түрде жол беру құрайды. Қылмысқа қатысушылыққа негізінен тікелей қасақаналық тән, бірақ кейде қылмысқа қатысушылардың арасындағы бірлестік белгісі әлсіз болғанда немесе барлық қатысушылар қылмыстың жасалуына мүдделі болып қатыспағанда жанама қасақаналықта орын алуы мүмкін. Себебі олардың қылмыс жасауға деген ойы белсенді болмаған жағдайларда қылмыстың нәтижесіне деген психикалық қатынасы біркелкі түрде бола бермейді. Мұндай жағдайлар алдын ала келісімсіз қылмыс жасауда және алдын ала келісіммен көмектесушілік әрекеттерді орындағанда ғана орын алуы мүмкін. Алдын ала келісімсіз түрде, аяқ астынан басталған төбелесте немесе біреуді кенеттен пайда болған себеппен алдын ала келісімсіз жабылып ұруда әрбір қатысушының қылмыстың зардабына деген психикалық қатынасы әр түрлі болуы мүмкін. Сондай-ақ алдын ала келісіммен көмектесушілік тәрізді ролді орындағанымен қылмыстың зардабының орын алуына тілектес болмаса, жанама қасақаналық орын алуы мүмкін. Мысалы А. досы Б.-дан жүк машинасын бір жерден мал ұрлап алып келу үшін бере тұруын сұрайды. Б. машинасын тек досының көңілін қалдырмау үшін ғана береді. Ал мал ұрлана ма, ұрланбай ма оған бәрібір болған. Бұл да жанама қасақаналық, себебі қасақаналықтың түрі материалдық құрамдар бойынша әрекетке емес, сонымен қатар қылмыс зардабына қатысты психикалық қатынасымен де анықталады. Қылмысқа қатысушылықтағы мұндай психикалық қатынастарды анықтау маңызды. Бірлесіп әрекет еткен адамдардың қылмыстарындағы психикалық қатынастың түрін анықтау - олардың қылмысқа қосқан үлесін, қатысушысының кінәсін жекешелеуге әсерін тигізеді. Қылмысқа қатысушылардың қасақана түрде әрекет жасауы, олардың қылмыстың жасалуына деген ой-ниет бірлестігін білдіретін себеп болып табылады. Сондықтан қылмысқа қатысушылардың қасақаналығын анықтағанда мыналарды есепке алу керек:
а) қылмысқа қатысушылардың түрлерінде тікелей және жанама қасақаналықтың болу мүмкіндігін;
ә) кейбір қылмысқа қатысушылық нысандарында тек тікелей қасақаналық қана болатындығын және қай нысандағы қылмысқа қатысуда жанама қасақаналық та орын алатындығын.
Қылмысқа қатысушылардың ой-ниет бірлестігінде болуы сырттай қарағанда, олардағы алдын ала келісіммен бірінің әрекетін екіншісінің қостауымен және бірінің қылмысты ниетіндегі әрекеті екіншілерінің келесі әрекеттерді жасауға деген ойын оятуымен анықталады. Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік жағы үшін бірлесіп қылмысты іс-әрекет жасауға ең кемінде екі адамның өзара түсінушілігі, келісімде болуы міндетті. Ал қылмысқа қатысушылардың қылмысты ой-ниеттерінің бірлестігін анығырақ қарастырғанда, олардағы екі жақты субъективтік байланысты анықтау керек. Қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы зерттеген ғалымдар бір жақты субъективтік байланысқа да жол береді [20, 43б.]. Мұнда мысалы қылмысқа азғырушы немесе басқа да қатысушылар құпия түрде орындаушыға қылмыс жасатады.
Екі жақты субъективтік байланыс қылмыстың ішкі мазмұнын ашады және екі немесе одан да көп адамдардың қолымен жасалған әрекеттер қылмысқа қатысушылыққа жататындығын немесе жатпайтындығын білдіреді. Бірнеше адамдардың жасаған қылмысының уақыты, орны, тәсілі, заты бірдей болғанымен, онда екі жақты субъективтік байланыс болмаса, онда қылмысты бірлескен түрде орындаушылық болып табылмайды. Екі жақты субъективтік байланыс дегеніміз, бірнеше адамдардың қылмыс жасау алдында немесе жасау уақытында алдын ала келісіммен немесе алдын ала келісімсіз болғанның өзінде бір-бірінің әрекеттерін түсіністікпен қабылдауы, болып табылады. Екі жақты субъективтік байланыста бір қылмыстың жасалуы үшін қылмысқа қатысушылардың арасында ортақ ниеттен туындайтын әрекеттер жасалып, барлығы үшін ортақ бір қылмыс жасалады. Басқаша айтқанда, бірінің ойын сол қалпында екіншісі түсіністікпен, келісімділікпен жалғастырады. Қылмыстың жасалу орны, уақыты, заты бірдей болғанмен, екі жақты келісімді әрекеттер болмаса, онда байланыс бір жақты болып есептеледі. Мысалы, А. түнде қойманың есігін бұзып, қоймадағы заттарды қабына сала бастайды. Осы арадан өтіп бара жатқан Б. жасалып жатқан ұрлықты көріп, оның да осы қоймадағы мүліктен үлес алғысы келіп, А.-ның әрекетіне қосылады. А. ұрлық жасауға жалғыз келді. Өтіп бара жатқан Б.-ның ұрлық жасауға қосылу себебі, ол бірінші келген адамның ұрлық жасап жатқандығы. Демек өтіп бара жатқан екінші адамнан бірінші адамға бір жақты субъективтік байланыс бар. Ол жасалып жатқан ұрлықты көрмегенде ол жерден ойына еш нәрсе келмей өтіп кетер еді. Ал бірінші келген ұры, екінші адам келуінсіз ұрлықты жалғыз жасады. Оған екінші адам ұрлыққа қосыла ма, қосылмай ма бәрібір еді. Міне бұл мысалда осы бірінші ұрыдан екінші ұрыға кері субъективтік байланыс жоқ. Сондықтан мұндай жағдайда қылмыс жасау бірлескен түрде қылмыс жасауға жатпайды. Олар жасаған ұрлығы үшін жеке-жеке жауап беруі керек.
Қылмысқа қатысушылықта ішкі тұтастықтың немесе бірлесіп қылмыс жасау туралы ой-ниеттің пайда болуы кезеңін анықтау туралы зерттеу әдебиеттерінде аса алшақ пікірлер кездеспейді. Қылмысқа қатысушылардың ішкі бір тұтастығын олардың арасында алдын ала келісім болғанда анық байқауға болады. Алдын ала келісіммен жасалған қылмыстар жоспарлы, тыңғылықты түрде жасалады. Себебі алдын ала келісімнің мазмұнына бірлесіп қылмыс жасау туралы келісім ғана емес, сонымен бірге жасалатын қылмыстың түрі, орны, уақыты, тәсілі тәрізді белгілер енеді. Қылмысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1-БӨЛІМ. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы мен белгілері
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы ... ... ... ... ... ..5-7
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың объективтiк және субъективтiк белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-19
2-БӨЛІМ. Қылмыстық құқық бұзушылықтағы сыбайлас қатысушылардың жауаптылығы және түрлері
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысушылардың түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-24
2.2.Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысушылардың жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-28
2.3. Қылмыстық құқық бұзушылықтың жанасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29-30
3-БӨЛІМ. Қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру және бір-бірінен ажырату мәселелері
3.1. Қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру негіздері және оның түрлерін құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-5 1
3.2. Қылмысқа қатысу нысандарын ажырату мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .52-55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6-58
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-60
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғасырлар тоғысында тәуелсіздік туын берік қадап, өз алдына егемен ел атанған Қазақстан мемлекетінің даму бағытын басқаша саралап, жаңаша жолға түскеніне де жиырма сегіз жылдан асты. Еліміздің мызғымас ірге тасы қаланып, Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып енді, тәуелсіз мемлекет ретінде 120-дан астам елдер мойындады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің жиырма сегіз жылдығына арналған салтанатты жиналысында сөйлеген сөзінде біз осы жылдар ішінде сөз жоқ талай ондаған жылдарға татырлық жылдан өттік, біз Конституция қабылдадық, онда билік құрудың жаңа қағидаттарын бекітіп, азаматтардың негізгі құқықтарын қорғауға алдық. Біздің басты жетістіктеріміз - 1995ж. бүкіл халқымыз қабылдаған осы Конституцияның жемісі - деді.
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
Қазақстан Республикасында қылмысқа қарсы күрестің 2000-2002 жылдарға арналған түбегейлі бағдарламасында әлеуметтік-экономикалық реформаларды және қоғамдық демократияландыруды одан әрі тереңдете түсу, құқықтық салалы реформаларды, қалыптасқан құқықты қолдану іс-тәжірибесінің өзгеруіне, жаңа құқықтық институттардың құрылуына байланысты туындайтын қоғамдық қатынастардың заңнамалық реттелуін қалайды.
Қазақстан Республикасында қылмысқа қатысудың ұғымы Қазақстан Республикасының 1977 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексінің 27-бабында Екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады - делінген.
Қылмысқа қатысудың түрлері қылмыс істеуге қатысқан жекелеген қатысушылардың қылмыс істеуге қатысуының дәрежесі мен сипатына байланысты қоса орындаушылық және тар мағынадағы қылмысқа қатысушы болып екі түрге бөлінеді.
Бірнеше адамның қылмысты бірге топ болып істеуін қоса орындаушылық деп атаймыз. Қылмысқа қатысудың бұл түрі бойынша қылмыс істеуге қатысқандардың барлығы да сол істеген қылмыстың объективтік жағының белгілерін басынан аяғына дейін немесе жекелеген қатысушылардың қылмыстың объективтік жағының бір бөлігін орындауға ғана қатысуын айтамыз. Мұндай ретте қылмыстың зардабы қылмысты қоса орындаушылардың ортақ әрекетінің жиынтығының нәтижесі болуда.
Тар мағынадағы қатысушылықта орындаушы қылмыс істеуге ұйымдастырушының: айдап салушының немесе көмектесушінің қатысуын білмеуі де мүмкін. Ал қоса орындаушылықта қылмысқа қатысушылардың барлығының бір-бірінің өзара әрекеті жөнінде хабардар болуы және қатысушылардың қылмысты бірге тікелей істейтінін білуі қажет.
Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2003ж. - 22 356; 2004ж. - 21 993; 2005ж. - 19 342; 2006ж. - 19 491; 2007ж. - 14 360; 2008ж. - 16 573; 2009ж. - 15 310 қылмыс тіркелген. Осы сандардан қылмысқа қатысу арқылы жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылықтың үлес салмағын салыстырып қарасақ, онда 2003 жылы тіркелген қылмыстарда қатысушылықпен жасалған қылмыстар - 13,6%; 2004ж. - 13,8%; 2005ж. - 13,8%; 2006ж. - 13,3%; 2007ж. - 9,6%; 2008ж. - 10,2%; 2009ж. - 9,2% болып отыр. Көрсетілген мәліметтерге қарағанда, қылмыс жасау төмендеп келе жатқандай көрінеді, алайда бұл - қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстылық пен қылмысқа қатысушылар жауаптылығының мән-мағынасына әлі де толық көңіл бөлінбей отырғандығының куәсі деп атап өтуге болады.
Зерттеу деңгейі. Қазақ ССР-і және Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз үлесін қосқан ғалымдар З.О.Ашитов, Н.М.Абдиров, А.Н.Ағыбаев, Қ.Ә.Бәкішев, Б.М.Жүнісов, Г.М.Мұқашев, И.И.Рогов, А.А.Смағұлов және т.б.ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Қазақ ССР-інің Қылмыстық кодексіне байланысты қылмысқа қатысудың қылмыстық-құқықтық мәселелеріне арналған Л.М.Вайсберг, У.С.Жәкебаев, Р.Н.Судакованың ғылыми еңбектері бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыста қылмысқа қатысуға, және оның нысандары мен түрлерінің тарихына шолу жасау арқылы қылмысқа қатысуға терең және жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр. Осы мақсатқа төмендегі міндеттерді шешу жолымен жетуге болады:
Қылмысқа қатысу нысандары мен түрелерінің жауаптылығын көздейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың түрлері тарихи кезеңдердегі мазмұндық және құрылымдық ерекшеліктерін сипаттау;
Қылмысқа қатысу нысандарының жіктелу өлшемдерін белгілеп, оларға қылмыстық-құқықтық сипаттама беру;
Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы мен жазасын жеке даралау мәселелерін айқындау;
Қылмысқа қатысу нысандарының ерекшеліктерін анықтау.
1-БӨЛІМ. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы мен белгілері
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу ұғымы
Қылмысқа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны ретінде қарастырылады, өйткені жеке дара қылмыс жасауға қарағанда қылмысты осы нысанды істеудің қауіптілік дәрежесі және келтіретін залалы да зор. Бірнеше адамның күш біріктіріп бір немесе бірнеше қылмысты істеуі олардың - қатысушылардың - өзара бірін-бірі қолдауы, қылмыс істеуді жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен бірге қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға үлкен қауіп келтіреді немесе соны келтіру қаупін туғызады. Қылмыс істеуді осылай жүзеге асыру қылмысты іс-әрекетпен өзін жоюға, қайсыбір жағдайларда бір адамның қолынан келмейтін қылмысты істеуді дайындауға немесе жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Көптеген ауыр қылмыстарды, атап айтқанда, бөтен біреудің мүлкін өте көп мөлшерде талан-таражға салу, валюталық операциялар жөніндегі ережелерді бұзу, парақорлық, әйел зорлау, кісі өлтіру сияқты қылмыстар бірлесіп істеу арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында қылмысқа қатысудың ұғымы Қазақстан Республикасының 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің 27-бабында Екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады - делінген.
Қылмыс істеудің ерекше нысаны болып табылатын қылмысқа қатысудың өзіндік объективтік және субъективтік белгілері бар. Қылмысқа қатысудың объективтік жағының бір белгісі бір қылмысқа екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы болып табылады. Бұл жерде қатысушылардың бәрінің есі дұрыс, қылмыстық заң бойынша жауап беретін жасқа толған болуы қажет. Есі дұрыс емес адамды немесе қылмыстық жауап беру жасына толмаған жасөспірімдерді қылмыс істеуге пайдалану қылмыс жасаудың құралдары болып саналады. Сол себептен ол қылмысқа қатысу болып саналмайды. Ондай адамдарды қылмыс істеуге пайдаланғандардың өздері қылмысты тікелей орындаушы ретінде жауап береді. Ал кәмілетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту кодекстегі 131-бап бойынша жеке қылмыс құрамы болып есептеледі. Қылмыс істеуге қатысуда екі немесе одан да көп адам қылмысты бірлесіп істейді. Объективтік жағынан алғанда қылмыс істеуге бірлесіп қатысу деп, оны істеуге бірге қатысқан әрбір қатысушылардың әрекеті белгілі бір қылмысты іс-әрекетті істеуге және соның орындалуын жүзеге асыруға бағытталуы қажет. Өзінің мәні жөнінен жекелеген адамдардың қылмысқа қатысуы әртүрлі болуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің ерекше бөліміндегі тиісті баптардың көрсетілген қылмыстарды тікелей орындаушымен бірге, қатысушылар санына қылмыс істеуге біреуді көндірген (айдап салушы), қылмыс істеуді ұйымдастырған немесе оған басшылық етуші (ұйымдастырушы) немесе қылмыс жасауға жағдай туғызған (көмектесуші) адамдар да кіруі мүмкін. Қылмысты ұйымдастырушылардың айдап салушылардың; көмектесушілердің әр түрдегі және әртүрлі дәрежедегі қылмыстың істелуіне мүмкіндік туғызумен бірге уақыты жағынан істелген қылмысты орындаушының әрекетінің алдын алуы немесе сонымен тұспа-тұс келуі және олардың барлығының осы қылмысты әрекетті істеуімен себепті байланысты болуы шарт.
Әрбір қатысушының әрекеттерінің өзара себепті байланысы мен шарттарының болуы істелген қылмыстық қатысушыларының бірлескен қылмысты іс-әрекеттерінің салдары екендігін дәлелдейді; барлық қатысушылардың бірдей жағдайда жауаптылыққа тартылуының алғы шарты екендігін көрсетеді.
Қылмысқа қатысуда іс-әрекет пен қылмыстың зардабының өзара байланысының жеке адамның істеген қылмысына қарағанда өз ерекшелігі бар. Қылмысқа қатысуда қылмыстың зардабы мен орындаушылардың немесе бірге орындаушылардың іс-әрекеттері ғана байланысты болады. Айдап салушы, көмектесуші, кейде ұйымдастырушы тікелей зиян келтірмейді. Олар тек қана қылмыстың зардабының тууына себепші болады. Мұндай себепші болу қылмысты тікелей орындаушыға оның қылмыс істеуге деген шешімін қоздыру арқылы жүзеге асырылады. Субъективтік жағынан алғанда қылмысқа қатысу барлық қатысушылардың қылмысты қасақана істегенін білдіреді.
Бұл жерде екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға қасақана қатысуы ұйымдастырудың, азғырушының, көмектесушінің, орындаушының істейтін қылмысының мәнісінен хабардар болатындығы және олардың өз іс-әрекеттерімен орындаушыға қылмыс істеуге мүмкіндік туғызатыны немесе оған түрткі болатыны туралы сөз болып отыр.
Қылмысқа қатысу тек қасақана істелген қылмыстарда ғана болады. Абайсыздықпен істелген қылмыстарда қылмысқа қатысушылық болмайды.
Л., Н. деген азаматтар төбелеске бірге қатысып, қарсыластарының біріне екеуі де пышақ салған. Нәтижесінде бір адам ауыр жарақаттанған. Бұлардың әрекетін халық соты нақтыланбаған. Тікелей қасақаналықпен істелген қылмысты әрекет деп бағалап, олардың Қылмыстық кодекстің 103-бабы 3-бөлігі бойынша сараланған. Себебі олар пышақ жұмсаудан кез-келген ауыр зардаптың немесе кісі өлімінің болуы мүмкіндігіне саналы түрде жол берген.
Қылмысқа қатысушылардың әрқайсысының ниетінің мазмұнына орындаушының істейтін қылмысының қоғамға зияндылығының мәнісін сезу, сондай-ақ сол адамның қылмысты жалғыз өзінен емес, басқалардың әрекетімен бірге жасайтын мән-жайларды сезінуі шарт.
Қылмысты ұйымдастырушы, қылмысқа көмектесуші немесе айдап салушы қылмысты орындаушының істейтін қылмысының мәнін, ниетін, және өздерінің орындаушының қылмысты істеуіне жағдай туғызатынын сезінуі қажет.
Ал қылмысты орындаушы болса ол қылмысқа басқа қатысушылардың өзіне қылмысқа дайындалғанына немесе жасауына жәрдем жасағанын әр уақытта да хабардар болады. Оның үстіне, қылмысты орындаушылардың арасында бірлесіп қылмыс жасауға деген өзара келісім болады, мұның өзі барлық қылмысқа қатысушылардың өз әрекеттерінің келіспеушілікпен жүзеге асырылатындығын және мұның қылмысты іс-әрекеттің тиімді түрде жүзеге асырылатындығын көрсетеді.
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың объективтiк және субъективтiк белгілері
Қылмысқа қатысудың объективті белгілері. Қылмыстық әрекеттің ерекше нысанын құрай отырып, қылмысқа қатысушылық бірқатар объективтік және субъективтік белгілермен сипатталады, кейде оларды сандық және сапалық белгілері деп те атайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 27-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылатынын негізге ала отырып, қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері ретінде жасалған қылмысқа кем дегенде екі адамның қатысуы, іс-әрекеттердің бірлескен түрде орындауы немесе бұл іс-әрекеттерді бір-бірімен себепті байланыста болып танылатынын атап өткен жөн. Қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерінің бірі - екі немесе одан көп адамдардың әрекет етуі болып табылады. Қылмысты заң қылмысқа қатысуды анықтай отырып, онда кем дегенде екі адамның қатысуы қажет екенін көрсетеді. Есі дұрыс және қылмыстық жауаптылық жасына жету секілді қылмыс субъектісіне қойылатын талаптар, қылмыстық құқық ғылымында даусыз болып есептеледі. Қылмыс субъектісінің барлық белгілері бар және оны жасау мақсатында кәмелетке толмағанды немесе есі дұрыс емес адамды пайдаланған тұлғаның әрекетінде, қылмысқа қатысудың не объективтік не субъективтік белгілері орын алмайды, мұндай жағдайларда нақты орындаушы - есі дұрыс емес немесе заңда көзделген қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген тұлға, жай қылмысты жасау құралы, әдісі болып табылады [29, 35б.]. Демек, жасалған қылмыстық әрекеттерді қылмысқа қатысушылыққа жатқызу үшін кем дегенде екі адамның арасында бірлесіп қылмыс жасауы - маңызды шарт болып отыр. Ал үшінші, төртінші адамдар кәмелетке толмағандар, абайсыздықта қылмыс жасаушылар болғанымен, әдеткі екі адамның әрекеті қылмысқа қатысушылыққа дәл келуі керек. Яғни, кем дегенде екі адам қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс және абайсыздықта емес, қасақаналықпен бірлесіп қылмыс жасауы жағдайында ғана қылмысқа қатысудың жоғарыда аталған объективтік белгісі орын алады.
Қылмысқа қатысушылардың арасында бірлесу белгісінің болуын зерттеу әдебиеттерінде әр көлемде қарастырылады. Бірлесіп қатысу белгісінің сипатын анықтағанда, кінәлілердің қоғамға қауіпті іс-әркеті өзара байланыста жасауын және қылмыстың зардабына да әрбір қатысушының байланысы болуын анықтауымыз керек. Қылмысқа қатысушылықтағы бірлесу белгісі қылмыс жасаудың бастапқы кезеңінен соңғы кезеңіне дейін түгел орын алады және бұл белгі мынадай элементтерден құралады:
а) әрбір қылмысқа қатысушылардың әрекеті басқа қатысушылардың нақты жағдайларда әрекеттер жасауының қажетті шарты болып табылады. Яғни, бірінің белгілі бір әрекеттерді жасауы, басқаларының да алдыңғы әрекетке байланысты нақты бір әрекетті іске асыруына себеп болады;
ә)қылмыстың салдары немесе қылмыс уақиғасы әр қатысушының әрекеттеріне себепті байланыста болады;
б) қылмыстың нәтижесі барлығына ортақ болады.
Қылмысқа қатысушылардың бірінің нақты бір қылмысты әрекеттерді орындауына байланысты (айдап салушылық, көмектесушілік әрекеттер), екінші адамның сол әрекетке сәйкес келесі әрекеттерді орындауы, бұл барлық қылмысқа қатысушылық нысандарына дәл келмейді. Мұндай кезекті түрдегі әрекеттерді орындау, қылмысқа қатысушылардың арасында рөл бөліп қатысу тәрізді нысанда орындалады. Ал қылмысты топ адам болып жасағанда, қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуы белгісі, олардың бір тектес қылмыстық әрекеттерді жасау арқылы қылмыстың салдарына күш біріктірудің нәтижесінде жетуін білдіреді. Мысалы, бір топ адам болып бөтен адамның өміріне немесе денсаулығына зардап келтіру. Мұндай жағдайларда бірлесу белгісі топ мүшелерінің ортақ ниетпен біртектес әрекеттерді жасауымен көрінеді. [30, 22б.].
Екі немесе одан көп адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерін қылмысқа қатысушылыққа жатқызатын белгі - себептілік белгісі боп табылады.
Себепті байланыс - бұл құбылыстардың өзара байланысы. Мұнда бір қылмыс екінші бір қылмыстың пайда болуына себеп болады. Ал себеп - бұл құбылыстардың, заттардың, процестердің өзара тәуелділігінің, байланыстылығының және жалпы объективтік байланыстың бір нысанын білдіретін философиялық категория. Себеп деп салдар ретінде қарастырылатын екінші құбылысты тудыратын құбылысты түсіну қажет. Белгілі бір қоғамға жасалған қауіпті іс-әрекетті қылмыс зардабының себебі деп тану үшін біріншіден ол іс-әрекетті ерікті, саналы, негізді және мақсатқа лайықты жасалу қажет. Егер адамның еркі не таңдауы тойтарылмайтын табиғи күшпен, күштеп зорлаумен не өз әрекетін басқаруға мүмкіндік бермейтін өзге де сыртқы күштермен тоқтатылса ол әрекеттің қылмыстық құқықтық мағынасына жатқызылады. Сонымен бірге екіншіден, қауіпті іс-әрекетті істеген адам қажетті қылмыстық-құқықтық қасиеттерді иеленуі тиіс: есі дұрыстық және жауаптылық жасына толуы. Үшіншіден, адамның іс-әрекеті кемінде қоғамға қарсы, яғни белгілі бір зиянды зардаптарды тудыру мүмкіндігін иемденетін әрекет болуы тиіс. Егер әрекет қоғамға пайдалы не бейтарап болса, онда себепті байланыс жөнінде мәселе тумайды. Төртіншіден, адамның қоғамға қауіпті әрекеті қылмыстық зардабының себебі болып танылу үшін ол әрекет зиян келтірудің қажетті жағдайы болып табылуы қажет. Себепке қарағанда жағдай - бұл екінші құбылысты тікелей тудырмайтын, бірақ себепке ықпал ете отырып оның одан әрі дамуын қамтамасыз ететін құбылыс. Жағдайлар себептің тууына және оның әрекет етуіне ықпал етеді. Бесіншіден, мезгілі, уақыты жағынан қылмыстың объективтік жағын құрайтын іс-әрекет қоғамға қауіпті зардаптың алдын алуы қажет. Яғни, қоғамға қауіпті зардап қоғамға қарсы іс-әрекет жасалғаннан кейін, осы іс-әрекеттің нәтижесінде туындауы тиіс. Алтыншыдан, белгілі бір қылмыста себепті байланыс бар деп тану үшін іс-әрекет пен зардап арасындағы объективті байланыспен қатар субъективті байланыс - кінәліні анықтау қажет. Себебі, кездейсоқ зиян келтіру кезінде қылмыстық жауаптылық себепті байланыстың болмауынан немесе кінәнің болмауынан туындамайды.
Сонымен, егер қылмыстың салдарымен немесе қылмыстың болу уақиғасы, адамның әрекеттерімен себепті байланыста болмаса, онда себепті байланыста әрекет жасамаған адамға қылмыстық жауаптылық туындамайды немесе абайсыздықта қылмыс жасаған болып саналуы мүмкін. Себебі бұл әрекеттердің арасындағы немесе қылмыстың зардабына деген себепті байланыстар қасақана әрекеттерден туындаған болуы керек. Яғни қасақана түрде көмектесушілік әрекеттерді орындау, қасақана түрде қылмыстың жасалуына жол ашады [30, 170б.]. Қылмысқа қатысушылықтағы себепті байланысты жасалған қылмыс мазмұнын екі жерде ескеру керек. Біріншісі, қылмысқа қатысушылардың арасындағы байланыс, ал екіншісі, қылмысқа қатысқан әрбір адамның әрекетінен туындаған зардаппен байланысты. Бірінші келтіріп отырған байланыс туралы жоғарыда айтылды, ал әрбір қылмысты әрекеттің зардаппен себепті байланыста болуын, қатысушылардың әрекеттерінің мазмұны мен сипатынан көруге болады. Бұл көрініс, әрбір қылмысқа қатысушының қоғамға қауіпті әрекетінің бағытымен анықталады. Қылмысқа қатысушылар бір мүддеге бағытталған әрекеттерді орындауы арқылы күш біріктірген болып есептеліп, қылмыстың зардабын туындатады. Демек қылмысты ұйымдастырған, қылмысқа азғырған, көмектескен және орындаған адамдардың әрекеттерінің барлығы да қылмысқа қатысушылық болуы үшін, туындаған зардаппен себепті байланыста болуы керек. Бұл себепті байланыс мысалы, айдап салушының біреуді қылмыс жасауға азғыруымен көмектесушінің қылмыстың орындауы үшін кеңес, құрал-сайман, қылмыстың ізін жасыру әрекеттерін мойнына алумен, орындаушының қылмыстық объективтік белгілерін орындауымен анықталады. Осы әрекеттердің орындалуы арқылы ғана қылымыс толық жасалды немесе бөтен жақтың мүддесінен зардап келтіреді. Қылмысқа қатысушылықта туындаған зардап бірлесіп әрекет еткен адамдардың жиынтығы ретінде алынады. Кездейсоқ себептен туындаған әрекеттер немесе зардаптар қылмысқа қатысушылықты құрамайды. Зардаптың туындауына себепті байланыс кездейсоқ болғанда, кінә түрі қасақана болмайды. Кездейсоқ себептерден туындаған әрекеттерден зардап болғанда, ол абайсыздықта келтіріледі немесе кездейсоқ әрекетті жасағанда адамда кінәнің белгілері болмауы да мүмкін. [32, 12б.]. Мысалы, көшеде кетіп бара жатқан екі адам жол жиегінде мастықтан құлап жатқан адамды тұрғызып, үстін қағып кетіп қалады. Мас адам тәлтіректеп барып машинаға қағылады, мас адамға көмектескен адамдардың әрекеттері мен туындаған зардаптың арасында байланыс бар, бірақ бұл байланыс кездейсоқ байланыс болып табылады.
Сонымен, қылмысқа қатысу объективті жағынан келесідей белгілермен сипатталады:
Субъективтердің көптігі, яғни қылмысқа қатысатын және қылмыс субъектісінің барлық белгілерін қамтитын кем дегенде екі адамның болуы;
Осы тұлғалардың іс-әрекеттерді бірлескен түрде орындауы, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті бірігіп жасауы, барлық қатысушылар үшін бір ортақ қылмыстық нәтиженің орнауы және қылмыстың жасалуы мен қатысушылар әрекетінің арасында қажетті себепті байланыстың болуы.
Қылмысқа қатысудың субъективтік белгілері. Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік белгілері ретінде қатысушыларда қасақаналықтың, қылмыс жасауға деген ой бірлестігінің болуы және алдын ала келісімнен құралады.
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері тәрізді бұл белгілер де қылмысты бірлесіп жасаудың бастапқы сатыларынан бастап қылмыс салдары туындағанға дейін орын алады.
Қылмыстық кұқықта қылмысқа қатысушылық мәселесіне қатысты туындаған даулы мәселелердің бірі, бірлескен түрдегі қылмыстық әрекеттердегі кінә нысаны болып табылады. ҚР ҚК-ң 27- бабы бойынша қылмысқа қатысу тек қасақана түрде қасақаналықпен жасалатын қылмыстарда ғана орын алады. Бірақ зерттеу әдебиеттеріне және оқулықтарға көңіл аударсақ, онда қылмысқа қатысу тек қасақана түрде ғана емес, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін екендігін кездестіруге болады. Бұл даулы пікір алғаш рет А.Н. Трайниннің Екі немесе одан көп адамдардың арасында кінәлілік бір нысанда болмаса қылмысқа қатысу болмайды. Сондықтан қылмысқа қатысушылық қасақана немесе абайсыздықта бірлесіп әрекет жасаған адамдарда ғана бола алады деген пікірінен басталды. Ол абайсыздыктың үш жағдайын келтіреді: 1) абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақаналықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықта азғыру немесе көмектесу [9,68б.]. А.Н. Трайнин осы жағдайлардың әр қайсысы үшін мысалдар келтіреді. Мысалы, абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру ретінде, басқа біреудің қолымен кісі өлтіруді көздеген біреу түн уақытында мылтығын сынату үшін басқа біреуге атып көруін сұрайды. Осының алдында ғана жауласып жүрген адамы қараңғы жаққа карай кеткенін пайдаланып, мылтықты атуға келіскен адам қай жаққа қарап атайын деп сұрағанда, өлуін тілеген адамның кеткен жағын нұсқайды. Екінші жағдайдың мысалы ретінде, топ адамдардың ортасында отырып біреу қылмыс жасаудың жолын және қалай осы қылмыстың ашылмайтын әдісін жай әңгіме ретінде айтады. Осы әңгімені тыңдап отырған бір адамда осы жоспар бойынша қылмыс жасау туралы қасақаналық, тілек пайда болады. Үшінші жағдайдағы мысалда үш аңшының аңнан қайтып келе жатып, ауылына таяғанда бір ауылдасының қақпа алдында трубкамен темекі тартып тұрғанын көріп, бірінің екіншісіне сен мергенсің ғой ананың трубкасына тигізіп бере аласың ба дейді. Үшінші аңшы оқ мүлт кетпесін деп иығын қойып көмектесушілік әрекетті орындайды. Мылтықты атуға келіскен адам атқанмен оқ трубкаға емес, адамға тиеді.
Мұндай бағытты ұстанушылар қылмысқа қатысуға ұқсас абайсыз-дықтағы әрекеттерді мысалға келтіре отырып, қылмысқа қатысушылардың араларындағы себепті байланыстардың рөлін ескермей, олардың тек туындаған зардаппен байланыста болуын жеткілікті деп түсінген [12, 118б.]. Сонымен қатар М.Д. Шаргородский абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылық әрекет қасақана жасалып, ал зардабы абайсыздықта туындаған қылмыстарда болады, себебі мұндай жағдайларда қатысушылар орындаушының іс-әрекеттерінің сипатын біледі деген пікір келтіріп, мысал ретінде үй төбесінен темір сынықтарын лақтырып жатқан екі жұмысшының бірінің лақтырған темірі төменде өтіп бара жатқан адамның басына тиіп, денсаулыққа немесе адам өміріне зардап келтіруін алады [15, 84б.].
Бұл зерттеушілер қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықта да кездесу мүмкіндігін 40-60 жылдарда келтірген. Мұнан кейінгі кезеңдерде қылмысқа қатысушылық мәселелерін арнайы зерттеген ғалымдар абайсыздықта қылмысқа қатысу орын алуы мумкін емес. Себебі біріншіден, абайсыздықта туындаған зардаптарда бірнеше адамдардың қылмысты ниетті бірлесіп іске асыруы, оның нәтижесіне бірлесе отырып жету деген ой жоқ дейді [14, 253б.]. Екіншіден, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері екі жақты субъективтік байланыстың негізінде ғана бірлескен әрекеттер деп бағаланады және бірлескен түрдегі екі немесе одан көп адамдардың әрекеттерінде орындалатын әрекет ғана емес, оның нәтижесі де екі жақты байланыстар негізінде орын алуы керек немесе өзара түсіністікте болуы керек. Егер өзара түсіністік болмаса, онда қылмысқа қатысушылық жоқ [15, 50б.]. Үшіншіден, бұл зерттеушілердің ортақ пікірі абайсыздықта жасалған қылмыстар бойынша тек сол әрекетті орындаған немесе зардаптың туындауын көре білуге міндетті немесе көре білуге мүмкіндігі болған адам жауап береді дегенге келеді. Зерттеушілердің негізгі дені қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана кінә нысанымен жасалатынын келтіреді. Осыған байланысты 1958 жылғы Қылмыстық кодекс негізінің 17-бабында қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы болып табылады деген анықтама беріп, заң жүзінде абайсыздықпен бірлескен адамдардың қылмысты әрекеттерін мойындауға тыйым салды. Мысалы М.Д. Шаргородский казіргі ҚК 17-бабындағы екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы деген анықтамасы бірнеше адамдардың әрекеттерді қасақана жасап, бірақ зардабының абайсыздықта туындауына кедергі жасап отырған жоқ, сондықтан осы анықтаманың өзі де абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты заң жүзінде тануға кедергі жасамайды деген ұсыныс келтірді. Бірақ бұл ұсыныс жай пікір ретінде бағаланып қала берді, өйткені 1990 жылдардың аяғына дейін өмір сүрген қылмыстық заң бойынша қылмысқа қатысушылық үшін жауаптылық тек қасақаналықпен жасалатын қылмыс түрлері бойынша ғана мүмкін болды. М.Д. Шаргородскийдің осы пікіріне тосқауыл қою мақсатына байланысты болар, жаңа Ресей, сондай-ақ Қазақстан қылмыстық заңдары Екі немесе одан көп адамның қасақана бірлескен түрде қасақана қылмыстарды жасауы қылмысқа қатысу деп танылады деп қасақаналық белгісін екі рет көрсете отырып анықтаған.
Біз М.Д. Шаргородскийдің ұсынысын және қолданыстағы қылмыстық заңның 27-бабындағы түсінікті талдаудан өткізгенді жөн көріп отырмыз.
Қылмыстық құқық кінә нысандарының және оның түрлерінің түсінігін қылмысқа қатысуға ғана қатысты емес, жалпы қылмыстылыққа ортақ түрдегі ереже ретінде келтіреді. Кінәнің түрлері жасалған әрекеттің қасақаналығына байланысты емес, негізінен зардапқа қатысты психикалық қатынаспен анықталады деуге болады. Формальдық құрамға жататын қылмыстарда әрекетке деген психикалық қатынасты анықтау жеткілікті болса, ал материалдық құрамға жататын қылмыстарда әрекетке және оның нәтижесіне қатысты психикалық қатынасты анықтау қажетті болып табылады. Негізінде материалдық құрамдарда қылмыстың қандай кінәмен жасалғандығы зардапқа деген шешімімен сипатталады деуге болады. Мұндай құрамдарда қылмыс қасақаналықпен жасалды деп түсіну үшін зардапты тілеу немесе саналы түрде жол беру орын алуы керек.
Ал абайсыздықтағы қылмыстарда, мысалы қылмысты менмендікте адам қоғамға қауіпті әрекеттің жасалуын тілегенмен, туындауы мүмкін зардаптың болуын тілемейді немесе саналы түрде жол бермейді. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың түсінігінде қасақана түрде деген белгі көрсетілуінің өзі М.Д. Шаргородский айтқандай әрекеттің қасақана, ал зардаптардың абайсыздықта туындауын білдірмейді. Қылмыстық құқықта кінә мәселесінде интеллектуалдық белгілер қылмыстың қандай кінә нысанымен жасалғанын білдіретін шешуші ұғымдарды білдіре алмайды, интеллектуалдық белгілер мағынасы, роль бойынша кінәнің, оның түрлерінің түсінігін толықтырушы сипатта қолданылады деуге болады. Мысалы қылмысты менмендікте әрекет қашанда қасақана түрде жасалады және зардаптың туындауы мүмкін екендігін көре отырып осындай қауіпті әрекет жасалады, бірақ адамның мұндай әрекеттерін абайсыздыққа жатқызушы белгі, ол басқа нәтижеге жету үшін мұндай зардапты болдыртпаймын деп жеңіл ойлылықпен немесе жеткілікті негіздерсіз есеп жасауы болып табылады. Демек, менмендікті абайсыздықтағы кінә түріне жатқызушы белгі, шешім жасау кезінде адамның ойында болған психикалық қатынастың түрі болады. Сондықтан Қылмыстық Кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімінің баптарында қасақана деген белгі кездескенде біз әрекеттің ғана емес, зардаптың да қасақаналықпен туындайтын жағдайларын ескереміз. Интеллектуалдық белгілер формальдық құрамдарға жататын қылмыстарда ғана айтарлықтай роль атқарады деуге болады. Себебі формальдық құрамдарда зардапқа қатысты психикалық қатынас қолданылмайтындықтан, адамның іс-әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол беру түрінде болса, онда қылмыс қасақаналықпен жасалады деп қорытынды жасауға негіз береді. Ал абайсыздықпен сипатталатын қылмыстардың көпшілігі материалдық құрамдарға жатады, сондықтан қылмысқа қатысудың абайсыздықтағы түрін мойындаған күннің өзінде де әрекетке деген қасақаналық барлық кезде мәселені шешпейді, мұнда негізінен зардапқа деген ішкі қатынасты ескеруіміз керек болады. Осы айтылғандарды дұрыс деп бағалайтын болсақ, онда қазіргі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабындағы қасақана бірлескен түрде қасақана қылмыстарды жасау деген түсініктегі қасақана қылмыстарды жасауға қатысу деген белгіні алып тастаған жөн сияқты. Заң бабында қасақана деген белгі қолданылғанда біздің түсінігімізше әрекетке деген қасақаналық емес, немесе зардапқа деген қасақаналықта емес, жалпы осындай қылмысқа қатысу сияқты қылмыс жасаудың ерекше бір тәсілі немесе бұл белгі Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімнің баптарында тікелей көрсетілгенде осы қылмыс қасақаналықпен сипатталады дегенді білдіреді. Ал қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27- бабында қасақаналық белгісін екі рет көрсеткенмен, бір сөзді немесе бір белгіні екі рет қолданып отырған сияқты.
Соңғы кездерде абайсыздықпен қылмысқа қатысудың мүмкіндігін жанама түрде мойындайтын бағыт кездеседі. Бұл бағыт бойынша абайсыздықтағы бірнеше адамдардың зардаптарға соқтырған әрекеттері қылмысқа қатысушылық емес, абайсыздықпен бірге зардап келтіру (неосторожное сопричинение) деп аталу керек және мұндай бағытты ұсынушылар ғылым мен техника дамыған заманда, адамдардың өзара араласуы жиілеген кезде бірнеше адамдардың салақтығы, жеңіл ойлылығы салдарынан ауыр зардаптар келтіруінің ыктималдығы жоғары және мұндай абайсыздықпен бірге зардап келтірудің қоғамға қауіптілігі де жоғары болады, сонымен қатар осындай әрекеттер қылмысты саралауда басқаша бағытты қажет етеді дейді [16, 394-399б.].
Бұл жерде біріншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің болуы мүмкін бе және екіншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің қылмысқа қатысушылықтан айырмашылығы қаншалықты деген сұрақ туындайды.
Өндірістерде немесе өзге де шаруашылық салаларында апатты жағдайлардың орын алуы жиі кездеседі десе болады және мұндай өндірістік апаттарда қауіпсіздік ережелерін сақтауға бір ғана адам емес, бірнеше адамдар жауапты болуы мүмкін. Мекеме қаншалықты үлкен және қауіпті зардаптар келтіруге ықтималдығы жоғары болса, соншалықты ол мекемеде жауапты адамдар көп болуы мүмкін. Осындай мекемелерде, кұрылыс саласында зардаптар туындағанда, осы апатты жағдайдың алдын алуға қызметі бойынша міндетті адамдар бірнешеу болғанда, олардың әр қайсысы өз қызметінің түріне қарай жауапты болады. Мысалы үлкен өндіріс орындарында техникалық қауіпсіздік ережелері бойынша жұмыс істейтін арнайы бөлім, инженерлер жұмыс істегенде, олардың әрқайсысы бір басшылыққа бағына отырып, осы зардаптың алдын алу жұмыстары бойынша міндетті бола алады. Бірнеше адамдардың жауаптылығын өндіріс салаларындағы арнайы мамандардың қызметі бойынша ғана емес, қарапайым мысалдармен де келтіруге болады. М.Д. Шаргородскийдің жоғарыда келтірілген мысалы, яғни екі жұмысшының үй төбесінен металл сынықтарын төменге лақтырып жатқанда, біреуінің лақтырған металы төменде өтіп бара жатқан адамның үстіне түсіп, адамның өміріне немесе денсаулығына зардаптар келтіруін алайық. Кейінгі зерттеулерде осы тәріздес жағдайларда зардап келтіргендік үшін бірнеше адам емес, тікелей зардап келтірген адамның әрекеті анықталуы керек және сол адам жауаптылыққа тартылады деген шешім қалыптасты. Біз осы мысалды сәл өзгертейік. Мысалы екі жұмысшы үлкен темірді екі жағынан ұстап тұрып лақтыру арқылы зардап келтірді дейік. Мұндай жағдайда екі жұмысшының қызметі бірдей дәрежеде, яғни солардың арасында біреуі зардапты көре білуге міндетті болмағанда, олардың екеуі де қоғамға қауіпті зардаптың туындауы мүмкін екендігін көре білуге мүмкіндігі болды деп саналады. Демек бұл екі адамның тек біреуі емес екеуі де кінәлі деп танылады. Осы тұрғыдан алғаңда бірнеше адамдардың абайсыздықта зардап келтіруі мүмкін жағдай болып табылады. Бірақ екі немесе одан көп адамдардың абайсыздықпен келтірген зардаптары бірлескен түрде келтірілген деп бағалауға болмайды. Себебі бірнеше адамдардың бірлесуі - бұл орындалатын әрекеттер туралы өзара хабардар болуын, нақты бір мақсатқа жету жолындағы күш біріктірген және бір-бірінің әрекеттерімен саналы түрдегі байланыста болған әрекеттің сипатын білдіреді.
Абайсыздықта бірге зардап келтірудің мүмкіндігін мойындайтын болсақ, онда бұл ұғым абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты білдіре ме немесе одан айырмашылығы бар бөтен ұғым ба деген сұрақ туындайды. Сырттай алып қарағанда абайсыздықта бірге зардап келтіру дегеніміз, абайсыздықпен жасалған қылмысқа қатысушылық болып табылатын сияқты. Өйткені Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабының атауы қасақана қылмысқа қатысушылық деп аталып тұрған жоқ, ол жай қылмысқа қатысушылық деп ғана аталған. Яғни кінә нысанынан басқа айырмашылығы байқалмайды. Егер осы тұрғыдан танитын болсақ, онда қыл-мысқа қатысушылықтың тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздықпен де жасалуына жол беруге болады. Абайсыздықта бірге зардап келтіру мен қылмысқа қатысушылықты бір қылмыстық құқықтық ұғым деп бағалау үшін кінә нысанынан басқа, қылмыстың бірлескен түрде жасалуын да табуымыз керек. Біздің ойымызша, екі немесе одан көп адамдардың абайсыздықта зардап келтірген іс-әрекеттерінде бірлестік белгісі, яғни саналы түрде белгілі бір қоғамға қауіпті деп танылған әрекеттерді жасауға және нақты бір зардаптардың туындауына бағытталған күш біріктіруі және бір-бірінің іс-әрекеттерімен себепті байланыста болуы орын алмайды. Абайсыздықпен бірге зардап келтіруде зардаптың алдын алуға міндетті немесе мүмкіндігі бар адамдардың барлығы да бірдей енжарлық немесе жалқаулық, сонымен қатар жеткілікті негіздерсіз зардап бола қоймас деп әрекетсіздік танытқанда, олардың арасында бірлесу белгісін білдіретін күш біріктіру және қылмыстың жасалуы үшін әр қатысушының өз үлесін қосуы деген тәрізді белгілер болмайды. Демек, абайсыздықта бірге зардап келтіруде бірлесу белгісі болмайды және осы себептен қылмысқа қатысу деген ұғымға да сай келмейді, сондықтан абайсыздықта бірге зардап келтіру қылмыстық құқықтың арнайы ережелерінің бірі ретінде танылғанда да жеке құқықтық институт ретінде енгізілуі керек. Қылмысқа қатысу мен абайсыздықта бірге зардап келтіру ұғымдарының арақатынасы міне осындай.
Қылмысқа қатысушылықта жоғарыда айтылғандай, қылмысқа қатысушылықтың кінә түрі туралы бұрынғы зерттеу әдебиеттерінде абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықтың болуына жол берілген. Бірақ кейінгі уақыттарда осы тақырыпты арнайы зерттеген ғалымдар қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана түрде жасалғанда бірнеше адамдардың бірлескен әрекеттерін құрап, жауапкершілікті жүктеуге болатынын дәлелдеді. Ал кінәнің абайсыздық түрімен де қылмысқа қатысушылықтың болу мүмкіндігін ұсынушылардың бағытын қылмысқа қатысудың акцессорлық теориясына жатқызды. Қылмысқа қатысушылықтың акцессорлығы дегеніміз, азғырушылық, көмектесушілік әрекеттердің қылмысты орындаушының әрекеттеріне тәуелді болуын білдіреді. Нәтижесінде орындаушы бар болса, онда қылмысқа қатысу да бар, ал орындаушы жоқ болса немесе ол қылмысты орындаудан бас тартса, онда қылмысқа қатысушылық та жоқ болып есептеледі. Мұнда абайсыздықта қылмыстық зардапқа әкелген әрекетпен басқа адамдардың да іс-әрекеттері қандай да бір байланыста болса, осы әрекеттен туындаған зардап басқалардың да кінәсіне жатады. Қылмысқа қатысушылықтағы кінәнің абайсыздық түрін Ұлыбритания, АҚШ, Франция мемлекеттерінің қылмыстық құқықтарынан кездестіруге болады.
Қылмысқа қатысушылықтағы қасақаналықтың интеллектуалдық белгілерін былай анықтауға болады:
а)жасалатын іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білуі;
ә) басқа қатысушылардың да әрекеттерінің қоғамға қауіпті екендігін білуі;
б)бірлескен әрекеттен туындайтын зардаптың болуын білу мүмкіндігі.
Еріктілік кезеңді қылмыстың жасалуын, оның зардабын тілеу немесе саналы түрде жол беру құрайды. Қылмысқа қатысушылыққа негізінен тікелей қасақаналық тән, бірақ кейде қылмысқа қатысушылардың арасындағы бірлестік белгісі әлсіз болғанда немесе барлық қатысушылар қылмыстың жасалуына мүдделі болып қатыспағанда жанама қасақаналықта орын алуы мүмкін. Себебі олардың қылмыс жасауға деген ойы белсенді болмаған жағдайларда қылмыстың нәтижесіне деген психикалық қатынасы біркелкі түрде бола бермейді. Мұндай жағдайлар алдын ала келісімсіз қылмыс жасауда және алдын ала келісіммен көмектесушілік әрекеттерді орындағанда ғана орын алуы мүмкін. Алдын ала келісімсіз түрде, аяқ астынан басталған төбелесте немесе біреуді кенеттен пайда болған себеппен алдын ала келісімсіз жабылып ұруда әрбір қатысушының қылмыстың зардабына деген психикалық қатынасы әр түрлі болуы мүмкін. Сондай-ақ алдын ала келісіммен көмектесушілік тәрізді ролді орындағанымен қылмыстың зардабының орын алуына тілектес болмаса, жанама қасақаналық орын алуы мүмкін. Мысалы А. досы Б.-дан жүк машинасын бір жерден мал ұрлап алып келу үшін бере тұруын сұрайды. Б. машинасын тек досының көңілін қалдырмау үшін ғана береді. Ал мал ұрлана ма, ұрланбай ма оған бәрібір болған. Бұл да жанама қасақаналық, себебі қасақаналықтың түрі материалдық құрамдар бойынша әрекетке емес, сонымен қатар қылмыс зардабына қатысты психикалық қатынасымен де анықталады. Қылмысқа қатысушылықтағы мұндай психикалық қатынастарды анықтау маңызды. Бірлесіп әрекет еткен адамдардың қылмыстарындағы психикалық қатынастың түрін анықтау - олардың қылмысқа қосқан үлесін, қатысушысының кінәсін жекешелеуге әсерін тигізеді. Қылмысқа қатысушылардың қасақана түрде әрекет жасауы, олардың қылмыстың жасалуына деген ой-ниет бірлестігін білдіретін себеп болып табылады. Сондықтан қылмысқа қатысушылардың қасақаналығын анықтағанда мыналарды есепке алу керек:
а) қылмысқа қатысушылардың түрлерінде тікелей және жанама қасақаналықтың болу мүмкіндігін;
ә) кейбір қылмысқа қатысушылық нысандарында тек тікелей қасақаналық қана болатындығын және қай нысандағы қылмысқа қатысуда жанама қасақаналық та орын алатындығын.
Қылмысқа қатысушылардың ой-ниет бірлестігінде болуы сырттай қарағанда, олардағы алдын ала келісіммен бірінің әрекетін екіншісінің қостауымен және бірінің қылмысты ниетіндегі әрекеті екіншілерінің келесі әрекеттерді жасауға деген ойын оятуымен анықталады. Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік жағы үшін бірлесіп қылмысты іс-әрекет жасауға ең кемінде екі адамның өзара түсінушілігі, келісімде болуы міндетті. Ал қылмысқа қатысушылардың қылмысты ой-ниеттерінің бірлестігін анығырақ қарастырғанда, олардағы екі жақты субъективтік байланысты анықтау керек. Қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы зерттеген ғалымдар бір жақты субъективтік байланысқа да жол береді [20, 43б.]. Мұнда мысалы қылмысқа азғырушы немесе басқа да қатысушылар құпия түрде орындаушыға қылмыс жасатады.
Екі жақты субъективтік байланыс қылмыстың ішкі мазмұнын ашады және екі немесе одан да көп адамдардың қолымен жасалған әрекеттер қылмысқа қатысушылыққа жататындығын немесе жатпайтындығын білдіреді. Бірнеше адамдардың жасаған қылмысының уақыты, орны, тәсілі, заты бірдей болғанымен, онда екі жақты субъективтік байланыс болмаса, онда қылмысты бірлескен түрде орындаушылық болып табылмайды. Екі жақты субъективтік байланыс дегеніміз, бірнеше адамдардың қылмыс жасау алдында немесе жасау уақытында алдын ала келісіммен немесе алдын ала келісімсіз болғанның өзінде бір-бірінің әрекеттерін түсіністікпен қабылдауы, болып табылады. Екі жақты субъективтік байланыста бір қылмыстың жасалуы үшін қылмысқа қатысушылардың арасында ортақ ниеттен туындайтын әрекеттер жасалып, барлығы үшін ортақ бір қылмыс жасалады. Басқаша айтқанда, бірінің ойын сол қалпында екіншісі түсіністікпен, келісімділікпен жалғастырады. Қылмыстың жасалу орны, уақыты, заты бірдей болғанмен, екі жақты келісімді әрекеттер болмаса, онда байланыс бір жақты болып есептеледі. Мысалы, А. түнде қойманың есігін бұзып, қоймадағы заттарды қабына сала бастайды. Осы арадан өтіп бара жатқан Б. жасалып жатқан ұрлықты көріп, оның да осы қоймадағы мүліктен үлес алғысы келіп, А.-ның әрекетіне қосылады. А. ұрлық жасауға жалғыз келді. Өтіп бара жатқан Б.-ның ұрлық жасауға қосылу себебі, ол бірінші келген адамның ұрлық жасап жатқандығы. Демек өтіп бара жатқан екінші адамнан бірінші адамға бір жақты субъективтік байланыс бар. Ол жасалып жатқан ұрлықты көрмегенде ол жерден ойына еш нәрсе келмей өтіп кетер еді. Ал бірінші келген ұры, екінші адам келуінсіз ұрлықты жалғыз жасады. Оған екінші адам ұрлыққа қосыла ма, қосылмай ма бәрібір еді. Міне бұл мысалда осы бірінші ұрыдан екінші ұрыға кері субъективтік байланыс жоқ. Сондықтан мұндай жағдайда қылмыс жасау бірлескен түрде қылмыс жасауға жатпайды. Олар жасаған ұрлығы үшін жеке-жеке жауап беруі керек.
Қылмысқа қатысушылықта ішкі тұтастықтың немесе бірлесіп қылмыс жасау туралы ой-ниеттің пайда болуы кезеңін анықтау туралы зерттеу әдебиеттерінде аса алшақ пікірлер кездеспейді. Қылмысқа қатысушылардың ішкі бір тұтастығын олардың арасында алдын ала келісім болғанда анық байқауға болады. Алдын ала келісіммен жасалған қылмыстар жоспарлы, тыңғылықты түрде жасалады. Себебі алдын ала келісімнің мазмұнына бірлесіп қылмыс жасау туралы келісім ғана емес, сонымен бірге жасалатын қылмыстың түрі, орны, уақыты, тәсілі тәрізді белгілер енеді. Қылмысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz