Төлеген Айбергеновтың өлеңдеріндегі жаңашылдық

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі
Филология бөлімі

Бекітемін
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары _______Г.Б.Каментаева
___ ______ 2020 ж.

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Т.Айбергенов поэзиясындағы көркемдік ерекшеліктер
Мамандығы: 0111000-Негізгі орта білім
Біліктілігі: 0111013 Қазақ тілі және әдебиет пәні мұғалімі
Орындаған: 4(9)Жка тобы студенті М.Д.Амирова
Жетекшісі: Қазақ тілі мен әдебиеті пәні оқытушысы Г.Б.Каментаева

Атырау 2020

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Төлеген Айбергеновтың өлеңдеріндегі жаңашылдық
1.1. Ақын өлеңдеріндегі жаңашылдық сарынын пайдалануы ... ... ... ... ... ... . ... ... 8
1.2. Т. Айбергеновтың лирика тілінің көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .15
ІІ Ақын лирикасындағы Отан, туған жер, ізгілік тақырыптары
2.1. Ақын шығармаларындағы өлең құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Ақын тақырыптарының идеялық өрісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29

Кіріспе

Төлеген Айбергенов 1937 жылы 8 наурызда қара-қалпақ АКСР (Қазіргі Қарақалпақстан Республикасы) Өзбек ССР-нің Күнград ауданында колхозшы отбасында дүниеге келген. Орта мектепті бітіргеннен кейін Низами атындағы Ташкент мемлекеттік педагогикалық институтының тарих-филология факультетіне оқуға түсіп, 1959 жылы бітірген.
Институтта оқуды аяқтағаннан кейін ол туған ауылына қайтып оралып, жергілікті мектепте орыс тілі мен туған ауданының тарихы пәнінің мұғалімі болып жұмыс істеді.
1962-1965 жылдары қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданындағы жұмысшы жастар мектебінің (кешкі мектептің т.Ғ.) директоры қызметін атқарды.
Төлеген Айбергенов 1967 жылы 29 тамызда Нөкуста қайтыс болды. Айбергенова Нукуста жерленді.
Ақынның атымен келесідей жәдігерлер атанды:
Оңтүстік Қазақстан облысы Темірлан ауылының орталық көшелерінің бірі ақынның құрметіне аталған.
Оңтүстік Қазақстан облысының аудандары мен қалаларында бірнеше мектеп ақынның есімі берілген.
Астана қаласының № 16 орта мектебіне 2001 жылы әкімдіктің шешімімен ақынның есімі берілді.
2007 жылдың 23 желтоқсанында осы оқу орны басшылығының бастамасымен Төлеген Айбергеновтың өмірі мен шығармашылығына арналған мемориалдық мұражай ашылды.
Ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы Айбергенов әлемі деректі фильмі, сондай-ақ оның өлеңдері мен әндері бойынша бейнеклиптер түсірілді.
Төлеген Айбергеновтың өлеңдері алғаш рет 1957 жылы басылып шықты. Арман сапары алғашқы кітабы 1963 жылы жарық көрді.
1965 жылы екінші Өмірге саяхат шықты. Ақынның үшінші кітабы - Құмдағы мұнаралар 1968 жылы қайтыс болғаннан кейін бір жылдан кейін жарық көрді.
Таңдаулы шығармалар 1987 жылы Мир созвездия атты орыс тілінде жарық көрді. Осы туындысы үшін Т. Айбергенов 1974 жылы Қазақстанның Ленин комсомолының әдебиет, өнер және сәулет саласындағы сыйлығына ие болды.
Төлеген Айбергенов өмір бойы екі өлең жинағын ғана жариялап үлгерді, бірақ осы тамаша ақынның жарқын, өзіндік шығармашылығы Қазақстанның қазіргі заман поэзиясында берік орын алды. Төлеген Айбергенов не туралы, Уақыт пен өзі туралы, туған жердің байлығы мен сұлулығы туралы, жоғары адами талпыныстары туралы жазған ол барлығында адал және шынайы өлеңдер жазды.
Т. Айбергенов қазақ поэзиясын жаңа сапалы деңгейге көтерген ақын-новаторлар тобына жатады. Айбергенов Мұхтар Шаханов, Есенғали Раушанов, Фариза Оңғарсынова сияқты ақындар ұрпағын тәрбиеледі. Ақын белгілі қазақ композиторы Шәмші Қалдаяқовпен дос болды.

І Төлеген Айбергеновтың өлеңдеріндегі жаңашылдық

Ақын өлеңдеріндегі жаңашылдық сарынын пайдалануы

Әрбір өлеңнен өмір, тағдыр, туған досымыз, туған-туысқандарымызға, елге деген сүйіспеншілікті көреміз. Т. Айбергенов өлеңінде жалынды ерік, сарқылмайтын энергия, жаңашыл өмірге деген махаббат сезімі естілді.
Өз өлеңдерінде ішкі музыкалық дыбыс ішкі ырғақты, ішкі үйлесімділікті үйлестіретін ішкі дыбыс сияқты естіледі.
Төлеген өлеңдерінің көбі туған жерінде жазылған, өйткені оның әрбір өлеңі, қарапайым өлеңі, өзіндік мол.
Сондықтан, оның туған жер ата-анасының өскен жері Кегейліге арналған өлеңдерінде:
Кегейлім жердің еркесі
Жас жаным толқып тұр менің
Бердақтың сүйген өлкесі
Əжінияз айтқан жыр ма едің? ... - деп, Кегейлі Бердақ пен Əжінияз ғана жырлап қойған жоқ, оны қазақтың ақиық ақыны Төлеген бүкіл қазақ еліне танытты.
Төлеген өлеңдерінде өмірге деген құштарлық, пəк сезім, шынайы махаббат иесі анық ете түседі.
Мысалы:
Өмір деген пəк жаралған махаббат
Ғашықтардан жарқылдаған көздері
Ұғынбайтын өз ойынан өзгені,
Өз жүрегін өртейтұғын өз демі,- деп келіп, өзінің өмірге деген шынайы сезімін ашып, өз ойындағы, өз жүрегіндегі пəк махаббатты дəлелдеп өткен.
Ана мен бала мəселесі сөз болатын өлеңнің өнегесі мол. Даналықтың қажеті жоқ сыйлау үшін ананы деген ақынның ой қорытындысы бəрімізді де ойландырары анық.
Ал екінші өлеңде Аруананың туған жерге махаббаты сөз болады. Ботасымен жау қолына түскен Аруана туған жерге, қазығына жету үшін ботасын шайнап өлтіріп, омырауын жасқа толтырып, жеріне тартып отырады екен [1].
Тағы бір көңіл аударар нəрсе - Төлеген Айбергеновтың өлеңдерінің құрылысы. Қазақ өлеңдері көбінесе 7, 8 жəне 11 буынды болып келеді. Ал Төлеген 18-19 буынды өлеңдер жазған. Сөйтіп, ол өлең құрылысына да жаңалық əкелген ақын.
Аз ғана ғұмырында халқына шынайы поэзияның шырынынан дəм татқызып, терең ой мен мөлдір сезімдерді тек өзіне ғана тəн табиғи даралықпен шебер бейнеленген дарынды суреткер ақын.
Төлеген жаңашыл ақын. Оның жаңашылдығы, өлеңдеріндегі мазмұн мен түрдің бір-біріне сай ажыралмас тұтастық тапқандығында. Əрине, жаңа мазмұнға лайықты түр табу дегеніміз- өлеңнің буын санын көбейту немесе азайту емес, жаңа түр табу, ойды терең, сезімді, жақсы ұйқас, ырғақ, екпін арқылы көрсете білуінде. Өлеңнің жаңа түрі қажеттіліктен тұрады.
Профессор Қ. Жұбанов айтқанындай Абай - ойшыл ақын,өлеңі пікірін, түрі мазмұнын көрсетіп тұрады. Абай лирикасы, грамматикасы ақын өлеңінің мазмұнын көрсетіп тұрады. Оның сөздері мен поэтикасы, тек өлең қалыбына сиярлық ғана болып қоймайды, əрқайсысы үлкен симфония оркестіріндегі жеке музыка əспаптары сияқты, өздері күй тартып тұрады да, бəрі қосылып қазіргі күйді шығарады. Ал тақырып болса, соның бəріне дирижер болып тұрады.
Т. Айбергенов де мазмұнға деген жаңашылдығы ең алдымен бұрынғы поэзиялық дəстүрге ауыз əдебиеті мен ақындарының творчестволық тəжірибесіне деген, қатынасынан көрінеді.
Т. Айбергенов өлеңдерінің көпшілігі қара өлең ұйқасымен жазылған. Ұйқас мəселесінің өзінен-ақ Төлегенге тəн табиғи ізденісті көруге болады.
Ал, Төлеген Айбергенов поэзиясындағы ырғақ мəселесіне келсек, ол ырғаққа күшті мəн берген. Оның рухы өлеңге біткен қайнар қуатты, мазмұнды беруде, ерекше нақыш, өзгеше көрік, өн береді. Мысалы:
Гүл шығады ғой тасқа да,
Тауға да, керек астана,
Басқаға сенен айталман,
Əнім бұл менің басқа да,
Сөздермен сан рет салып қайтарға,
Сенім бұл менің жамылған шығар,
Жаңғырған басқа тойларға,
Жүрісім менің басқа жорғамен шақалаған [2].
Төлеген нағыз шебер ақын себебі қазақ əдебиетіне жаңашылдық əкелген көрнекі ақындардың бірі.
Төлеген жаңашыл ақын. Өлеңдерінің тақырыптарына назар аударсақ мына бір қатарларын алайық:
Бір тойым бар өлеңі:
Бір тойым бар болатыны сөзсіз менің,
Дəл қай күні екенін айта алмаймын,
Бірақ ... .бірақ ... .
Ешкімді да билетпей қайтармаймын.
Онда ортаға тасталар ұран сондай,
Қайталмайды қартың да бір əн салмай,
Жиырма бестің бəрін де сабылдыртам,
Кемпірлерге қыз күнін сағындыртам ...
Сəбилерге ағаны үлгі етемін,
Жеңгейлердің толтырам гүлге етегін.
Бұл өлең қатарларында əлгі шебер ақын жаза алмаған жаңашылдық адамның өмір белестерінің ең қызығы мол дəурені той жайлы сарынды жолдармен жаза білген ақын. Немесе мына бір өлең қатарларын ақынның ақын Мұхтар Шахановқа арнаған Сағыныш өлеңі.
Сағындым, жаным мен сені!
Көркіңді жүрген қуаныш қылып,
мендей ме екен бір ағаң,
Шын інім болсаң, бас бұрма, жаным
өсек-ғайбатқа бораған.
Немесе ақынның мына бір өлеңін алсақ Қарақалпақ қызыма:
Бүгін ғой жаңбырлатып жақын келдім.
Ұзасам таңдайыма татыр демің.
Қағылез қара бала болғанымен,
Жүрегім кəдімгідей ақын менің...
Мен барда армандап қал, аспандап қал,
Балқысын бауырындағы баспалдақтар
Су қылып мойныңды Мойнақ жақтан,
Бір кезде ұшушы ең-ау қасқалдақтар, - дейді ақын жүрегі тола ақындық шабытымен туған елі қарақалпақ қыздарын суреттей отырып, ал ақынның Ана жайлы өлеңін оқи отырып:
Арманыңды ақтармын ба жүрегімде тербесем
Айға сіңлі , қарындассың қасиетті Жерге сен.
Мен өзіңді теңдесі жоқ құдірет деп түсінем
Сендік қуат мың есе артық Жердің тарту күшінен.
Сұлу əлем, əлем сұлу сен жаратқан адаммен,
Көк жолының қарсылығын қағып тастап барам мен.
Сендік қуат болар бəлкім, басын иді көк маған
Əр кез сенен туғанымды есіме алсам, тоқталам
Ана туралы терең ойлауға ақ сүтін ақтауға баршаны шақырып қалады.
Қажет жерінде қатыгездік пен қаталдық керек десек те,
Адамның заңғар ұлылығын сен сағынышыммен есепте, - ...деген өлең қатарларынан ақын Т. Айбергеновтың өзімен бірге ақындарға арнап жазған сағыныш өлең қатарларынан көруге болады [3].
Ақын өлеңдері біршама түрлі тақырыптарда əр-алуан түрлі жазылып шебер суреттеле білген.
Мысалы: Апаларым өлеңін алсақ мен ұлы ем.
Сендер ең үш тамаша елік,
Төртеуміз бір əкенің баласы едік
Төрт тағдыр қайғысы мен қуанышын
Өтсек біз бір омыраудан таласа еміп.
Бар болған кездеріңе сүйінемін,
Жоқ болған күндеріңе күйінемін.
Мен жалпы ақ перзенті болсам керек
Үміті үзілмейтін дүниенің, - деген жолдарында ақын өмірдегі шындықпен суреттелген туған туыс олар арасындағы мейірбандық, қимастық. Шынайы достық пен махаббатты аңғаруымызға болады.

1.2. Т. Айбергеновтың лирика тілінің көркемдік ерекшеліктері

Жетпiсiншi жылдар поэзиясына зер салатын болсақ, таланттарымыздың санаулысының бiрi де бiрегейi, лирикалық жырлардың жыршысы болған, тылсым табиғат тілін түсініп қана қоймай, оны шынайы сөйлеткен, саналы ғұмырын жыр-құдіретке арнаған Төлеген Айбергенов болатын. Ақын өзінің Ақындық деген өлеңде поэзияның оңайлықпен тумайтындығын, оның жолы ауыр болатындығын, талант, шеберлік, жауапкершілік, ақындық интуиция бəрі өлеңге, құдіретті сөз өнеріне қызмет ететінін айтады.
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның.
Көкірегіңе құйып ап əлемнің асқақ бар əнін,
Қосудың арпалысы бұл тоғыспас жолдар торабын.
Нахақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеудеңді оғына тосу мылтықтың.
Қалдырмау үшін ұятқа күнəсіз мынау дүниені,
Жамау қып басу өзіңді аузына барлық жыртықтың.
Қазақ поэзиясында өзінің поэтикалық шеберлігімен, қуатты лирикасымен, жалпыхалықтық лексиканы ұтымды қолданған, сөз ойнатудағы ерекшелігімен айрықша танылған ақындарымыздың бірі -- Төлеген Айбергенов еді.
Əрбір суреткердің шығармашылығын танытудағы негізгі сүйенері - тілі. Эстетикалық деңгейі жоғары, айтар идеясы айқын, мазмұны терең көркем шығарма оқырманға сөз құдіреті арқылы жетеді. Сөз құдіреті арқылы суреткер тілінің əсемдігі, көркемдігі, тілдік құралдар мен тəсілдерді орнымен жұмсап, сөз қазынасын молынан пайдаланып, сөздерді қиыстырудағы ұтқырлығы, шеберлігі, даралығы, өзіндік сөз саптауы танылады [4].
Қазақтың талантты ақындарының бірі - Төлеген Айбергенов өлең өлкесінде поэтикалық тілге бай да құнарлы, образды лирикасымен ерекшеленеді. Ақын өлеңдері көркемдік-эстетикалық жағынан өте жоғары жəне сөз қолданудағы өзіндік стилі анық байқалады. Ақын өлеңдерінде семантикалық мəн-мағынасы мен стильдік бояуы айқын, бір-бірімен үндесе айтылатын əрі бірін-бірі нақтылап, толықтыра түсетін сөзқолданыстардың тобын жинақтап, жүйелеп келтіреді. Белгілі ғалым Р.Ғ.Сыздық: Поэтикалық тіл əрдайым метафора, эпитет, теңеу сияқты көріктеу құралдарының санымен, тіпті сапасымен танылмайды, суреткердің өз міндетіне алған эстетикалық талаптарына сəйкес болмысты тіл арқылы əсерлі де бейнелі түрде көрсете білуінен танылады, - деп айтуы орынды деп білеміз . Өйткені поэзия тұтастай образды сөздер тізбегінен тұрмайды, ешбір экспрессивтік бояуы жоқ сөздермен, сөз тіркестерімен берілуі де мүмкін. Т.Айбергенов поэзиясында жалпыхалықтық лексика ұтымды қолданылып, көркем де шебер беріліп, оқырман сезіміне ерекше əсер ететінін өлеңдеріне лингвистикалық талдау жасау барысында байқаймыз [5].
Төлеген Айбергенов - табиғаттың тілін терең түсініп, сөзден сурет салып, образды сөз өрнектерін қолдана білген ақын. Табиғаттың тылсым құпия сырларын суреттеуде тілдік элементтерді ұтқыр қолданып, сөз оралымдарын еркін ойнатып жұмсайды. Табиғат ақын лирикасында адаммен байланыстырылып жанды бейне, динамика ретінде алынады, атап айтар болсақ, тау, өзен, көл, тас, бұлт, жұлдыз, ай, күн, аспан, жер, жаңбыр, нөсер, жел, жапырақ, гүл, аяз, қар - заттық ұғымның атауларын бір-бірімен байланыстырып тұтастай гармония жасайды.
Табиғаттың құпиясын жырлауда ақын ұлы Абай дəстүрінің жалғастығын танытады, бірақ өзіндік түйсігімен, түсінуімен, қабылдауымен, талғампаздығымен тереңдетіп береді жəне сөз-образдарды шебер қолдана біледі. Оның табиғат туралы қай өлеңін оқысақ та, жанды бейне көз алдымызда сөз кестелер арқылы өріліп сурет-образ болып тұрып қалады. Осы сурет-образдар ақын суреттеуінде жалпы халыққа түсінікті тілдік элементтер арқылы түзілген. Ақын сөзқолданыстарды ұтымды қолданып, сөз арқылы образ жасайды. Ойымыз дəлелді болу ақын үшін өлеңдеріне тоқталайық:
Ұқсаған көктегі ай асқан шамға
Аспанға бейне шоқтан басқан таңба.
Жұлдыздар жез шегедей жымыңдаған
Шашылған ақ шекердей дастарқанға.
Көк əуе -- көзі қыздың москвалық,
Бұлт жатыр биік таудан жастық алып.
Қаңтардың қалшылдаған қатты аязы
Барады тəнді үсітіп, тасты қарып.
Суықтан дала жатыр тұмауратқан,
Мұртына теректердің қырау қатқан.
Айналып қуғыншы жел жүгіріп жүр
Əупілдеп үрген иттей құр аулақтан.
Аяздан алма жүзі арайланып,
Жүр əне, күзетші шал қора айналып.
Дəл қазір нені ойлап тұр екен ол,
Телміріп бір нүктеге қарай қалып...
Жалпыхалықтық лексиканы қолдана отырып, сөзден бояуы қалың картина жасап, табиғаттың тірі көрінісін көз алдымызға алып келеді. Образды сөзқолданыстарды қолданбай-ақ қарапайым лексикалық қолданыстарды барынша шынайы бергенін көреміз. Тəуелсіз табиғаттың объективтік бейнесін поэзияның тіліне бағындыра отырып суреттейді. Сөзқолданыстарын орынды жұмсап əсерлі де мəнерлі етіп жеткізіп берген. Ұғымға түсінікті сөздердің рет-ретімен түзілуі өлеңнің барлық жүгін арқалап, стильдік бояуын қалыңдата түседі. Тексті түзуші тілдік элементтердің қызметі əр шумақта жалғасын тауып ой нақтыланып, айқындалып, сөздердің қолданысынан образды айқын көреміз. Əрі текстің оқырманға жетуі, ой-санасына əсері дамытыла көрсетіледі. Өлеңдегі табиғат - қозғалысты беруінде поэтикалық тон мүлдем басқаша өрілген [6].
Т.Айбергенов лирикасындағы ерекше көңіл аударатын тілдік қолданыс - құбылтуды өте шебер қолданады. Құбылту дегеніміз табиғат құбылыстарына немесе жалпы жансыз заттарға тірі адамның қылығын, қимыл-əрекетін теліп суреттеу екенін білеміз. Ақынның төрт-ақ жолдан тұратын төмендегі үш өлеңіне назар аударайық:
Сыңсиды жел қобызын бұрап тартып,
Қалмады қырға біткен қияақтан түк.
Телміріп тас төбеден ай төнеді,
Аспанда алтын қазан сияқтанып.
Аймалап ерке желі жан денені,
Бозарып қылаң беріп таң келеді.
Малынып шығар күннің шұғыласына
Көк құрақ мың құбылып сəнденеді.
Аяздан тұрған жан жоқ өзін біліп,
Сақтапты тау ғана тек төзімділік.
Шебер қыс көлді ұқсатып бір ғалымға,
Көзіне іліп кетіпті көзілдірік.
Төрт-ақ жол өлеңге ақын қаншама шынайылықты сыйғызып, сөзден сурет салудағы өзіндік даралығын таныта түседі. Осы жоғарыда берілген шумақтарда көзге ерекшеленіп тұрған тілдік қолданыстар болмаса да, ақын жалпыхалықтық лексиканы шебер сөйлете білген. Жел қобызын тартып сыңсыса, аспаннан ай төніп қарап тұр. Күннің шұғыласына көк құрақ сəнденіп тұрса, шебер қыс сурет салып тұрғанын байқаймыз. Жəне ерке жел денеңді аймалап, көк құрақ сəнденеді, яғни адамның іс-əрекеті жансыз табиғатқа телініп, сөзден салынған сурет оқырманын бір тұңғиық ойға жетелейтіні анық. Қашанда табиғатты түсінген, сезінген, аялау керектігін білген ақынның сөз саптауындағы жинақылықты, тілдік оралымдарды ықшам да ұқыпты орнын тауып жұмсағанын байқаймыз. Ақынның туған жерге деген махаббатын, табиғатты жанындай сүйгенін жалпыхалықтық лексиканы қолдана отырып, өте шынайы жеткізіп бергенін байқадық.
Күн бикеш көк жиектен құлап кеткен,
Самал жел сыбырлайды құрақты өпкен.
Сүңгітіп тереңіне жұлдыздарды,
Сақырлап қайнап жатыр бұлақ біткен.
Тосшы сен құлағыңды аңдай қалып,
Барады кең дүние əнге айналып
Нар қамыс суылдаса жер бауырлап,
Бақалар тамсанады таңдай қағып.
Екі шумақтан ғана тұратын өлең мəтінінде ақын табиғат көріністерін суреттеп бере отырып, қазақ тілінің лексикалық байлығын барынша шынайы қолданып, текстегі сөзқолданыстарды əсерлендіре түседі. Сөз-образдар арқылы жанды суретті көз алдымызға алып келеді жəне қарапайым сөзқолданымдар негізінде табиғатты сөйлетіп, оқырманын алға жетелейді. Тазалық, мөлдірлік, тереңдік, сұлулықтың символы - бұлақты талай ақын жырлады. Бірақ Төлеген ой мен сезімді ұштастыра отырып, образды сурет жасады. Бейнелі сөздерді қолданбай-ақ, жалпыға түсінікті тілмен ойын дəл, нақты, мəнерлеп жеткізіп берген. Түнгі бұлақты суреттеуде грамматикалық формаларды (зат есім, сын есім, есімдік, етістік, етістік формаларын) белгілі бір стильдік қызметте жұмсайды. Күн бикеш көк жиектен құлап кеткен ерекшеленіп тұрған тілдік қолданыс екенін байқаймыз. Метафоралық қолданысты күн бикеш орнын тауып жұмсайды əрі бейнелілікті айқын көрсетіп береді. Əрі сөз ойнатудағы шеберлігін байқатады.
Ақынның Далада өлеңінде де табиғаттың тылсым күшін, жанды образдармен суреттеп береді. Бейне бір табиғатқа тіл біткендей күйде боласыз.
Айна көл тұнып тұрған шарадағы,
Қымызды көз алдыңа келтіреді.
Ұялшақ сəби талдың жағадағы,
Етегін гулеп ойнап жел түреді.
Ну қамыс жарыса өскен шулап күліп,
Қайтадан түрегелді сұлап тұрып.
Толқыны жардан құлап, аунап тұрып,
Сұңқылдап бұлақ жатыр сыр ақтарып.
Судырлап жатыр орман жалғастырған.
Ауыл мен асқар таудың екі арасын,
Қызыға тыңдап көріп тұрмын қырдан.
Даланың тоқсан тарау операсын.
Ақын лирикасында экспрессивтік сөздерді, лексикалық қабаттарды, морфологиялық тұлғаларды, синтаксистік қайталауларды, көркемдегіш амалдарды текст түзу үшін ғана емес, мəтіннің стильдік бояуын қалыңдата түсу үшін əрі өлеңнің көркемдік көкжиегін кеңейтіп, эстетикалық өрісін биіктету үшін қолданады. Мысалы, ақын қолданысындағы Қара орман керек, қап-қара орман, түп орман. Көзіндей менің жарымның деген жолдарынан орман сөзін үш рет қайталау арқылы интонацияны күшейтіп, əрі орман сөзін сын есімнің (негізгі, күшейтпелі шырай) шырай қолданысы арқылы нақтылап, оқырманының назарын аударта түседі. Осындағы қара орман тіркесі ауыспалы мағынада берілген жəне ну, қалың орман деген тіркестердің синонимі болып тұр. Ақын экспрессивті сөздерді қолдану арқылы өлең мəтінінің стильдік бояуын қалыңдата түседі. Мысалы:
Көрсең ғой, шіркін, бəрін де көзбен көрсең ғой,
Жатыр-ау менің жазира далам өлшенбей.
Осынша сазбен ынтызар қылған аймаққа
Бір əсем дария керек-ақ екен дəл сендей.
Осы қолданыста шіркін сөзінің стильдік қызметі ерекше көрініп, мəтінге күшейту қызметін қосып тұрғанын байқаймыз. Жəне етістіктің өлеңнің басында, соңында екі рет қайталанып келуі де өлеңге айрықша фон бере түседі. Шылау сөздер де өлеңге динамика беріп, текстен жай хабарлау емес, нағыз қозғалыстың бар екенін байқатады, яғни жай шылау сөздердің (жатыр-ау, керек-ақ) грамматикалық қызметінен гөрі стильдік қызметі айқындала түскен.
Ақын өлең мəтінде-aу, aқшылауларын белгілі бір мақсатпен қолданып отырған. Экспрессивті сөздерді, образды айшықты сөз тіркестерін қолданбай-ақ, ақын төрт жолдан ғана тұратын Пейзаж өлеңінде табиғаттың жанды суретін, тамаша көрінісін көз алдымызға алып келеді.
Көк шықты таудың тарғыл тасын жасырып,
Арықтан сулар жатыр тасып ағып,
Аямай жерге төгіп алтын нұрын
Күн көзі күлімдейді қасын қағып.
Сонымен қатар Көктем əуендері шағын ғана өлеңде көктем көрінісін аса шебер бере отырып, өлеңдегі динамика анық байқалады. Жалпыхалықтық лексика өз орнымен жұмсалып, мəтінге айрықша стильдік фон беріп тұрғанын көруімізге болады.
Төбеде найзағай жарылып,
Аспанға келді кеп сойқанды.
Қыстағы қаймағы алынып,
Өзеннің күбісі шайқалды.
Шағала шаттана əн бастап,
Көлге кеп үдетті қиқуды,
Кеудесін көтерді тау да асқақ,
Бүршігі үлбіреп гүл тұрды [7].
Табиғат пен адам əрекеті бір-біріне жақындастырылып, адамның əрекеті арқылы табиғатқа жан бітіре отырып, өлеңнің эмоциялық əсерін күшейте түседі. Бұл өлең жолдарынан ешқандай да экспрессивтілік, айрықша сөзқолданыстар көрінбейді, бірақ ақын қарапайым жалпыхалықтық лексиканы қолданып өзіндік стилін байқата түседі.
Дыбыстық қайталаулар (Күн көзі күлімдейді) өлеңнің түріне ғана емес, мазмұнына да қатыстылығы байқалады. Өлеңнің үніне, əуеніне дыбыстық құрылымның айрықша əсерін көреміз. К дыбысымен келген аллитерациялық қолданыс орнымен жұмсалып, дыбыстар гармониясының да өлең тексіне əсерін жəне стильдік қызметі айрықшаланып тұрғанын байқаймыз. Өлеңнің көркемдігі жекеленген тілдік элементтерден тұрып, күрделі ассоциация тудырады.
Т.Айбергенов лирикасын оқып отырғанымызда ерекше назар аударатынымыз, туған жер, табиғат ұғымдары оның творчествосының негізгі өзегі іспетті. Ақын лирикасынан тіл иірімдерін аса сезімталдықпен қолданғанын, сөзді таңдап, тауып жұмсау даралығын көреміз.
Тілші-ғалым Р.Ғ.Сыздық: Өлең тілін зерттеуде мақсат - шығарма мəтінінде көркемдіктің əйтеуір бар екенін көрсету емес, сол көркемдіктің оқырман сезіміне қалайша əсер ететіндігін дəлелдеу. Өлеңнің көркемдігін оның поэтикалық тілі көрсетеді. Поэтикалық тіл дегеніміз сөзбен түскен əсем кестелер болса, сол кестелерді төгетін амалдардың көрінісін зерттеу лингвистикалық ізденіс үлесіне тиеді, - ақын тілінің көркемдігін зерттеудің маңыздылығын, қажеттілігін айтады.
Ақынның поэтикалық тілі арқылы оның көркемдік əлемі ашыла түсіп, сөзқолданымдар мəтін ішінде айрықша стильдік жүк арқалайды. Төлеген Айбергенов лирикасының лингвистикалық табиғатын қарастырғанда назар аударатынымыз - оның халық тiлiнiң байлығын, оның мүмкiншiлiктерiн қаншалықты пайдаланғанын, əдеби тiлiмiздiң дамуына қосқан үлесiн, өзiндiк қолтаңбасы мен өрнегiне айрықша мəн береміз. Жекелеген суреткердiң жазу мəнерi мен стилiн өзгелерден даралап тұратын өзiндiк авторлық қолданыстардың қызметi екенi белгiлi.
Т.Айбергеновтың жалпыхалықтық қолданыстағы сөздердi қолданумен қатар жеке авторлық қолданыстарды қолданғанын да байқаймыз. Ақын лирикасынан үнемi табиғатпен, өзi өмiр сүрiп отырған қоғаммен, өмiрдегi болып жатқан сан қилы оқиғалармен тонның iшкi бауындай қабысып жатқан, оқырманын ойлантуға, сендiруге мəжбүр ететiн ерекше байланысты байқаймыз.
Ақын өлеңдерiн оқығанда тағы бiр байқайтын ерекшелiгiмiз, сөзбен суреттелген өмiр, тiршiлiк құбылыстары тұтас бiр картинадай өтiп жатады. Осы тұтас картина ұтымды, оралымды, көркем əрi шебер қолданылған тiл нақышы арқылы көрiнiс бередi.
Т.Айбергенов өзiнiң тiлiн, стилдiк бояуын қалыптастырған ақын деп айтуымызға əбден болады. Шығарма тiлiнiң көркемдiгi суреткердiң сөздi аз-көп қолдануында емес, əр сөздiң орнын тауып көркем жұмсай бiлуiнде. Ақын сөздi қиыстырып, тиiстi жерiнде ұтымды қолданып қана қоймай, ойдың түсiнiктiлiгiн, айқындылығын, дəлдiгiн беру үшiн сөз мағынасын сан жаққа құбылтып жұмсайды жəне жалпыхалықтық лексиканы орынды қолдана алғанын айқын көреміз [11].
Т.Айбергеновтың поэтикалық тiлi ешкiмге ұқсамайтын даралығымен ерекшеленеді, сөз құдiретi арқылы ақын көрiктi, əсем, сұлу сөз-бейнелер жасап, əрбiр сөздi ойнатып жұмсайды. Сөзбейнелерiнiң көрiктiлiгi, əсемдiгi, сұлулығы, мағыналылығы, айқындылығы - ол қолданған айшықтау-көрiктеу құралдарының негiзiнде жатыр. Троптың барлық түрiн керектi жерiнде таңдап жұмсап, қазақ лексикологиясының сөз байлығына мол үлес қосып, өзiндiк сөз саптаудағы қолтаңбасын танытады. Ақын лирикалық шығармаларында мəтiн iшiнде контекстiк антонимдер, көп мағыналы сөздер, бiр-бiрiнен асырмалатып берiлген синонимдер арқылы адам мен оның жеке басындағы сан қилы өзгерiстердi, қоғамдағы алуан түрлi оқиғаларды, табиғат құбылысындағы құпияларды байланыстыра отырып ашып бередi.
Сонымен бiрге фразеологизмдердiң жаңа авторлық құрылымдарын жасап, олардың бейне жасаудағы жəне оны ашудағы стильдiк қызметiн айқындайды. Ақын лирикасындағы сөзқолданымдар, сөз-образдар стильдiк құралдардың бəрi де образдылыққа қызмет етiп тұрғандығын əр өлеңiн оқыған сайын көрiнiп отырады.
Төлеген Айбергенов өзiнiң лирикасының тiлi арқылы қазақ поэзиясына, қазақ тiлiнiң лексикалық қазынасының баюына, одан əрi дамуына айтарлықтай жаңалық қосқандығы белгiлi болды. Сөз құдіретін терең сезінген, қастерлеген, тілдік оралымдарды орнымен жұмсаған, аз ғұмырында мол мұра қалдырған талантты ақын жалпыхалықтық лексиканы сөйлете білді.
Мен күн сайын теңіз боп ақтарылам,
Бұлбұл болып шулаймын бақтарыңнан.
Көктем жаққа аққулар ұшырамын,
Жазираның ақ түтек ақпанынан.
Басқасынан ажалым жетпес менің,
Жауыздықпен өйткені шектеспедім.
Мен жарақат салмаған семсер едім,
Сондықтан жарқылдаймын,
Əйтпесе өтпес те едім,
Өле берсін күншілдер күйігінде,
Өз ғасырым өзімнің иінімде.
Ақ жаңбырлар тоздырған тау сияқты,
Мен өлемін өзімнің биігімде, - деп ақын өзі айтқандай, қашанда адамдықтың, ақындықтың биігінде қалады [8].
Сөзбен шындықты айта білген, сөзден сурет салған ақын еді. Жоғарыдағы өлең жолдарынан ақын рухының асқақтығын ғана байқап қоймаймыз, философиясы терең өлең екенін аңғарамыз жəне ақынның өзіне берген бағасы айқын көрінеді.
Бұл сөзбен шындықты айта білген ақындық қабілет ғана емес, ақынның көрегендігі, өзіне жоғары талап қоя отырып, поэзияның құдіретін терең сезіне білуі еді. Сөз құдіретін терең сезініп, əрбір сөздің қолданысына жауапкершілікпен, сезімталдықпен, мəдениеттілікпен қараған таланты биік, талғамы терең ақын.
Т.Айбергенов поэзия əлемінде қазақтың тілге бай, сөзі құнарлы, образды сөз өрнектерін ұтымды қолданған, кең тынысты лирикасымен танылған ақындарымыздың бірі болып оқырман жүрегінде қалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.