Канаданы Францияның отарлауы тарихы
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
SILKWAY Халықаралық университеті
Қазақстанның қазіргі заман тарихы, тарих және география кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Канаданы Францияның отарлауы тарихы
Орындаған: Сманқұлова Г.Н. СКО 114-71
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент Алиев Ө.
Шымкент, 2020 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Канада мемлекетінің қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...5
І.1.Европалықтардың Канада жағалауларына алғаш рет келуі ... ... ... ... ... ... ... 8
І.2.Канаданы отарлаудың басталуы және отарлық империялардың құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
І.3. Француз отарлық империясының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ тарау. Еуропадағы ХVІІ ғасырдағы француз үстемдігі ... ... ... ... ... ... .. ... ..22
IІІтарау.Батыс Европа елдерінің жаңа ашылған жерлерге жүргізген отарлаушылық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ІV тарау. Канададағы сеньоралдық жүйенің құрылымы және Францияның Канададағы жаңа жерлерді игеріп, бағалы аң терісі саудасының географиясын кеңейтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
V тарау. ХVІІ - ХVІІІ ғасырдағы отарлық иеліктер үшін ағылшын - француз
күресі және Францияның құлауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілілігі: Ұлы географиялық жаңалықтар дәуірінде талай елдердің Үнді мемлекетіне жақын жолдарды ашуға ұмтылу нәтижесінде жол-жөнекей ашылған Канаданы отарлау Франция мен Англияның қарастырылып отырылған кезеңдегі бұлжымас тарихи тағдыры еді. Қазіргі кезеңде табиғат байлықтарының бірқатарын өндіруде әлемде алдыңғы қатарлы орындарды алып, әрі өзінің оңтүстік көршісі - Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағынан қолбаласына айналған Канаданы қазіргі кезеңде тек франкоканадалықтар мен ағылшынканадалықтар ғана мекендейді. Оның өзінде франкоканадалықтар мекендеген Квебек штаты өзінің қиын жағдайы, франкоканадалықтардың саяси езілуі және тағы да басқа саяси күрестерді жүргізуде. Франкоканадалықтардың мұндай ауыртпашылықтарды көтеруі олардың өздерін ағылшындардың үстемдігін Канада аумағында мойындауының нәтижесінде болған жағдай екендігі тарихи процесс пен заңдылықтардың нәтижесінде бізге белгілі. Сонымен қатар, ағылшынканадалықтардың да, франкоканадалықтардың да тек қана келімсектер екені де белгілі. Алайда, осындай қым-қиғаш, саналуан саяси күрес барысында жергілікті тұрғындардың дауысы, олардың өздерінің саяси бас бостандығын талап етуі және тағысын тағылары, қысқаша айтқанда олардың өмірде бар екендігі және сол жерді мекендеген еркін адамдар екендігі неліктен сезілмейді? деген сұрақ үнемі бой көрсетіп тұрды. Осыған орай Канаданы француздардың отарлау тарихы, оның байырғы тұрғындарының тарихи тағдыры тұтас әлемде демократиялық қоғамдардың дамытылуы жағдайында терең зерттеліп, ашық айтылуы және өзінің тарихи сабақтары мен нәтижелерін міндетті түрде беруі тиіс өзекті тақырып деп шештік.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - отарлаудың қиыр солтүстік ел - Канаданы да айналып өтпегендігін, отарлау процесінің тұтас әлемдік тарихи заңдылық екендігін жан-жақты ашып көрсету.
Жоғарыда көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін біз Англияның отарлық елге айналуының тарихи алғышарттарын, Солтүстік Американы отарға айналдыру процесін талдау және оған сипаттама беру, сондай-ақ отарлау процесінің тарихи сабақтарын тұжырымдау міндеттерін өз жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Жұмыс ХVІ-ХІХ ғасырларды, яғни, Франция капитализмінің Канаданы отарлау кезеңін қамтиды.
Жұмыстың теориялық және методикалық негізі. Тарихнама, архивтану және деректану ғылымдарының отандық жетістіктерімен қоса, Ресей тарихшыларымен озық үлгілі зерттеулері басшылыққа алынды. Мәселені анықтау үшін және оны жарыққа шығару жолында материалдың түп нұсқасы ортаға қойылып, оны талдау, салыстыру және қорытынды түйін жасау, құрылымдық тұрғыдан жүйелеу тәсілі қолданылды. Мұның өзі жұмыстың ғылыми өресін, құндылығын онан сайын арттыра түседі деп сенеміз.
Канада тарихы Солтүстік Америка тарихымен ұштастырылып қарастырылып, негізгі шынайы жағдайда көбіне-көп Америка Құрама Штаттарының тарихы көлеңкесінде қалып кете беретін тарих болып қалыптасқан. Сонымен қатар, экономикалық жағынан да АҚШ-тың басыбайлы боданы сипатына енген Канада тарихына көп көңіл де аударылмаған. Осындай кері факторларға қарамастан, Канада тарихына бірқатар орыс тарихшыларының зерттеулері арналған. Біз қарастырып отырған жұмыс тақырыбын ашу үшін алдымен Солтүстік Американың байырғы тұрғынлары - ирокез, Гурон және т.б. тайпалардың пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік қарым-қатынасы мен олардың отарлану тарихына бірқатар дипломдық зерттеулер жүргізу үшін біз Ю.П.Аверинаның редакциялығымен жарық көрген Североамериканские индейцы, М.Берзинаның Формирование этнического состава населения Канады атты еңбектерін пайдаландық. Аталған зерттеулер Солтүстік Американы мекендеген елдің байырғы тұрғындары мен ру-тайпалары, оардың мекендеген жерлері туралы толық мәліметтер мен деректер берілген.
Сондай-ақ, Канада тарихы, оның ішінде оны отарлаудың ерте кезеңдері мен француздық дәуірі, Францияның Канадағы елді-мекендерінің пайда болуы, Францияның сеньоральдық әкімшілік жүйесінің қалыптастырылуы барысы, елдің табиғи байлығы - бағалы терілі аңдардың жаппай қырылып жойылу процесі, елдің байырғы тұрғындарының да бағалы терілі аңдарының тағдырына ортақтас болып, ұлт ретінде жойылуы, сөйтіп,олардың орнына франкоканадалық және ағылшынканадалық дейтін жаңа пайда болған ұлтсымақтардың келуі, тіпті франкоканадалықтардың ұлттық еркіндігін сақтау мәселесінің бой көрсетуі - отарлық басқыншылықтың нәтижесінде ұлан-ғайыр аймақты мекендеген, алайда әлі де болса, ұлт ретінде тұтастанып үлгермеген, дамудың неғұрлым төменгі сатысында тұрған ру-тайпалардың жер бетіне толық жойылып кету тарихын толық сипаттап берген тұжырымдық сипаттағы еңбек - В.А.Тишков пен Л.В.Кошелевтің История Канады еңбегі де диплом жұмысының негізін құрады.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер және Малидович И. И. История открытии и исследования Северной Америки, Инестай Х. По следам Лейфа Счастливого, Бейклесс Дж. Америка глазами первооткрывателей, Фидлер А. Канада пахнущая смолой, Райерсон С.Б. Основание Канады; Милейковский А.Г. Канада и англо-французской противоречия және т.б. авторлардың еңбектері мен зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, бес тараудан және қорытынды бөлім, пайдаланған әдебиет тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І тарау. Канада мемлекетінің қалыптасу тарихы
Канада жеріне қоныстану XV-XVI ғасырларда басталды. Алғашқы рет ағылшындар мен шотландықтар Ньюфауленд аралы мен Әулие Лаврентий өзенінің төменгі ағысына қоныстанды.
Европалықтардың Жаңа дүниені ашуы кезінде Солтүстік Американы адамдар бірқатар толық мекендеп қойған болатын. Мыңжылдықтар бойында бұл жерде солтүстікамерикандық нәсіл қалыптасып, ХV ғасырдың соңына қарай бірқатар даму деңгейіне көтерілген болатын. Осы кезеңдегі халықтың жалпы саны 9-10 миллион адамға жетіп, олардың өздері бірнеше саяси-мәдени топтарға бөлінді.
Тынық мұхиттың батыс жағалауын отырықшы балықшылар тайпалары: хайда, цимшиан, нутка, квакиутл, жағалаулық сэнуштар және инуктар мекендеді. Канаданың кең-байтақ прерияларын бизонды аулайтын кри, ассинибой және т.б. тайпалардан құралған аңшылар қоныстанды. Материктің шығысы мен батысында Канада ормандарын атапаск және солтүстік-шығыс алтониск, ормандық сэлиштер тайпалары мекендеді. Олардың ішінде ең атақтылары - оджибье, монтанья, микмактар, беотуктар еді.
Солтүстік Американың Ұлы көліне дейін жеткен тайпалар отырықшыланып, осы жерде жер өңдеумен айналысты. Бұл тайпалардың шығыс және оңтүстік шығыс бөліктері ирокез тайпа одағына кіретін - гурондар, бейтараптар, могауктар, сенекалар, онейдалар, онондагалар, каюгалардан құрылды. Ирокездер жүгері, асбұршақ, асқабақ өсіріп, аңшылық және сауда кәсіптерімен айналысты. Ирокез тайпа одағы осы кезеңде материктегі басқа тайпаларға қарағанда даму деңгейі жағынан ерекше жоғары сатыда тұрған болатын. ХVІ ғ. ортасында-ақ, олар Ирокездер лигасын құрды. Нақ осындай тайпа одақтары әр жерлерде де құрылып, бұл канадалық тайпа одақтарының біртіндеп, халық (народность) түріне өту кезеңінде тұрған болатын. ХVІ ғасырда үндіс тайпаларының арасында алғашқы сауда қатынастары қалыптаса бастайды. Оның өзінде 60 мың үндістер мекендеген Шығыс Канада үшін (Онтария мен Квебек жер аумақтары) Әулие Лаврентий өзені негізгі сауда жолына айналды. Европалықтар келгенге дейін Монреаль, Квебек, Труа-Ривиера, Тадуссака жерлері үнділіктердің сауда жасайтын негізгі орталықтары болды [2].
Европалықтар отарлағанға дейінгі Солтүстік Амерканың қоғамдық қатынасы әртүрлі дәрежеде, яғни, аңшылық тайпаларда - рулық құрылыс, отырықшы балықшылар мен жерөңдеушілерде - рулық қауым ыдырап, классикалық қоғам үлгісі қалыптасып келе жатқан саналуан кезеңдерде тұрды. Солтүстік америкадағы классикалық қоғамда да оның халқының мүліік теңсіздігіне өтуі, билеушілердің үнемі бір әулеттен шығып, тұрақтануы әсіресе ирокез тайпаларында анық байқалды. Ирокездердің рулық қоғамын американдық ғалым Л.Морган толық зерттеп, барлық тайпалардың рулық қоғамы ирокездер қоғамының белгілерімен сәйкес келеді деген тұжырымға келді. Алайда ирокездердің өзбеттерінше табиғи жолмен дамып, жетілуі мүмкін болған жоқ, ол эволюцияны европалықтардың материкті ашып, құрлыққа көптеп келе бастауы, сөйтіп, отарлық кезеңнің басталуы тоқтатты.
1608 жылы Квебек, 1642 жылы Монреаль қаласының іргетасы қаланды. 1763 жылғы Париж келісімі бойынша Канада Ұлыбританияның иелігіне өтті. Канада 10 провинция мен екі аумақтан тұратын парламенттік конфедерация. Басқару жүйесі жөнінен федеративтік конституциялық монархия. Ресми түрде Ұлыбритания королевасы мемлекет басшысы болып есептеледі.
Канаданың қоңыржай белдеуде орналасқан оңтүстік - шығыс бөлігі қолайлы. Бұл өлкенің басты байлығы - көгілдір көлдер мен қалың ормандар. Көлдердің жалпы саны жөнінен д. ж. 1 - орын алады. Канадалық Кордильера қойнауы пайдалы қазбаларға өте бай. Мұнда мыс, алтын, күміс, сирек кездесетін металдар, мұнай мен газ өндіріледі. Өзендер мен көлдерде құндыз мекендейді, олардың көптігі сонша, кезінде алғашқы қоныстанушылар Квебек провенциясын құндыздар корольдігі деп атаған. Құндыз Канаданың ұлттық символдарының бірі болып табылады. Канада аумағының 35%-ын алып жатқан ормандарда бағалы ағаш түрлері өседі.
Мысалы Виннипег өзенінің атауы үндіс тілінен аударғанда лай су делінсе, Ред - Ривер өзенінің атауы аты ағылшынша қызыл өзен дегенді білдіреді. Ұлы көлдерден Сеңгір тауларына дейін созылған Оңтүстік - батыс бөлігін - прерийлер алып жатыр. Құнарлы қара топырақта астық дақылдары өсіріледі. Канада дүние жүзінде астық жинаушы ірі мемлекеттердің бірі.
Елдің байырғы халықтары эскимостар мен үндістер. Эскимостардың негізгі кәсібі балық және аң аулау. Қазірде Канада үндістердің үлесі 4 пайыз. Әрбір шаршы шақырымға 3 адамнан. Оңтүстік - шығысында 100 адамнан асады. Канада халқының саны 32, 2 млн адамды құрайды. Халықтың орташа тығыздығы әр шаршы километрге 3 адам болғанымен, халық ел аумағы бойынша біркелкі орналаспаған. Қазіргі кезде Канадада үндістердің 600 - ге жуық тайпалары мекендейді, олардың ел халқындағы үлес салмағы 4% ғана.
Халқының басым көпшілігі шағын қалаларда тұрады. Урбандалу деңгейі 76 пайыз. Ауыл халқына бытыраңқы түрдегі қоныстану тән. Қалаларына тән басты белгі - көгалдар мен саябақтардың көптігі. Елдегі ірі қалалар - Торонто, Монреаль, Ванкувер.
Канада атауы үндістер тілінде қоныс, қауымдастық дегенді білдіреді. Канаданың негізгі халқын Еуропадан, әсіресе Англия мен Франциядан қоныс аударғандар құрайды. XIX ғасырдың соңында Канадаға украиндар келе бастады. Олардың шоғырланған жерлері - Альберта, Саскачеван, манитоба провенциялары.
Канадада немістер, италиялықтар, голландықтар, поляктар, еврейлер, норвегтер, шведтер мен орыстар тұрады.
Діни нанымы бойынша халықтың басым көпшілігін христиан дініндегілер (католиктер - 46%, протестанттар - 41%, православие дініндегілер 2%) құрайды. Сонымен қатар мұсылмандар, иудейлер, буддизм мен дәстүрлі діндердің өкілдері бар.
Канадалықтардың өмір жасының орташа ұзақтығы 80 жас, Канада халқының өмір жасының ұзақ болуын медициналық жәрдемнің тегін болуымен, жалпы тұрмыс жағдайының жоғарылығымен түсіндіруге болады.
Канада халқының басым көпшілігі шағын қалаларда тұрады, урбандалу деңгейі - 76%.
Канаданын ең ірі қалалар - Торонто, Монреаль, Ванкувер.
Канада жоғары дәрежеде дамыған индустриялы-аграрлы ел. Шаруашылық құрылымында үлкен жетілікке енетін басқа елдер тәрізді, материалдық емес сала басым.
Басты салалары-машина жасау, ағаш өңдеу, отын-энергитика, түсті металлургия
І.1. Европалықтардың Канада жағалауларына алғаш рет келуі
Европалықтар Канада жағалауларына Христофер Колумбтың Жаңа Дүниені алғаш рет ашуынан әлдеқайда бұрын келген болатын. Олар қазіргі скандинавиялық тайпалардың ата-бабалары - норманн тайпалары еді. Олар ІХ ғасырға дейін-ақ, Исландияны отарлауды бастады, осы жерден олар Гренландия аралдарына, онан ары қарай Американың солтүстік жағалауларына келді [3].
Жаңа жерлерді отарлаудың негізгі әрекеттерін алғаш рет норвегиялық Торфанин Карлесфин жасады. Ол 1008 ж. өзінің отбасы және 250 адамы бар 3 кемемен Винландқа келіп, ол жерде 3 жылға жуық өмір сүрді. Ол жердегі табиғат жағдайының қатаңдығы, азық-түліктің тапшылығы және жергілікті эскимос тайпаларының үнемі жасап отырған шабуылдары - алғашқы отаршылдарды еліне қайта оралуға мәжбүр етті. Нормандықтардың Солтүстік Америкаға жасаған саяхаттары осымен тоқтатылып қалмады, бірақ, онша нәтижелі де болмады. Бұл туралы сол кездегі сына жазуларында қалған деректер бар [4]. Осы кезден бастап канаданы отарлау кезеңінде ХҮІ ғ. дейін созылған үзіліс басталды. Орта ғасырдың бұл кезінде Европаның өзінде де норманндардың Канадаға жасаған саяхаттары ұмыт болды. Колумб пен оның ізбасарлары норманндардың отарлары туралы ешқандай хабары болған жоқ.
Үнді мен Қытайдың керемет байлықтары европалықтарды Солтүстік мұзды мұхиттың сұрапыл дауылдарына да қарсы тұрып, жол-жөнекей Канаданы ашуға мәжбүр етті. Жаңа жерлерді іздеп табу, оның байлықтарын иемденуге ұмтылыс Христофер Колумб 1492 жылы Американы ашқаннан кейін бірден өршіді. Осы кезде Канадаға саяхат жасаған ағылшын теңізшісі тарихқа қысқартылған Джон Кабот деген атпен енген Джованни Каботиньи болатын. Ол Азияға солтүстік сулар арқылы жол таппақ болып, өзінің үш ұлымен ағылшын монархы Генрих УІІ жүзуге патент сұрайды. Теңізде оқшауланып қалудан қорыққан және теңіз саудасын жасауға ұмтылған ағылшын билеушісі бұл өтінішті жедел қанағаттандырады. 1497 жылдың мамыр айында Джон Кабот 18 теңізшімен бірге Мэтью деген кемемен теңіз саяхатына шығады, сөйтіп ол Солтүстік Америкка жағалауларынна барып 11 аптаның ішінде қайтып келеді. Англияда Канадаға дейін жетіп, одан соң кері оралуға кеткен бұл ең қысқа уақыт рекордын Каботтан кейін ешкім де 1 ғасыр бойы қайталай алған жоқ. Джон Кабот майсым айының соңғы аптасында жаңа аралдарды тауып, оны алғашқы көрінген жерлер - Ньюфаундленд деп атады. Қытайдың солтүстік жағалауын аштым деп ойлаған Кабот, Англияға қайтып оралғаннан кейін жаңа саяхатқа даяраланады. Оған Генрих УІІ-нің қазынасынанн 1 кеме, ал көпестердің қаражатына 4 кеме салынып беріліп, жақсы даярланған бұл саяхат сәтсіздікке ұшырады.
Осыдан кейін тек 1536 ж. ғана, 30 жылға созылған үзілістен соң, капитан Роберт Хордың басшылығымен 2 кеме өте ұзаққа созылған Кейн-Бретон және Ньюфаунленд жағалауларына өз саяхаттарын жасады [5].
Бұл кезеңде Канада жағалауларына флоренциялық Джованни Веренцанно бастаған франциялық экспедиция 1524 ж. келіп жетккен болатын. Франция басқа европалық елдерге қарағанда Канадаға әлдеқайда кеш келді. Алайда, Веренцанноның экспедициясы тарихта өте маңызды орынға ие болды. Ол өзінің ашқан жерлерін картаға латынша Жаңа Галлия, яғни Жаңа Франция деп белгіледі. Осы Жаңа Галлия Францияның болашақ отарының негізі болды.
Бірақ, осы алғашқы саяхаттардың барлығы - Қытайға баратын жолдағы жерлерді көктей басып өту ғана болатын, ол жерлерде ағылшындар да, француздар да, португаллдықтар да мәңгілікке қоныс теуіп, отарлау, сөйтіп, жаңадан ашылған жерлерді шаруашылық мақсатқа пайдалануды көздеген жоқ. Отарлау тарихы француз теңізшісі Жак Картьенің тұсында басталды.
І.2. Канаданы отарлаудың басталуы және отарлық империялардың құрылуы
Канаданы отарлау Англиямен Францияның Солтүстік Америкада үстемдік ету үшін бәсекелестігі жағдайында өтті. Алғашқы ағылшын француз әскери қақтығысын 1680-1690 жылы өтсе, кейін испан мұрагерлігі үшін болған соғыстан кейін 1713 жылы Франция көптеген жерлерінен айырылды.Ал ,жеті жылдық соғыстан кейін ( 1756 -1763) ағылшындар Францияны Канадан мүлде ығыстырып щығарды. 1791 жылы Ұлыбританияның конституциялық актісі бойынша Канада 2 провинцияға - Төменгі Канадаға (халқы французша сөйлейтін) бөлінді. Жоғарғы Канадаға (халқы ағылшын тілінде сөйлейтіндер ) бөлінді. Отардағы билік ағылшын тектілерінен шыққан ақсүйектер мен шенуніктер қолында болды. 1820 - 30 ж нарықтық қатынастар тез дамып, елге метрополиядан эмигранттар қаптады. 1837 жылдан бастап Британ аралынан келген эмигранттарға Канаданың Француздар тұратын бөлігі ашық қарсылық көрсете бастады. 1841 жылы жоғарғы және төменгі Канада бір провинцияға бірігіп, солтүстік америкадағы ағылшын отарларын бір орталыққа біріктіру жолында күрес бастады. Нәтижесінде елде либералдық және консерваторлық партиялар құрылды. 1867 жылы ағылшып парламенті Канада доминоны федерацясын құру жөніндегі акт қабылдауға мәжбүр болды Федерацияның құрамына жаңадан провинциялар енгізіліп, ақ нәсілдер үндістер мекендеген территорияларды жаппай тартыпала бастады. 19 ғасырдың аяғы -20 ғасырдың бас кезінде Канада экономикасы жедел дамып, халық саны 64% -ға көбейді , елтауарлы бидай өндірудің экспортты аймағына айналды.
XV ғасырдың соныңда Америка мен Индияға теңіз жолдары ашылғаннан кейін Еуропа елдерінде Еуропа емес елдерді жаулап алу басталды. XVI және XVII ғғ аралығында Еуропа отарлары Африка жағалауларын, Улкен және Кіші Антиль аралдарын, Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Американы және оңтүстік жартылай аралдарды, Азия аралдарын жаулап алды. XVIII ғ отарлар саны көбейіп Австралия мен Океанияға дейін жетті, XIX ғ Еуропа мемлекеттері Африканы бөлініске салды.
Жаңа кезеңде отарлық империялардың құрылуы халықаралық қатынастардың бір бөлігі ретінде есептелді. XVI- XIX ғғ аралығында Еуропа мемелекеттерінің сырты саясаты мен дипломатиясы жаңа территорияларды жаулап алуға және оларды кеңейтуге бағытталған болатын. Сондықтан отарлау саясаты көптеген ұлы державалардың сыртқы саясатында үлкен рөл ойнады. XIX ғ 1 жартысында отарлау саясатының құрамы мен жүйесі өзгерді. Қомақты реформалар енгізілді. 1833 ж құлдықты жою туралы жарғы Англияның отарлы мемлекеттерінде ұлтшылдық ығыстыру режимінің орнауына әкелді.
Метрополия экономикасына ауыл шаруашылығы қажет болған соң Үндістан мен Цейлонда плантациялар салынды. Ол Англияны шаймен, мақтамен, табакпен қамтамасыз етті.
XIX ғ. 30 жылдарында голландықтар Индонезияда мәжбүрлі мәдениет жүйесін енгізді. Осы жүйе арқылы метрополиялар үлкен табыс көздеріне ие болған. 500 жылдың ішінде Отарлау саясаты көптеген өзгерістерге ұшыраған еді: Біреуі жаңа территорияларды иемденсе, екіншілері олардан айырылып отырды, үшіншілері болса айырылған территорияларының орнына жаңаларын иемденді.
Португалия мен Испанияда отарлық империялардың пайда болуы Алғашқы Отар мемлекеттер Португалия мен Испания болды. Олар жерді меридиан арқылы бөліскке салған болатын. XV ғ. Европа ақша металлы алтынға зар еді. Алтын қажеттілігі Испания мен Португалияны мұхиттің аржағына итермеледі сол себепті жаңа географиялық ашулар жасалып алғашқы отар мемлекеттерді жауланды.
Ірі мемлекеттер қатарына жатпаған Португалия, бар болғаны 1 млн халқы бар, әскері жоқ мемлекет жерлерді жаулап алу үшін өз жүйесін құрады. XV ғасырда Африка жағалауларына және аралдарына ие болады. Индияға, Америкаға теңіз жолдары ашылған соң Португалия Африка жағалауларында, Индияда және Зонд аралдарында, Бразилияда берік тұрақтанып алады. Бірақ кейін осы иеліктерінің жартысынан айырылып қалады. 1580 ж Португалияны Испания королі II Филлип басып алды.
XV ғ. ортасында Испания Орталық және Оңтүстік Америка елдерінде үлкен империя құрады. Испан конкидасторлары қару күшімен және алдау жолдарымен Мексиканы және Перуды оңай жаулап алады. Ал Аустралия жерлері ашылған соң Испания территориясы үлкейе түсті. Алғашқы кезеңде Испания өз отар жерлерін тек қолданып, тонаса кейіннен олар басты табыс көзіне айналды. XVIII ғ Испания ең үлкен отар империясына айналды. Ал Америкада Испания иеліктері үлкейген еді. Ол Миссури өзенінен солтүстік Магелланова бұғазына жеткен еді. Сонымен қатар Испания иеліктеріне Куба, Пуэрто- Рико, Филлипины және Океания аралдарына ие болатын.
Испания өз отарларында жабық саясатты жүргізуді жөн көретін. Бірақ феодалдық заңдарға сүйенген абсалюттік Испания экономикалық тұрғыдан ондай саясатты жүргізе алмады. Испания билігіне Англия мен басқа ұлы державалар бөгет болғысы келеді. XIX ғ басында Испанияның өз отарларында билігі азая бастады. Напалеонның Испанияға басып кіруі және Испан Америкасындағы тәуелсіздік үшін қозғалыстар Испан империясын толығымен құлатады. Мексика, Гватемала, Сан-Сальвадор, Гондурас, Никарагуа, Коста-Рика, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу, Боливия, Чили, Аргентина, Парагвай и Уругвай өз тәуелсіздіктерін алады. Осы себептердін әсерінен XVIII ғ Испания мен Португалия империялары толығымен жоқ болады.
Голландия отарларының пайда болуы. Жаңа кезеңде Голландия алғашқы отар мемлекетке айналады. Өз теңіз флотына сүйене отырып жаңа территорияларды жаулап алады. Осы саясат Голландиянын басқа ұлы державалармен қарымқатынастарына қарамақайшы болды. Голланд отар империясы Голландияның Испания ықпалынан шыққанан кейін күшейе бастады.
Бастапқы кезеңде Голландия Африканың оңтүстігіне, Ост-Үнді аралдарына, және Америкаға кейіннен Аустралияға бағыт алады. Кейін Англиямен соғыста Африкадағы жарты жерінен айырылып қалады, бірақ оның орнына Ост-Үнді жерінің үлкен аймағына ие болады. Голландия Ост-Ундісі немесе Нидерланд ОстҮндісі деп аталған Индонезияға алғашқы рет 1595 жылы сауда экспедициясы жіберіледі. Осы экспедициямен Индонезияда Голландия отарлығы құрылады.
1619 ж Голланд Ост-Үнді компаниясы Джакуртаны басып алады, сонымен қатар Португалияны Жапониядан ығыстырып осы мемлекетпен өз сауда қарым-қатынасын бастайды. 1638 -58 жж Португалиямен соғыстан кейін Голландықтар Цейлонды өзіне қаратады. Ал 1641 жылы голландық Ост-Үнді компаниясы оған дейін Протугалияға қараған Маллаконы басып алады. Осы аймақ арқылы голландықтар Индонезиямен сауданы бақылауға, Қытай мен Жапонияға кіруге мүмкіндік алады.
XVII ғ 1 жартысы Голланд отарлық гегемониясының кезеңі болды. Осы ғасырдыңортасында Голландия теңіз құрушылықтан, теңіз флотынан және саудадан әлем бойынша бірінші орында болды. XVIIғ. Голланд колонизаторлары Индонезия халықтарын өздеріне бағындыру үшін ештенеден тайынбады. Ост-Үнді компаниясының тырысуының арқасында Ява аралы әлемге ең үлкен құл сату орталығына айналды.
Англия отарларының пайда болуы. Солтүстік Америкадағы ағылшындардың алғашқы мекені - болашақ отар Виргиния жерінде, 1607 жылы мамырда Джеймстаун форты құрылған еді. 1625 жылы таққа отырған ағылшын королі I Карл Виргинияны корольдық отар деп жариялап, онда өзінің губернаторын тағайындады Виргиниядағы саяси билік, қоғамдық құрылым мен әлеуметтік қатынастар басқа отарлар үшін үлгі боларлықтай еді. Толық құқылы азаматтарға (фримендер) губернатор басқарған отарлық әкімшілік мүшелері және орта тап - джентрилер, компания акционерлері мен ауқатты тұрғындар жатты. Төменгі топты жеті жылға келісімшартқа қол қойған адамдар - сервенттер (лат. Зегиапі - құл) құрады. Отарлар үш түрге бөлінді: корольдық, жеке және қауымдық (корпоративтік) меншік. Виргиния (1607) және Нью-Йорк (1664) корольдық отарларға жатқызылды. Отарлар жоғары меншік иелеріне - корольға немесе лордқа белгілі мөлшерде салық төлеп тұрды.
Елдің ңегізгі бөлігін (80%) фермерлер құрады. Қиыр шеттегі фермерлер патриархаттық шаруашылық жүргізді. Массачусетстегі жер иеленушілер XVII ғасырдың өзіңде жекеменшік иелері болды, себебі олар квитрента (корольға ңемесе лордқа салық) төлемеді. Жаңа Аңглиядаң оңтүстікке қарай орңаласқан меншіктік отар фермерлері қиын жағдайда болды, ал ұсақ жалға алушылар (жалгерлер) оларға тікелей тәуелді болды. Сонымең қатар Америкада скваттерлік - қоныс аударушылардың жыртылмаған жерлерді өз еркімен иелену тәсілі дамыды. Бұл жағдай жерге деген толық құқықты бұзды. Америкада басқарудың олигархиялық түрі орнықты. Биліктің заң шығарушы жәңе атқарушы болып бөлінуі қалыптасты. Еркін қоңыс аударушылардың өмір сүру деңгейі орта дәрежедегі еуропалықтан жоғары болды. Еуропа соғыстан көз ашпады, ал қоныс аударушылар тыныш өмір сүрді. Олар Англия және басқа да еуропалық елдердегі сияқты әскерді, король отбасын және ақсүйектерді қаржыландыруға жұмсалатын салықтарды төлеуден босатылды. XVII ғасыр мең XVIII ғасырдың бірінші жартысыңда метрополия тұрғыңдарына қарағаңда қоныс аударушылардың артықшылықтары болды. Метрополия отарлардың қорғаңыс шығындарын да өзі ала бастады. Америка қоғамының алғашқы даму сатысының маңызды ерекшелігі - адам өзінің жеке еңбегі мен кәсіпкерлігінің жемісін пайдаланды. Американы отарлау құл саудасы және үндістерді тонаумен қатар жүргізілсе де, америкалықтардың ңегізгі бөлігі меншікке өздерінің табанды еңбектерінің арқасыңда қол жеткізді. Сөйтіп, олардан орта тап қалыптасты. Еркін қоныс аударушыларды метрополия билігіне бағындыру қиын болды. Бостандық пең құқыққа қысым жасаушыларға төзімсіз қатынас қалыптасты. Экономикалық, саяси және діни бостандықтарды иелене отырып, америкалықтар олардың кеңейтілуіне және нығайтылуына мүдделі болды.
Британдық Үндістан 17 ғасырдың бас кезінде Үндістанда ағылшындық Ост-Үндістан мен голландтық Біріккен Ост-Үндістан компаниясы (1600, 1602 жылы құрылған) түрінде еур. сауда капиталы пайда болды. Олар португалдардан Үндістанмен теңіз саудасын жүргізу монополиясын тартып алып, елде факториялар сала бастады (Үндістандағы бірінші ағылшын факториясы 1613 жылы Суратта пайда болды). 17 ғасырдың 2 -жартысында француздық Ост-Үндістан компаниясының (1664 жылы құрылған) сауда факториялары ашылды. Үнді көпестерінің көмегімен ағылшындар, голландықтар мен француздар үнді өндірісінің тауарларын сатып алып, оларды Еуропаға ғана емес, Иран, Индонезия, Жапония, Қытай, т. б. елдерге жеткізді. Ұлы Моғолдар империясы билеушілерінің арасындағы өзара үздіксіз жүргізілген тақ таласы ағылшын және француз Ост-Үндістан компанияларының Үндістанға сауда экспансиясымен қатар әскери экспансияға да көшуіне қолайлы жағдайлар туғызды. Ұлыбритания мен Франция Үндістан рыногы үшін өзара күрес жүргізді. 1746-1763 жылдары үздіксіз жүргізілген соғыстың нәтижесінде Оңтүстік Үндістанда ағылшындар өз қарсыластарын толық талқандап, Бенгалияны жаулап алды, Карнатик пен Аудты тәуелділікке түсірді. 1767-1799 жылдары Оңтүстік Үндістанның елеулі бөлігі ағылшындық Ост-Үндістан компаниясының иеліктеріне қосылды. Майсур, Хайдарабад шекараларына ығыстырылған ұсақ князьдіктер ағылшын бодандығын мойындады. Делиден айрылған (1803) Ұлы Моғолдар империясы ағылшындық Ост-Үндістан компаниясына бағынышты болды. 1775-1818 жылдары ағылшын отаршылдары Пешва мемлекетін жойды, 1814-1826 жылдары Гималай тауларының оңтүстік баурайы мен Ассам, 1843 жылы Синд, 1845-1849 жылдары Пенджаб қосылып алынды. Ағылшындардың отаршылдығы Үндістанның экономикалық және әлеуметтік дамуына кері әсер етті.
Үндістан біртіндеп Ұлыбританияның аграрлы-шикізаттық отарына айналды. Отарлық езгі Үндістан халқының қарсылығын туғызды. 18 ғасырдың 70 -жылдарынан бастап елдің әр түрлі аймақтарында ұлт-азаттық көтерілістері басталды. Отаршылдыққа қарсы жаппай қозғалыс діни формаларға да ие болды (саньяси, уаххабшылар). Алғашқы үнді саяси ұйымдары пайда болды. Ағылшын капиталы экспорт пен импортты, ішкі сауданың бір бөлігін сауда үйлері мен банкілер жүйесі арқылы бақылап отырды. Темір жолдар және суландыру жүйелері салынып, шай плантацияларының негізі қаланды. 19 ғасырдың ортасынан бастап Үндістан ұлттық қозғалысы күшейді. Отарлық езгіге қарсы, әсіресе, Джамна-Ганг өзен аралығы мен Бенгалияның халқы қатты қарсылық көрсетті (1857-1859). Ол елдің орталығын да қамтыды. Көтерілістен кейін 1858 жылы Үндістан британ тағының тікелей бақылауына көшті. 1855 жылы Бомбейде үнді ұлттық идеяларының ортылығы ретінде Үндістан ұлттық конгресі құрылды. 1909 жылы үнділіктер заң шығару кеңесі мүшелерін сайлау құқығына ие болды. Бірақ жергілікті халық үнділер және мұсылмандар болып екіге бөлінді. 1920-1922 жылдары Мохандас Карамчанд Ганди Үнді ұлттық конгресіне басшылық жасап, азаматтық бағынбау науқанын басқарды. Бұл науқанның негізгі мақсаты өзін-өзі толық басқару құқықтарын талап ету еді. 1935 жылы "Үнді актісі" бойынша үнділіктерге федералдық заң шығарушы органдарды басқару құқығы берілді, бірақ қорғаныс пен халықар. қатынастар мәселесі вице-король әкімшілігінің қарауында қалдырылды. 1940 жылы Мұсылман лигасы Үндістанды әр түрлі діндердің өкілдері көп орналасқан аумақтардың шекаралары бойынша бөлшектеуді талап етті.
1.3. Француз отарлық империясының құрылуы
ХV ғ. аяғында Америка мен Үндістанға теңіз жолдарының ашылуынан кейін, Еуропа өмірінде жаңа үлкен тарихи құрылым - еуропалықтардың Еуропалық емес елдерді отарлауы пайда болды. ХVІ-ХVІІ ғасырлар аралығында Еуропалық отарларды - Африка жағалаулары, үлкен жəне кіші Антиль аралдары, Солтүстік, Орталық Америка жəне Азияның оңтүстік түбегі жəне аралдары қамтыды. ХVІІІ ғ. отарлар саны жер шарының осы бөліктерінде жəне Австралия мен Океанияға дейін таралды, ал ХІХ ғ. жүз жылдығында Еуропалық мемлекеттер бүкіл дерлік Африканы өзара бөліске салды.
Отарлық империяның пайда болуы жəне дамуы - жаңа кезеңдегі халықаралық қатынастар жүйесінің құрылу барысының ажырамас бөлігіне айналды. ХVІ ғ. аяғы ХІХ ғ. бірінші жартысына дейін Еуропалық елдердің сыртқы саясаты жəне дипломатиясы жаңа аумақтарды иемденуге, өзіне тəуелді отарларды кеңейтуге бағытталды жəне саяси, сауда артықшылықтарына ұмтылды. Сол себепті отарлау мəселесі - Ұлы державалардың сыртқы саясатында үлкен маңызға ие болды. ХІХ ғ. Бірінші жартысында отарларды қанаудың түрі мен мазмұны өзгерді. Отарларды басқару жөніндегі ірі реформалар жүргізілді (шектеу, сонымен қатар компаниялардың сауда монополияларын жою, отарларда жер сату жүйесін өзгерту жəне т.б.). Егер алғаш отарларды қанау ақсүйектер мен жоғарғы сауда-қаржылық буржуазияның мүдделері болса, ал ХІХ ғ.Ортасында буржуазияның басым бөлігі оған қатысуға мүмкіндік алды.
Отарлық иеліктердің құрамы 500 жыл ішінде əр түрлі өзгерістерге ұшырады: кейбір мемлекеттер өзінің отарларын ұлғайтты; басқалары, керісінше, отарларын жоғалтты; ал үшіншілері айырылған отарлардың орнына жаңасын иеленді. Мысалы, Англия үнемі өзінің отарларының санын көбейтсе, өз кезегінде Испания мен Португалия өзінің көптеген отарларынбіртіндеп жоғалтып отырды, ал Франция жоғалтқан отарларының орнына басқаларын иемденді.
ХVІІ ғ. жəне ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Канада, Луизиана, Ньюфаунленд, Үндістанның көптеген бөліктерінде маңызды табыстарға қол жеткізген - испан, португал, голланд секілді француз отаршылдығы пайда болды. ХVІІ ғ. ортасында Қасиетті Лаврентия жерінде орналасқан жаңа Франция отары пайда болды. 1664 ж. ағылшындықтар Солтүстік Америкада голландықтарды басып алып, Жаңа Францияға көршілес ел болған кезде, ағылшын-француз арасындағы қақтығыстар шиеленісе түсті. Жарты ғасырға созылған Англия мен Франция арасындағы қақтығыс одан əрі өрши түсті.
1644 жылы Француздық Ост жəне Вест-Индия компаниялары құрылады. ХVІІ ғ. екінші жартысында Ост-Үнді компаниясы Үндістанның кейбір бөліктерін, сонымен қатар Чандернагор, Пондишери жерлерін жаулап алды, ал француздықтар Вест-Үнді аймағындағы бірнеше аралдарды басып алып, ағылшындықтармен осы аймақтарда үстемдік үшін күрес жүргізді.
1533 жылы Францияның королі Франциск І, Жак Картьені жаңа жерлерді ашуға аттандыраы. Картьенің басты мақсаты Қытайға жаңа жақын жол табу болатын, 20 сәуір күні жолға шыққан экспедиииция 20 күн өткеннен соң Ньюфаунлендтің жағалауына Бонависта бұғазы жағынан келіп жетті. Аралды солтүстік жағынан айналып өткентеңізшілер Әулие Лаврентий шығанағына келді Аралдардың өздерінде ешқандай өмір түрі болмағандығы теңізшілерді қатты қобалжытты. Принц Эдуард деп аталған аралда Картье мен теңізшілер жергілікті тайпа өкілдерін кездестіргенімен, Картье олармен ешқандай қарым-қатынасқа түскен жоқ, керісінше, оларды зеңбірек оғымен қорқытып қуып жіберді. Мекен етуге неғұрлым жарайтын Гаспе түбегінде балық аулаумен айналысып отырған гурон тайпасының көсемі мен адамдары кездесті. Осы жерге Картье өзінің Франция королі жасасын! деген жазуы бар кресін қадады. Бұған қарсылық білдірген көсемге бірқатар тарту-таралғы беріліп, қарсылық жойылды. Бірнеше күннен кейін Картье көсемнің екі баласын өзімен бірге ұрлап алып кетеді. Еліне 1534ж. 5 қыркүйекте оралған Картье өзінің жүрген жерлерінің картасын сызып корольге ұсынды. Осы кезде Ньюфаундлендтен кейін орасан үлкен ішкі теңіздің бар екендігі, ол теңіздің ішкерідегі үлкен континентке апаратынын көрген және жаңа жерлердегі айырбас мүмкіндігі мен одан түсетін пайданың мол болуы мүмкін екендігін сезген король, Картьенің осы жерлерге екінші рет теңіз сапарын жасауына рұқсат берді.
1535 ж. 19 мамырда Картье 3 кемемен Франциядан шығып, 50 күн өткеннен кейін Әулие Лаврентий шығанағына келіп жетті. Осы сапарында француз тілі үйретілген гурон тайпасының көсемінің екі баласы да қайтарылады. Антикости аралынан кейін, үндістердің айтуынша Саганей корольдығы, немесе Канадаға алып баратын ұзақ теңііздолы басталатынын теңізшілер естиді. Осылайша тарихта алғаш рет Канада сөзі пайда болды.
Картье осы жолмен аса сақтықпен Канадаға қарай бет алды. Үндістердің Стадакова деревнясынан (болашақ Квебек провинциясы) әрі қарай өткен кезде оларға тағы да гурон тайпасының адамдары кездесті. Гурон тайпасының көсемі өз балаларымен қайта табысқаннан кейін, француздардың онан ары қарай өз саяхаттарын жалғастыруына мүлдем қарсы болды. Картье, әрине мұндай қарсылыққа қарамастан, жалғыэ-ғана кеме және екі баркамен Хошелаги елді мекеніне 1568 ж. 19 қыркүйекте Әулие Лаврентий өзені бойымен бет алды. Бірақ, Хошелаги елді мекеніне жеткенге дейін өзенніің бірнешеге бөлініп, арнасы тарылуына байланысты өз кемесін қалдырып, тек баркаспен ғана өзенді бойлауға мәжбүр болды.
Бірден Монреаль деп аты өзгертілген Хошелагиға келіп жеткеннен кейін Картье өзінің екі кемесі қалған Стадаконға қайтты., алайда, Францияға қайта оралуға ол мүлдем кешігіп қалуына байланысты Канадада қыстауға мәжбүр болады. Осы кезеңде оның матростарының барлығы цинга ауруымен ауырып, оларды тек жергілікті тұрғындардың көрсеткен ағашының жапырағын жеу ғана аман алып қалады. Барлық матростарынан тек он-шақтысы ғана аман қалған Картьеге егер жергілікті гурон тайпасы сол кезде қарсы тұрса, ешқандай қарсыласу дәрмені жоқ болатын. Оның орнына гурон тайпасы Картьенің матростарына аннеда деген ағаштың жапырағы мен кабығын қайнатып беру арқылы өздерінің болашақ отаршыларының өмірін сақтап қалды. Ал бұл кезде Европада цинга ауруына қарсы ешқандай ем шара белгілі емес болатын [6]. Бірақ осыдан соң да европалықтар үнділіктерге жабайыларға қарағандай қатынасын тоқтатқан жоқ, керісінше, Европаға кері қайтар сапарларында оншақты жергілікті тұрғын адамдарын күшпен алып кетті. Картье жеткізген жаңа жерлер мен олардың байлықтары туралы жаңалықтарынан соң Францияның королі осы жаңа жерден өзінің халқының бір бөлігі тұратын, өзінің мемлекетінің бір бөлігін ашпақшы болды. Келесі су саяхатын ұйымдастыру Канада тарихында Робервиль деген атпен белгіілі болған Франсуа де ля Рокқа тапсырылды. Король жарлығы бойынша Роберваль тек жжаңа жерлермен танысып қана қоймай, ол жерлерде елді мекендер, форттар, сондай-ақ, католик дінін тарату үшін шіркеулер мен часовнялар салуды тапсырды [7]. Робервильге Канаданың королі деген атақ беріліп, Францияның жаңа жеріндде сеньоральдық жер иелену мен Францияның сауда монополиясын орнату міндеттелді. Ақсүйектік дәрежесі жағынан төмен тұрған Картьеге осы жолы тек теңіз кемесінің капитаны ролі ғана берілді. 1541 жылдың 23 мамырында Картье Робервильсіз бір өзі 5 кемеден тұратын эскадрамен Канадаға қарай жаңа сапар шекті. Алайда, оларды қарсы алған жергілікті тайпа өкілдері жағалауға келіп тоқтаған француз кемесіне алғашқы кездесудегідей қуанбаған болатын, өйткені, европалықтармен қатар өмір сүрудің өздері ұшін өліммен тең екендігін олар енді түсіне бастады
1541-1542 жылдың қысы француздар үшін өте ауыр болды, олар аштық, кедейшілікпен қоса-қабат жергілікті тайпалармен ұнемі қарулы қақтығыстарға да түсіп отырды. Картье осы жаңа жерді отарлау үшін өзі әкелгеннен көрі көбірек күштің қажет екендігін түсінді. Осыдан соң ол Робервильдің келуін күтпестен-ақ, бірнеше бөшке алтын мен күміс және 1 корзина бриллиант пен рубин тастарын алып еліне таз арада қайтты. Ол өзінің осы тапқан байлық-сымақтарын корольге тез арада ұсынып, өз сапарын жаңадан жалғасытырмақ болды, бірақ, өздерінің осы тапқан байлықтарының жалған екендігі мәлім болды. Алтын деп есептеп келген металлдың темір пириті, ал бриллиант деп есептегендері тау кварцы болып шығады. Осы олжадан тарихта Канада бриллианты тәрізді жалған деген қанатты сөз ғана қалды.
Осыдан соң Канадаға келіп жеткен Робервиль Картьенің лагерінің орнына теңіз фортын салғанымен, ол жерде тек 1 ғана қыс өмір сүруге шамасы келіп, көктем түсе Францияға қайта оралды. Осы әрекеттен соң Францияның Канаданы отарлауы тарихында 60 жылға созылған үзіліс орын алды [8].
ІV Генрихтың тұсында Францияны қалжыратқан тоқтаусыз соғыстар кезеңі аяқталды. Франциск І-нің ісін қайта жалғастырып, Канаданы отарлау ісін онан ары қарай дамытпақ болған король өзінің сарай маңындағыларының біріне Әулие Лаврентий өзені маңындағы жерлерде монополиялық сауда жүргізу құқығын сыйға тартты. Король сонымен қоса, осы іске көпестерді де ұйымдастырмақ болғанымен, сарай маңындағыларға монополиялық сауда құқығын беруге қарсы болды. Олар Канадада еркін сауда нарығын орнатуды көкседі.
1603 жылдың көктемінде Сан-Мало мен Руаноның саудагерлері Канадаға экспедиция ұйымдастырды. Оосы экспеддицияның құрамында 30 жасар саяхатшы, әрі географ Самюэль де Шамплен болды. Шамплен Францияның Канаданы қайта бастаған отарлауының белсенді қатысушысы болған болатын. Мамыр айының соңында экспедиция француздардың бұрын салынған Тадуссек деген бекінісіне келіп жетті. Кемелерімен Квебекке дейін келіп жеткен Шамплен өз серіктерімен кемелерін тастап, оның орнына пинассы деп аталатын ауыр су көлігіне, ал Монреальға келген кезде жеңіл шлюпкаларға ауысып отыруына тура келді. Маусым айында Шамплен Тадуссекке, артынша Францияға қайта оралды. Өзінің көргендерімен индеецтерден естігендеріне орай, Шамплен Әулие Лаврентий өзені туралы неғұрлым шынайы сипаттама жасап шықты [9].
Шампленнің келесі экспедициясы да Руано мен Сен-Мало көпестерінің ақшасына ұйымдастырылды. Оны ІҮ Генрихтеен 40-46 параллель арасындағы жерлерді иемденуге, Әудие Ллаврентий өзенінің екі жағалауы мен Атлант мұхииты жағалауында 10 жылға дейін монополиялық сауда жасауға құқық алған Пьер Демонт басқарды. Бұл жолы француздар Фанди шығанағының жағалауында жаңа Порт-Ройяо деген жаңа бекініс салып, оның маңайындағы барлық жерледі Акадия деп атады. Бірақ, қаншама осы жерлерді өздері иемденгенмен, өз адамдарын қоныстандырып, ол жерлердің байлығын меңгеру бірқалыпты жүргізіле алған жоқ. 1607 жылы бұл жерге ағылшындар келіп, өздерінің Вирджиния колониясын ашты, сөйтіп Жаңа Англияның негізін бастады.
1608 жылы Шамплен жаңа экспедицияны бастап Квебекке келіп, шағын-ғана бекініс салды және 1609 жылдың көктемінде алгон және гурон тайпаларымен күшті ирокез тайпасына қарсы бағытталған әскери одақ құрды. Отаршылар отырықшы жерөңдеуші ирокездерге қарағанда өздеріне бағалы аң терісін алмастыруға алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
SILKWAY Халықаралық университеті
Қазақстанның қазіргі заман тарихы, тарих және география кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Канаданы Францияның отарлауы тарихы
Орындаған: Сманқұлова Г.Н. СКО 114-71
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент Алиев Ө.
Шымкент, 2020 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Канада мемлекетінің қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...5
І.1.Европалықтардың Канада жағалауларына алғаш рет келуі ... ... ... ... ... ... ... 8
І.2.Канаданы отарлаудың басталуы және отарлық империялардың құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
І.3. Француз отарлық империясының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ тарау. Еуропадағы ХVІІ ғасырдағы француз үстемдігі ... ... ... ... ... ... .. ... ..22
IІІтарау.Батыс Европа елдерінің жаңа ашылған жерлерге жүргізген отарлаушылық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ІV тарау. Канададағы сеньоралдық жүйенің құрылымы және Францияның Канададағы жаңа жерлерді игеріп, бағалы аң терісі саудасының географиясын кеңейтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
V тарау. ХVІІ - ХVІІІ ғасырдағы отарлық иеліктер үшін ағылшын - француз
күресі және Францияның құлауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілілігі: Ұлы географиялық жаңалықтар дәуірінде талай елдердің Үнді мемлекетіне жақын жолдарды ашуға ұмтылу нәтижесінде жол-жөнекей ашылған Канаданы отарлау Франция мен Англияның қарастырылып отырылған кезеңдегі бұлжымас тарихи тағдыры еді. Қазіргі кезеңде табиғат байлықтарының бірқатарын өндіруде әлемде алдыңғы қатарлы орындарды алып, әрі өзінің оңтүстік көршісі - Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағынан қолбаласына айналған Канаданы қазіргі кезеңде тек франкоканадалықтар мен ағылшынканадалықтар ғана мекендейді. Оның өзінде франкоканадалықтар мекендеген Квебек штаты өзінің қиын жағдайы, франкоканадалықтардың саяси езілуі және тағы да басқа саяси күрестерді жүргізуде. Франкоканадалықтардың мұндай ауыртпашылықтарды көтеруі олардың өздерін ағылшындардың үстемдігін Канада аумағында мойындауының нәтижесінде болған жағдай екендігі тарихи процесс пен заңдылықтардың нәтижесінде бізге белгілі. Сонымен қатар, ағылшынканадалықтардың да, франкоканадалықтардың да тек қана келімсектер екені де белгілі. Алайда, осындай қым-қиғаш, саналуан саяси күрес барысында жергілікті тұрғындардың дауысы, олардың өздерінің саяси бас бостандығын талап етуі және тағысын тағылары, қысқаша айтқанда олардың өмірде бар екендігі және сол жерді мекендеген еркін адамдар екендігі неліктен сезілмейді? деген сұрақ үнемі бой көрсетіп тұрды. Осыған орай Канаданы француздардың отарлау тарихы, оның байырғы тұрғындарының тарихи тағдыры тұтас әлемде демократиялық қоғамдардың дамытылуы жағдайында терең зерттеліп, ашық айтылуы және өзінің тарихи сабақтары мен нәтижелерін міндетті түрде беруі тиіс өзекті тақырып деп шештік.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - отарлаудың қиыр солтүстік ел - Канаданы да айналып өтпегендігін, отарлау процесінің тұтас әлемдік тарихи заңдылық екендігін жан-жақты ашып көрсету.
Жоғарыда көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін біз Англияның отарлық елге айналуының тарихи алғышарттарын, Солтүстік Американы отарға айналдыру процесін талдау және оған сипаттама беру, сондай-ақ отарлау процесінің тарихи сабақтарын тұжырымдау міндеттерін өз жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Жұмыс ХVІ-ХІХ ғасырларды, яғни, Франция капитализмінің Канаданы отарлау кезеңін қамтиды.
Жұмыстың теориялық және методикалық негізі. Тарихнама, архивтану және деректану ғылымдарының отандық жетістіктерімен қоса, Ресей тарихшыларымен озық үлгілі зерттеулері басшылыққа алынды. Мәселені анықтау үшін және оны жарыққа шығару жолында материалдың түп нұсқасы ортаға қойылып, оны талдау, салыстыру және қорытынды түйін жасау, құрылымдық тұрғыдан жүйелеу тәсілі қолданылды. Мұның өзі жұмыстың ғылыми өресін, құндылығын онан сайын арттыра түседі деп сенеміз.
Канада тарихы Солтүстік Америка тарихымен ұштастырылып қарастырылып, негізгі шынайы жағдайда көбіне-көп Америка Құрама Штаттарының тарихы көлеңкесінде қалып кете беретін тарих болып қалыптасқан. Сонымен қатар, экономикалық жағынан да АҚШ-тың басыбайлы боданы сипатына енген Канада тарихына көп көңіл де аударылмаған. Осындай кері факторларға қарамастан, Канада тарихына бірқатар орыс тарихшыларының зерттеулері арналған. Біз қарастырып отырған жұмыс тақырыбын ашу үшін алдымен Солтүстік Американың байырғы тұрғынлары - ирокез, Гурон және т.б. тайпалардың пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік қарым-қатынасы мен олардың отарлану тарихына бірқатар дипломдық зерттеулер жүргізу үшін біз Ю.П.Аверинаның редакциялығымен жарық көрген Североамериканские индейцы, М.Берзинаның Формирование этнического состава населения Канады атты еңбектерін пайдаландық. Аталған зерттеулер Солтүстік Американы мекендеген елдің байырғы тұрғындары мен ру-тайпалары, оардың мекендеген жерлері туралы толық мәліметтер мен деректер берілген.
Сондай-ақ, Канада тарихы, оның ішінде оны отарлаудың ерте кезеңдері мен француздық дәуірі, Францияның Канадағы елді-мекендерінің пайда болуы, Францияның сеньоральдық әкімшілік жүйесінің қалыптастырылуы барысы, елдің табиғи байлығы - бағалы терілі аңдардың жаппай қырылып жойылу процесі, елдің байырғы тұрғындарының да бағалы терілі аңдарының тағдырына ортақтас болып, ұлт ретінде жойылуы, сөйтіп,олардың орнына франкоканадалық және ағылшынканадалық дейтін жаңа пайда болған ұлтсымақтардың келуі, тіпті франкоканадалықтардың ұлттық еркіндігін сақтау мәселесінің бой көрсетуі - отарлық басқыншылықтың нәтижесінде ұлан-ғайыр аймақты мекендеген, алайда әлі де болса, ұлт ретінде тұтастанып үлгермеген, дамудың неғұрлым төменгі сатысында тұрған ру-тайпалардың жер бетіне толық жойылып кету тарихын толық сипаттап берген тұжырымдық сипаттағы еңбек - В.А.Тишков пен Л.В.Кошелевтің История Канады еңбегі де диплом жұмысының негізін құрады.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер және Малидович И. И. История открытии и исследования Северной Америки, Инестай Х. По следам Лейфа Счастливого, Бейклесс Дж. Америка глазами первооткрывателей, Фидлер А. Канада пахнущая смолой, Райерсон С.Б. Основание Канады; Милейковский А.Г. Канада и англо-французской противоречия және т.б. авторлардың еңбектері мен зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, бес тараудан және қорытынды бөлім, пайдаланған әдебиет тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І тарау. Канада мемлекетінің қалыптасу тарихы
Канада жеріне қоныстану XV-XVI ғасырларда басталды. Алғашқы рет ағылшындар мен шотландықтар Ньюфауленд аралы мен Әулие Лаврентий өзенінің төменгі ағысына қоныстанды.
Европалықтардың Жаңа дүниені ашуы кезінде Солтүстік Американы адамдар бірқатар толық мекендеп қойған болатын. Мыңжылдықтар бойында бұл жерде солтүстікамерикандық нәсіл қалыптасып, ХV ғасырдың соңына қарай бірқатар даму деңгейіне көтерілген болатын. Осы кезеңдегі халықтың жалпы саны 9-10 миллион адамға жетіп, олардың өздері бірнеше саяси-мәдени топтарға бөлінді.
Тынық мұхиттың батыс жағалауын отырықшы балықшылар тайпалары: хайда, цимшиан, нутка, квакиутл, жағалаулық сэнуштар және инуктар мекендеді. Канаданың кең-байтақ прерияларын бизонды аулайтын кри, ассинибой және т.б. тайпалардан құралған аңшылар қоныстанды. Материктің шығысы мен батысында Канада ормандарын атапаск және солтүстік-шығыс алтониск, ормандық сэлиштер тайпалары мекендеді. Олардың ішінде ең атақтылары - оджибье, монтанья, микмактар, беотуктар еді.
Солтүстік Американың Ұлы көліне дейін жеткен тайпалар отырықшыланып, осы жерде жер өңдеумен айналысты. Бұл тайпалардың шығыс және оңтүстік шығыс бөліктері ирокез тайпа одағына кіретін - гурондар, бейтараптар, могауктар, сенекалар, онейдалар, онондагалар, каюгалардан құрылды. Ирокездер жүгері, асбұршақ, асқабақ өсіріп, аңшылық және сауда кәсіптерімен айналысты. Ирокез тайпа одағы осы кезеңде материктегі басқа тайпаларға қарағанда даму деңгейі жағынан ерекше жоғары сатыда тұрған болатын. ХVІ ғ. ортасында-ақ, олар Ирокездер лигасын құрды. Нақ осындай тайпа одақтары әр жерлерде де құрылып, бұл канадалық тайпа одақтарының біртіндеп, халық (народность) түріне өту кезеңінде тұрған болатын. ХVІ ғасырда үндіс тайпаларының арасында алғашқы сауда қатынастары қалыптаса бастайды. Оның өзінде 60 мың үндістер мекендеген Шығыс Канада үшін (Онтария мен Квебек жер аумақтары) Әулие Лаврентий өзені негізгі сауда жолына айналды. Европалықтар келгенге дейін Монреаль, Квебек, Труа-Ривиера, Тадуссака жерлері үнділіктердің сауда жасайтын негізгі орталықтары болды [2].
Европалықтар отарлағанға дейінгі Солтүстік Амерканың қоғамдық қатынасы әртүрлі дәрежеде, яғни, аңшылық тайпаларда - рулық құрылыс, отырықшы балықшылар мен жерөңдеушілерде - рулық қауым ыдырап, классикалық қоғам үлгісі қалыптасып келе жатқан саналуан кезеңдерде тұрды. Солтүстік америкадағы классикалық қоғамда да оның халқының мүліік теңсіздігіне өтуі, билеушілердің үнемі бір әулеттен шығып, тұрақтануы әсіресе ирокез тайпаларында анық байқалды. Ирокездердің рулық қоғамын американдық ғалым Л.Морган толық зерттеп, барлық тайпалардың рулық қоғамы ирокездер қоғамының белгілерімен сәйкес келеді деген тұжырымға келді. Алайда ирокездердің өзбеттерінше табиғи жолмен дамып, жетілуі мүмкін болған жоқ, ол эволюцияны европалықтардың материкті ашып, құрлыққа көптеп келе бастауы, сөйтіп, отарлық кезеңнің басталуы тоқтатты.
1608 жылы Квебек, 1642 жылы Монреаль қаласының іргетасы қаланды. 1763 жылғы Париж келісімі бойынша Канада Ұлыбританияның иелігіне өтті. Канада 10 провинция мен екі аумақтан тұратын парламенттік конфедерация. Басқару жүйесі жөнінен федеративтік конституциялық монархия. Ресми түрде Ұлыбритания королевасы мемлекет басшысы болып есептеледі.
Канаданың қоңыржай белдеуде орналасқан оңтүстік - шығыс бөлігі қолайлы. Бұл өлкенің басты байлығы - көгілдір көлдер мен қалың ормандар. Көлдердің жалпы саны жөнінен д. ж. 1 - орын алады. Канадалық Кордильера қойнауы пайдалы қазбаларға өте бай. Мұнда мыс, алтын, күміс, сирек кездесетін металдар, мұнай мен газ өндіріледі. Өзендер мен көлдерде құндыз мекендейді, олардың көптігі сонша, кезінде алғашқы қоныстанушылар Квебек провенциясын құндыздар корольдігі деп атаған. Құндыз Канаданың ұлттық символдарының бірі болып табылады. Канада аумағының 35%-ын алып жатқан ормандарда бағалы ағаш түрлері өседі.
Мысалы Виннипег өзенінің атауы үндіс тілінен аударғанда лай су делінсе, Ред - Ривер өзенінің атауы аты ағылшынша қызыл өзен дегенді білдіреді. Ұлы көлдерден Сеңгір тауларына дейін созылған Оңтүстік - батыс бөлігін - прерийлер алып жатыр. Құнарлы қара топырақта астық дақылдары өсіріледі. Канада дүние жүзінде астық жинаушы ірі мемлекеттердің бірі.
Елдің байырғы халықтары эскимостар мен үндістер. Эскимостардың негізгі кәсібі балық және аң аулау. Қазірде Канада үндістердің үлесі 4 пайыз. Әрбір шаршы шақырымға 3 адамнан. Оңтүстік - шығысында 100 адамнан асады. Канада халқының саны 32, 2 млн адамды құрайды. Халықтың орташа тығыздығы әр шаршы километрге 3 адам болғанымен, халық ел аумағы бойынша біркелкі орналаспаған. Қазіргі кезде Канадада үндістердің 600 - ге жуық тайпалары мекендейді, олардың ел халқындағы үлес салмағы 4% ғана.
Халқының басым көпшілігі шағын қалаларда тұрады. Урбандалу деңгейі 76 пайыз. Ауыл халқына бытыраңқы түрдегі қоныстану тән. Қалаларына тән басты белгі - көгалдар мен саябақтардың көптігі. Елдегі ірі қалалар - Торонто, Монреаль, Ванкувер.
Канада атауы үндістер тілінде қоныс, қауымдастық дегенді білдіреді. Канаданың негізгі халқын Еуропадан, әсіресе Англия мен Франциядан қоныс аударғандар құрайды. XIX ғасырдың соңында Канадаға украиндар келе бастады. Олардың шоғырланған жерлері - Альберта, Саскачеван, манитоба провенциялары.
Канадада немістер, италиялықтар, голландықтар, поляктар, еврейлер, норвегтер, шведтер мен орыстар тұрады.
Діни нанымы бойынша халықтың басым көпшілігін христиан дініндегілер (католиктер - 46%, протестанттар - 41%, православие дініндегілер 2%) құрайды. Сонымен қатар мұсылмандар, иудейлер, буддизм мен дәстүрлі діндердің өкілдері бар.
Канадалықтардың өмір жасының орташа ұзақтығы 80 жас, Канада халқының өмір жасының ұзақ болуын медициналық жәрдемнің тегін болуымен, жалпы тұрмыс жағдайының жоғарылығымен түсіндіруге болады.
Канада халқының басым көпшілігі шағын қалаларда тұрады, урбандалу деңгейі - 76%.
Канаданын ең ірі қалалар - Торонто, Монреаль, Ванкувер.
Канада жоғары дәрежеде дамыған индустриялы-аграрлы ел. Шаруашылық құрылымында үлкен жетілікке енетін басқа елдер тәрізді, материалдық емес сала басым.
Басты салалары-машина жасау, ағаш өңдеу, отын-энергитика, түсті металлургия
І.1. Европалықтардың Канада жағалауларына алғаш рет келуі
Европалықтар Канада жағалауларына Христофер Колумбтың Жаңа Дүниені алғаш рет ашуынан әлдеқайда бұрын келген болатын. Олар қазіргі скандинавиялық тайпалардың ата-бабалары - норманн тайпалары еді. Олар ІХ ғасырға дейін-ақ, Исландияны отарлауды бастады, осы жерден олар Гренландия аралдарына, онан ары қарай Американың солтүстік жағалауларына келді [3].
Жаңа жерлерді отарлаудың негізгі әрекеттерін алғаш рет норвегиялық Торфанин Карлесфин жасады. Ол 1008 ж. өзінің отбасы және 250 адамы бар 3 кемемен Винландқа келіп, ол жерде 3 жылға жуық өмір сүрді. Ол жердегі табиғат жағдайының қатаңдығы, азық-түліктің тапшылығы және жергілікті эскимос тайпаларының үнемі жасап отырған шабуылдары - алғашқы отаршылдарды еліне қайта оралуға мәжбүр етті. Нормандықтардың Солтүстік Америкаға жасаған саяхаттары осымен тоқтатылып қалмады, бірақ, онша нәтижелі де болмады. Бұл туралы сол кездегі сына жазуларында қалған деректер бар [4]. Осы кезден бастап канаданы отарлау кезеңінде ХҮІ ғ. дейін созылған үзіліс басталды. Орта ғасырдың бұл кезінде Европаның өзінде де норманндардың Канадаға жасаған саяхаттары ұмыт болды. Колумб пен оның ізбасарлары норманндардың отарлары туралы ешқандай хабары болған жоқ.
Үнді мен Қытайдың керемет байлықтары европалықтарды Солтүстік мұзды мұхиттың сұрапыл дауылдарына да қарсы тұрып, жол-жөнекей Канаданы ашуға мәжбүр етті. Жаңа жерлерді іздеп табу, оның байлықтарын иемденуге ұмтылыс Христофер Колумб 1492 жылы Американы ашқаннан кейін бірден өршіді. Осы кезде Канадаға саяхат жасаған ағылшын теңізшісі тарихқа қысқартылған Джон Кабот деген атпен енген Джованни Каботиньи болатын. Ол Азияға солтүстік сулар арқылы жол таппақ болып, өзінің үш ұлымен ағылшын монархы Генрих УІІ жүзуге патент сұрайды. Теңізде оқшауланып қалудан қорыққан және теңіз саудасын жасауға ұмтылған ағылшын билеушісі бұл өтінішті жедел қанағаттандырады. 1497 жылдың мамыр айында Джон Кабот 18 теңізшімен бірге Мэтью деген кемемен теңіз саяхатына шығады, сөйтіп ол Солтүстік Америкка жағалауларынна барып 11 аптаның ішінде қайтып келеді. Англияда Канадаға дейін жетіп, одан соң кері оралуға кеткен бұл ең қысқа уақыт рекордын Каботтан кейін ешкім де 1 ғасыр бойы қайталай алған жоқ. Джон Кабот майсым айының соңғы аптасында жаңа аралдарды тауып, оны алғашқы көрінген жерлер - Ньюфаундленд деп атады. Қытайдың солтүстік жағалауын аштым деп ойлаған Кабот, Англияға қайтып оралғаннан кейін жаңа саяхатқа даяраланады. Оған Генрих УІІ-нің қазынасынанн 1 кеме, ал көпестердің қаражатына 4 кеме салынып беріліп, жақсы даярланған бұл саяхат сәтсіздікке ұшырады.
Осыдан кейін тек 1536 ж. ғана, 30 жылға созылған үзілістен соң, капитан Роберт Хордың басшылығымен 2 кеме өте ұзаққа созылған Кейн-Бретон және Ньюфаунленд жағалауларына өз саяхаттарын жасады [5].
Бұл кезеңде Канада жағалауларына флоренциялық Джованни Веренцанно бастаған франциялық экспедиция 1524 ж. келіп жетккен болатын. Франция басқа европалық елдерге қарағанда Канадаға әлдеқайда кеш келді. Алайда, Веренцанноның экспедициясы тарихта өте маңызды орынға ие болды. Ол өзінің ашқан жерлерін картаға латынша Жаңа Галлия, яғни Жаңа Франция деп белгіледі. Осы Жаңа Галлия Францияның болашақ отарының негізі болды.
Бірақ, осы алғашқы саяхаттардың барлығы - Қытайға баратын жолдағы жерлерді көктей басып өту ғана болатын, ол жерлерде ағылшындар да, француздар да, португаллдықтар да мәңгілікке қоныс теуіп, отарлау, сөйтіп, жаңадан ашылған жерлерді шаруашылық мақсатқа пайдалануды көздеген жоқ. Отарлау тарихы француз теңізшісі Жак Картьенің тұсында басталды.
І.2. Канаданы отарлаудың басталуы және отарлық империялардың құрылуы
Канаданы отарлау Англиямен Францияның Солтүстік Америкада үстемдік ету үшін бәсекелестігі жағдайында өтті. Алғашқы ағылшын француз әскери қақтығысын 1680-1690 жылы өтсе, кейін испан мұрагерлігі үшін болған соғыстан кейін 1713 жылы Франция көптеген жерлерінен айырылды.Ал ,жеті жылдық соғыстан кейін ( 1756 -1763) ағылшындар Францияны Канадан мүлде ығыстырып щығарды. 1791 жылы Ұлыбританияның конституциялық актісі бойынша Канада 2 провинцияға - Төменгі Канадаға (халқы французша сөйлейтін) бөлінді. Жоғарғы Канадаға (халқы ағылшын тілінде сөйлейтіндер ) бөлінді. Отардағы билік ағылшын тектілерінен шыққан ақсүйектер мен шенуніктер қолында болды. 1820 - 30 ж нарықтық қатынастар тез дамып, елге метрополиядан эмигранттар қаптады. 1837 жылдан бастап Британ аралынан келген эмигранттарға Канаданың Француздар тұратын бөлігі ашық қарсылық көрсете бастады. 1841 жылы жоғарғы және төменгі Канада бір провинцияға бірігіп, солтүстік америкадағы ағылшын отарларын бір орталыққа біріктіру жолында күрес бастады. Нәтижесінде елде либералдық және консерваторлық партиялар құрылды. 1867 жылы ағылшып парламенті Канада доминоны федерацясын құру жөніндегі акт қабылдауға мәжбүр болды Федерацияның құрамына жаңадан провинциялар енгізіліп, ақ нәсілдер үндістер мекендеген территорияларды жаппай тартыпала бастады. 19 ғасырдың аяғы -20 ғасырдың бас кезінде Канада экономикасы жедел дамып, халық саны 64% -ға көбейді , елтауарлы бидай өндірудің экспортты аймағына айналды.
XV ғасырдың соныңда Америка мен Индияға теңіз жолдары ашылғаннан кейін Еуропа елдерінде Еуропа емес елдерді жаулап алу басталды. XVI және XVII ғғ аралығында Еуропа отарлары Африка жағалауларын, Улкен және Кіші Антиль аралдарын, Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Американы және оңтүстік жартылай аралдарды, Азия аралдарын жаулап алды. XVIII ғ отарлар саны көбейіп Австралия мен Океанияға дейін жетті, XIX ғ Еуропа мемлекеттері Африканы бөлініске салды.
Жаңа кезеңде отарлық империялардың құрылуы халықаралық қатынастардың бір бөлігі ретінде есептелді. XVI- XIX ғғ аралығында Еуропа мемелекеттерінің сырты саясаты мен дипломатиясы жаңа территорияларды жаулап алуға және оларды кеңейтуге бағытталған болатын. Сондықтан отарлау саясаты көптеген ұлы державалардың сыртқы саясатында үлкен рөл ойнады. XIX ғ 1 жартысында отарлау саясатының құрамы мен жүйесі өзгерді. Қомақты реформалар енгізілді. 1833 ж құлдықты жою туралы жарғы Англияның отарлы мемлекеттерінде ұлтшылдық ығыстыру режимінің орнауына әкелді.
Метрополия экономикасына ауыл шаруашылығы қажет болған соң Үндістан мен Цейлонда плантациялар салынды. Ол Англияны шаймен, мақтамен, табакпен қамтамасыз етті.
XIX ғ. 30 жылдарында голландықтар Индонезияда мәжбүрлі мәдениет жүйесін енгізді. Осы жүйе арқылы метрополиялар үлкен табыс көздеріне ие болған. 500 жылдың ішінде Отарлау саясаты көптеген өзгерістерге ұшыраған еді: Біреуі жаңа территорияларды иемденсе, екіншілері олардан айырылып отырды, үшіншілері болса айырылған территорияларының орнына жаңаларын иемденді.
Португалия мен Испанияда отарлық империялардың пайда болуы Алғашқы Отар мемлекеттер Португалия мен Испания болды. Олар жерді меридиан арқылы бөліскке салған болатын. XV ғ. Европа ақша металлы алтынға зар еді. Алтын қажеттілігі Испания мен Португалияны мұхиттің аржағына итермеледі сол себепті жаңа географиялық ашулар жасалып алғашқы отар мемлекеттерді жауланды.
Ірі мемлекеттер қатарына жатпаған Португалия, бар болғаны 1 млн халқы бар, әскері жоқ мемлекет жерлерді жаулап алу үшін өз жүйесін құрады. XV ғасырда Африка жағалауларына және аралдарына ие болады. Индияға, Америкаға теңіз жолдары ашылған соң Португалия Африка жағалауларында, Индияда және Зонд аралдарында, Бразилияда берік тұрақтанып алады. Бірақ кейін осы иеліктерінің жартысынан айырылып қалады. 1580 ж Португалияны Испания королі II Филлип басып алды.
XV ғ. ортасында Испания Орталық және Оңтүстік Америка елдерінде үлкен империя құрады. Испан конкидасторлары қару күшімен және алдау жолдарымен Мексиканы және Перуды оңай жаулап алады. Ал Аустралия жерлері ашылған соң Испания территориясы үлкейе түсті. Алғашқы кезеңде Испания өз отар жерлерін тек қолданып, тонаса кейіннен олар басты табыс көзіне айналды. XVIII ғ Испания ең үлкен отар империясына айналды. Ал Америкада Испания иеліктері үлкейген еді. Ол Миссури өзенінен солтүстік Магелланова бұғазына жеткен еді. Сонымен қатар Испания иеліктеріне Куба, Пуэрто- Рико, Филлипины және Океания аралдарына ие болатын.
Испания өз отарларында жабық саясатты жүргізуді жөн көретін. Бірақ феодалдық заңдарға сүйенген абсалюттік Испания экономикалық тұрғыдан ондай саясатты жүргізе алмады. Испания билігіне Англия мен басқа ұлы державалар бөгет болғысы келеді. XIX ғ басында Испанияның өз отарларында билігі азая бастады. Напалеонның Испанияға басып кіруі және Испан Америкасындағы тәуелсіздік үшін қозғалыстар Испан империясын толығымен құлатады. Мексика, Гватемала, Сан-Сальвадор, Гондурас, Никарагуа, Коста-Рика, Колумбия, Венесуэла, Эквадор, Перу, Боливия, Чили, Аргентина, Парагвай и Уругвай өз тәуелсіздіктерін алады. Осы себептердін әсерінен XVIII ғ Испания мен Португалия империялары толығымен жоқ болады.
Голландия отарларының пайда болуы. Жаңа кезеңде Голландия алғашқы отар мемлекетке айналады. Өз теңіз флотына сүйене отырып жаңа территорияларды жаулап алады. Осы саясат Голландиянын басқа ұлы державалармен қарымқатынастарына қарамақайшы болды. Голланд отар империясы Голландияның Испания ықпалынан шыққанан кейін күшейе бастады.
Бастапқы кезеңде Голландия Африканың оңтүстігіне, Ост-Үнді аралдарына, және Америкаға кейіннен Аустралияға бағыт алады. Кейін Англиямен соғыста Африкадағы жарты жерінен айырылып қалады, бірақ оның орнына Ост-Үнді жерінің үлкен аймағына ие болады. Голландия Ост-Ундісі немесе Нидерланд ОстҮндісі деп аталған Индонезияға алғашқы рет 1595 жылы сауда экспедициясы жіберіледі. Осы экспедициямен Индонезияда Голландия отарлығы құрылады.
1619 ж Голланд Ост-Үнді компаниясы Джакуртаны басып алады, сонымен қатар Португалияны Жапониядан ығыстырып осы мемлекетпен өз сауда қарым-қатынасын бастайды. 1638 -58 жж Португалиямен соғыстан кейін Голландықтар Цейлонды өзіне қаратады. Ал 1641 жылы голландық Ост-Үнді компаниясы оған дейін Протугалияға қараған Маллаконы басып алады. Осы аймақ арқылы голландықтар Индонезиямен сауданы бақылауға, Қытай мен Жапонияға кіруге мүмкіндік алады.
XVII ғ 1 жартысы Голланд отарлық гегемониясының кезеңі болды. Осы ғасырдыңортасында Голландия теңіз құрушылықтан, теңіз флотынан және саудадан әлем бойынша бірінші орында болды. XVIIғ. Голланд колонизаторлары Индонезия халықтарын өздеріне бағындыру үшін ештенеден тайынбады. Ост-Үнді компаниясының тырысуының арқасында Ява аралы әлемге ең үлкен құл сату орталығына айналды.
Англия отарларының пайда болуы. Солтүстік Америкадағы ағылшындардың алғашқы мекені - болашақ отар Виргиния жерінде, 1607 жылы мамырда Джеймстаун форты құрылған еді. 1625 жылы таққа отырған ағылшын королі I Карл Виргинияны корольдық отар деп жариялап, онда өзінің губернаторын тағайындады Виргиниядағы саяси билік, қоғамдық құрылым мен әлеуметтік қатынастар басқа отарлар үшін үлгі боларлықтай еді. Толық құқылы азаматтарға (фримендер) губернатор басқарған отарлық әкімшілік мүшелері және орта тап - джентрилер, компания акционерлері мен ауқатты тұрғындар жатты. Төменгі топты жеті жылға келісімшартқа қол қойған адамдар - сервенттер (лат. Зегиапі - құл) құрады. Отарлар үш түрге бөлінді: корольдық, жеке және қауымдық (корпоративтік) меншік. Виргиния (1607) және Нью-Йорк (1664) корольдық отарларға жатқызылды. Отарлар жоғары меншік иелеріне - корольға немесе лордқа белгілі мөлшерде салық төлеп тұрды.
Елдің ңегізгі бөлігін (80%) фермерлер құрады. Қиыр шеттегі фермерлер патриархаттық шаруашылық жүргізді. Массачусетстегі жер иеленушілер XVII ғасырдың өзіңде жекеменшік иелері болды, себебі олар квитрента (корольға ңемесе лордқа салық) төлемеді. Жаңа Аңглиядаң оңтүстікке қарай орңаласқан меншіктік отар фермерлері қиын жағдайда болды, ал ұсақ жалға алушылар (жалгерлер) оларға тікелей тәуелді болды. Сонымең қатар Америкада скваттерлік - қоныс аударушылардың жыртылмаған жерлерді өз еркімен иелену тәсілі дамыды. Бұл жағдай жерге деген толық құқықты бұзды. Америкада басқарудың олигархиялық түрі орнықты. Биліктің заң шығарушы жәңе атқарушы болып бөлінуі қалыптасты. Еркін қоңыс аударушылардың өмір сүру деңгейі орта дәрежедегі еуропалықтан жоғары болды. Еуропа соғыстан көз ашпады, ал қоныс аударушылар тыныш өмір сүрді. Олар Англия және басқа да еуропалық елдердегі сияқты әскерді, король отбасын және ақсүйектерді қаржыландыруға жұмсалатын салықтарды төлеуден босатылды. XVII ғасыр мең XVIII ғасырдың бірінші жартысыңда метрополия тұрғыңдарына қарағаңда қоныс аударушылардың артықшылықтары болды. Метрополия отарлардың қорғаңыс шығындарын да өзі ала бастады. Америка қоғамының алғашқы даму сатысының маңызды ерекшелігі - адам өзінің жеке еңбегі мен кәсіпкерлігінің жемісін пайдаланды. Американы отарлау құл саудасы және үндістерді тонаумен қатар жүргізілсе де, америкалықтардың ңегізгі бөлігі меншікке өздерінің табанды еңбектерінің арқасыңда қол жеткізді. Сөйтіп, олардан орта тап қалыптасты. Еркін қоныс аударушыларды метрополия билігіне бағындыру қиын болды. Бостандық пең құқыққа қысым жасаушыларға төзімсіз қатынас қалыптасты. Экономикалық, саяси және діни бостандықтарды иелене отырып, америкалықтар олардың кеңейтілуіне және нығайтылуына мүдделі болды.
Британдық Үндістан 17 ғасырдың бас кезінде Үндістанда ағылшындық Ост-Үндістан мен голландтық Біріккен Ост-Үндістан компаниясы (1600, 1602 жылы құрылған) түрінде еур. сауда капиталы пайда болды. Олар португалдардан Үндістанмен теңіз саудасын жүргізу монополиясын тартып алып, елде факториялар сала бастады (Үндістандағы бірінші ағылшын факториясы 1613 жылы Суратта пайда болды). 17 ғасырдың 2 -жартысында француздық Ост-Үндістан компаниясының (1664 жылы құрылған) сауда факториялары ашылды. Үнді көпестерінің көмегімен ағылшындар, голландықтар мен француздар үнді өндірісінің тауарларын сатып алып, оларды Еуропаға ғана емес, Иран, Индонезия, Жапония, Қытай, т. б. елдерге жеткізді. Ұлы Моғолдар империясы билеушілерінің арасындағы өзара үздіксіз жүргізілген тақ таласы ағылшын және француз Ост-Үндістан компанияларының Үндістанға сауда экспансиясымен қатар әскери экспансияға да көшуіне қолайлы жағдайлар туғызды. Ұлыбритания мен Франция Үндістан рыногы үшін өзара күрес жүргізді. 1746-1763 жылдары үздіксіз жүргізілген соғыстың нәтижесінде Оңтүстік Үндістанда ағылшындар өз қарсыластарын толық талқандап, Бенгалияны жаулап алды, Карнатик пен Аудты тәуелділікке түсірді. 1767-1799 жылдары Оңтүстік Үндістанның елеулі бөлігі ағылшындық Ост-Үндістан компаниясының иеліктеріне қосылды. Майсур, Хайдарабад шекараларына ығыстырылған ұсақ князьдіктер ағылшын бодандығын мойындады. Делиден айрылған (1803) Ұлы Моғолдар империясы ағылшындық Ост-Үндістан компаниясына бағынышты болды. 1775-1818 жылдары ағылшын отаршылдары Пешва мемлекетін жойды, 1814-1826 жылдары Гималай тауларының оңтүстік баурайы мен Ассам, 1843 жылы Синд, 1845-1849 жылдары Пенджаб қосылып алынды. Ағылшындардың отаршылдығы Үндістанның экономикалық және әлеуметтік дамуына кері әсер етті.
Үндістан біртіндеп Ұлыбританияның аграрлы-шикізаттық отарына айналды. Отарлық езгі Үндістан халқының қарсылығын туғызды. 18 ғасырдың 70 -жылдарынан бастап елдің әр түрлі аймақтарында ұлт-азаттық көтерілістері басталды. Отаршылдыққа қарсы жаппай қозғалыс діни формаларға да ие болды (саньяси, уаххабшылар). Алғашқы үнді саяси ұйымдары пайда болды. Ағылшын капиталы экспорт пен импортты, ішкі сауданың бір бөлігін сауда үйлері мен банкілер жүйесі арқылы бақылап отырды. Темір жолдар және суландыру жүйелері салынып, шай плантацияларының негізі қаланды. 19 ғасырдың ортасынан бастап Үндістан ұлттық қозғалысы күшейді. Отарлық езгіге қарсы, әсіресе, Джамна-Ганг өзен аралығы мен Бенгалияның халқы қатты қарсылық көрсетті (1857-1859). Ол елдің орталығын да қамтыды. Көтерілістен кейін 1858 жылы Үндістан британ тағының тікелей бақылауына көшті. 1855 жылы Бомбейде үнді ұлттық идеяларының ортылығы ретінде Үндістан ұлттық конгресі құрылды. 1909 жылы үнділіктер заң шығару кеңесі мүшелерін сайлау құқығына ие болды. Бірақ жергілікті халық үнділер және мұсылмандар болып екіге бөлінді. 1920-1922 жылдары Мохандас Карамчанд Ганди Үнді ұлттық конгресіне басшылық жасап, азаматтық бағынбау науқанын басқарды. Бұл науқанның негізгі мақсаты өзін-өзі толық басқару құқықтарын талап ету еді. 1935 жылы "Үнді актісі" бойынша үнділіктерге федералдық заң шығарушы органдарды басқару құқығы берілді, бірақ қорғаныс пен халықар. қатынастар мәселесі вице-король әкімшілігінің қарауында қалдырылды. 1940 жылы Мұсылман лигасы Үндістанды әр түрлі діндердің өкілдері көп орналасқан аумақтардың шекаралары бойынша бөлшектеуді талап етті.
1.3. Француз отарлық империясының құрылуы
ХV ғ. аяғында Америка мен Үндістанға теңіз жолдарының ашылуынан кейін, Еуропа өмірінде жаңа үлкен тарихи құрылым - еуропалықтардың Еуропалық емес елдерді отарлауы пайда болды. ХVІ-ХVІІ ғасырлар аралығында Еуропалық отарларды - Африка жағалаулары, үлкен жəне кіші Антиль аралдары, Солтүстік, Орталық Америка жəне Азияның оңтүстік түбегі жəне аралдары қамтыды. ХVІІІ ғ. отарлар саны жер шарының осы бөліктерінде жəне Австралия мен Океанияға дейін таралды, ал ХІХ ғ. жүз жылдығында Еуропалық мемлекеттер бүкіл дерлік Африканы өзара бөліске салды.
Отарлық империяның пайда болуы жəне дамуы - жаңа кезеңдегі халықаралық қатынастар жүйесінің құрылу барысының ажырамас бөлігіне айналды. ХVІ ғ. аяғы ХІХ ғ. бірінші жартысына дейін Еуропалық елдердің сыртқы саясаты жəне дипломатиясы жаңа аумақтарды иемденуге, өзіне тəуелді отарларды кеңейтуге бағытталды жəне саяси, сауда артықшылықтарына ұмтылды. Сол себепті отарлау мəселесі - Ұлы державалардың сыртқы саясатында үлкен маңызға ие болды. ХІХ ғ. Бірінші жартысында отарларды қанаудың түрі мен мазмұны өзгерді. Отарларды басқару жөніндегі ірі реформалар жүргізілді (шектеу, сонымен қатар компаниялардың сауда монополияларын жою, отарларда жер сату жүйесін өзгерту жəне т.б.). Егер алғаш отарларды қанау ақсүйектер мен жоғарғы сауда-қаржылық буржуазияның мүдделері болса, ал ХІХ ғ.Ортасында буржуазияның басым бөлігі оған қатысуға мүмкіндік алды.
Отарлық иеліктердің құрамы 500 жыл ішінде əр түрлі өзгерістерге ұшырады: кейбір мемлекеттер өзінің отарларын ұлғайтты; басқалары, керісінше, отарларын жоғалтты; ал үшіншілері айырылған отарлардың орнына жаңасын иеленді. Мысалы, Англия үнемі өзінің отарларының санын көбейтсе, өз кезегінде Испания мен Португалия өзінің көптеген отарларынбіртіндеп жоғалтып отырды, ал Франция жоғалтқан отарларының орнына басқаларын иемденді.
ХVІІ ғ. жəне ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Канада, Луизиана, Ньюфаунленд, Үндістанның көптеген бөліктерінде маңызды табыстарға қол жеткізген - испан, португал, голланд секілді француз отаршылдығы пайда болды. ХVІІ ғ. ортасында Қасиетті Лаврентия жерінде орналасқан жаңа Франция отары пайда болды. 1664 ж. ағылшындықтар Солтүстік Америкада голландықтарды басып алып, Жаңа Францияға көршілес ел болған кезде, ағылшын-француз арасындағы қақтығыстар шиеленісе түсті. Жарты ғасырға созылған Англия мен Франция арасындағы қақтығыс одан əрі өрши түсті.
1644 жылы Француздық Ост жəне Вест-Индия компаниялары құрылады. ХVІІ ғ. екінші жартысында Ост-Үнді компаниясы Үндістанның кейбір бөліктерін, сонымен қатар Чандернагор, Пондишери жерлерін жаулап алды, ал француздықтар Вест-Үнді аймағындағы бірнеше аралдарды басып алып, ағылшындықтармен осы аймақтарда үстемдік үшін күрес жүргізді.
1533 жылы Францияның королі Франциск І, Жак Картьені жаңа жерлерді ашуға аттандыраы. Картьенің басты мақсаты Қытайға жаңа жақын жол табу болатын, 20 сәуір күні жолға шыққан экспедиииция 20 күн өткеннен соң Ньюфаунлендтің жағалауына Бонависта бұғазы жағынан келіп жетті. Аралды солтүстік жағынан айналып өткентеңізшілер Әулие Лаврентий шығанағына келді Аралдардың өздерінде ешқандай өмір түрі болмағандығы теңізшілерді қатты қобалжытты. Принц Эдуард деп аталған аралда Картье мен теңізшілер жергілікті тайпа өкілдерін кездестіргенімен, Картье олармен ешқандай қарым-қатынасқа түскен жоқ, керісінше, оларды зеңбірек оғымен қорқытып қуып жіберді. Мекен етуге неғұрлым жарайтын Гаспе түбегінде балық аулаумен айналысып отырған гурон тайпасының көсемі мен адамдары кездесті. Осы жерге Картье өзінің Франция королі жасасын! деген жазуы бар кресін қадады. Бұған қарсылық білдірген көсемге бірқатар тарту-таралғы беріліп, қарсылық жойылды. Бірнеше күннен кейін Картье көсемнің екі баласын өзімен бірге ұрлап алып кетеді. Еліне 1534ж. 5 қыркүйекте оралған Картье өзінің жүрген жерлерінің картасын сызып корольге ұсынды. Осы кезде Ньюфаундлендтен кейін орасан үлкен ішкі теңіздің бар екендігі, ол теңіздің ішкерідегі үлкен континентке апаратынын көрген және жаңа жерлердегі айырбас мүмкіндігі мен одан түсетін пайданың мол болуы мүмкін екендігін сезген король, Картьенің осы жерлерге екінші рет теңіз сапарын жасауына рұқсат берді.
1535 ж. 19 мамырда Картье 3 кемемен Франциядан шығып, 50 күн өткеннен кейін Әулие Лаврентий шығанағына келіп жетті. Осы сапарында француз тілі үйретілген гурон тайпасының көсемінің екі баласы да қайтарылады. Антикости аралынан кейін, үндістердің айтуынша Саганей корольдығы, немесе Канадаға алып баратын ұзақ теңііздолы басталатынын теңізшілер естиді. Осылайша тарихта алғаш рет Канада сөзі пайда болды.
Картье осы жолмен аса сақтықпен Канадаға қарай бет алды. Үндістердің Стадакова деревнясынан (болашақ Квебек провинциясы) әрі қарай өткен кезде оларға тағы да гурон тайпасының адамдары кездесті. Гурон тайпасының көсемі өз балаларымен қайта табысқаннан кейін, француздардың онан ары қарай өз саяхаттарын жалғастыруына мүлдем қарсы болды. Картье, әрине мұндай қарсылыққа қарамастан, жалғыэ-ғана кеме және екі баркамен Хошелаги елді мекеніне 1568 ж. 19 қыркүйекте Әулие Лаврентий өзені бойымен бет алды. Бірақ, Хошелаги елді мекеніне жеткенге дейін өзенніің бірнешеге бөлініп, арнасы тарылуына байланысты өз кемесін қалдырып, тек баркаспен ғана өзенді бойлауға мәжбүр болды.
Бірден Монреаль деп аты өзгертілген Хошелагиға келіп жеткеннен кейін Картье өзінің екі кемесі қалған Стадаконға қайтты., алайда, Францияға қайта оралуға ол мүлдем кешігіп қалуына байланысты Канадада қыстауға мәжбүр болады. Осы кезеңде оның матростарының барлығы цинга ауруымен ауырып, оларды тек жергілікті тұрғындардың көрсеткен ағашының жапырағын жеу ғана аман алып қалады. Барлық матростарынан тек он-шақтысы ғана аман қалған Картьеге егер жергілікті гурон тайпасы сол кезде қарсы тұрса, ешқандай қарсыласу дәрмені жоқ болатын. Оның орнына гурон тайпасы Картьенің матростарына аннеда деген ағаштың жапырағы мен кабығын қайнатып беру арқылы өздерінің болашақ отаршыларының өмірін сақтап қалды. Ал бұл кезде Европада цинга ауруына қарсы ешқандай ем шара белгілі емес болатын [6]. Бірақ осыдан соң да европалықтар үнділіктерге жабайыларға қарағандай қатынасын тоқтатқан жоқ, керісінше, Европаға кері қайтар сапарларында оншақты жергілікті тұрғын адамдарын күшпен алып кетті. Картье жеткізген жаңа жерлер мен олардың байлықтары туралы жаңалықтарынан соң Францияның королі осы жаңа жерден өзінің халқының бір бөлігі тұратын, өзінің мемлекетінің бір бөлігін ашпақшы болды. Келесі су саяхатын ұйымдастыру Канада тарихында Робервиль деген атпен белгіілі болған Франсуа де ля Рокқа тапсырылды. Король жарлығы бойынша Роберваль тек жжаңа жерлермен танысып қана қоймай, ол жерлерде елді мекендер, форттар, сондай-ақ, католик дінін тарату үшін шіркеулер мен часовнялар салуды тапсырды [7]. Робервильге Канаданың королі деген атақ беріліп, Францияның жаңа жеріндде сеньоральдық жер иелену мен Францияның сауда монополиясын орнату міндеттелді. Ақсүйектік дәрежесі жағынан төмен тұрған Картьеге осы жолы тек теңіз кемесінің капитаны ролі ғана берілді. 1541 жылдың 23 мамырында Картье Робервильсіз бір өзі 5 кемеден тұратын эскадрамен Канадаға қарай жаңа сапар шекті. Алайда, оларды қарсы алған жергілікті тайпа өкілдері жағалауға келіп тоқтаған француз кемесіне алғашқы кездесудегідей қуанбаған болатын, өйткені, европалықтармен қатар өмір сүрудің өздері ұшін өліммен тең екендігін олар енді түсіне бастады
1541-1542 жылдың қысы француздар үшін өте ауыр болды, олар аштық, кедейшілікпен қоса-қабат жергілікті тайпалармен ұнемі қарулы қақтығыстарға да түсіп отырды. Картье осы жаңа жерді отарлау үшін өзі әкелгеннен көрі көбірек күштің қажет екендігін түсінді. Осыдан соң ол Робервильдің келуін күтпестен-ақ, бірнеше бөшке алтын мен күміс және 1 корзина бриллиант пен рубин тастарын алып еліне таз арада қайтты. Ол өзінің осы тапқан байлық-сымақтарын корольге тез арада ұсынып, өз сапарын жаңадан жалғасытырмақ болды, бірақ, өздерінің осы тапқан байлықтарының жалған екендігі мәлім болды. Алтын деп есептеп келген металлдың темір пириті, ал бриллиант деп есептегендері тау кварцы болып шығады. Осы олжадан тарихта Канада бриллианты тәрізді жалған деген қанатты сөз ғана қалды.
Осыдан соң Канадаға келіп жеткен Робервиль Картьенің лагерінің орнына теңіз фортын салғанымен, ол жерде тек 1 ғана қыс өмір сүруге шамасы келіп, көктем түсе Францияға қайта оралды. Осы әрекеттен соң Францияның Канаданы отарлауы тарихында 60 жылға созылған үзіліс орын алды [8].
ІV Генрихтың тұсында Францияны қалжыратқан тоқтаусыз соғыстар кезеңі аяқталды. Франциск І-нің ісін қайта жалғастырып, Канаданы отарлау ісін онан ары қарай дамытпақ болған король өзінің сарай маңындағыларының біріне Әулие Лаврентий өзені маңындағы жерлерде монополиялық сауда жүргізу құқығын сыйға тартты. Король сонымен қоса, осы іске көпестерді де ұйымдастырмақ болғанымен, сарай маңындағыларға монополиялық сауда құқығын беруге қарсы болды. Олар Канадада еркін сауда нарығын орнатуды көкседі.
1603 жылдың көктемінде Сан-Мало мен Руаноның саудагерлері Канадаға экспедиция ұйымдастырды. Оосы экспеддицияның құрамында 30 жасар саяхатшы, әрі географ Самюэль де Шамплен болды. Шамплен Францияның Канаданы қайта бастаған отарлауының белсенді қатысушысы болған болатын. Мамыр айының соңында экспедиция француздардың бұрын салынған Тадуссек деген бекінісіне келіп жетті. Кемелерімен Квебекке дейін келіп жеткен Шамплен өз серіктерімен кемелерін тастап, оның орнына пинассы деп аталатын ауыр су көлігіне, ал Монреальға келген кезде жеңіл шлюпкаларға ауысып отыруына тура келді. Маусым айында Шамплен Тадуссекке, артынша Францияға қайта оралды. Өзінің көргендерімен индеецтерден естігендеріне орай, Шамплен Әулие Лаврентий өзені туралы неғұрлым шынайы сипаттама жасап шықты [9].
Шампленнің келесі экспедициясы да Руано мен Сен-Мало көпестерінің ақшасына ұйымдастырылды. Оны ІҮ Генрихтеен 40-46 параллель арасындағы жерлерді иемденуге, Әудие Ллаврентий өзенінің екі жағалауы мен Атлант мұхииты жағалауында 10 жылға дейін монополиялық сауда жасауға құқық алған Пьер Демонт басқарды. Бұл жолы француздар Фанди шығанағының жағалауында жаңа Порт-Ройяо деген жаңа бекініс салып, оның маңайындағы барлық жерледі Акадия деп атады. Бірақ, қаншама осы жерлерді өздері иемденгенмен, өз адамдарын қоныстандырып, ол жерлердің байлығын меңгеру бірқалыпты жүргізіле алған жоқ. 1607 жылы бұл жерге ағылшындар келіп, өздерінің Вирджиния колониясын ашты, сөйтіп Жаңа Англияның негізін бастады.
1608 жылы Шамплен жаңа экспедицияны бастап Квебекке келіп, шағын-ғана бекініс салды және 1609 жылдың көктемінде алгон және гурон тайпаларымен күшті ирокез тайпасына қарсы бағытталған әскери одақ құрды. Отаршылар отырықшы жерөңдеуші ирокездерге қарағанда өздеріне бағалы аң терісін алмастыруға алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz