Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің құрылымы
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Математика және ақпараттық технологиялар факультеті
Қолданбалы математика және информатика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Орта білімнің жаңартылған мазмұны аясында информатиканы оқыту
пәні бойынша
Тақырыбы: Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамытудың иноовациялық формалары
______________________ _______________
баға күні
Орындаған:
УИНФ-205 тобының студенті Кенжетаева Д.Т.
Комиссия мүшелері:
1. ______________________ ___________
2. ______________________ ___________
3. ______________________ ___________
Тексерген:
ҚМжИ кафедрасының аға оқытушысы Серикбаева А.Б.
___________
Қарағанды
2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Педагогтың кәсіби құзіреттілігінің дамуының теориялық негіздері
1.1 Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіби құзыреттілікті дамытуға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... .14
2. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру
2.1 Жаңа форматтағы маман ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Инновациялық білім беру ортасы педагогтың кәсіби құзыреттілігін дамыту формасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3 Құзыреттілікті дамытуда педагогтың шығармашылық жұмысынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды. Жастардың ақыл-ой әлеуметін барынша дамыту үшін білім беру жүйесін тиімді құра білген ұлттың еңсесі биік, абыройы жоғары болмақ. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің реформалаудың бастапқы кезеңі аяқталды. Бүгінгі күні білім беру саласының тиісті заңды базасы жасалды.
Елбасы Н.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 жолдауында: оқушыларды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек дегені мәлім. Елбасының осы алға қойған зор міндеттерін іске асырушылар - әрине, жастар. Олай болса, сол жастарға сапалы білім мен салауатты тәрбие беру қажет. Ол, Мағжан айтқандай, мектеп пен ұстаздарға байланысты.
Еліміздің дамуының алғы шарты білім дедік, яғни Үшінші мыңжылдықтың жастары қандай болмақ? деген сұрақ туындайды. Жауапкершіліктің биігінен көрінуі де жас ұрпаққа берілетін білім сапасын мейілінше арттыруды қажет етеді. Ал, білім сапасын арттыру, оның деңгейін әлемдік білім кеңістігіндегі стандарттарға сай келтіру түптеп келгенде, мұғалімге, оның кәсіби құзырлығына, әдістемелік біліктілігі мен шеберлігіне тікелей байланысты. Жас ұрпаққа жоғары сапалы білім беру ісін тек қана көп мәдениетті, шығармашыл, жаңашыл, инновациялық тұрғыда ойлап, қызмет жасай білетін ұстаз ғана мүлтіксіз атқара алады.
Құзыреттілікті қалыптастыру - білім беру саласының өзекті мәселесі. Күн сайын адамға көптеген ақпарат тасқыны келеді. Ал оқу мазмұны мен оқыту әдістері ескі сарында қалып қоюда. Сондықтан білім берудегі әлеуметтік қажеттілік пен ол қажеттілікті қанағаттандырудың арасындағы қарама - қайшылық білім беру саласының дағдарысына әкеліп соғуда. Сол себепті мектеп мұғалімдерінің әдістемелік шығармашылығын дамытуды педагог-мамандардың біліктілігін жетілдіру жүйесінде ұйымдастыруды олардың кәсіби құзіреттілігі кезінде жүзеге асыру қажеттігі туындайды.
Құзіреттілік тәсіл идеясы - қоғамға қандай, жеке тұлғаға қандай білім қажет және ол қоғамның қандай қажетін өтей алады деген сұраққа жауап береді. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру - бүгінгі білім беру саласының өзекті мәселелерінің бірі. Құзырлылық тәсіл, білім сапасын арттыруды дәстүрлі тәсіл мен білім мазмұнын ұлғайту арқылы шешудің арасындағы қарама-қайшылықтан туындаған дағдарыстан шығудың бір жолы деп қарастыруға болады. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесіне басты орын береді. Оның сапасы алған білімнің көптігінен емес, сол білімді қолдана білумен маңызды.
Мұғалімнің басты рөлі - тұлғаның жеке дамуына негізделген, жан-жақты зерттелетін, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау, нәтижесінде еліміздің әлемдік өркениетке негізделген білім саясатының стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру. Осыған орай, нәтижеге бағытталған жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби құзырлылықтарын дамытуды талап етеді.
Зерттеу жұмысының мәселесі. Білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі - белсенді оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру. Ескі мазмұнды ығыстыра отырып, елімізде білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасуда. Әлемнің оқыту технологиялары жоғары дамыған елдерінің (Жапония, Германия, Голландия) тәжірибесіне назар аударсақ,түпкі мақсаты-баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру, яғни, бірінші орында баланың білім, білігі мен дағдысы емес,жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды. Осы мақсатқа орай, бүгінгі педагогика ғылымында жаңа оқыту технологиялары: дидактикалық біліктерді шоғырландыру, ізгілікті-тұлғалық бағдарламалар, дамыта оқыту, мәселелік, мтірек сигналдары арқылы, деңгейлеп саралап оқыту, өздігінен ізденіп даму, оқытудың компьютерлік, модульдік технологияларды ғылыми тұрғыда дәлелдеп, баламен бірге жұмыс жүргізіп жүзеге асырушы мұғалім.
Қазір санның заманы өтіп, сапаның дәуірі туып отыр. Жас ұрпаққа жан-жақты білім беруде сапа категориясын бірінші орында қойып отырған мектеп ұжымында Озат тәжірибе мектебі, Жас маман мектебі, Шығармашылық топ және пән бірлестіктері аталған мәселелерді талқылап, зерттеп, шешу жолдарын анықтауда ұйымшылдықпен табысты еңбек етуде. Бәрінің алдына қойған өзекті мәселесі:Оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбие беру арқылы қоғам талабына сай шығармашылық қабілеті дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мұғалімдердің педагогикалық шеберлігімен қатар, оны басқару ісін тиімді ұйымдастыру, дұрыс бағыт-бағдар берілетін әдістемелік жұмыстарды жүргізу, мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мектеп ұжымының ықпалы.
2. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру - бүгінгі білім жүйесіндегі алға басудың негізгі факторы ретінде.
3. Білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі - белсенді оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру.
4. Қазіргі заманғы мектептегі білім сапасын жетілдіру білім үрдісінің субъектілерін дамыту шарты ретінде.
Зерттеу пәні: мұғалімнің құзыреттілігі.
Зерттеу объектісі: қазіргі таңдағы мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі.
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Педагогтың кәсіби құзіреттілігінің дамуының теориялық негіздері
1.1 Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің құрылымы
Жаңамбпсихологиялық-педагогикалық əдебиеттерді талдау қазіргі уақытта құзыреттілікдтүсінігінің мəнін анықтау процесінде, оның құрылысы мен мазмұнын толықтыруда бірліктің жоқтығын белгілеуге мүмкіндікм береді. Көп жағдайда бұл түсінік біліктілік пен кəсіпқойлықтың жоғары мдеңгейінлкөрсету үшінм қолданылады. Кейбір авторлар кəсіби құзыреттілік ұғымын мтүсіндіруде кəсіби іс-əрекетке дайындық түсінігімен (В.А.Сластенин,змН.Н.Лобанова, А.И.Панаринщжəне тағы басқалар), сондай-ақппедагогикалық кəсіпқойлықм (А.И.Пискунов, В.В.Косаревм жəне тағы басқалар) түсінігімензөзара байланыстырады.
Егер детқұзыреттіліктім кəсіпқойлықмзжүйесіндегім орнынм анықтауға тырыссақ, онда ол мамандықты меңгерудің неғұрлымзжоғары деңгейін көрсететін орындағыштық пен жетілгендік арасында;дкөптеген авторлармен белгілі бір іс-əрекетті орындауға дайындық ретінде жеке тұлғаның тұлғаның ішкі дайындығы, өзгеше алдын ала дайындық жағдайы мен шеберлігі арасында болады. Педагогтың кəсіби құзыреттілігі туралы барлық түсініктерді оқу барысында оның бірқатар маңызды өзгерістерге ұшырағандығын анықтауға болады: мұғалім жеке тұлғасыныңпедагогикалық бағыттылығын қалыптастыру негізін өңдеуден бастап, сонымен қатар жеке тұлғаның толығымен жəне оның мммбойындағы кəсіби маңызды қасиеттердің, педагогикалық шығармашылықщкөздерінмəнін анықтауға, мұғалім кəсіби іс-əрекетінің психологиялықзнегізін талдауға (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, А.М.Матюшкин,змС.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконинхжəне тағы басқалар) жəне педагогтың кəсіпқойлығын қалыптастыру (Е.В.Андриенко, мК.А.Абульханова, мВ.В.Косарев, Н.В.Кузьмина, А.И.Пискунов жəне тағы басқалар) сұрақтарына дейін өзгеріп отырды.
Ғылымдағызкəсіби құзыреттілік мəселесін зерттеуге деген қызығушылық бірзөшіп немесехбір жаңа күшпен қайта жандана түседі. Құзыреттілікті теориялық қамту жəне оларды тəжірибехжүзінде қалыптастыру сияқтызсұрақтарға зерттеушілердің назарын аудару əдетте экономикамызда, мəдениетхпен білім берудсаласында болып жатқан дағдарыстықжжағдайларға сaйжкеледі. Осы кезеңдері зерттеушілер жеке тұлғa құрылысындағым ерекшем компоненттердім шығаруға көп көңіл аударды. Бұл компоненттер жеке тұлғаға əлеуметтік өзгерістерге бейімделуге, білімін толықтыру үшін ішкі ресурстарды табу, кəсіби іскерліктерін қазіргі жағдайға сəйкес өзгертуге, жаңартуға мүмкіндік беруі тиіс.
ХХм ғасырдыңм 70 - 90-жылдарым отандықм ғалымдардыңм Н.В.Кузьмина, мА.К.Маркова, И.А.Зимняямзз жəне тағым басқалардың зерттеулерінде құзыреттілікм педагогикалық үрдісті басқару мен педагогтың кəсіби іс-əрекетін қамтитынм білім берудің жаңа мақсаты, маңызды компоненті ретінде қарастырылды. М
Кəсіби-педагогикалықжқұзыреттілік пен оның жеке түрлері В.А.Адольфтың,щЕ.В.Бондаревм- скаяның, Н.В.Кузьминаныңм жəне тағы басқалардың ғылыми мжұмыстарында, сонымен бірге педагогтың кəсіби құзыреттілігінің басқа ба аспектілерін К.А.Абульханова, Н.В.Кузьмина, М.В.Прохорова, Е.И.Рогов, Д.С.Савельев, мВ.А.Сластенин, Н.Ф.Талызина, А.И.Щербаков жəне тағы басқалар зерттеген.
Ғалымдар көбінесе кəсіби құзыреттіліктің жеке жақтарын оқуға көп көңіл бөледі. Мысалы, Н.В.Кузьминахəлеуметтік-педагогикал ық,зғылыми-педагогикалық, зəдістемелік жəнехқұзыреттіліктің басқа да түрлеріне.
М.В.Прохоровам -- басқару құзыреттілігіне, Е.В.Нəбиева университет студенттерінің педаго- гикалық зерттеу құзыреттілігіне назар аударады.
Compete -- негізгі латын термині, олзбілу, істей білу жəне табысқа жету дегенді білдіреді. Бұл мағыналар жалпы түрдегі құзыреттіліктің мəнін ашады. Кəсіби құзыреттілікэкатегориясын əрі қарай өңдеу үшін, берілген мағыналардыънақтылап, ашып қарастыру қажет жəне оларды жалпы логикалық бір жүйеге біріктіру керек.
Білу кəсіби функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті объективті дұрыс жəне нақты білімді ғана емес, сонымен бірге білім мен іскерлікті қолдануға бағыттап, объективті маңызды болып саналатын құндылықтарды білдіреді.
Істеймхбілум педагогикалық үрдісті жүзеге асыруда операциялы түріндегі əдістерді орындаудых ғана емес, сонымен қатар субъект болатын адамның негізгі іскерлігі, өзінің ішкі, рухани хтəжірибесінде қалай болса, тура солай хсыртқы кəсіби (хпедагогикалықх) болмысында да өз бетінше жəне саналы түрде өз тағдырын өзі анықтай білуі.
Табысқа жету белгілі бір заңдылықтар, өнегелілік пен мəдениет аумағында өзінің алға қойған хмақсаттарына жете білу іскерлігін білдіреді.
Н.В.Кузьмина еңбектің нəтижесі мен оның кəсіби құзыреттілігіне əсер ететін, педагогикалықхқызметкерлердің маңызды сипаттамасының қатарында педагогтың кəсіби іс-əрекетінің дсапасы, оның шеберлігі мен кəсіпқойлығы, педагогикалықд қабілеттер мен педагогқа қойылатын талаптар бойынша сұрақтарды зерттеп қарастырады. Ол педагогикалық құзыреттіліктің негізгі элементтері ретіндед келесілерді атап көрсетеді: оқытылатын пəннің аумағындағы арнайыд құзыреттілік, доқушылардың білімі, іскерлігі мен дағдысының қалыптасу əдістерінің аймағындағы əдістемелік құзыреттілік; оқыту аймағындағы психологиялық-педагогикалық құзыреттілік; оқушылардың қабілеттері, бағыт-бағдары мен себептері аймағындағы дифференциалды-психологиялық жəне аутопсихологиялық құзыретті- ліктерді қарастырады.
Арнайыд құзыреттілік оқыту жүргізілетінд белгілід бір мамандық немесе оқытылатын пəнд бойыншад терең білімдерді, біліктілік пен өндірістікд іс-əрекет тəжірибесін; нақты бір өндіріспен байланысты техникалық шығармашылықд есептерді шешу əдістерін білуді қарастырады.
Əдістемелік құзыреттілік оқытудың алуан түрлі əдістерін меңгеруі, дидактикалық əдістер мен тəсілдердід білуі жəне оқыту үрдісінде оларды қолдана білу іскерлігі, оқыту үрдісінде білім мен іскерлікті меңгерудің психологиялық механизмдерін білуді қарастырады.
Психологиялықд-құзыреттілікддддпеда гогикалық диагностиканы меңгеруді, оқушылармен педагогикалық мақсатқа сəйкес қатынасты құра білу іскерлігі, педагогикалық диагностика нəтижелерінің негізінде жеке жұмыстарды жүзеге асыруды джобалайды; сонымен қатар жас ерекшелік психологиясын білуі, педагогикалық жəне жеке тұлғалар арасындағы қатынас; оқытылатын пəнге немесе оқушылардың таңдаған мамандығына тұрақты қызығушылықтарын туғыза білу жəне оларды əрі қарай дамыту іскерлігі жатады.
Дифференциалдымд-дпсихологиялықд құзыреттілік -- оқушыларға нұсқау жəнед бағыт-бағдар беру, олардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін көрсете білу іскерлігі, адамдардың эмоционалды жағдайын анықтай білуі; оқушылармен, ұжыммен жəне басқарушылармен сауатты қарым-қатынасты құра білу іскерлігі жатады.
Аутопсихологиялық құзыреттілік өз əрекетіндегі өз қабілеттерінің деңгейін саналы түрде меңгеруд іскерлігін; кəсіби өздігінен жетілу əдістері туралы білуді; өзінде жəне өзінің жұмысында жіберген кемшіліктердіңд себептерін көре білуд іскерлігін; өздігіненд жетілуге ұмтылудыд жобалайды.
Жоғарыдам аталғанм құзыреттіліктердіңм барлығы, біздің пікірімізше, болашақ маманныңд кəсіби құзыреттілігінд қалыптастырудыңд негізі бола алады. Себебі арнайы құзыреттілікд бойынша студенттердің пəн бойынша білімі, білігі қалыптасады; əдістемелік құзыреттілікд процесінде дидактикалық əдіс-тəсілдерді меңгереді; психологиялық-педагогикалық құзыреттілік негізіндед қарым-қатынас дмəдениетін игеріп, мамандыққа деген қызығушылықтары артады; дифференциалдыдд- психологиялық құзыреттілікдд -- дстуденттердіңд жекед тұлғалықд ерекшеліктерін көрсетіп, оларға бағытд- бағдар беруінед ықпал етеді; ал аутопсихологиялық құзыреттілік өздігінен білім алу нəтижесінде студенттердің кəсіби өзіндік жетілуіне, дамуына мүмкіндік береді.
Соныменм қатармм кəсіби құзыреттіліктің əр түрлі аспектілерін зерттеу де жүргізілді. Мысалы, дМ.И.Лукьяновамдд кəсіби құзыреттілікті жоғарылату мəселесін белсендіре мотырып, онда психологиялық- педагогикалық құзыреттілікті атап көрсетеді. Себебі, оның пікірінше, білім берудегі ізгілендіруд идеяларыныңд таралуынад байланысты, оны неғұрлым маңызды жəне жалпы кəсібид құзыреттіліктіңд салыстырмалыд дербес құрылысы деп санайды. Болашақта маңызды жəне кəсіби құзыреттіліктің құрылысындағыд салыстырмалы дербес жүйесі ретінде психологиялық-педагогикалықд құзыреттілікм ерекшем түрдегімд қабілеттілікм ретінде көрсетеді жəнед ерекшед жағдайларда басқа адамдармен дөзара қарым-қатынас жасау мен дпедагогтың дмүмкіндіктерінд білдіреді. М.И.Лукьянова психологиялық- педагогикалық құзыреттіліктім педагогикалықд іс-əрекетке кəсіби дайындығының жоғары деңгейі ретінде жеке тұлғаныңд белгілі бір қасиеттерінің жиынтығыд жəне білім беру үрдісіндед оқушылармен тиімді өзара дқарым-қатынас депд түсінеді. Оныңд негізгі компоненттері ретінде психологиялық- педагогикалық бейімделудің үш блогынд көрсетеді:
+ сауаттылық, д яғнимд жалпым кəсібид деп қабылданған білімдер;
+ іскерлік, мпедагогикалық іс-əрекетінде жəне өзара əрекеттестіктім ұйымдастырудад мұғаліммд өзініңм бойындағы бар білімді қолдану қабілеті;
+ тұлғалықмд мкəсіби ммаңызды мқасиеттер, мпедагогикалықд іс-əрекет үрдісінің өзінен дажыратылмайтындайд болуы.
Берілген түрдегі құзыреттіліктің мəндік сипаттамасын, автордың пікірі бойынша, өз еңбегінің негізгі құндылығы ретінде оқушыға бағыттылық, сонымен бірге өзін-өзі тану мен өзін-өзі өзгерту қажеттілігі, оқыту-тəрбиелеу əрекетінің тəсілдері, жеке тұлғаның даму заңдылықтарын ескеріп, оқушыларға əсер ету əдістері құрайды. Ал құзыреттіліктіңд жүйені құраушы элементід ретінде мұғалімніңд жеке тұлғалықд кəсіби маңызды қасиеттері алға шығады.
Біздің дпікірімізше, автор құзыреттілікті белгілі бір жүйені құраушылардыңд негізгі элементтерініңд бірі ретінде қарастырады. Сонымен қатар мұнда мұғалімніңд кəсіби маңызды жəне жеке тұлғалық қасиеттері алға шығады.
Г.А.Трофимованыңbд зерттеу мақсаты педагогикалық тəжірибе шартында болашақ мұғалімдердің коммуникативті құзыреттілігі болып табылады. Авторb оны bпедагогикалық bқатынас bбарысындағы жағдайларға бейімделу қабілеті ретінде bгуманистік bқұнды мұғалімнің диспозициясы негізінде тиімді өзара əрекеттесу қабілеті деп түсінеді.
Е.В.Нəбиеваb bуниверситетb bстуденттерінің зерттеу іс-əрекетіне дайындығын анықтап, педагогикалық зерттеу құзыреттілігін көрсетеді жəне оны күрделі педагогикалық құбылыс ретінде қарастырады. Ол үш функционалды компоненттердің жиынтығымен сипатталады жəне зерттеу əрекетінің жағымды себептеріне негізделген, ол нақты білім мен іскерлікте байқалады.
Болашақ шет тілдер мұғалімдерінің кəсіби құзыреттілігінің қалыптасу ерекшелігін С.А.Панинаb қарастырады. bАвтор оны кəсіби құзыреттіліктің жеке түрі, білім, іскерлік пен дағды жүйесі ретінде қарастырып, мұғалімнің кəсіби əрекеті үшін қажетті педагогикалық объектерді пайдаланудағы əдістердің сəйкесb келуіb депb түсіндіреді.
Жеке тұлғаға бағдарланған оқыту мен оның жеке тұлғаның дамуына əсері тұрғысындағы оқытуды bкомпьютерлендіру bмəселесін зерттеуде П.В.Беспаловb құзыреттілік bтүсінігін қолданады. Автор адамның белгілі бір есептерді шеше білу қабілеті ретінде жəне оның бойында бірқатар жеке тұлғалық қасиеттердің бар болуы деп түсіндіреді. bП.В.Беспаловтың пікірінше, құзыреттілік -- бұл күрделі психикалық пайда болу, жекеленген білім мен іскерлікке əкелмейтін, ал, керісінше, жеке тұлғаның интегративті сипаттамасы ретінде алға шығатын, оның бағыттылығын, сəйкес білім мен іскерлікті меңгеру себептерін, bоқу мен кəсіби іс-əрекетіндегі ойлау есептерін шешу қабілеттерін болжайтын, жеке тұлғаның жетілу шекараларының бірі жəне тиімді оқытудың нəтижесі болып табылады.
В.П.Пугачевb кəсіби bқұзыреттілікті bмамандарды дайындау сапасының сипаттамасы, еңбек əрекетінің тиімділік потенциалы ретінде қарастырады. Мұнда автор кəсіби bқұзыреттілік ретінде bмамандандырумен байланысты bкəсіби bфункцияларды орындауда bжұмыскердің техникалық дайындығын түсінеді.
О.В.Симен-Северскаяb əлеуметтік жұмыс мамандарының педагогикалық құзыреттілігінің қалыптасу процесін зерттейді. Ол кəсіби құзыреттілікті маңызды құрастырушысы ретінде қарастырады жəне педагогикалық мақсатқа бейімделген кəсіби əрекетті орындау үшін қажетті білім мен іскерлік, интегративті, тұлғалық-əрекеттік жаңадан пайда болған түрі ретінде түсіндіреді.
Г.Ж.Меңлібековаbbb болашақb мұғалімдердіңb əлеуметтік құзыреттілігінің қалыптасуына үлкенb назарb аударады. bАвтордың пікірі бойынша, əлеуметтік құзыреттілік -- bсубъектініңb bөзінbb анықтай bбілу қабілеті, əрекеттіb басқаруb ретіндеb нақты əлеуметтікb білім категорияларын, əлеуметтік болмыстыb толығымен өзіне біріктіретін адамның интегративті қасиеті жəне адамның өмірлік əрекетіндегі негізгі аймақтардың əлеуметтік технологияларын жүзеге асыра білу іскерлігі. Əлеуметтік құзыреттіліктің құрылыстық компоненттері ретінде автор келесілерді көрсетеді: рухани-құндылықb (аксиологиялықb) -- қоғамдық жəне жеке тұлғалық сипаттағы негізгі өмірлікb құндылықтар иерархиясынан тұрады; гностикалықb -- əлеуметтік маңызды мəселелер мен міндеттерді тиімді шешу үшін өз-өзімен (өз-өзін тəрбиелеу, өздігінен даму) жəне басқа да адамдармен əрекеттесу үшін қажетті əлеуметтік білімді меңгеруді білдіреді; субъектілікb -- адамның субъектb болуыb жəне bөзін bанықтай білу қабілеті жатады; bпрагматикалық -- əлеуметтік нормалар жүйесінде жəне институт қатынастарында əр түрлі əлеуметтік технологияларды адамның іске асыра білу қабілетін білдіреді. Əлеуметтік құзыреттіліктің мазмұны өзінің өмірін жəне өмірлік жолын алдын ала жоспарлау іскерлігі ретінде уақытымен адам өмірін жазумен байланысты. Əлеуметтік құзыреттіліктің қалыптасуы -- бұл студенттердің өз бетінше өмір сүруге дайындық процесі, олардың əлеуметтік қорғануы мен əлеуметтік жетілуі.
Т.Е.Исаева көптеген зерттеу жұмыстарын талдауға байланысты құзыреттілік түсінігін жан- жақты зерттелгенін анықтайды, оны екі топқа бөліп көрсетеді: философиялық жəне практикалық. Бұл ұғымды философиялық тұрғысында зерттеушілер құзыреттіліктің жеке тұлға құрылысында алатын орны, оның дамуындағы атқаратын ролі, өмір əрекетінен тəжірибе алуы, əлемдік мəдениет деңгейіне қатыстыру жəне өнегелі-этикалық байланысты меңгеру немесе қабылдау жағынан қарастырады. Ал практикалық тұрғысындағы зерттеушілер құзыреттілікті бағалауға немесе өлшеуге түскенде анықтау үшін қолданады. Бірақ бұл екеуі де əрекет ретінде ғана белгілейді жəне оның күрделі мəнін ашуға тырыспайды.
Алайда, қандай-да бір жеке құзыреттілік туралы ақпараттардың жоқ болуы немесе оның қызмет көрсету деңгейінің төмен болуы, жеке тұлғаның толығымен жəне басқа құзыреттіліктердің даму дəрежесі туралы қате қорытындылар жасалуы мүмкін. Құзыреттіліктің ерекшелігі сонда, ол алынған білімді, бар іскерліктері мен əрекеттің белгілі əдістерін іс жүзінде қолдану сияқты жеке тұлғаның қабілеттерін ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар жеке тұлғаның үздіксіз өздігінен жетілуі процесінде шынайылық объектерін, жаңа ойлар мен ақпараттарды құру қабілеттерінің бар екендігіне куə бола аламыз.
Құзыреттілікb сыртқы белгіленген əрекеттерге қарағанда неғұрлым күрделі құбылыс болып саналады, ол өмірде кездесетін ситуациялық жағдайлардың неғұрлым тиімді шешімін табуға көмек беретін, адамның шынайылықты қабылдаудың белгілі бір қасиеті деп айтуға болады.
Жоғарыb оқу орнындағы оқытушылардың кəсіби құзыреттілігін бірнеше топтарға жіктеугеb боладыb жəне ол күрделі міндеттердің бірі болып есептеледі. bҚұзыреттілік жеке тұлға құрылысында өзінің мазмұны мен не үшін арналғанына (коммуникативті, əдістемелік, ұйымдастырушылық жəне т.б.) байланысты ғана ажыратылмайды, сонымен бірге жеке тұлғаның даму процесінде алатын роліне де байланысты жіктеледі.
Көптеген ғылыми жұмыстарды талдайтын болсақ, оларда базалық жəне негізгі (ключевые) құзыреттері кездеседі. bБазалық bқұзыреттер -- білім, іскерлікb пен bbқабілеттілікb негізінде bқалыптасатын bбелгілі бір іс-əрекет түрлерінде bбайқалатын жəне жеңіл белгіленетін құзыреттер. Ключевыеbb (Е.В.Бондаревская, bИ.А.Зимняя, bГ.Халаж, bА.В.Хуторский жəне тағы басқалар) құзыреттерb жеке bтұлғаның bбарлық bəлеммен қатынасында орындаған іс-əрекетінің мəні мен оның рухани əлемін бейнелейтін, сонымен қатар іс-əрекеттің барлық түрінде байқалатын, өлшеу жəне есептеу үшін өте күрделі болып табылатын құзыреттер.
Кейбір зерттеулерде құзыреттер басқаша жіктеледі, олар: стандартты, негізгі жəне жетекші. Мұнда bстандартты bқұзыреттер дегеніміз -- жеке тұлғаның қызмет етуінсіз немесе ұйымдастыруынсыз мүмкін болмайтын құзыреттер; негізгіbb -- bəлеуметтікb-bэкономикалық нарықтағыb bбəсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін bқұзыреттер; bжетекші -- bбұл болашақта инновациялық, bдиалог bтүрінде жəне bдинамикалық негізінде жаратуға, іске асыруға мүмкіндік беретін құзыреттер.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, жалпы маманның кəсіби құзыреттілік түрлеріне келесілер жатады:
практикалық (арнайы) құзыреттілік -- кəсіби еңбегінде қолданылатын техника мен технологияларды білуі, білімінің жоғары деңгейде болуы мен маманның кəсіби өсуіне қатысты мүмкіндіктерді қамтамасыз ету жəне шығармашылық іс-əрекетінің нəтижесі;
əлеуметтікb құзыреттілікb -- өзіне жауапкершілікті ала білу мен шешімді қабылдау қабілеті, топтасып бірлесе шешім қабылдауға қатысу, зорлық-зомбылықсыз жолымен дауды реттеп отыру, басқа де мəдениет пен дін өкілдерімен тиімді өзара əрекеттесу;
психологиялықb құзыреттілікb -- қызу, жалынды мəдениетін қабылдаусыз, рефлексия іскерлігі мен дағдысынсыз, жеке тұлғалар арасындағы өзара əрекеттестік пен өздігінен іске асыру тəжірибесінсіз, онда кəсіпшілік жеке, толық емес болып қалатындығын түсінеміз;
+ ақпараттық құзыреттілікb -- жаңа ақпараттық технологияларды меңгеруін қарастырады;
+ коммуникативтік құзыреттілікb -- бұл шет тілдерді білуін жобалау, сөйлеу мəдениетінің жоғары деңгейде болуы;
+ экологиялық құзыреттілікb -- қоғам мен табиғаттың жалпы даму заңдылықтарын білуге негізделген жəне кəсіби іс-əрекетіндегі экологиялық жауапкершілік;
+ валеологиялық құзыреттілікb -- салауатты өмір сүру денсаулықты сақтау аумағындағы білім мен іскерліктің бар болуын білдіреді.
Жоғарыда аталған құзыреттіліктің түрлері адамның кəсіби іс-əрекетінде, кəсіби қарым-қатынас жасауда, кəсіби жеке тұлға ретінде қалыптасуында байқалады жəне оның даралығының кемелденуін белгілейді. Жоғарыb білімдіb маманныңb құзыреттілігін автор жоғары оқу орны түлегінің кəсіби қызметтегі біліктілік пен іс-əрекетті атқаруға деген теориялық жəне практикалық дайындығы мен қабілетінің бірлігі деп түсіндіреді. Бұл ұғымның мəні кəсіби икемділіктердің жиынтығы арқылы ашылады.
Адамға кəсібінен тысқары жерде қажетті құзыреттіліктің кейбір жалпы түрлері айқындалған. Бұлар өндірістегі, əлеуметтік тəжірибедегі өзгерістер кезінде өз маңызы мен мəнін жоғалтпайды. Б.Т.Кенжебеков құзыреттіліктің əр түріне кəсіпаралық жалпы компоненттердің мынадай түрлерін енгізеді:
мамандыққаb bқұзыреттілік -- bөндіріс bпроцесін bжоспарлауға қабілеттілік, bкомпьютермен, bоргтехникамен bжұмыс істей білу, техникалық құжаттамаларды оқу, қол машықтығы;
жеке тұлға құзыреттілігі -- өзінің еңбегін жоспарлауға, бақылауға жəне реттеуге қабілеттілік, өзb бетімен bшешім bқабылдауға bүйреншікті емес (нестандартное) шешімдерb табуға, bқисынды bтеориялық жəне практикалық ойлау; проблеманы көреb білу, өз бетімен жаңа білім мен іскерлікті игеру қабілеті;
дара құзыреттілікb -- bжетістік мотивациясы жəне табыстың қорлануы, өз жұмысының сапалы болуына bұмтылу, bөзін-өзі мотивациялауға қабілеттілігі, өзіне деген сенімі мен оптимизм.
Адамға тірі организм ретінде ең алдымен, оның физикалық бар болуы мен дамуын қамтамасыз ететін барлық құзыреттер тəн. Осыған байланысты Т.Е.Исаеваb адамның құзыреттілігіне жататын бірінші топқа бейімделу құзыреттерін жатқызады. Авторb интеллектуалды, bфизикалық, психикалық дағдылардың жиынтығын, қоршаған орта мен табиғатқа қатысы туралы білуін, шығармашылық пайда болу жолымен табиғи байлықтарды сақтау жəне өзгермелі табиғи ортаға адамның бейімделуін түсіндіреді.
Əлеуметтік құзыреттіліктермен bөзара кəсіби (кейде пəндік, əдістемелік деп те қолданылады) bқұзыреттер тығыз байланысты. Т.Е.Исаева кəсіби құзыреттерді -- жүргізілетін пəннің ерекшелігімен қамтылған жəне оқытушы ұстанатын, педагогикалық жүйеге сəйкес таңдалатын оқытудың əдістерін, кəсіби тəжірибенің тəсілдерін, білім, іскерлік жиынтығы ретінде түсіндіреді. Əлеуметтік құзыреттіліктердің ішінен коммуникативтіb құзыреттердіb де ерекше атап өтуге болады. Д.Т.Қаңлыбаеваның пікірінше, коммуникативті құзыреттер адамның қарым-қатынас жасау мəдениетіндегі практикалық іске асыру болып табылады. Ол жеке тұлғаның өз бетімен іске асыруға, өзін анықтауға дайындығын қамтамасыз етеді, қоршаған орта мен өзінің арасындағы үндестікке жету шарты, адамның ішкі əлемін құру мен оны байыту құралы болып саналады. Автор коммуникативті құзыреттер деп құрылысы бойынша күрделі, жеке тұлғаның өздігінен жүзеге асуы мен қарым- қатынастың негізгі міндеттерін табысты іске асыруын қамтамасыз етеді жəне лингвистикалық іскерлікті меңгерумен, тіл мəдениетінің ерекше əлеуметтік-мəдени нормаларын сақтаумен, қарым- қатынас жасаушылар арасында психологиялық заңдылықтарды орнатумен, жағымды атмосфераны ұстаумен, жеке тұлғаның эмоционалды-сезім аймағының дамуымен анықталады дейді.
Жалпы кəсіби құзыреттілік анықтамаларын жалпылай отырып, біз келесідей қорытынды жасаймыз: оқытушының кəсіби құзыреттілігіbдегеніміз -- бұл педагогикалық жəне тəрбие міндеттерін дұрыс шешу үшін ғылыми жəне практикалық білімдерін құра білу іскерлігінің жиынтығы. Осы тұрғыданb оқытушыныңbb кəсіби құзыреттілігінің негізгі көрсеткіштеріb ретінде келесілерді атауға болады: кəсіби əрекетінің мақсаты мен bміндеттері, педагогикалық жағдаяттарға байланысты психологиялық-педагогикалық білімдерін кəсіби əрекетінде қолдана білу іскерлігі, қазіргі білім беру технологияларын меңгеру, педагогикалық қарым-қатынас жасау мəдениетінің жоғары деңгейде болуы.
Сонымен, кəсіби-тұлғалық құзыреттердің осылайша жіктелуі оның аяқталғанын көрсетпейді немесе көптеген құзыреттер жеке тұлға потенциалына, əлеуметтік-мəдени қамтылуына байланысты өзгермелі болып келеді.
Кəсіби құзыреттіліктің мəнін, жоғарыда аталғандай, əр түрлі көзқарас бойынша қарастыру, оның көпқырлы жəне өзгермелі түсінік екендігін анықтайды. Оның мəні қоғамда, білім беру жүйесінде, ғылымда, мəдениетте болып жатқан өзгерістерге сəйкес ауыстырылады жəне əр түрлі көзқарастар бойынша қарастырылады. Кəсіби құзыреттілік түсінігінің мазмұнын толықтыру да өзгеріп отырады, себебі ол көптеген факторларға байланысты: педагогиканың жəне бір-бірімен шектес ғылымдардың дамуы, қоғамдағы мəдениеттің жағдайы жəне т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, құзыреттілік термині білім, іскерлік, дағды, тəжірибе мен жеке тұлғаның қасиеттері категорияларында қарастырылады.
Алайдаb құзырет пен құзыреттілік ұғымдарының күнделікті қолданыстағы білім, білік жəне дағдыдан айырмашылығын К.С.Құдайбергеноваbb келесідей ажыратып көрсетеді:
+ білімненb айырмасы -- қызмет жөніндегі ақпараттық сипатта емес, өнімді қызмет формасы түрінде байқалады;
+ дағдыданb айырмасыb -- оқыған материалды топтастырып, шығармашылықты пайдалана отырып, құбылыстар мен заңдылықтарды өзгерте алатын саналы қызмет;
+ біліктен айырмасыb -- дағдыға автоматты түрде жету немесе оныb алмастыру емес, bкерісінше, bбірнеше пəн бойынша дағдыларын біріктіру, жалпы қызмет негізін сезіну.
Осыған байланысты автор құзырет -- əр түрлі кенеттен пайда болған жағдайларда мəселелерді шешу үшін қажетті білімді немесе іс-əрекетті көрсете білу қабілеті, білім мен өмірлік жағдаяттар арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі; ал құзыреттілікті адамның өзіндік деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей байланысты, тұлғалық, теориялық, практикалық өлшеу дəрежесі жоғары деңгейде кіріктірілген құрылым ретінде қарастыруды ұсынады.
Сонымен, жоғарыда аталып өткен пікірлерді топтап біріктіруге байланысты, берілген құзыретпен құзыреттілік ұғымдарын түсіндіруде негізгі екі əдісті атауға мүмкіндік туады.
Бірінші əдістің (əрекеттілік көзқарасының) өкілдері құзыреттіліктің негізгі критерийлері ретінде біліммен көрсетілетін, маманның біліктілігі мен дайындық деңгейі bС.И.Ожегов, bС.Я.Батышев, bВ.И.Ермакова, Г.М.Коджаспирова, А.Ю.Коджаспиров жəне тағы басқалар), іскерлікпен көрсетілетін (Ю.Н.Кулюткин, Л.Ф.Спирин, И.Х.Хобер, В.А.Сластенин, Л.И.Мищенко, Л.М.Митина, В.А.Мижериков, М.Н.Ермоленко жəне тағы басқалар), білім мен іскерліктің қосындысы ретінде (В.Н.Бондарь, Л.А.Симонова, Г.М.Коджаспирова, А.Ю.Коджаспиров, С.А.Панина, Н.Н.Коршунова, Ш.Құрманалина жəне тағы басқалар) немесе білім, іскерлік пен тəжірибенің жиынтығы ретінде (Ю.Н.Емельянов, Л.А.Петровская, С.Б.Елканов, Н.А.Кузьмина жəне тағы басқалар).
Екінші əдісті (тұлғалық немесе тұлғалық-əрекеттілік көзқарасы) ғалымдар құзыреттілікті кəсіби іс-əрекетін табысты жүзеге асыру үшін қажетті жеке тұлғаның қасиеттерімен байланыстырып көрсетеді (Э.Ф.Колмакова, И.Г.Абрамова, Г.А.Трофимова жəне тағы басқалар), немесе өзіне білім мен іскерлікті қосатын жеке тұлғалық қасиеттердің, мүмкіндіктердің, біліктіліктің жиынтығы ретінде (Е.С.Жариков, Т.Г.Браже, Б.С.Гершунский, В.И.Маслов, Н.Розов, М.В.Прохорова, А.К.Маркова, К.А.Абульханова, Н.В.Васина, Е.В.Набиева, Л.Г.Лаптева, Н.А.Разина, Г.Ж.Менлибекова Б.Т.Кенжебеков, И.А.Колесникова, Е.Ю.Рубинштейн, П.В.Беспалов, С.И.Ферхо жəне тағы басқалар).
1.2. Кәсіби құзыреттілікті дамытуға әсер ететін факторлар
Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамыту жолдарын анықтау оның детерминанттары туралы мәселені бірінші кезекке қояды. Адам санасының дамуының қоғамдық детерминациясы туралы сұрақтар жоғары психикалық функциялардың дамуының мәдени-тарихи концепциясы арнасында, отандық психология әдіснамасына енгізілген жағдайда адам табиғаты - тарих өнімі, тұлғаның негізгі тәсілі және даму шарты ретінде қызметті анықтауда (Ф. В. Запорожец, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн) әзірленді. Бұл ережелер одан әрі сананың және қызметтің бірлігі принципімен (Б. Г. Ананьев, Б. Ф. Ломов), жеке тұлғаның санасы мен тұлғасын қалыптастырудағы және қалыптастырудағы қарым-қатынас рөлін ашу, жеке тұлға туралы өз дамуының белсенді субъектісі ретінде (Л. И. Анцыферова, А. Г. Асмолов, А. А. Бодалев және т.б.) толықтырылды.
Жүйелік тәсіл тұрғысынан детерминация әртүрлі түрдегі детерминант жүйесін білдіреді, яғни жүйе болып табылады. Бұл жүйеде ең бастысы-каузалды қатынастар. Жалпы, себеп - " бұл басқа оқиғаны тудыратын кейбір оқиға (объект, процесс). Егер себеп болмаса-тергеу жоқ". Алайда, бір каузалды байланыстармен детерминация шектелмейді. Оған сондай-ақ сыртқы және ішкі факторлар, олардың жанама буындарымен бірге енгізіледі.
И. А. Зимний, Э. bФ. Зеера, bН. В. Кузьмина, А. К. Маркова, Л. М. Митина, В. А. Сластенинb және т.б. жұмыстарында ұсынылған кәсіби құзыреттілікті дамытуға бастамашы факторлар шартты түрде үш топ ретінде ұсынылуы мүмкін: жетекші қызметтің өзгеруі, әлеуметтік даму жағдайы және адамның субъектілігі. Кәсіби құзыреттілікті дамыту детерминанты жұмыста қабылданған анықтамаға, сондай-ақ зерттелетін феноменнің құрылымдық компоненттері туралы ұсынысқа негізделген. Бұл бөлу шартты сипатта екенін атап өткен жөн, өйткені ұсынылған компоненттер тұтас құрылымның құрамдас бөліктері болып табылады, тиісінше детерминанттар да өзара байланысты.
Жетекшіb қызметтіңb өзгеруb факторларының тобына мыналар кіреді-жетекші қызметті ауыстыру, қызметті орындау тәсілін өзгерту, атап айтқанда оны жетілдіру. Бұл факторлар кәсіби құзыреттіліктің іс-әрекеттік компонентінің дамуына барынша әсер етеді.
Отандық психологияда неғұрлым зерттелген факторлардың бірі дамудың бір сатысынан екіншісіне ауысу кезінде жетекші қызметті ауыстыру болып табылады (Л. С. Выготский, В. В. Давыдов, А. В. Запорожец, Д. Б. Эльконин, Б. Ф. Ломов және т.б.). Кәсіби қалыптасу процесінде жетекші қызметтің ауысуы оптация, кәсіби дайындық және кәсіби бейімделу сатыларында жүргізіледі. Сонымен қатар, Педагогтің кәсіби қалыптасу шамасына қарай бұл фактор өзінің айқындаушы мәнін жоғалтатынын атап өткен жөн.
Әрине, кемелb жастағыb психикалық даму бір іс-әрекет аясында жүреді. Сондықтан келесі фактор бір кәсіби қызмет шеңберінде қызметті орындау тәсілдерінің өзгеруі болып табылады (Б. Г. Ананьев, Н. С. Глуханюк, Э. Ф. Зеер, Е. А. Климов, А. К. Маркова және т.б.). Бастапқы кәсібилендіру сатысында қызметтіb орындауb тәсілі нормативтік-мақұлданған сипатқа ие, ал екінші кәсіпқойландыру немесе шеберлік сатысында - жеке-шығармашылық, бұл кәсіби құзыреттілікті дамытудағы сапалы өзгерістер жұмыс өтілінің ұлғаюымен орын алады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Кәсібиb қызметті орындау тәсілдерін жетілдіру (жаңа білім беру бағдарламаларын, технологияларды және т. б. енгізу) сонымен қатар кәсіби құзыреттілікті дамытуға әкеледі. В. А. Сластенин педагогикадағы Инновациялық процестерді қарастыра отырып, кәсіпқойлықтың дамуынан туындаған қайшылықты көрсетеді.
Бір жағынан, мұғалім мамандығын басқалардан ерекшелейтін дифференциалды белгілер талаптар жүйесіне алып келеді, оларды сақтамау оның кәсіби имиджінен айырады. Екінші жағынан, міндеттердің күрделілік деңгейі жоғары болған сайын, соғұрлым инновациялық көрініс, нормаларды еңсеруге, "жалпы қабылданған"сәйкес келмейтін өнімдер мен жұмыс тәсілдерін жасауға ұмтылу жиірек болады. "Инновациялық талпыныс шығармашылық өзін-өзі танытады. Жаңашыл-жасампаз жетістіктердің шыңы неғұрлым жақын болған сайын, норманы "сақтамау" неғұрлым көп басқа мұғалімдерді "елемеуге" тартады және оған тартады
Факторлардың екінші тобы дамудың әлеуметтік жағдайының өзгерістерімен көрсетілген: әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі, білім беру ортасының жағдайы, кәсіби жоспарларды іске асырудағы жағдайлар, кездейсоқ оқиғалар және т.б. бұл топқа педагогтың кәсіби құзыреттілігінің әлеуметтік-коммуникативтік компонентінің дамуына барынша әсер ететін факторлар кіреді.
Дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруі кәсіби құзыреттіліктің дамуына ықпал етеді, өйткені адамды өзіне үйреншікті мінез-құлық тәсілдерін өзгертуге "мәжбүр етеді" және кәсіпте іске асыру үшін жаңа мүмкіндіктерді іздестіруді ынталандырады (Л. И. Божович, Л. С. Выготский және т.б.). Бұл кәсіби дайындық және кәсіби бейімделу сатысында айқын көрінеді (Э. Ф. Зеер, Е. А. Климов, А. К. Маркова және т. б.).)
Осы топқа кіретін келесі фактор тіршілік әрекетінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының өзгеруі болып табылады. Бұл білім беру мекемесінің жұмысындағы өзгерістер, жұмыс орындарының қысқаруы, еңбекақы төлеудегі өзгерістер және т.б. қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды Төтенше және "эксперименталдық"деп есептеуге болады. Б. А. пікірі бойынша Сосновский, әлеуметтік тұрақсыздық "адамның уақытпен (өткен, қазіргі және болашақ) бағдарлануына, сана-сезімнің дамуына, кәсіпқойлық деңгейіне, зияткерлік мүмкіндіктерге" әсер етеді.
Білім беру ортасының шарттары, атап айтқанда оның инновациялық сипаты осы топтың маңызды факторы болып табылады. Бұл мектепте Инновациялық білім беру қызметін дамыту үшін қажетті әр түрлі шарттардың жиынтығы, инновациялық білім беру қызметіне әсер ететін ұйымдастырушылық формалар мен құралдардың жүйесі. Қазіргі уақытта білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістер мұғалімнің кәсіби деңгейіне жаңа талаптар қояды. Қалыптасқан жағдайда инновациялық өзгерістерге сай кәсіптік құзыреттілікті дамыту жүргізілетін педагогтар бәсекеге қабілетті болады.
Кәсіби қызметтің сіңірілуі нәтижесінде әлеуметтік-кәсіби ортаны кеңейту кәсіби құзыреттілікті дамыту факторы бола алады. Мойындау мен табысқа жетудің құралы ретінде жұмыс істейтін мамандар кейде кәсіби этиканы елеулі түрде бұзады, даулы болып, өзара қарым-қатынаста қатыгездік танытады,бірақ бұл ретте кәсіби құзыреттіліктің жоғары деңгейіне ие.
Ақырында, кәсіби құзыреттілікті дамыту факторы кәсіби жоспарларды іске асырудағы кездейсоқ оқиғалар мен жағдайлар болып табылады (мысалы, тұрғылықты жерін мәжбүрлі ауыстыру, жұмыс орнын қысқарту және т.б.). Кәсіби өмірдің үйреншікті ағымдарын бұза отырып, олар психикалық шиеленісті, ыңғайсыздықты тудырады, бұрынғы жағдайдың мүмкін еместігін тудырады, ал екінші жағынан, - кәсіби дамудағы өзгерістерге уәждейді. Нәтижесінде педагог өз білімдерінің қосымшасын жаңа салаларда іздеуге мәжбүр (мысалы, қосымша білім беру саласында, бұл бүгінгі күні білім беру мекемесін дамытудағы басым бағыттардың бірі болып табылады). Тиісінше, бұл одан коммуникация дағдыларын белсенді қолдануды талап етеді
Факторлардың үшінші тобы адам дамуының ішкі жағдайларына және өзін-өзі дамыту үшін қажетті белсенділікке негізделген адам субъектілігінің сипаттамасы болып табылады. Мұндай сипаттамалар ретінде әлеуметтік-кәсіби белсенділікті арттыру, жеке тұлғаның қажеттілігінің қанағаттанбауы, кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық, Өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылу, дамуында тоқтаудың субъективті сезімі анықталды. Осы топқа кіретін факторлар Педагогтің кәсіби құзыреттілігінің тұлғалық компонентінің дамуына үлкен әсер етеді
Л. И. Анцыферова тұлғаның даму механизмдері туралы талдай отырып, адамның негізгі қажеттілігін көрсететін дамудың ішкі жағдайына назар аударады"...үнемі өз шегінен шығып, өз рулық мәнінің жеке формасында іске асырудың мүмкін болатын толықтығына қол жеткізу. Жеке тұлға өзін үнемі өз болашағына экстраполяциялайды, ал өзінің алыс болашағын өз қазіргі таңда сипаттайды. Өз болашағының ниеті және даму ниеті бар". Бұл жерде тұлғаның психологиялық ұйымының аяқталмауына, "ашықтығына" назар аударылады, бұл тұлғаның шексіз дамуының факторы болып табылады.
Тұлғаның дамуында тұлғаның белсенділігі үлкен маңызға ие. Адамның субъективті белсенділігі тұрақты үстем қажеттіліктер, уәждер, мүдделер, бағдарлар және т. б. жүйесімен анықталады.
Әдебиетті зерттеу "белсенділік" ұғымының ең маңызды белгілері процестің немесе өзара әрекеттесудің қарқындылығы деңгейінің сандық және сапалық сипаттамалары, адам мүмкіндіктерінің әлеуеті және ең соңында кез келген процестің немесе өзара әрекеттесудің көзі (К. А. Абульханова-Славская, А. И. Крупнов, А. В. Петровский және т.б.) екенін көрсетті.
Кәсіби құзыреттілікті дамытудағы тұлғаның белсенділігінің рөлін қарастыру нормативтен тыс белсенділік ұғымының бөлінуімен қисынды байланысты (В. А. Петровский). Адамның өз тағдырын қалыптастырудағы белсенділік дәрежесі көп жағдайда өзіне лайықты адам және оған өзінің қолма-қол мүмкіндіктерінен тыс шығуға мүмкіндік беретін мақсаттар қоюымен анықталады. Нормативтен тыс кәсіби белсенділік деп жеке тұлғаның нормативтік-мақұлданған кәсіби қызмет пен лауазымдық міндеттерден асып түсу талаптарынан көрінетін белсенділікті түсінетін боламыз.
Кәсіби құзыреттіліктің дамуын тежейтін маңызды факторлардың бірі әлеуметтік-кәсіптік белсенділік болып табылады. Кәсіби қызметін жүзеге асыра отырып, педагог дамиды, ол қызметті дамытады. Алайда, егер қызмет қатаң регламенттелген сипатқа ие болса, жоғары белсенділік дәрежесі бар тұлға бұл жағдайда қатты ыңғайсыздық, жұмыс орнындағы өзінің жағдайына қанағаттанбаушылық сезіледі. Бұл жағдай кейде "өзін жоғалту" деп аталады . Әдетте, бұл дәстүрлі мектептерде жиі байқалады, онда қызмет мазмұны нормативтердің нақты орындалуына бағынады, шығармашылық пен жаңашылдық көрсетілмейді.
Өзіне қанағаттанушылық, тұрақты дамудың субъективті сезімі кәсіби құзыреттілікті дамытуға бастамашылық етеді. Кәсіби қызметті одан әрі дамыту, оның жеке стилін қалыптастыру Нормативтік-мақұлдау қызметін түбегейлі сындырусыз мүмкін емес сәт туындайды. Педагог кәсіби әрекет жасауы, нормативтен тыс белсенділік көрсетуі тиіс. Нормативтен тыс кәсіби белсенділік не жаңа білім беру-біліктілік деңгейіне, не қызметті орындаудың сапалы жаңа инновациялық деңгейіне көшуде көрініс табуы мүмкін.
Кәсіби құзыреттіліктің факторы әлеуметтік-кәсіби белсенділікті арттыру болып табылады. Алайда, бұл фактор кәсіби қалыптасудың кейінгі кезеңдерінде пайда болады.
Н. В. Кузьминаныңb зерттеулерінде қызметтің жеке стилінің қалыптасу шамасына қарай aжеке тұлғаның кәсіби белсенділігінің деңгейі төмендегені, кәсіби дамудың стагнациясыa үшін жағдайлар туындағаны анықталды . Мұндай нәтижелер Л. М. aМитинаның зерттеулерінде де алынды . Л. И. Анцыферова, aбірегейлік aдағдарысын жоятын факторларды аша отырып, кәсіби стагнацияa бөледі. Оның пікірінше, бұл өзін қабілетті, жоғары дәрежелі маман деп aсанауға үйренген адам... ол басқа, өзіне ұқсас емес болғанын анықтайдыa.
Педагогикалықa стагнацияның дамуы педагогтің орталықтандырылуынаa байланысты. Ең аз дәрежеде стагнация гуманистік және танымдықa (aәдістемелік) орталықтану педагогтарында байқалады. Стагнация сондайa-ақ aпедагог тәжірибені таратады: қоғам игілігі болған білім, білік, дағды, жылa сайын салыстырмалы тұрақты бағдарлама бойынша белгілі бір оқуa aматериалын оқытады, оқытудың бір технологиясын пайдаланады. aНәтижесінде кәсіби құзыреттілікті дамыту да тоқтайды. Бұл жағдайда aкәсіби құзыреттілікті дамыту мұғалімнің кәсіби дамуының стагнациясының алдын алудың маңызды факторы болып табылады деп айтуға aболады.
Осылайша, теориялық талдау негізінде және бөлінген құрылымдық компоненттерге сәйкес Педагогтың aкәсіптік құзыреттілігін дамытуды тоқтататын, оның компоненттеріне aәртүрлі әсер ететін факторлардың үш тобының мазмұны анықталды. a
Осылайша, педагогтыңa кәсіби құзыреттілігінің іс - әрекет компонентін дамытуға aфакторлардың бірінші тобы-жетекші қызметтің өзгеруі (жетекші қызметтің ауысуы, қызметті орындау тәсілінің өзгеруі, қызметті орындау тәсілін жетілдіру) барынша әсер етеді. Әлеуметтік-коммуникативтік компоненттің дамуына факторлардың екінші тобы әсер етеді - дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруі (әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі, кәсіби жоспарларды іске асырудағы өзгерістер, инновациялықa білім беру ортасы, кездейсоқ оқиғалар және т. б.). Тұлғалық компоненттің aдамуы факторлардың үшінші тобы - адамның субъектілігімен (әлеуметтік-aкәсіби белсенділіктің жоғарылауы, кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық, aӨзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылу, дамуында aтоқтаудың субъективті сезімі) байланысты.
Бөлінген факторлардыңa aішінде ең алдымен білім беру ортасының жағдайы, атап айтқанда оның aинновациялық сипаты маңызды. Өйткені инновациялық білім беру ортасыa мұғалімнің кәсіби қызметін белсенді орындауға қосылуын көздейді, aбұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Математика және ақпараттық технологиялар факультеті
Қолданбалы математика және информатика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Орта білімнің жаңартылған мазмұны аясында информатиканы оқыту
пәні бойынша
Тақырыбы: Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамытудың иноовациялық формалары
______________________ _______________
баға күні
Орындаған:
УИНФ-205 тобының студенті Кенжетаева Д.Т.
Комиссия мүшелері:
1. ______________________ ___________
2. ______________________ ___________
3. ______________________ ___________
Тексерген:
ҚМжИ кафедрасының аға оқытушысы Серикбаева А.Б.
___________
Қарағанды
2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Педагогтың кәсіби құзіреттілігінің дамуының теориялық негіздері
1.1 Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіби құзыреттілікті дамытуға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... .14
2. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру
2.1 Жаңа форматтағы маман ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Инновациялық білім беру ортасы педагогтың кәсіби құзыреттілігін дамыту формасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3 Құзыреттілікті дамытуда педагогтың шығармашылық жұмысынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды. Жастардың ақыл-ой әлеуметін барынша дамыту үшін білім беру жүйесін тиімді құра білген ұлттың еңсесі биік, абыройы жоғары болмақ. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің реформалаудың бастапқы кезеңі аяқталды. Бүгінгі күні білім беру саласының тиісті заңды базасы жасалды.
Елбасы Н.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 жолдауында: оқушыларды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек дегені мәлім. Елбасының осы алға қойған зор міндеттерін іске асырушылар - әрине, жастар. Олай болса, сол жастарға сапалы білім мен салауатты тәрбие беру қажет. Ол, Мағжан айтқандай, мектеп пен ұстаздарға байланысты.
Еліміздің дамуының алғы шарты білім дедік, яғни Үшінші мыңжылдықтың жастары қандай болмақ? деген сұрақ туындайды. Жауапкершіліктің биігінен көрінуі де жас ұрпаққа берілетін білім сапасын мейілінше арттыруды қажет етеді. Ал, білім сапасын арттыру, оның деңгейін әлемдік білім кеңістігіндегі стандарттарға сай келтіру түптеп келгенде, мұғалімге, оның кәсіби құзырлығына, әдістемелік біліктілігі мен шеберлігіне тікелей байланысты. Жас ұрпаққа жоғары сапалы білім беру ісін тек қана көп мәдениетті, шығармашыл, жаңашыл, инновациялық тұрғыда ойлап, қызмет жасай білетін ұстаз ғана мүлтіксіз атқара алады.
Құзыреттілікті қалыптастыру - білім беру саласының өзекті мәселесі. Күн сайын адамға көптеген ақпарат тасқыны келеді. Ал оқу мазмұны мен оқыту әдістері ескі сарында қалып қоюда. Сондықтан білім берудегі әлеуметтік қажеттілік пен ол қажеттілікті қанағаттандырудың арасындағы қарама - қайшылық білім беру саласының дағдарысына әкеліп соғуда. Сол себепті мектеп мұғалімдерінің әдістемелік шығармашылығын дамытуды педагог-мамандардың біліктілігін жетілдіру жүйесінде ұйымдастыруды олардың кәсіби құзіреттілігі кезінде жүзеге асыру қажеттігі туындайды.
Құзіреттілік тәсіл идеясы - қоғамға қандай, жеке тұлғаға қандай білім қажет және ол қоғамның қандай қажетін өтей алады деген сұраққа жауап береді. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру - бүгінгі білім беру саласының өзекті мәселелерінің бірі. Құзырлылық тәсіл, білім сапасын арттыруды дәстүрлі тәсіл мен білім мазмұнын ұлғайту арқылы шешудің арасындағы қарама-қайшылықтан туындаған дағдарыстан шығудың бір жолы деп қарастыруға болады. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесіне басты орын береді. Оның сапасы алған білімнің көптігінен емес, сол білімді қолдана білумен маңызды.
Мұғалімнің басты рөлі - тұлғаның жеке дамуына негізделген, жан-жақты зерттелетін, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау, нәтижесінде еліміздің әлемдік өркениетке негізделген білім саясатының стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру. Осыған орай, нәтижеге бағытталған жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби құзырлылықтарын дамытуды талап етеді.
Зерттеу жұмысының мәселесі. Білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі - белсенді оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру. Ескі мазмұнды ығыстыра отырып, елімізде білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасуда. Әлемнің оқыту технологиялары жоғары дамыған елдерінің (Жапония, Германия, Голландия) тәжірибесіне назар аударсақ,түпкі мақсаты-баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру, яғни, бірінші орында баланың білім, білігі мен дағдысы емес,жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды. Осы мақсатқа орай, бүгінгі педагогика ғылымында жаңа оқыту технологиялары: дидактикалық біліктерді шоғырландыру, ізгілікті-тұлғалық бағдарламалар, дамыта оқыту, мәселелік, мтірек сигналдары арқылы, деңгейлеп саралап оқыту, өздігінен ізденіп даму, оқытудың компьютерлік, модульдік технологияларды ғылыми тұрғыда дәлелдеп, баламен бірге жұмыс жүргізіп жүзеге асырушы мұғалім.
Қазір санның заманы өтіп, сапаның дәуірі туып отыр. Жас ұрпаққа жан-жақты білім беруде сапа категориясын бірінші орында қойып отырған мектеп ұжымында Озат тәжірибе мектебі, Жас маман мектебі, Шығармашылық топ және пән бірлестіктері аталған мәселелерді талқылап, зерттеп, шешу жолдарын анықтауда ұйымшылдықпен табысты еңбек етуде. Бәрінің алдына қойған өзекті мәселесі:Оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбие беру арқылы қоғам талабына сай шығармашылық қабілеті дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мұғалімдердің педагогикалық шеберлігімен қатар, оны басқару ісін тиімді ұйымдастыру, дұрыс бағыт-бағдар берілетін әдістемелік жұмыстарды жүргізу, мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мектеп ұжымының ықпалы.
2. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру - бүгінгі білім жүйесіндегі алға басудың негізгі факторы ретінде.
3. Білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі - белсенді оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру.
4. Қазіргі заманғы мектептегі білім сапасын жетілдіру білім үрдісінің субъектілерін дамыту шарты ретінде.
Зерттеу пәні: мұғалімнің құзыреттілігі.
Зерттеу объектісі: қазіргі таңдағы мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі.
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Педагогтың кәсіби құзіреттілігінің дамуының теориялық негіздері
1.1 Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің құрылымы
Жаңамбпсихологиялық-педагогикалық əдебиеттерді талдау қазіргі уақытта құзыреттілікдтүсінігінің мəнін анықтау процесінде, оның құрылысы мен мазмұнын толықтыруда бірліктің жоқтығын белгілеуге мүмкіндікм береді. Көп жағдайда бұл түсінік біліктілік пен кəсіпқойлықтың жоғары мдеңгейінлкөрсету үшінм қолданылады. Кейбір авторлар кəсіби құзыреттілік ұғымын мтүсіндіруде кəсіби іс-əрекетке дайындық түсінігімен (В.А.Сластенин,змН.Н.Лобанова, А.И.Панаринщжəне тағы басқалар), сондай-ақппедагогикалық кəсіпқойлықм (А.И.Пискунов, В.В.Косаревм жəне тағы басқалар) түсінігімензөзара байланыстырады.
Егер детқұзыреттіліктім кəсіпқойлықмзжүйесіндегім орнынм анықтауға тырыссақ, онда ол мамандықты меңгерудің неғұрлымзжоғары деңгейін көрсететін орындағыштық пен жетілгендік арасында;дкөптеген авторлармен белгілі бір іс-əрекетті орындауға дайындық ретінде жеке тұлғаның тұлғаның ішкі дайындығы, өзгеше алдын ала дайындық жағдайы мен шеберлігі арасында болады. Педагогтың кəсіби құзыреттілігі туралы барлық түсініктерді оқу барысында оның бірқатар маңызды өзгерістерге ұшырағандығын анықтауға болады: мұғалім жеке тұлғасыныңпедагогикалық бағыттылығын қалыптастыру негізін өңдеуден бастап, сонымен қатар жеке тұлғаның толығымен жəне оның мммбойындағы кəсіби маңызды қасиеттердің, педагогикалық шығармашылықщкөздерінмəнін анықтауға, мұғалім кəсіби іс-əрекетінің психологиялықзнегізін талдауға (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, А.М.Матюшкин,змС.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконинхжəне тағы басқалар) жəне педагогтың кəсіпқойлығын қалыптастыру (Е.В.Андриенко, мК.А.Абульханова, мВ.В.Косарев, Н.В.Кузьмина, А.И.Пискунов жəне тағы басқалар) сұрақтарына дейін өзгеріп отырды.
Ғылымдағызкəсіби құзыреттілік мəселесін зерттеуге деген қызығушылық бірзөшіп немесехбір жаңа күшпен қайта жандана түседі. Құзыреттілікті теориялық қамту жəне оларды тəжірибехжүзінде қалыптастыру сияқтызсұрақтарға зерттеушілердің назарын аудару əдетте экономикамызда, мəдениетхпен білім берудсаласында болып жатқан дағдарыстықжжағдайларға сaйжкеледі. Осы кезеңдері зерттеушілер жеке тұлғa құрылысындағым ерекшем компоненттердім шығаруға көп көңіл аударды. Бұл компоненттер жеке тұлғаға əлеуметтік өзгерістерге бейімделуге, білімін толықтыру үшін ішкі ресурстарды табу, кəсіби іскерліктерін қазіргі жағдайға сəйкес өзгертуге, жаңартуға мүмкіндік беруі тиіс.
ХХм ғасырдыңм 70 - 90-жылдарым отандықм ғалымдардыңм Н.В.Кузьмина, мА.К.Маркова, И.А.Зимняямзз жəне тағым басқалардың зерттеулерінде құзыреттілікм педагогикалық үрдісті басқару мен педагогтың кəсіби іс-əрекетін қамтитынм білім берудің жаңа мақсаты, маңызды компоненті ретінде қарастырылды. М
Кəсіби-педагогикалықжқұзыреттілік пен оның жеке түрлері В.А.Адольфтың,щЕ.В.Бондаревм- скаяның, Н.В.Кузьминаныңм жəне тағы басқалардың ғылыми мжұмыстарында, сонымен бірге педагогтың кəсіби құзыреттілігінің басқа ба аспектілерін К.А.Абульханова, Н.В.Кузьмина, М.В.Прохорова, Е.И.Рогов, Д.С.Савельев, мВ.А.Сластенин, Н.Ф.Талызина, А.И.Щербаков жəне тағы басқалар зерттеген.
Ғалымдар көбінесе кəсіби құзыреттіліктің жеке жақтарын оқуға көп көңіл бөледі. Мысалы, Н.В.Кузьминахəлеуметтік-педагогикал ық,зғылыми-педагогикалық, зəдістемелік жəнехқұзыреттіліктің басқа да түрлеріне.
М.В.Прохоровам -- басқару құзыреттілігіне, Е.В.Нəбиева университет студенттерінің педаго- гикалық зерттеу құзыреттілігіне назар аударады.
Compete -- негізгі латын термині, олзбілу, істей білу жəне табысқа жету дегенді білдіреді. Бұл мағыналар жалпы түрдегі құзыреттіліктің мəнін ашады. Кəсіби құзыреттілікэкатегориясын əрі қарай өңдеу үшін, берілген мағыналардыънақтылап, ашып қарастыру қажет жəне оларды жалпы логикалық бір жүйеге біріктіру керек.
Білу кəсіби функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті объективті дұрыс жəне нақты білімді ғана емес, сонымен бірге білім мен іскерлікті қолдануға бағыттап, объективті маңызды болып саналатын құндылықтарды білдіреді.
Істеймхбілум педагогикалық үрдісті жүзеге асыруда операциялы түріндегі əдістерді орындаудых ғана емес, сонымен қатар субъект болатын адамның негізгі іскерлігі, өзінің ішкі, рухани хтəжірибесінде қалай болса, тура солай хсыртқы кəсіби (хпедагогикалықх) болмысында да өз бетінше жəне саналы түрде өз тағдырын өзі анықтай білуі.
Табысқа жету белгілі бір заңдылықтар, өнегелілік пен мəдениет аумағында өзінің алға қойған хмақсаттарына жете білу іскерлігін білдіреді.
Н.В.Кузьмина еңбектің нəтижесі мен оның кəсіби құзыреттілігіне əсер ететін, педагогикалықхқызметкерлердің маңызды сипаттамасының қатарында педагогтың кəсіби іс-əрекетінің дсапасы, оның шеберлігі мен кəсіпқойлығы, педагогикалықд қабілеттер мен педагогқа қойылатын талаптар бойынша сұрақтарды зерттеп қарастырады. Ол педагогикалық құзыреттіліктің негізгі элементтері ретіндед келесілерді атап көрсетеді: оқытылатын пəннің аумағындағы арнайыд құзыреттілік, доқушылардың білімі, іскерлігі мен дағдысының қалыптасу əдістерінің аймағындағы əдістемелік құзыреттілік; оқыту аймағындағы психологиялық-педагогикалық құзыреттілік; оқушылардың қабілеттері, бағыт-бағдары мен себептері аймағындағы дифференциалды-психологиялық жəне аутопсихологиялық құзыретті- ліктерді қарастырады.
Арнайыд құзыреттілік оқыту жүргізілетінд белгілід бір мамандық немесе оқытылатын пəнд бойыншад терең білімдерді, біліктілік пен өндірістікд іс-əрекет тəжірибесін; нақты бір өндіріспен байланысты техникалық шығармашылықд есептерді шешу əдістерін білуді қарастырады.
Əдістемелік құзыреттілік оқытудың алуан түрлі əдістерін меңгеруі, дидактикалық əдістер мен тəсілдердід білуі жəне оқыту үрдісінде оларды қолдана білу іскерлігі, оқыту үрдісінде білім мен іскерлікті меңгерудің психологиялық механизмдерін білуді қарастырады.
Психологиялықд-құзыреттілікддддпеда гогикалық диагностиканы меңгеруді, оқушылармен педагогикалық мақсатқа сəйкес қатынасты құра білу іскерлігі, педагогикалық диагностика нəтижелерінің негізінде жеке жұмыстарды жүзеге асыруды джобалайды; сонымен қатар жас ерекшелік психологиясын білуі, педагогикалық жəне жеке тұлғалар арасындағы қатынас; оқытылатын пəнге немесе оқушылардың таңдаған мамандығына тұрақты қызығушылықтарын туғыза білу жəне оларды əрі қарай дамыту іскерлігі жатады.
Дифференциалдымд-дпсихологиялықд құзыреттілік -- оқушыларға нұсқау жəнед бағыт-бағдар беру, олардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін көрсете білу іскерлігі, адамдардың эмоционалды жағдайын анықтай білуі; оқушылармен, ұжыммен жəне басқарушылармен сауатты қарым-қатынасты құра білу іскерлігі жатады.
Аутопсихологиялық құзыреттілік өз əрекетіндегі өз қабілеттерінің деңгейін саналы түрде меңгеруд іскерлігін; кəсіби өздігінен жетілу əдістері туралы білуді; өзінде жəне өзінің жұмысында жіберген кемшіліктердіңд себептерін көре білуд іскерлігін; өздігіненд жетілуге ұмтылудыд жобалайды.
Жоғарыдам аталғанм құзыреттіліктердіңм барлығы, біздің пікірімізше, болашақ маманныңд кəсіби құзыреттілігінд қалыптастырудыңд негізі бола алады. Себебі арнайы құзыреттілікд бойынша студенттердің пəн бойынша білімі, білігі қалыптасады; əдістемелік құзыреттілікд процесінде дидактикалық əдіс-тəсілдерді меңгереді; психологиялық-педагогикалық құзыреттілік негізіндед қарым-қатынас дмəдениетін игеріп, мамандыққа деген қызығушылықтары артады; дифференциалдыдд- психологиялық құзыреттілікдд -- дстуденттердіңд жекед тұлғалықд ерекшеліктерін көрсетіп, оларға бағытд- бағдар беруінед ықпал етеді; ал аутопсихологиялық құзыреттілік өздігінен білім алу нəтижесінде студенттердің кəсіби өзіндік жетілуіне, дамуына мүмкіндік береді.
Соныменм қатармм кəсіби құзыреттіліктің əр түрлі аспектілерін зерттеу де жүргізілді. Мысалы, дМ.И.Лукьяновамдд кəсіби құзыреттілікті жоғарылату мəселесін белсендіре мотырып, онда психологиялық- педагогикалық құзыреттілікті атап көрсетеді. Себебі, оның пікірінше, білім берудегі ізгілендіруд идеяларыныңд таралуынад байланысты, оны неғұрлым маңызды жəне жалпы кəсібид құзыреттіліктіңд салыстырмалыд дербес құрылысы деп санайды. Болашақта маңызды жəне кəсіби құзыреттіліктің құрылысындағыд салыстырмалы дербес жүйесі ретінде психологиялық-педагогикалықд құзыреттілікм ерекшем түрдегімд қабілеттілікм ретінде көрсетеді жəнед ерекшед жағдайларда басқа адамдармен дөзара қарым-қатынас жасау мен дпедагогтың дмүмкіндіктерінд білдіреді. М.И.Лукьянова психологиялық- педагогикалық құзыреттіліктім педагогикалықд іс-əрекетке кəсіби дайындығының жоғары деңгейі ретінде жеке тұлғаныңд белгілі бір қасиеттерінің жиынтығыд жəне білім беру үрдісіндед оқушылармен тиімді өзара дқарым-қатынас депд түсінеді. Оныңд негізгі компоненттері ретінде психологиялық- педагогикалық бейімделудің үш блогынд көрсетеді:
+ сауаттылық, д яғнимд жалпым кəсібид деп қабылданған білімдер;
+ іскерлік, мпедагогикалық іс-əрекетінде жəне өзара əрекеттестіктім ұйымдастырудад мұғаліммд өзініңм бойындағы бар білімді қолдану қабілеті;
+ тұлғалықмд мкəсіби ммаңызды мқасиеттер, мпедагогикалықд іс-əрекет үрдісінің өзінен дажыратылмайтындайд болуы.
Берілген түрдегі құзыреттіліктің мəндік сипаттамасын, автордың пікірі бойынша, өз еңбегінің негізгі құндылығы ретінде оқушыға бағыттылық, сонымен бірге өзін-өзі тану мен өзін-өзі өзгерту қажеттілігі, оқыту-тəрбиелеу əрекетінің тəсілдері, жеке тұлғаның даму заңдылықтарын ескеріп, оқушыларға əсер ету əдістері құрайды. Ал құзыреттіліктіңд жүйені құраушы элементід ретінде мұғалімніңд жеке тұлғалықд кəсіби маңызды қасиеттері алға шығады.
Біздің дпікірімізше, автор құзыреттілікті белгілі бір жүйені құраушылардыңд негізгі элементтерініңд бірі ретінде қарастырады. Сонымен қатар мұнда мұғалімніңд кəсіби маңызды жəне жеке тұлғалық қасиеттері алға шығады.
Г.А.Трофимованыңbд зерттеу мақсаты педагогикалық тəжірибе шартында болашақ мұғалімдердің коммуникативті құзыреттілігі болып табылады. Авторb оны bпедагогикалық bқатынас bбарысындағы жағдайларға бейімделу қабілеті ретінде bгуманистік bқұнды мұғалімнің диспозициясы негізінде тиімді өзара əрекеттесу қабілеті деп түсінеді.
Е.В.Нəбиеваb bуниверситетb bстуденттерінің зерттеу іс-əрекетіне дайындығын анықтап, педагогикалық зерттеу құзыреттілігін көрсетеді жəне оны күрделі педагогикалық құбылыс ретінде қарастырады. Ол үш функционалды компоненттердің жиынтығымен сипатталады жəне зерттеу əрекетінің жағымды себептеріне негізделген, ол нақты білім мен іскерлікте байқалады.
Болашақ шет тілдер мұғалімдерінің кəсіби құзыреттілігінің қалыптасу ерекшелігін С.А.Панинаb қарастырады. bАвтор оны кəсіби құзыреттіліктің жеке түрі, білім, іскерлік пен дағды жүйесі ретінде қарастырып, мұғалімнің кəсіби əрекеті үшін қажетті педагогикалық объектерді пайдаланудағы əдістердің сəйкесb келуіb депb түсіндіреді.
Жеке тұлғаға бағдарланған оқыту мен оның жеке тұлғаның дамуына əсері тұрғысындағы оқытуды bкомпьютерлендіру bмəселесін зерттеуде П.В.Беспаловb құзыреттілік bтүсінігін қолданады. Автор адамның белгілі бір есептерді шеше білу қабілеті ретінде жəне оның бойында бірқатар жеке тұлғалық қасиеттердің бар болуы деп түсіндіреді. bП.В.Беспаловтың пікірінше, құзыреттілік -- бұл күрделі психикалық пайда болу, жекеленген білім мен іскерлікке əкелмейтін, ал, керісінше, жеке тұлғаның интегративті сипаттамасы ретінде алға шығатын, оның бағыттылығын, сəйкес білім мен іскерлікті меңгеру себептерін, bоқу мен кəсіби іс-əрекетіндегі ойлау есептерін шешу қабілеттерін болжайтын, жеке тұлғаның жетілу шекараларының бірі жəне тиімді оқытудың нəтижесі болып табылады.
В.П.Пугачевb кəсіби bқұзыреттілікті bмамандарды дайындау сапасының сипаттамасы, еңбек əрекетінің тиімділік потенциалы ретінде қарастырады. Мұнда автор кəсіби bқұзыреттілік ретінде bмамандандырумен байланысты bкəсіби bфункцияларды орындауда bжұмыскердің техникалық дайындығын түсінеді.
О.В.Симен-Северскаяb əлеуметтік жұмыс мамандарының педагогикалық құзыреттілігінің қалыптасу процесін зерттейді. Ол кəсіби құзыреттілікті маңызды құрастырушысы ретінде қарастырады жəне педагогикалық мақсатқа бейімделген кəсіби əрекетті орындау үшін қажетті білім мен іскерлік, интегративті, тұлғалық-əрекеттік жаңадан пайда болған түрі ретінде түсіндіреді.
Г.Ж.Меңлібековаbbb болашақb мұғалімдердіңb əлеуметтік құзыреттілігінің қалыптасуына үлкенb назарb аударады. bАвтордың пікірі бойынша, əлеуметтік құзыреттілік -- bсубъектініңb bөзінbb анықтай bбілу қабілеті, əрекеттіb басқаруb ретіндеb нақты əлеуметтікb білім категорияларын, əлеуметтік болмыстыb толығымен өзіне біріктіретін адамның интегративті қасиеті жəне адамның өмірлік əрекетіндегі негізгі аймақтардың əлеуметтік технологияларын жүзеге асыра білу іскерлігі. Əлеуметтік құзыреттіліктің құрылыстық компоненттері ретінде автор келесілерді көрсетеді: рухани-құндылықb (аксиологиялықb) -- қоғамдық жəне жеке тұлғалық сипаттағы негізгі өмірлікb құндылықтар иерархиясынан тұрады; гностикалықb -- əлеуметтік маңызды мəселелер мен міндеттерді тиімді шешу үшін өз-өзімен (өз-өзін тəрбиелеу, өздігінен даму) жəне басқа да адамдармен əрекеттесу үшін қажетті əлеуметтік білімді меңгеруді білдіреді; субъектілікb -- адамның субъектb болуыb жəне bөзін bанықтай білу қабілеті жатады; bпрагматикалық -- əлеуметтік нормалар жүйесінде жəне институт қатынастарында əр түрлі əлеуметтік технологияларды адамның іске асыра білу қабілетін білдіреді. Əлеуметтік құзыреттіліктің мазмұны өзінің өмірін жəне өмірлік жолын алдын ала жоспарлау іскерлігі ретінде уақытымен адам өмірін жазумен байланысты. Əлеуметтік құзыреттіліктің қалыптасуы -- бұл студенттердің өз бетінше өмір сүруге дайындық процесі, олардың əлеуметтік қорғануы мен əлеуметтік жетілуі.
Т.Е.Исаева көптеген зерттеу жұмыстарын талдауға байланысты құзыреттілік түсінігін жан- жақты зерттелгенін анықтайды, оны екі топқа бөліп көрсетеді: философиялық жəне практикалық. Бұл ұғымды философиялық тұрғысында зерттеушілер құзыреттіліктің жеке тұлға құрылысында алатын орны, оның дамуындағы атқаратын ролі, өмір əрекетінен тəжірибе алуы, əлемдік мəдениет деңгейіне қатыстыру жəне өнегелі-этикалық байланысты меңгеру немесе қабылдау жағынан қарастырады. Ал практикалық тұрғысындағы зерттеушілер құзыреттілікті бағалауға немесе өлшеуге түскенде анықтау үшін қолданады. Бірақ бұл екеуі де əрекет ретінде ғана белгілейді жəне оның күрделі мəнін ашуға тырыспайды.
Алайда, қандай-да бір жеке құзыреттілік туралы ақпараттардың жоқ болуы немесе оның қызмет көрсету деңгейінің төмен болуы, жеке тұлғаның толығымен жəне басқа құзыреттіліктердің даму дəрежесі туралы қате қорытындылар жасалуы мүмкін. Құзыреттіліктің ерекшелігі сонда, ол алынған білімді, бар іскерліктері мен əрекеттің белгілі əдістерін іс жүзінде қолдану сияқты жеке тұлғаның қабілеттерін ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар жеке тұлғаның үздіксіз өздігінен жетілуі процесінде шынайылық объектерін, жаңа ойлар мен ақпараттарды құру қабілеттерінің бар екендігіне куə бола аламыз.
Құзыреттілікb сыртқы белгіленген əрекеттерге қарағанда неғұрлым күрделі құбылыс болып саналады, ол өмірде кездесетін ситуациялық жағдайлардың неғұрлым тиімді шешімін табуға көмек беретін, адамның шынайылықты қабылдаудың белгілі бір қасиеті деп айтуға болады.
Жоғарыb оқу орнындағы оқытушылардың кəсіби құзыреттілігін бірнеше топтарға жіктеугеb боладыb жəне ол күрделі міндеттердің бірі болып есептеледі. bҚұзыреттілік жеке тұлға құрылысында өзінің мазмұны мен не үшін арналғанына (коммуникативті, əдістемелік, ұйымдастырушылық жəне т.б.) байланысты ғана ажыратылмайды, сонымен бірге жеке тұлғаның даму процесінде алатын роліне де байланысты жіктеледі.
Көптеген ғылыми жұмыстарды талдайтын болсақ, оларда базалық жəне негізгі (ключевые) құзыреттері кездеседі. bБазалық bқұзыреттер -- білім, іскерлікb пен bbқабілеттілікb негізінде bқалыптасатын bбелгілі бір іс-əрекет түрлерінде bбайқалатын жəне жеңіл белгіленетін құзыреттер. Ключевыеbb (Е.В.Бондаревская, bИ.А.Зимняя, bГ.Халаж, bА.В.Хуторский жəне тағы басқалар) құзыреттерb жеке bтұлғаның bбарлық bəлеммен қатынасында орындаған іс-əрекетінің мəні мен оның рухани əлемін бейнелейтін, сонымен қатар іс-əрекеттің барлық түрінде байқалатын, өлшеу жəне есептеу үшін өте күрделі болып табылатын құзыреттер.
Кейбір зерттеулерде құзыреттер басқаша жіктеледі, олар: стандартты, негізгі жəне жетекші. Мұнда bстандартты bқұзыреттер дегеніміз -- жеке тұлғаның қызмет етуінсіз немесе ұйымдастыруынсыз мүмкін болмайтын құзыреттер; негізгіbb -- bəлеуметтікb-bэкономикалық нарықтағыb bбəсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін bқұзыреттер; bжетекші -- bбұл болашақта инновациялық, bдиалог bтүрінде жəне bдинамикалық негізінде жаратуға, іске асыруға мүмкіндік беретін құзыреттер.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, жалпы маманның кəсіби құзыреттілік түрлеріне келесілер жатады:
практикалық (арнайы) құзыреттілік -- кəсіби еңбегінде қолданылатын техника мен технологияларды білуі, білімінің жоғары деңгейде болуы мен маманның кəсіби өсуіне қатысты мүмкіндіктерді қамтамасыз ету жəне шығармашылық іс-əрекетінің нəтижесі;
əлеуметтікb құзыреттілікb -- өзіне жауапкершілікті ала білу мен шешімді қабылдау қабілеті, топтасып бірлесе шешім қабылдауға қатысу, зорлық-зомбылықсыз жолымен дауды реттеп отыру, басқа де мəдениет пен дін өкілдерімен тиімді өзара əрекеттесу;
психологиялықb құзыреттілікb -- қызу, жалынды мəдениетін қабылдаусыз, рефлексия іскерлігі мен дағдысынсыз, жеке тұлғалар арасындағы өзара əрекеттестік пен өздігінен іске асыру тəжірибесінсіз, онда кəсіпшілік жеке, толық емес болып қалатындығын түсінеміз;
+ ақпараттық құзыреттілікb -- жаңа ақпараттық технологияларды меңгеруін қарастырады;
+ коммуникативтік құзыреттілікb -- бұл шет тілдерді білуін жобалау, сөйлеу мəдениетінің жоғары деңгейде болуы;
+ экологиялық құзыреттілікb -- қоғам мен табиғаттың жалпы даму заңдылықтарын білуге негізделген жəне кəсіби іс-əрекетіндегі экологиялық жауапкершілік;
+ валеологиялық құзыреттілікb -- салауатты өмір сүру денсаулықты сақтау аумағындағы білім мен іскерліктің бар болуын білдіреді.
Жоғарыда аталған құзыреттіліктің түрлері адамның кəсіби іс-əрекетінде, кəсіби қарым-қатынас жасауда, кəсіби жеке тұлға ретінде қалыптасуында байқалады жəне оның даралығының кемелденуін белгілейді. Жоғарыb білімдіb маманныңb құзыреттілігін автор жоғары оқу орны түлегінің кəсіби қызметтегі біліктілік пен іс-əрекетті атқаруға деген теориялық жəне практикалық дайындығы мен қабілетінің бірлігі деп түсіндіреді. Бұл ұғымның мəні кəсіби икемділіктердің жиынтығы арқылы ашылады.
Адамға кəсібінен тысқары жерде қажетті құзыреттіліктің кейбір жалпы түрлері айқындалған. Бұлар өндірістегі, əлеуметтік тəжірибедегі өзгерістер кезінде өз маңызы мен мəнін жоғалтпайды. Б.Т.Кенжебеков құзыреттіліктің əр түріне кəсіпаралық жалпы компоненттердің мынадай түрлерін енгізеді:
мамандыққаb bқұзыреттілік -- bөндіріс bпроцесін bжоспарлауға қабілеттілік, bкомпьютермен, bоргтехникамен bжұмыс істей білу, техникалық құжаттамаларды оқу, қол машықтығы;
жеке тұлға құзыреттілігі -- өзінің еңбегін жоспарлауға, бақылауға жəне реттеуге қабілеттілік, өзb бетімен bшешім bқабылдауға bүйреншікті емес (нестандартное) шешімдерb табуға, bқисынды bтеориялық жəне практикалық ойлау; проблеманы көреb білу, өз бетімен жаңа білім мен іскерлікті игеру қабілеті;
дара құзыреттілікb -- bжетістік мотивациясы жəне табыстың қорлануы, өз жұмысының сапалы болуына bұмтылу, bөзін-өзі мотивациялауға қабілеттілігі, өзіне деген сенімі мен оптимизм.
Адамға тірі организм ретінде ең алдымен, оның физикалық бар болуы мен дамуын қамтамасыз ететін барлық құзыреттер тəн. Осыған байланысты Т.Е.Исаеваb адамның құзыреттілігіне жататын бірінші топқа бейімделу құзыреттерін жатқызады. Авторb интеллектуалды, bфизикалық, психикалық дағдылардың жиынтығын, қоршаған орта мен табиғатқа қатысы туралы білуін, шығармашылық пайда болу жолымен табиғи байлықтарды сақтау жəне өзгермелі табиғи ортаға адамның бейімделуін түсіндіреді.
Əлеуметтік құзыреттіліктермен bөзара кəсіби (кейде пəндік, əдістемелік деп те қолданылады) bқұзыреттер тығыз байланысты. Т.Е.Исаева кəсіби құзыреттерді -- жүргізілетін пəннің ерекшелігімен қамтылған жəне оқытушы ұстанатын, педагогикалық жүйеге сəйкес таңдалатын оқытудың əдістерін, кəсіби тəжірибенің тəсілдерін, білім, іскерлік жиынтығы ретінде түсіндіреді. Əлеуметтік құзыреттіліктердің ішінен коммуникативтіb құзыреттердіb де ерекше атап өтуге болады. Д.Т.Қаңлыбаеваның пікірінше, коммуникативті құзыреттер адамның қарым-қатынас жасау мəдениетіндегі практикалық іске асыру болып табылады. Ол жеке тұлғаның өз бетімен іске асыруға, өзін анықтауға дайындығын қамтамасыз етеді, қоршаған орта мен өзінің арасындағы үндестікке жету шарты, адамның ішкі əлемін құру мен оны байыту құралы болып саналады. Автор коммуникативті құзыреттер деп құрылысы бойынша күрделі, жеке тұлғаның өздігінен жүзеге асуы мен қарым- қатынастың негізгі міндеттерін табысты іске асыруын қамтамасыз етеді жəне лингвистикалық іскерлікті меңгерумен, тіл мəдениетінің ерекше əлеуметтік-мəдени нормаларын сақтаумен, қарым- қатынас жасаушылар арасында психологиялық заңдылықтарды орнатумен, жағымды атмосфераны ұстаумен, жеке тұлғаның эмоционалды-сезім аймағының дамуымен анықталады дейді.
Жалпы кəсіби құзыреттілік анықтамаларын жалпылай отырып, біз келесідей қорытынды жасаймыз: оқытушының кəсіби құзыреттілігіbдегеніміз -- бұл педагогикалық жəне тəрбие міндеттерін дұрыс шешу үшін ғылыми жəне практикалық білімдерін құра білу іскерлігінің жиынтығы. Осы тұрғыданb оқытушыныңbb кəсіби құзыреттілігінің негізгі көрсеткіштеріb ретінде келесілерді атауға болады: кəсіби əрекетінің мақсаты мен bміндеттері, педагогикалық жағдаяттарға байланысты психологиялық-педагогикалық білімдерін кəсіби əрекетінде қолдана білу іскерлігі, қазіргі білім беру технологияларын меңгеру, педагогикалық қарым-қатынас жасау мəдениетінің жоғары деңгейде болуы.
Сонымен, кəсіби-тұлғалық құзыреттердің осылайша жіктелуі оның аяқталғанын көрсетпейді немесе көптеген құзыреттер жеке тұлға потенциалына, əлеуметтік-мəдени қамтылуына байланысты өзгермелі болып келеді.
Кəсіби құзыреттіліктің мəнін, жоғарыда аталғандай, əр түрлі көзқарас бойынша қарастыру, оның көпқырлы жəне өзгермелі түсінік екендігін анықтайды. Оның мəні қоғамда, білім беру жүйесінде, ғылымда, мəдениетте болып жатқан өзгерістерге сəйкес ауыстырылады жəне əр түрлі көзқарастар бойынша қарастырылады. Кəсіби құзыреттілік түсінігінің мазмұнын толықтыру да өзгеріп отырады, себебі ол көптеген факторларға байланысты: педагогиканың жəне бір-бірімен шектес ғылымдардың дамуы, қоғамдағы мəдениеттің жағдайы жəне т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, құзыреттілік термині білім, іскерлік, дағды, тəжірибе мен жеке тұлғаның қасиеттері категорияларында қарастырылады.
Алайдаb құзырет пен құзыреттілік ұғымдарының күнделікті қолданыстағы білім, білік жəне дағдыдан айырмашылығын К.С.Құдайбергеноваbb келесідей ажыратып көрсетеді:
+ білімненb айырмасы -- қызмет жөніндегі ақпараттық сипатта емес, өнімді қызмет формасы түрінде байқалады;
+ дағдыданb айырмасыb -- оқыған материалды топтастырып, шығармашылықты пайдалана отырып, құбылыстар мен заңдылықтарды өзгерте алатын саналы қызмет;
+ біліктен айырмасыb -- дағдыға автоматты түрде жету немесе оныb алмастыру емес, bкерісінше, bбірнеше пəн бойынша дағдыларын біріктіру, жалпы қызмет негізін сезіну.
Осыған байланысты автор құзырет -- əр түрлі кенеттен пайда болған жағдайларда мəселелерді шешу үшін қажетті білімді немесе іс-əрекетті көрсете білу қабілеті, білім мен өмірлік жағдаяттар арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі; ал құзыреттілікті адамның өзіндік деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей байланысты, тұлғалық, теориялық, практикалық өлшеу дəрежесі жоғары деңгейде кіріктірілген құрылым ретінде қарастыруды ұсынады.
Сонымен, жоғарыда аталып өткен пікірлерді топтап біріктіруге байланысты, берілген құзыретпен құзыреттілік ұғымдарын түсіндіруде негізгі екі əдісті атауға мүмкіндік туады.
Бірінші əдістің (əрекеттілік көзқарасының) өкілдері құзыреттіліктің негізгі критерийлері ретінде біліммен көрсетілетін, маманның біліктілігі мен дайындық деңгейі bС.И.Ожегов, bС.Я.Батышев, bВ.И.Ермакова, Г.М.Коджаспирова, А.Ю.Коджаспиров жəне тағы басқалар), іскерлікпен көрсетілетін (Ю.Н.Кулюткин, Л.Ф.Спирин, И.Х.Хобер, В.А.Сластенин, Л.И.Мищенко, Л.М.Митина, В.А.Мижериков, М.Н.Ермоленко жəне тағы басқалар), білім мен іскерліктің қосындысы ретінде (В.Н.Бондарь, Л.А.Симонова, Г.М.Коджаспирова, А.Ю.Коджаспиров, С.А.Панина, Н.Н.Коршунова, Ш.Құрманалина жəне тағы басқалар) немесе білім, іскерлік пен тəжірибенің жиынтығы ретінде (Ю.Н.Емельянов, Л.А.Петровская, С.Б.Елканов, Н.А.Кузьмина жəне тағы басқалар).
Екінші əдісті (тұлғалық немесе тұлғалық-əрекеттілік көзқарасы) ғалымдар құзыреттілікті кəсіби іс-əрекетін табысты жүзеге асыру үшін қажетті жеке тұлғаның қасиеттерімен байланыстырып көрсетеді (Э.Ф.Колмакова, И.Г.Абрамова, Г.А.Трофимова жəне тағы басқалар), немесе өзіне білім мен іскерлікті қосатын жеке тұлғалық қасиеттердің, мүмкіндіктердің, біліктіліктің жиынтығы ретінде (Е.С.Жариков, Т.Г.Браже, Б.С.Гершунский, В.И.Маслов, Н.Розов, М.В.Прохорова, А.К.Маркова, К.А.Абульханова, Н.В.Васина, Е.В.Набиева, Л.Г.Лаптева, Н.А.Разина, Г.Ж.Менлибекова Б.Т.Кенжебеков, И.А.Колесникова, Е.Ю.Рубинштейн, П.В.Беспалов, С.И.Ферхо жəне тағы басқалар).
1.2. Кәсіби құзыреттілікті дамытуға әсер ететін факторлар
Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамыту жолдарын анықтау оның детерминанттары туралы мәселені бірінші кезекке қояды. Адам санасының дамуының қоғамдық детерминациясы туралы сұрақтар жоғары психикалық функциялардың дамуының мәдени-тарихи концепциясы арнасында, отандық психология әдіснамасына енгізілген жағдайда адам табиғаты - тарих өнімі, тұлғаның негізгі тәсілі және даму шарты ретінде қызметті анықтауда (Ф. В. Запорожец, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн) әзірленді. Бұл ережелер одан әрі сананың және қызметтің бірлігі принципімен (Б. Г. Ананьев, Б. Ф. Ломов), жеке тұлғаның санасы мен тұлғасын қалыптастырудағы және қалыптастырудағы қарым-қатынас рөлін ашу, жеке тұлға туралы өз дамуының белсенді субъектісі ретінде (Л. И. Анцыферова, А. Г. Асмолов, А. А. Бодалев және т.б.) толықтырылды.
Жүйелік тәсіл тұрғысынан детерминация әртүрлі түрдегі детерминант жүйесін білдіреді, яғни жүйе болып табылады. Бұл жүйеде ең бастысы-каузалды қатынастар. Жалпы, себеп - " бұл басқа оқиғаны тудыратын кейбір оқиға (объект, процесс). Егер себеп болмаса-тергеу жоқ". Алайда, бір каузалды байланыстармен детерминация шектелмейді. Оған сондай-ақ сыртқы және ішкі факторлар, олардың жанама буындарымен бірге енгізіледі.
И. А. Зимний, Э. bФ. Зеера, bН. В. Кузьмина, А. К. Маркова, Л. М. Митина, В. А. Сластенинb және т.б. жұмыстарында ұсынылған кәсіби құзыреттілікті дамытуға бастамашы факторлар шартты түрде үш топ ретінде ұсынылуы мүмкін: жетекші қызметтің өзгеруі, әлеуметтік даму жағдайы және адамның субъектілігі. Кәсіби құзыреттілікті дамыту детерминанты жұмыста қабылданған анықтамаға, сондай-ақ зерттелетін феноменнің құрылымдық компоненттері туралы ұсынысқа негізделген. Бұл бөлу шартты сипатта екенін атап өткен жөн, өйткені ұсынылған компоненттер тұтас құрылымның құрамдас бөліктері болып табылады, тиісінше детерминанттар да өзара байланысты.
Жетекшіb қызметтіңb өзгеруb факторларының тобына мыналар кіреді-жетекші қызметті ауыстыру, қызметті орындау тәсілін өзгерту, атап айтқанда оны жетілдіру. Бұл факторлар кәсіби құзыреттіліктің іс-әрекеттік компонентінің дамуына барынша әсер етеді.
Отандық психологияда неғұрлым зерттелген факторлардың бірі дамудың бір сатысынан екіншісіне ауысу кезінде жетекші қызметті ауыстыру болып табылады (Л. С. Выготский, В. В. Давыдов, А. В. Запорожец, Д. Б. Эльконин, Б. Ф. Ломов және т.б.). Кәсіби қалыптасу процесінде жетекші қызметтің ауысуы оптация, кәсіби дайындық және кәсіби бейімделу сатыларында жүргізіледі. Сонымен қатар, Педагогтің кәсіби қалыптасу шамасына қарай бұл фактор өзінің айқындаушы мәнін жоғалтатынын атап өткен жөн.
Әрине, кемелb жастағыb психикалық даму бір іс-әрекет аясында жүреді. Сондықтан келесі фактор бір кәсіби қызмет шеңберінде қызметті орындау тәсілдерінің өзгеруі болып табылады (Б. Г. Ананьев, Н. С. Глуханюк, Э. Ф. Зеер, Е. А. Климов, А. К. Маркова және т.б.). Бастапқы кәсібилендіру сатысында қызметтіb орындауb тәсілі нормативтік-мақұлданған сипатқа ие, ал екінші кәсіпқойландыру немесе шеберлік сатысында - жеке-шығармашылық, бұл кәсіби құзыреттілікті дамытудағы сапалы өзгерістер жұмыс өтілінің ұлғаюымен орын алады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Кәсібиb қызметті орындау тәсілдерін жетілдіру (жаңа білім беру бағдарламаларын, технологияларды және т. б. енгізу) сонымен қатар кәсіби құзыреттілікті дамытуға әкеледі. В. А. Сластенин педагогикадағы Инновациялық процестерді қарастыра отырып, кәсіпқойлықтың дамуынан туындаған қайшылықты көрсетеді.
Бір жағынан, мұғалім мамандығын басқалардан ерекшелейтін дифференциалды белгілер талаптар жүйесіне алып келеді, оларды сақтамау оның кәсіби имиджінен айырады. Екінші жағынан, міндеттердің күрделілік деңгейі жоғары болған сайын, соғұрлым инновациялық көрініс, нормаларды еңсеруге, "жалпы қабылданған"сәйкес келмейтін өнімдер мен жұмыс тәсілдерін жасауға ұмтылу жиірек болады. "Инновациялық талпыныс шығармашылық өзін-өзі танытады. Жаңашыл-жасампаз жетістіктердің шыңы неғұрлым жақын болған сайын, норманы "сақтамау" неғұрлым көп басқа мұғалімдерді "елемеуге" тартады және оған тартады
Факторлардың екінші тобы дамудың әлеуметтік жағдайының өзгерістерімен көрсетілген: әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі, білім беру ортасының жағдайы, кәсіби жоспарларды іске асырудағы жағдайлар, кездейсоқ оқиғалар және т.б. бұл топқа педагогтың кәсіби құзыреттілігінің әлеуметтік-коммуникативтік компонентінің дамуына барынша әсер ететін факторлар кіреді.
Дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруі кәсіби құзыреттіліктің дамуына ықпал етеді, өйткені адамды өзіне үйреншікті мінез-құлық тәсілдерін өзгертуге "мәжбүр етеді" және кәсіпте іске асыру үшін жаңа мүмкіндіктерді іздестіруді ынталандырады (Л. И. Божович, Л. С. Выготский және т.б.). Бұл кәсіби дайындық және кәсіби бейімделу сатысында айқын көрінеді (Э. Ф. Зеер, Е. А. Климов, А. К. Маркова және т. б.).)
Осы топқа кіретін келесі фактор тіршілік әрекетінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының өзгеруі болып табылады. Бұл білім беру мекемесінің жұмысындағы өзгерістер, жұмыс орындарының қысқаруы, еңбекақы төлеудегі өзгерістер және т.б. қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды Төтенше және "эксперименталдық"деп есептеуге болады. Б. А. пікірі бойынша Сосновский, әлеуметтік тұрақсыздық "адамның уақытпен (өткен, қазіргі және болашақ) бағдарлануына, сана-сезімнің дамуына, кәсіпқойлық деңгейіне, зияткерлік мүмкіндіктерге" әсер етеді.
Білім беру ортасының шарттары, атап айтқанда оның инновациялық сипаты осы топтың маңызды факторы болып табылады. Бұл мектепте Инновациялық білім беру қызметін дамыту үшін қажетті әр түрлі шарттардың жиынтығы, инновациялық білім беру қызметіне әсер ететін ұйымдастырушылық формалар мен құралдардың жүйесі. Қазіргі уақытта білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістер мұғалімнің кәсіби деңгейіне жаңа талаптар қояды. Қалыптасқан жағдайда инновациялық өзгерістерге сай кәсіптік құзыреттілікті дамыту жүргізілетін педагогтар бәсекеге қабілетті болады.
Кәсіби қызметтің сіңірілуі нәтижесінде әлеуметтік-кәсіби ортаны кеңейту кәсіби құзыреттілікті дамыту факторы бола алады. Мойындау мен табысқа жетудің құралы ретінде жұмыс істейтін мамандар кейде кәсіби этиканы елеулі түрде бұзады, даулы болып, өзара қарым-қатынаста қатыгездік танытады,бірақ бұл ретте кәсіби құзыреттіліктің жоғары деңгейіне ие.
Ақырында, кәсіби құзыреттілікті дамыту факторы кәсіби жоспарларды іске асырудағы кездейсоқ оқиғалар мен жағдайлар болып табылады (мысалы, тұрғылықты жерін мәжбүрлі ауыстыру, жұмыс орнын қысқарту және т.б.). Кәсіби өмірдің үйреншікті ағымдарын бұза отырып, олар психикалық шиеленісті, ыңғайсыздықты тудырады, бұрынғы жағдайдың мүмкін еместігін тудырады, ал екінші жағынан, - кәсіби дамудағы өзгерістерге уәждейді. Нәтижесінде педагог өз білімдерінің қосымшасын жаңа салаларда іздеуге мәжбүр (мысалы, қосымша білім беру саласында, бұл бүгінгі күні білім беру мекемесін дамытудағы басым бағыттардың бірі болып табылады). Тиісінше, бұл одан коммуникация дағдыларын белсенді қолдануды талап етеді
Факторлардың үшінші тобы адам дамуының ішкі жағдайларына және өзін-өзі дамыту үшін қажетті белсенділікке негізделген адам субъектілігінің сипаттамасы болып табылады. Мұндай сипаттамалар ретінде әлеуметтік-кәсіби белсенділікті арттыру, жеке тұлғаның қажеттілігінің қанағаттанбауы, кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық, Өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылу, дамуында тоқтаудың субъективті сезімі анықталды. Осы топқа кіретін факторлар Педагогтің кәсіби құзыреттілігінің тұлғалық компонентінің дамуына үлкен әсер етеді
Л. И. Анцыферова тұлғаның даму механизмдері туралы талдай отырып, адамның негізгі қажеттілігін көрсететін дамудың ішкі жағдайына назар аударады"...үнемі өз шегінен шығып, өз рулық мәнінің жеке формасында іске асырудың мүмкін болатын толықтығына қол жеткізу. Жеке тұлға өзін үнемі өз болашағына экстраполяциялайды, ал өзінің алыс болашағын өз қазіргі таңда сипаттайды. Өз болашағының ниеті және даму ниеті бар". Бұл жерде тұлғаның психологиялық ұйымының аяқталмауына, "ашықтығына" назар аударылады, бұл тұлғаның шексіз дамуының факторы болып табылады.
Тұлғаның дамуында тұлғаның белсенділігі үлкен маңызға ие. Адамның субъективті белсенділігі тұрақты үстем қажеттіліктер, уәждер, мүдделер, бағдарлар және т. б. жүйесімен анықталады.
Әдебиетті зерттеу "белсенділік" ұғымының ең маңызды белгілері процестің немесе өзара әрекеттесудің қарқындылығы деңгейінің сандық және сапалық сипаттамалары, адам мүмкіндіктерінің әлеуеті және ең соңында кез келген процестің немесе өзара әрекеттесудің көзі (К. А. Абульханова-Славская, А. И. Крупнов, А. В. Петровский және т.б.) екенін көрсетті.
Кәсіби құзыреттілікті дамытудағы тұлғаның белсенділігінің рөлін қарастыру нормативтен тыс белсенділік ұғымының бөлінуімен қисынды байланысты (В. А. Петровский). Адамның өз тағдырын қалыптастырудағы белсенділік дәрежесі көп жағдайда өзіне лайықты адам және оған өзінің қолма-қол мүмкіндіктерінен тыс шығуға мүмкіндік беретін мақсаттар қоюымен анықталады. Нормативтен тыс кәсіби белсенділік деп жеке тұлғаның нормативтік-мақұлданған кәсіби қызмет пен лауазымдық міндеттерден асып түсу талаптарынан көрінетін белсенділікті түсінетін боламыз.
Кәсіби құзыреттіліктің дамуын тежейтін маңызды факторлардың бірі әлеуметтік-кәсіптік белсенділік болып табылады. Кәсіби қызметін жүзеге асыра отырып, педагог дамиды, ол қызметті дамытады. Алайда, егер қызмет қатаң регламенттелген сипатқа ие болса, жоғары белсенділік дәрежесі бар тұлға бұл жағдайда қатты ыңғайсыздық, жұмыс орнындағы өзінің жағдайына қанағаттанбаушылық сезіледі. Бұл жағдай кейде "өзін жоғалту" деп аталады . Әдетте, бұл дәстүрлі мектептерде жиі байқалады, онда қызмет мазмұны нормативтердің нақты орындалуына бағынады, шығармашылық пен жаңашылдық көрсетілмейді.
Өзіне қанағаттанушылық, тұрақты дамудың субъективті сезімі кәсіби құзыреттілікті дамытуға бастамашылық етеді. Кәсіби қызметті одан әрі дамыту, оның жеке стилін қалыптастыру Нормативтік-мақұлдау қызметін түбегейлі сындырусыз мүмкін емес сәт туындайды. Педагог кәсіби әрекет жасауы, нормативтен тыс белсенділік көрсетуі тиіс. Нормативтен тыс кәсіби белсенділік не жаңа білім беру-біліктілік деңгейіне, не қызметті орындаудың сапалы жаңа инновациялық деңгейіне көшуде көрініс табуы мүмкін.
Кәсіби құзыреттіліктің факторы әлеуметтік-кәсіби белсенділікті арттыру болып табылады. Алайда, бұл фактор кәсіби қалыптасудың кейінгі кезеңдерінде пайда болады.
Н. В. Кузьминаныңb зерттеулерінде қызметтің жеке стилінің қалыптасу шамасына қарай aжеке тұлғаның кәсіби белсенділігінің деңгейі төмендегені, кәсіби дамудың стагнациясыa үшін жағдайлар туындағаны анықталды . Мұндай нәтижелер Л. М. aМитинаның зерттеулерінде де алынды . Л. И. Анцыферова, aбірегейлік aдағдарысын жоятын факторларды аша отырып, кәсіби стагнацияa бөледі. Оның пікірінше, бұл өзін қабілетті, жоғары дәрежелі маман деп aсанауға үйренген адам... ол басқа, өзіне ұқсас емес болғанын анықтайдыa.
Педагогикалықa стагнацияның дамуы педагогтің орталықтандырылуынаa байланысты. Ең аз дәрежеде стагнация гуманистік және танымдықa (aәдістемелік) орталықтану педагогтарында байқалады. Стагнация сондайa-ақ aпедагог тәжірибені таратады: қоғам игілігі болған білім, білік, дағды, жылa сайын салыстырмалы тұрақты бағдарлама бойынша белгілі бір оқуa aматериалын оқытады, оқытудың бір технологиясын пайдаланады. aНәтижесінде кәсіби құзыреттілікті дамыту да тоқтайды. Бұл жағдайда aкәсіби құзыреттілікті дамыту мұғалімнің кәсіби дамуының стагнациясының алдын алудың маңызды факторы болып табылады деп айтуға aболады.
Осылайша, теориялық талдау негізінде және бөлінген құрылымдық компоненттерге сәйкес Педагогтың aкәсіптік құзыреттілігін дамытуды тоқтататын, оның компоненттеріне aәртүрлі әсер ететін факторлардың үш тобының мазмұны анықталды. a
Осылайша, педагогтыңa кәсіби құзыреттілігінің іс - әрекет компонентін дамытуға aфакторлардың бірінші тобы-жетекші қызметтің өзгеруі (жетекші қызметтің ауысуы, қызметті орындау тәсілінің өзгеруі, қызметті орындау тәсілін жетілдіру) барынша әсер етеді. Әлеуметтік-коммуникативтік компоненттің дамуына факторлардың екінші тобы әсер етеді - дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруі (әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі, кәсіби жоспарларды іске асырудағы өзгерістер, инновациялықa білім беру ортасы, кездейсоқ оқиғалар және т. б.). Тұлғалық компоненттің aдамуы факторлардың үшінші тобы - адамның субъектілігімен (әлеуметтік-aкәсіби белсенділіктің жоғарылауы, кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық, aӨзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылу, дамуында aтоқтаудың субъективті сезімі) байланысты.
Бөлінген факторлардыңa aішінде ең алдымен білім беру ортасының жағдайы, атап айтқанда оның aинновациялық сипаты маңызды. Өйткені инновациялық білім беру ортасыa мұғалімнің кәсіби қызметін белсенді орындауға қосылуын көздейді, aбұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz