Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы жылқы образы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ұлы даланың жеті қыры: жылқы бейнесінің әдебиетте көрініс алуы

Тараз
2020

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Елбасының Ұлы даланың жеті қыры мақаласының ұғымы мен жылқы малының шығу тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Қазақ аңыз-әңгімелерінде тұлпар бейнесінің сомдалуы ... ... .. 13

2 Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы жылқы образы... 25
2.1 Тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі ... ... ... ... ... ... . .. 31
2.2 І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасындағы ат бейнесі ... ... ... . 44

3 Қазіргі заман әдебиетіндегі жылқы образы туралы жаңашыл туындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.1 С.Сейфуллинның Қызыл ат шығармасындағы тұлпарды суреттеуі 58

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 66

Кіріспе
Өзектiлiк. Қазақ сөз өнерінде тұлпардың суреттелу тарихы мен тағдыры тым көне кезеңдерде жатқаны бәрімізге белгілі. Ұлттық рәміздерімізде бейнеленетін барыс, қыран секілді тұлпар символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мағынасы мен мәнін келешек ұрпаққа жеткізу - еліміздің қанша ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық ырымдар мен жоралғылардың, әр түрлі ем-домдардың негізгі себебін терең ұғынуға септігін тигізеді. Бұл - ұлтымыздың рухани мәдениетінің алғышарттарын тереңірек түсінуге, халықтық үрдісіміз бен санамызды тарих қойнауынан аршып, дала өркениетін мақтан тұтуға жетелейтіні анық. Әлем ұлттарының әдебиетіне ортақ бейне болып табылатын арғымақ, тұлпар, сәйгүліктерді сол көне замандарды жалғастырып келе жатқан мәдениет үлгісі деп қарай отырып, қазақ әдебиетінде осы дәстүрді қайта жандандырып таза тұлпар малының бейнесін сомдап, ішкі жан-дүниесін, тағдыры мен психологиясын бейнелеген шығармаларды қарастырдық. Қазақ әдебиетіндегі жылқы бейнесі - ұлтымыздың арғы-бергі тарихымен, қазақ сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби жәдігерлік және ақын-жыраулар мұрасынан - Абай әлеміне, одан қазіргі кезеңге дейінгі аралықтағы жетістіктерімен табиғи байланыстарылады. Тақырып өзектілігі де сол қазақ әдебиетіндегі арғы-бергі бел-белестеріміздегі жылқы бейнесінің тағдыры мен тарихын таразылаудан тұрады.
Зерттеу объектісі. Қазақ әдебиетіндегі жылқы бейнесі арнайы зерттеулерді қажет етеді. Осы уақытқа дейін қазақта жылқыға археологиялық, этнографиялық жағынан зерттеулер жасалғанымен, әдеби тұрғыдан ғылыми еңбектер әзірге жазылған жоқ. Қазақ әдебиетінің ежелгі ру-тайпалық, мифтік кезеңдерінде жылқы малы қолға үйретіліп бірте-бірте қазақтың малына айналған. Қазақ ұлты асау тұлпарды дастандары мен ән-өлеңдеріне қосып жырлаған. Қай уақыттағы қазақ әдебиетін алсақ та, ішінара сәйгүлік, арғымақ, тұлпар бейнелері сөз етіледі. Жылқы малын этнографиялық, мифтік, археологиялық тұрғыдан зерттеу жасаған ғалымдар жетерлік. Қазақ жылқысының ерекшеліктеріне терең тоқталған ғалымдар да баршылық. Ал, осы уақытқа дейін жылқы малын қазақ әдебиетінде терең зерттеген ғылыми жұмыс болмағандықтан, бұл жазған еңбегім тырнақалды жұмыс болып табылады.
Зерттеу құралы. Дипломдық жұмысымда теориялық материалдарды көркем әдебиет тілінде салыстыра отырып, ат мүсінінің әдебиеттегі бейнесі, жазушының жазу шеберлігі ашып көрсетіледі. Жазған жұмысымда төмендегі көркем әдебиеттер бойынша зерттеулер жасалды: қазақ аңыз-әңгімелерінде тұлпар бейнесінің сомдалуы, қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы жылқы образы, І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасындағы ат бейнесі, С.Сейфуллинның Қызыл ат шығармасындағы тұлпарды суреттеуі, қазіргі заман әдебиетіндегі жылқы образы туралы жаңашыл туындылар.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыздар мен әңгімелердегі жылқы бейнесінің шығу тегі, типологиясы, даму эволюциясы мен функционалдық қызметі туралы тақырыпты толық ашумен қатар қоғамдық сананы, дәстүр жалғастығымен қазақ әдебиетіне жеке образ болып келген ат бейнесінің кезеңін таныту болып табылады. Осы орайда мынадай міндеттер туындайды: этнографиялық зерттеулерді қолдана отырып қазақ ұғымындағы жықы бейнесінің мән-мағынасын аша түсу, қазақ эпостарында жолығатын тұлпарлар образына талдау жасау, орта ғасыр әдебиетіндегі арғымақ образын зерделеу, жыраулық поэзиядағы сәйгүлік бейнесінің көркемдік мәнін сараптау, Құлагер, Қызыл ат шығармаларындағы арғымақ бейнесінің мәнін ашу, қазіргі заман әдебиетіндегі жылқы образын жіктеп саралау.
Әдіснамалық зерттеу. Дипломдық жұмыcтa caлыcтырмaлы тaлдaу, aнaлитикaлық зерттеу, cуреттеу түрiндегi тaлдaу әдicтерi қолдaнылды. Дипломдық жұмыста теориялық материалдарымды көркем әдебиет тілімен салыстыра отырып тұлпар мүсіні мен көркем әдебиеттегі жазушының шеберлік-көркемдігі ашып көрсетіледі.
Тәжірибелік мәні. Бұл дипломдық жұмыс тек студенттер, филология мамандығының оқытушылары мен әдебиетті зерттеушілері үшін ғана емес, жылқыға қызығушылық тудыратын көптеген оқырмандар қауымы үшін де пайдалы бола алады. Сондай-ақ, жұмысымда жылқы малы туралы жазылған еңбектерге түсініктер, ашып айтқанда, жылқы малының шығу тегі, қазақ аңыз-әңгімелерінде тұлпар бейнесінің сомдалуы, қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы жылқы образы, тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі және І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасындағы ат бейнесі, сонымен қатар, қазіргі заман әдебиетіндегі жылқы образы туралы жаңашыл туындылар мен С.Сейфуллинның Қызыл ат шығармасындағы жылқы тегінің маңызы жайында жазылған жұмысты студенттер дипломдық және курстық жұмыстарды жазу барысында қолдануына болады.

1. Елбасының Ұлы даланың жеті қыры мақаласының ұғымы мен жылқы малының шығу тегі
Ел аузында: "Жылқы - жеті қазынаның бірі", "Ат - адамның қанаты", "Жылқы - түлік патшасы", "Ат ерді сақтайды" деп жылқы малын ұлықтаған ұлтымыз жүйрік жануарды тегіс тіршілік тірегі, салт-дәстүрі, өмірінің өзегімен тығыз байланыстырып келеді. Жүйрік арғымаққа қатысты қанымызда бар қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалып жатады.
Біздің тегіміз - түрік, түлігіміз - жылқы. Сол үшін де қазақ аттың жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады деп жылқы малын қасиеттіге санаған. Жылқы - төрт түлік малдың ішіндегі төресі болып саналады. Тәкаппар, кірпияз, паң, сырбаз, сезімтал, киелі жануар. Қазақ қазақ болып, ұлт болып сақталып қалғаны үшін - ат пен анаға қарыздар. Мұншама кең байтақ жерді ата-бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, найзаның ұшымен, білектің күшімен сақтай отырып, бізге аманат етіп тапсырып кетті.
Жылқы тегінің қасиеті мол, орны ерекше. Ол - мінсең көлік, жесең тамақ, ішсең сусын, кисең киім болады. Жылқының еті де, сүті мен қаны да дәрі, ем. Бие сауған әйелдің денсаулығы мықты болады, жылқы сүтінің қасиеті әйел тырнағының астынан бүкіл денесіне дариды. "Жылқы - жаным, қымыз - қаным" деп Ақтайлақ би бекер айтпаған. "Жылқының сүті - шекер, еті - бал" екенін дана халқымыз ежелде-ақ айтып кеткен.
Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы тегінің табиғатын терең түсініп, түйсініп сезіне білген. Оған бір мысал да бар, Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір күнде топ барымташылар Домалақ ананың шаңырағынан шай ішіп, сый-сияпат көреді. Үйір-үйір жылқыларды барымталаған ұрылар қайтарда да сол үйге соғып, шай ішеді. Домалақ ананың ниеті мен көңіліне риза болған барымташылар бізден бір жылқы алыңыз деп өтініш жасайды. Сонда ана көп жылқының ішінен ең жаман, кәрі құла сары айғырды таңдап алады. Бұл таңдауға ешкім түсінбейді. Келесі күні Домалақ ананың айтуы бойынша кәрі айғырды төбенің басына алып шығып, екі аяғына қыл арқан байлап бұрағанда, кәрі айғыр жан даусын шығарып шыңғырады. Ол дыбысты естіген үйір жылқы барымташыларға бой бермей, тым-тырақай қашып, түгелі кәрі айғырдың жанына жиналыпты. Бұл үйірі құтты кәрі айғыр болған екен. Осылайша Домалақ ананың ақылы мен арғымақтың қасиетін түсіне білетіндігі жылқысынан айрылған елге өз пайдасын тигізіпті. [А.,1996]
Ат айналып қазығын табады, Жылқы - жершіл деп халқымыз бекер айтпаған. Текті жылқы басы босаса ұзақ қашықтықта да болса да туып-өскен жерін тауып алады.
Жылқы образын тереңнен зерттей отырып, елімізбен бірге жасасып келе жатқан текті жануарымыздың пайда болуы мен дамуы Ч.Дарвиннің еңбегіне сүйене отырып әйгілі палеонтолог В.О.Коволевскийден бастап, жылқының эволюциясы туралы белгілі ғалымдар қазірге дейін зерттеулер жүргізуде.
Жылқы малының шығу тегі туралы дерек көздері өте көп. Сәйгүліктің шығу тегі айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының айдаһарға ұқсайтын бір көріністегі қыры, келбеті болған. Ғалым С.Әжіғалиев ежелгі қытайлар мифологиясында тау мен ат бейнелерінің арасындағы генетикалық қатынас жөнінде де сөз қозғаған. Бұған қарап тау мен ат қатынасын үңгір мен ат байланысымен шендестіруге болады. Осыған ұқсас тағы бір аңыз Монғолияда да сақталған Аса қадірлі деп саналған Монго Морито жотасын мекендейтін күміс аттар аспаннан түскен деседі. Жалпы, аттың аспанмен және таумен (үңгірмен) сабақтастығын танг (тау), таз (тай) сөз өзгерістерінен де байқауға болады. Көшпелі түркі фольклорында қанатты арғымақ образын сақтап отыр. Бірақ олардың көшпелі өмірі қанатты ат образын бейнелеу өнерінде сақтауға мүмкіндік берген жоқ. Ал, судан шығатын арғымақтар туралы аңыздың барлығы бір географиялық ареалға Каспий теңізінің, дәлірек айтқанда, осы теңіздің оңтүстік-шығыс (Түркменстан) және оңтүстік-батыс (Әзірбайжан) жағалауына тоғысады.
Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) - мифологиядағы бейнелердің кейіптенуінің бір түрі десе де болады. Жылқытұрпаттылық деген мифтік, эпостық, шежірелік кейіпкерлердің ат бейнесінде суреттелуі. Ер адам - айғыр, әйел - бие бейнесінде суреттеле алады. Мысалы, көне грек мифологиясында теңіз тәңірі Посейдон арғымақ кейпінде суреттелген, архаикалық миф Посейдонның Деметрамен жылқы бейнесінде некелескендігін айтады. Осындай кейіптегі некелесу үнді мифологиясындағы Вивасват туралы мифтерде де кездеседі. Осыған ұқсас болмыстарды түркі және қазақ фольклорынан да кездестіруге болады. Шоқан Уәлиханов өз зерттеулерінде қырғыздарда арбаушы батырларға қоса арбаушы аттардың да (арбын құлын, лошадь чародей) болатындығын жаза келе, қазақта да жылқы әулие деген түсініктің болғанын атап өткен. Бұл жазбадан қырғыздық арбын құлын мен қазақтың жылқы әулие түсініктерінің мифтік болмысын анықтап, нақтылау керек. Қазақ фольклорында су мен жылқы байланысы, су жылқылары (теңіз жылқылары, суын айғыр, суын биелер) деген фольклорлық бейнеден көрініс тапқан. Осындай телімелік келтірімнің түркілерге де тән болғандығын дәлелдейтін мысалдардың да бар екендігін айта кеткен жөн. Ертегілер мен эпостардағы кез-келген тұлпар, тіпті оның сумен байланысы көрсетілмей қалған жағдайдың өзінде де су жылқысы болып саналады.
Ғұлама ғалым Ә.Марғұлан өзінің Ежелгі жыр, аңыздар тақырыбындағы еңбегінде Жылқы бағу үрдісінен Қазақстан даласы ғажайып аңыздың ұясы болып табылады. Сақ, үйсін, ғұн кезеңінен бері қарай қазіргі кезеңге дейін олар жылқылардың түрлі алуан әдемі мүсінін баптап шығарған. Олардың аса қадір тұтқандары әсіресе тұлпар аттар болып саналады... деген [2, 71].
Жылқының киелі (мифтік) табиғатының барлық кезеңдегі өзектілігі арғы қазақтарда арғымаққа, жылкы шаруашылығына қамқор болатын арнайы тәңіриесінің болуына жағдай жасап берген. Қазіргі таңдағы Қамбар ата, Дүлдүл ата, Жылқышы ата деп аталатын жылқы иесі мен жылқышылардың образының ар жағында осындай жүйелі тәңіриесінің жатқандығы ешқандай дау туғызбайды [3.].
Қамбар ата - жылқышылардың иесі, жылқы малының пірі болып табылады. Зерттеушілер оның есімін пайғамбарымыздың күйеу баласы болған Әзірет Әлінің атбегісі атанған Ганбармен байланыстырады, осы образдардың мифологиялық жүйесі мен рулық шежіреге кірген себеп-салдарын ғана қарастырамыз. Қамбар баба немесе Қамбар ата бейнесі қазақтан басқа мұсылман халықтарының барлығының фольклорында бар. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев Ұлы даланың жеті қыры тақырыбындағы мақаласында әлемнің жеті кереметі секілді, қазақ халқының кең байтақ жерін мекендеген ежелгі көшпенді елдің ұрпағының жеті кереметін атап айтқан болатын. Ұлы даланың жеті қырының алғашқы тармағы атқа міну мәдениетіне арналуы да заңдылық. Себебі, өздерін көшпенді халықтың тікелей ұрпағымыз деп санайтын қазақ баласына атқа мініп, қымызды сапырып, қиялай кесіп қазы жеуден рақат дүние жоқ секілді. Сонымен, жарқырап бүкіл көшпенділер дәуіріне, адамзат дамуына сүбелі үлес қосқан атқа міну мәдениетіне тоқталайық. Атқа міну мәдениеті мен жылқы шаруашылығы жер жүзіне Ұлы даладан тарағаны тарихтан белгілі, - дейді Нұрсұлтан Әбішұлы.
Осы сәтте Асқар Сүлейменовтің жазған Өзгелер маймылдан жаралса жаралған шығар, қазақ жылқыдан жаралған деген сөзі еріксіз ойға оралады. Расында, қазақтың арғы тарихына мән беріп қарасақ еліміздің ұйқысыз өтсе де, жылқысыз өтпегенін оп-оңай байқауға болады. Өткен дәуір тарихын ат тұяғының ізімен жазған көшпенділердің артында Есік, Ботай, Берел тәрізді тарихи қорғандар қалды. Аталған тарихи мекендер жылқы тарихының, атты қолға үйрету дерегінің бастауы екенін қазіргі тарих өзі-ақ айқындап берді. Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі Ботай қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді деп Елбасымыз мақаласында бұл тарихи дәлелге тиянақты тұжырым жасады. Кешегі өткен Геродоттың, Страбонның, Марко Полоның, Рубруктың зерттеулерінен көшпенділердің жылқы жалындағы мәдениеті мен атқа отыру өнерінен соғыс өнеріне жетіктігі, атқа отырудағы рухани қазынасы қаншалықты терең, қаншалықты бай болғанын байқай аламыз. Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. Ал жаһандық ауқымда алсақ, шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты дейді Елбасы өз мақаласында. Рас, қазақтың кең-байтақ жерінде қолға үйретілген жылқы жануары жаһандық өркениетті алға сүйрегені айтпаса да белгілі. Әсіресе үзеңгі мен ауыздықты ойлап шығарған бабаларымыз әлемнің тізгінін қолына ұстады десе де болатындай. Бұл туралы әйгілі ғалым Геродот: Олар ат үсті болсын, жаяу болсын соғыса береді, соғыстың барлық тәсілін де жетік меңгерген: садақ-найзамен қаруланған, қарапайым қару мен айбалтаны да қару ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, олар жылқының алқымын сауытпен қаптайды, ал ауыздықтары мен жүгендерін және құйысқандарын алтынмен қаптайды деп ақпарат берсе, араб саяхатшысы әрі зерттеушісі Ибн-батута ...Дешті Қыпшақтарда төрт доңғалағы бар үлкен арбалар бар, олар оған екі немесе бірнеше жылқы жегеді, кейде ат орнына арбаның салмағы мен мөлшеріне қарай қара мал және түйе пайдаланылады. [4, 364]. Айдаушы салт атқа мініп, ұзын бишікпен немесе ұзын шыбыртқымен бағыттап, оларды уақытылы жолға түсіріп отырады. Арбалардың үстіне бір-бірімен қайыстармен бекітілген әр түрлі ағаштардан құрастырылып жасалған үйшіктер орнатылады. Үйшіктердің сыртқы жағы киізбен немесе басқа да қалың материалмен қапталады.
Сондай-ақ, бұл арбалардағы үйшіктердің алмалы-салмалы терезелері бар. Үйшіктің ішінде отырып, сыртта болып жатқан жағдайларды аңдауға болғанымен, үйшіктің ішінде отырғандар көзге түспейді деп жазып қалдырған. Екеуі де тарихта болған, екеуі де ежелгі қазақтарды көзімен көрген әйгілі тарихшылар. Дәл осы зерттеушілер келтірген ақпараттардың жалғасындай, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев та өз мақаласында: Жылқының қолға үйретілуі атқа міну мәдениетінің де негізін қалаған. Бес қаруын асынған салт атты сарбаз айбарлы көшпенді халықтардың империялары тарих сахнасына шыққан дәуірдің символына айналды деп жазды. Сан ғасырлар бойы тақымынан тұлпары, ат басында қолынан найзасы түспеген қазақ халқын 18 ғасырдың соңында орыстың Ақ патшасы түсіруге тырысады. Тіпті қазіргі таңда тарихта аңызға айналған ІІ Екатерина айтты деп аңыз болған сөз көкейімізде сайрап тұр. Қазақтарды атқа мінгізбеңдер. Олар атқа мінсе кімді болсын таптап кетуден тайынбайды деп ескерткен қаймығуы орынды да еді. Себебі Байрақ ұстаған салт атты жауынгердің бейнесі - сол замандағы ең танымал эмблема, сонымен қатар, атты әскердің пайда болуына байланысты құралған көшпенділер әлемі мәдени кодының айрықша элементі еді. Ал әлемдік өркениетке атпен шыққан көшпенділерден нәр алған бүгінгі Еуропа адамбасты, жылқы денелі кентаврлардан бекер сескенбеген. Себебі де белгілі, бабаларымыз арғымақтың қасиетінің арқасында тізеліні бүктіріп, мойындыны иілткен. Тіпті, түркі халықтары әлі күнге дейін қуат күшін жылқының күшімен есептейтіні тегін емес секілді.
Дана халқымыздың барлық сөздік қоры, тіршілігі мен тынысы, тіпті әні мен күйі де жылқыдан еш ажыраған емес. Дәйім менің мінгенім ал қарагер, Ауыздығын шайнайды сол қарагер. Оралыңның барында ойна да күл, Жалмайды барлығын да сұм қара жер, деп қара өлеңнің бас кейіпкеріне айналған жылқы малы, ат баспаймын деген жерін үш басатынын айғақтап мақал мен мәтелге де себепкер болды. Бұл жағдай жылқының ұлттық руханиятымызға, қазақы жадымыз бен халықтық санамызға айналып кеткен бір көрінісі ғана. Ендеше, Елбасы айтқандай, біз ғаламның барлық аймағына ежелгі қазақ жерінен тараған осынау ұлы технологиялық революцияның жемісін адамзат баласы ХІХ ғасырға дейін пайдаланып келгенін ұмытпауға тиіспіз. [5, 289].
Елбасы тұжырымдап, нақ айтып отырған атқа міну мәдениетінің тағы бір жағымды көрінісі - адамзат өркениетіне киім кию мен ықшамдылықты алып келді. Қазіргі киім кию үлгісінің базалық көріністері дала өркениетінің ерте кезеңінен тамыр алады. Атқа міну мәдениеті арқылы салт атты жауынгердің ықшам киім кию үлгісін алып келді. Ат үстінде болғанда ыңғайлы жүру үшін бабаларымыз алғаш рет киімді астыңғы және үстіңгі деп екіге бөліп қарай бастады. Осылайша, кәдімгі шалбардың алғашқы нұсқасы пайда болды дейді Елбасымыз. Демек, ат басына мінген бабаларымыз адамзат тарихына өлшеусіз үлес қосып, өркениеттің дамуының жаңа сатысына көтергенін байқауға болады. Атқа міну мәдениеті кешегі ата-бабамыз үшін бүкіл әлемді аузына қаратқан айтулы оқиға болса, бүгінгі сол бабалардың ұрпағы аттың оң-терісін ажырата алмайтын жағдайға жетіп отыр. Жоғарыда атап өткен ІІ Екатеринаның айтқаны анық келіп, қазақ баласы аттан түсті. 300 жылдық патшалық сүргінінен әупіріммен аман қалған ұлтымыздың руханиятының жұрнағы 70 жылдық кеңестік езгіде ессіздікке айналды. Қазіргі ұрпақ жылқы көрсе құлағын бір қағып тұра беретін есекпен шатыстыра бастады. Дәл осы сәтте Елбасының кешегі Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласы бір дем бергендей болды.
Қазақ халқы бүкіл адамзаттың өмір сүру үрдісіне елеулі әсер еткен жағдайларға куә. Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің қазақ халқына Жолдауында Халқымыздың табысқа қол жеткізуінің басты кепілі - өткен тарихы мен өмірін мақтан тұтып, бүгінгі күнді нақты бағалай алу және болашаққа оң көзқараста қарау деп айтқан болатын. Сол себепті де өткенді бағалап, бүгінгіні зерделеп, келешекке сеніммен қадам жасай алу үшін тарихи сананы жаңғыртукеректігін нақты мысалдармен түйіндеп береді. Солардың бірі атқа міну мәдениеті екені және жылқы шаруашылығы Ұлы дала тарихынан тарағаны белгілі.
Ең алғаш атқа міну мәдениеті қазақ даласында басталғаны Солтүстік Қазақстан аймағындағы Айыртау өңірінің Ботай қонысында жүргізілген қазба жұмыстары уақытында табылған ат сүйектерін зерттеу барысында дәлелденді. Зерттеу барысында табылған жылқылардың азу тістерін - де ауыздықтың ізі қалған. Осыдан-ақ сол кезеңдегі ат әбзелдері, кәдімгі құрық, теріден тігіліп жасалған шалбар, тізеден асатын тері етіктер, тымақ та табылған. Британиялық зерттеушілер ботайлықтар пайдаланған керамикалық ыдыстардан қымыздың жұғындарын анықтаған. Осыдан біз ботайлықтардың атты тек міну көлігі ретінде ғана емес, бие сауып, қымыз ашытып, шипалы сусынды өндіруді де игергенін байқай аламыз. Еліміздің солтүстік аймағындағы энеолит кезеңіне тиесілі Ботай қонысында жүргі - зіл - ген қазба жұмыстары аттың алғаш рет біздің Қазақстан айма - ғын - да қолға үйретілгенін зерттеп дәлелдеген. Байқап қарасақ, ата-бабаларымыз сәйгүлікке қатысты зерттелген барлық жаңалықтың бастауында тұр. Демек, атқа міну мәдиениеті де біздің Ұлы даламыздан тараған деп айтуға толық негіз бар.
Жылқы малын қолға үйрету арқасында біздің бабаларымыз өз кезеңінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. Ал әлемдік ауқымда алсақ, шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты. Жылқы малын қолға үйрету арқылы атқа міну мәдениетінің негізін қалады. Бес қаруын артқа асынған сарбаздар ыждахатты көшпенділер империясы тарих сахнасына шыққан кезеңнің символына айналды. Қазақстан Республикасының бұрынғы Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында атқа міну мәдениетіне ерекше тоқталып өткені және оны алғаш болып қозғағаны бекер емес. Себебі ат пен адам арасындағы қарым-қатынастың басы Қазақстан аймағының теріскейіндегі жазық даласында басталып, адамзаттың тағдырын түбегейлі өзгертті десе болады.
Алғашқы жылқы туралы деректер еліміздің солтүстігіндегі Ботай өңірінен табылуы әлемнің назарын аударған оқиға болғаны шындық. Осы жерде б.з.д. ІV мыңжылдықта мекен еткен халық қамбар ата төлін, жылқыны алғаш рет қолға үйретіп, арбаға жеккені, бие байлап, қымыз ашытқаны археологиялық қазбалар арқылы дәлелденген. Энеолит дәуіріне қарайтын Ботай қонысы 20 гектар аумақты алады. Сол мекендерде адамдар шамамен бір ғасырдан артық уақыт өмір сүрген. Археологтар зерттеу барысында қыш құмыраларды, ыдыс-аяқтарды, аттың қаңқаларын көптеп кездестірген. Сонымен қатар, осы аймақты мекен еткен адамның сүйегі де табылды. Дала өркениетінің бастауы саналатын ерекше мәдениетке бүкіл әлемнің қызығушылығы бірде-бір толастар емес. Зерттеуші археолог ғалым Зейнолла Самашев: - Бұл үлкен жаңалық негізінде ата-бабаларымыздың және жалпы біздің жеріміз бен еліміздің тарихи дәрежесі мен тарихи мәдениетін жоғары дәрежеге көтерді. Бұл зерттеулер біз бүкіл әлемге паш ететін ескерткіш. Сондықтанда біз енді Ботай мәдениетін мақтаймыз, мақтана аламыз. Сондықтан бұл орын кешенді түрде зерттеуді талап ететін және бір үлкен тарихи-мәдени орта ретінде әйгілі. Бұл тарихымыздағы ең бір көзге көрінетін, ұлы ескерткіштеріміздің алдыңғы қатарындағы қоныс деп айтуға негіз бар, - деді.
Біз әруақытта тәуелсіз ел болып өмір сүре білу үшін ұлт - тық санамызды, болмысымызды сақ - тап, келешек ұрпақты жарқын бола - шаққа тәрбиелеуде Елбасымыз Н.Ә.Назар - баевтың Ұлы даланың жеті қыры тақырыбындағы мақа - ласына баса назар аударып, әсіресе атқа міну мәдениетінің тарихын зерттеп-зерделеуде ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы мен тарихын, өткені мен этнографиясын зерттеген В.В.Радловтың зерттеу еңбектерінің маңызы зор. Қазақ тарихы мен мәдениетін өткен ғасырларда келген көптеген шетелдік ғалымдар зерттеді. Дегенмен де, солардың арасында В.В.Радловтың зерттеулерін қазақ тарихын толықтай зерттеген, әсіресе оның ішінде атқа міну мәде - ниеті туралы терең жазылған еңбек деп айтуға болады. [6, 10].
Жылқы малы - қазақ елінің сенімді серігі бола білген, сол себепті де елтаңбамызда қанатты тұлпардың бей - несінің тұруы заңдылық. Тәуелсіздіктен кейінгі жылдары дархан даламызда атакәсібіміз - жылқы шаруашылығын дамыту қайта - қолға алынып, даму үсітнде. Қазіргі кезде жыл - қыны ондап, жүздеп, мыңдап асырап жатқан шаруалар, кәсіпкерлердің қатары күн санап өсіп келеді. Сондай-ақ, ұлттық ат ойындары: бәйге, көкпар, жамбы ату, қыз қуу, теңге ілу, асауды үйрету, аударыспақ секілді жарыстар қолға алынып, қайта жаңғырып келеді.
Еліміздегі жылқы малы және оның шығу тегі туралы жазылатын алғашқы argymaq.kz cайтының журналисті Ұларбек Нұрғалымұлы Елбасынының Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласындағы атқа міну мәдениеті туралы айтқан тармағына қатысты өз пікірін былай жазған болатын: Бұл жоба барысында бізге Дала фольклорының антологиясын қолға алып, жасау керек. Бұл жинақта ұлы дала мұрагерлерінің өткен ғасырлардағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері, яғни, ертегілер, аңыз-әфсаналар, қиссалар мен эпостар жинақталады. Сондай-ақ, қазақтың қобыз, домбыра, сыбызғы, сазсырнай және тағы басқа дәстүрлі музыкалық аспаптар орындауға арналған маңызды туындылар топтамасын -- Ұлы даланың көне сарындары жинағын басып шығару қажет, деген еді. Расында, дала фольклорының антологиясын жинақтап шығару құптайтын мәселе деп есептеймін.

1.1 Қазақ аңыз-әңгімелерінде тұлпар бейнесінің сомдалуы

Қазақ мәдениетінің тарихында ерте заманнан бері келе жатқан ұлттық туындылары аз емес. Әр түрлі өлең-жырлар, асыл сөз үлгілері - көркемөнер саласындағы ұлт мұрасының куәсі. Қаншама ғасырлық мәні бар поэзиялық шығармалар, әдеби туындылар - ұлтымызды рухани байлығы. Сөз өнерінің өзіндік сипаттары мен ерекшеліктері де осында.
"Көне заманнан бері қазірге дейінгі Қазақстан мен оған көршілес мекендердің негізгі басыбайлы тұрғыны, атамекен иесі болып өмір кешіп келе жатқан қазақ тарихының шамамен отыз ғасырлық уақыт кезін қамтитындығы аян. Осы уақыт аралығында, әрине халықтың басты мәйегі болып табылатын көптеген қазақ рулары немесе қазіргілердің арғы аталары сондағы тұрғындармен майдан даласында соғысқан," - дейді профессор Ж.Тілепов .
Халқымыздың өткен ғасырына көз салсақ, қазақ өмір бойы көшіп-конып жүрсе де отырықшылық өмірді мүлде білмеген деген сөз емес. Көшпенділер оның шаруа жайына немесе сыртқы жаудың қысымына байланысты қолданған өз стратегиялары болған. Қарулы жаудан ел-жұртты қорғау мүмкіндігі болмаған жағдайда олар бала-шаға мен қарияларды, мал-мүлікті алыс аймаққа көшіріп, көз тасалау қамын жасаған. Елі үшін жанын пида ете алатын батырларды халық барынша қадірлеп, оларды келешекке үлгі етіп ардақтақтап отырған. Поэзия тілімен қаһармандардың өшпес ерлігін жырлап, бейнелерін ардақтап кеткен. Сол арқылы мәңгілік эпос жырларын ойлап тауып, оны ұрпақ мұрасына айналдырған. Осылайша, халық поэзиясында дәстүрлі батырлық эпостарды қалыптастырған. [7, 174].
Асау ат, сенімді тұлпарлар жайында түркі халықтарының аңыз-әңгімелері мен эпостық дастандарында да жиі ұшырасады. Түркі-монғол эпостары мен аңыздарының көбінде жылқы малы шығармадағы басты қаһарманның ата-анасы болып келеді. Ал, одан бергі эпостарда бие батырдың емізушісі, оны өз құлынымен бірге бағушы болып келеді.
Б. Жетпісбаеваның Символ в движении литературы атты ғылыми еңбегінде: Скиф-сақ жыртқыштық стилінде, қасқырмен қоса аттың да басты көркем бейнесі қалыптастырылып, қаншама ғасырлар бойы біздің кезеңге дейін жеткен. Осы кезеңдердегі даму жағдайында, зерттеушілердің айтуы бойынша ат бейнесі реалистік және шартты түрде бейнеленген. Осы бейнелеу тенденциясы символдық интерпретацияның пайда болуын ілгерілетті,-делінген [8, 376.]. Түркі және қазақ дәстүрінде жылқының және қасқырдың бейнесі секілді образдар терең мағыналы бірнеше ғасырлық әдеби мұра болып жеткен. Түркі халықтарының кез-келген эпикалық жанрында атқа мадақ кең тараған. Мысалы, әйгілі Күлтегін жырында бірнеше рет аттың образдары, жауынгерлердің жылқылары бейнелеген. Бұл - ақ құла Байырку мен ақ боз ат Алып Шалшы, арғымақ Огсиза туралы жазылған, сондай-ақ, келесі тармақтарда Күлтегін жиырма бір жасқа толып өзінің ақбоз аты Ышбара Яштарға мініп, соғыс жорығына аттанады. Ақбоз ат сол жорықта қаза болады, келесі жорықта Йегин-Силигқа мініп жорыққа аттанғанда ол аты да мертіккен. Әдебиет зерттеушісі, профессор М.Жолдасбеков өз еңбетерінде Күлтегін образына тоқталып, оның жауынгерлігі мен тұлпарлары жайында сөз қозғаған.
Орхон шығармаларындағы эпостық бейнелердің басты әрі ең өзекті тұлғасы - Күлтегін екендігін айта отырып, ат жалын тарта сала халқына қорған болған бала батыр жырда үнемі өсу үстінде суреттелетіндігіне баса назар аударған. Жеті жаста әкеден жетім қалған Күлтегін он жасқа келгенде батыр атанады. Он алты жаста қару-жарақ асынып, ел намысын, ата кегін қуып жауға аттанады. Ал, жиырма бір жаста Тадықын чурдың Боз атына мініп, чача Сеңүнмен айқасқа түседі. Шайқастың тепкісіне төтеп бере алмаған Боз ат та, одан соң мінген Торы ат та соғыста жан тапсырады. Аталған соғыста Күлтегін өзіне атылған жау оғының бірін де дарытпай аман шығады. Сондай-ақ, қырғыздардың Жөйіт батырларының бірін оққа ұшырап, екеуін бірдей найзаға ілген Күлтегіннің астындағы Ақ айғыры белін мертіктіреді, бірақ жауды жеңіп шығады. Одан кейінгі кезекте түргештерге жойқын соғыс ашады. Ақ атқа мінген Ер Күлтегін ол кезде де түргешті талқандайды. Отыз жасында қарлұқтарды, отыз бір жасында аздарды алады. Бұл жойқын соғыс кездерінде Күлтегіннің астынан баяғы сол Алып Шалшы атты көреміз. Оғыздармен, ізгілдермен қақтығыс кезінде Күлтегін Азман ақ пен Қаракерді кезектесіп мінгенін байқай аламыз. Сөйтіп, қырық жеті жасында дүниеден озған Күлтегін әркез жорықты сапар, қанды майдан кезінде, жекпе-жек шайқаста, теңдесі жоқ қолбасшы-кемеңгер бейнесінде суреттеледі. Шығармаларда батырдың сырт пішіні, портреттік суреті берілмеген, жаумен бетпе-бет найзаласқан сәттерде қазақ эпостарындағыдай "Буырқанған, бусанған, мұздай темір құрсанған" ержүрек алып батырдың келбетін елестету қиын емес.
Бір ғана Күлтегін жырының өзінде әр түрлі сәйгүлік аттар Күлтегіннің мінісіне шыдас бермей, бірінен соң бірі кұлап жатқаны батырдың соқталы образын аша түсетін, айқындай алатын айшықты мотив. Ал, талай соғыста Күлтегінмен бірге жүріп, жеңіске ортақ болған атақты арғымақтар Алып Шалшы мен Азман ақтар туралы Алты айлық жерді алты аттаған, Бір төбенің тозаңын бір төбеге қосқан, Суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын жүрісте-көлік, жауда-серік бола білген қазақ эпосындағы өзіміздің сүйікті Тайбурыл, Байшұбарларды көргендей күйде боламыз. [9, 31].
Түрік қағанатындағы есімі жұртқа әйгілі әскери қолбасшысы, даңқты батыры Күлтегіннің он алты жастан бастап қырық жеті жасқа дейін, яғни өлгенге дейінгі батырлық істері эпостық сарынмен жырланған. Күлтегін өмірде тарихи адам болғанымен жырда оның бейнесі аңыз қаһарманындай ешқашан жеңілуді білмейтін батыр ретінде көрсетілген [10, 114].
Күлтегін ескерткіші түркі елінің қазіргі күнге дейінгі тарихын көрсететін құнды мұра болуымен қатар, халықтың поэзиясынан да мол мәлімет бере алатын көркем туынды болып саналады. Күлтегін туралы жазбаларда оның өліміне байланысты жоқтау сөздер беріледі, оның алып күшін, жорықтардағы сан батыл істерін де, тұлпар есімдерін бейнелегенде де талай көркем сөздер, нақышты бейнелер қолданады.
Эпос - аңыздардың көбінде батырдың арғымағы мен оның арасындағы байланыс мотивтері де кездеседі. Шығыс эпостарында бір мезгілде, мысалы, батырдың үйлену тойы күні, батырдың аты да өз тағдырын жолықтыратын оқиғалар жиі кездеседі. Мәселен, Рүстемиада эпосындағы Рүстемнің жылқысы Рахыш бір кездерде өз иесін тастап, жылқы табынына кетеді. Ал Рүстем оны іздеу барысында Тахминаның әкесінің шатырына келіп, сұлуды ұнатып қалады. Тахмина Рүстемнен ұл туады, ал жылқыдағы Рахштан құлын дүниеге келеді.
Ал, Қырғыздың "Манас" жырындағы Манастың Ақ Құла арғымағы батырмен бір күнде туғанын байқаймыз. Сондай-ақ, қырғыз эпосындағы Алмамбет пен оның Сарала аты да тетелес болған екен. Өмір бақи олар бірінен-бірі ажырамаған. Алмамбет өлген кезде оның денесін қиындықпен еліне жеткізіп, тұлпары Сараланы бірге жерлеген. Сондай-ақ, ертедегі моңғолдарда Сүлде жалауы болған. Бұның да жылқы малымен қатыс болған. Шыңғыс ханның тоғыз құйрықты ақ жалауының сағасының үстіне ақбоз айғырдың жалын байлаған деседі. Сондықтан да ақ жалау атанған. Ал соғысқа, айқасқа аттанарда жалауы ызбарлы, суық болу үшін оған қара айғырдың жалын байлаған. Ұрыс жалауы сондықтан да қара болған", - делінген
Қаншама кезең бойы жырланып, бүкіл түркі тілдес халықтардың сүйікті жырына айналған - Көрұғлы эпосы Орта Азия халықтарының ішінде түркіменде, өзбекте, тәжікте, қарақалпақта және қазақта кездеседі. Ал, кавказ елдерінен - әзербайжан, армян, грузин, абхаз, құмық халықтары, Балқан түбегі елдерінде өмір сүрген елдерде, сондай-ақ, арабта, түркімендерде жолығады.
Толыбай жайлы қазақтың ертедегі аңызын Көрұғлы эпосына қосып, Көрұғлының әкесі Раушанбекті Толыбайдың ұлы деп жазады. Көрұғлының әкесі туралы тәжік, түркмен, өзбек секілді елдерде жеке дастан жазылмаған. Ал әзербайжандар мен қазақтарда Көрұғлының әкесі жайлы жеке дастан жазылған. Қазақтың Көрұғлы туралы дастанынында батырдың әкесі - Раушанбек. Раушанбек дастанының үш түрлі нұсқасы кездеседі. Жыр тармақтарында Раушанбек бір арғымақтың қу басын кұшақтап тұрып Кім айтады сені тұлпар басы деп? - деп мұңданып жылағаны туралы кездеседі. Сол сөзді естіген Шағдат шахы: Мұның тұлпар екендігін қайдан білдің? - деп сұрақ қойғанда, Раушанбек қу басын ұстап тұрып: Мұның тұлпар екендігін жеті жеріндегі белгі арқылы білдім.
Жеті жерде бар ғой мұның белгісі,
Бір тұлпардың жетпіс жерде тынысы,
Сол жетпістің жетеуі бар басында,
Таңдайында жетеуінің бірісі,
Екеуі тұр екі құлағының түбінде,
Екеуі тұр отыз тісінің жігінде,
Екеуінің орны көзінің арасы,
Бізден басқа ешкім білме алмайды бұл күнде,
Сене алсаңыз мен берейін есепті,
Көрсетпесем, айтты дерсіз өтірікті, деп келетін тармақтары бар. Сондай-ақ, Раушанбек қатал ханның қолына тұтқын болып түскен кезінде де жалтартпай бар шындықты айтады. Ханның қатыгездігін, сараңдығын әшкерелеп береді. Бұл дастанда Раушанбектің сыншылдық өнері, ерлігі, Шағдат шахтың зұлымдығы, жауының шешесі болса да анасының әділдігі (Шағдат шахтың анасы) өте жақсы бейнеленген.
Ұлт руханиятында, әдебиет тарихында - тұлпар туралы жазылған тағылым алар тұстар мол кездеседі. Қазақтың батырлар жыры халқымыздың поэзиясында бұрыннан өшпей келе жатқан көлемді әрі көрнекті жанрларының бірі болыпи саналады. Олардың сюжеті күрделі оқиғалар мен шиеленіскен тартыстан тұратын болғандықтан және қалың қазақтың көкейкесті мәселелерін, қиялдары мен ойларын бейнелейтіндіктен тыңдаушыны ерекше әсерге бөлеп, баурап алады. Сондықтан да болар ол қалың елге кеңінен тарап, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жетіп, ұзақ уакыт сақталад. [11].
Түркі-моңғол эпостарын зерттеп, дастандардағы батырлар мен олардың тұлпары жайлы еңбектер қалдырған Р.С.Липец "Образ батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе" атты еңбегінде тұлпар мен батырдың бейнелеріне терең тоқталып, талдаған. Еңбектерін қарасақ, барлығында дерлік батырдың арғымағы оның қорғаушысы, жанындағы серігі, сатпас досы ретінде суреттеледі. Батырлар жырында ерге қанат бітіріп, қиналған кезінде жанына медеу болған олардың тұлпарлары болып келеді. Мысалы, Алпамыстың аты Байшұбар, Қобыландының аты Тайбурыл, Ер Тарғынның аты Тарлан, Қамбардың аты Тұлпар.
Алпамыс батыр жырының бір тармағында арғымағы Байшұбар батырдың алдына мені ұста деп, өзін көлденең қояды. Алпамыс оған қарсыласып мінбейтінін айтады. Кейіннен Алпамыс ақылмен ойланып қарағанда Байшұбардың төрт аяғы тең болып, дұшпандар ұстап алмасын деп батырды жасырғысы келгенін түсінеді. Жырда Байшұбардың образы:
Ауыздықпен алысып,
Ұшқан күспен жарысып,
Астындағы тұлпардың,
Ойынды еті бұлтылдап,
Құйындай шаңы бұрқылдап,
Құлақ салсаң дыбысы,
Тау суындай сылқылдап,
Қолтығынан аққан тер,
Тебінгіге сылпылдап,
Маядай мойнын созады.
Шу дегенде жануар,
Ұшқан құстан озады,
Тарта-тарта баланың,
Алақаны тозады, - деп ғаламат бір күш иесі бейнесінде суреттейді. Шындығында да, батырлар жырында кездесетін тұлпарлар бейнесінің шабысы небір керемет сөздермен, әдемі пейзаждар арқылы беріледі. Ғалым Т.Кәкішев жоғарыдағы жыр жайында: Алпамыс жырындағы жылқыны суреттеудегі әсем қиялды әсірелеудің күштілігі соншалық, болмайтынды болдырып, тыңдаушының эстетикалық талғамын оята түседі. Сөзбен жасалған осы секілді керемет суреттеулер, әдемі келбеттер, ажарлы әсемдіктер қаншама ұрпақтың көркемдік танымын тәрбиелей отырып, сезімдерін жетілдіріп қана қоймай түсінуге деген өрістерін аша түскендей - дейді .
Ал, барлығымызға белгілі Қобыланды батыр жырында Құртқа күйеуінің жұртына келе жатқан жолда үйірдің арасынан Қыдырбайдың кер биесін көріп қалады да орныққан соң сол биені сұратады. Қыдырбай келінінің бұл қылығын түсінбей, келе салып билеп-төстеп жатыр деп түсініп, ашуға булығып келініне ерегісіп биені бермек түгілі сойып тастамақ болады. Тек байдың қызы Хансұлу әкесінен өтініп сұрап, түсіндірген соң барып шал ойланып, кер биені келініне жөнелтеді. Сол кезде Қыдырбай қызына былай дейді: "Кер биеден туған ат, Тобылғы меңді ат болар, Жалғыз ағаң Қобыланды, Сол торы атқа мінгенде жат болар, Жыл он екі ай келмей жоқ болар, Сонда менің ағам қайда деп, Аларсың менің мазамды, Сол себептен бергім келмеп еді, - дейді. Расында Қобыланды кер биеден туған Бурылды иемденген соң ел қамымен жүріп өз туыстарынан алыстап, жат болғаны белгілі. [12, 69].
Қазақ елінде де батырлар жырын зерттеген ғалымдар аз емес. Солардың бірі, батырлар жырына зор көңіл бөлген М.Әуезовтың еңбектеріндегі Қобыланды батырдың атының образына тоқталсақ:
Астындағы Тайбурыл,
Арандай аузын ашады,
Аяғын топ-топ басады.
Бір төбенің тозаңын,
Бір төбеге қосады.
Жаңбырдай тері сіркіреп,
Жауған күндей күркіреп,
Қар суындай тосады.
Құлан мен құлжаның,
Ұзатпай алдын тосады.
Көл құтан мен Қарабай,
Көтеріліп ұшқанда,
Белінен кесе басады, - деп келеді. Қобыланды жырының қысқаша мазмұнында оның Қазанды жеңіп, ол жақта батырды қалың қолмен күтіп тұрған әскерлермен жалғыз айқасып, бәрін жеңіп шығатыны суреттеледі. Жауларын біржолата жеңіп, шаншып, олжалап болған соң олар кері қайтады. Жолшыбай Қобыланды батыр Көбікті байдың жылқыларын ала кетпек болады. Далада жайылып жүрген қалың жылқыны алдына салып айдап жөнелгенде, жылқылардың арасында Көбікті ханның Тарлан атты арғымағы да болады. Жылқысының қолды болғанын естіген Көбікті атына мініп батырды соңынан қуады. Бай Қобыландыны іздеп келгенде батырдың ұйықтап жатқанын көреді. Көбікті бай ұйықтап жатқан Қараман мен Қобыландыны байлап алып зынданға апарып тастайды. Сол кезде Көбіктінің Қарлыға деген сұлу қызы екі батарды босатып, солармен бірге қашуға бекінеді, бірақ алдымен екеуінің батырлығын сынамақшы болады. Қобыланды бұл ұсынысынан бас тартып, көнбейді. Қашып кетпеймін, кетсем елінді қырып, шауып кетемін дейді. Қыз батырға ренжіп, зынданнан өз еркімен шықпаған соң, айла тауып шығармақшы болады, ол үшін Тайбурылдың тіліне қыл бұрау салып шыңғыртады. Батыр арғымағына жаны ашып, ашулы күйде зынданнан атып шығып, қызды ертіп Қараман үшеуі Көбікті байдың жылқысын тағы алып кетеді. Осы тұста батырдың жылқысына деген құрметі мен сүйіспеншілігі ерекше екенін аңғара аламыз. Қобыландының аты Тайбурыл туралы жазылған көзқарастар мен ой-пікірлер өте көп. Ғалым А.Тоқтабай зерттеуінде Тайбурыл жайлы Тайбурыл ХІV-ХV ғасырларда өмір сүрген Қобыланды батырдың арғымағы. Халық арасында Қобыландының сол аталған сәйгүліктің иесі екенін былайша айтады: Бірде Қобыландының әкесі ұлына Жуырда кер бие құлындайды. Сол ат сенің сенімді тұлпарың болады, - дейді. Құлын туылған соң, оның бар күтімін батырдың жары Құртқа өз жауапкершілігіне алады. Құртқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.