Сөз таптарының қасиеттері
Б.Ахметов атындағы Павлодар педагогикалық колледжі
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ тілінде сөздердің сөз таптарына топтастырылу мәселелері
Орындаған :
Студент : Кабдуллаева Эльмира Канатовна
Мамандық: Бастауыш білім беру
Топ:
БББ-41
Тексерген:
Тастемирова Н.Э.
______________
(қолы)
2019-2020 оқу жылы
Мазмұны
1. Сөз таптары туралы жалпы түсінік
1. 1Сөз таптарының шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4-9 1.2Қазақ тілінде сөз таптастырудың негізгі ұстанымдары туралы ... ... ... .9-14 1.3 Сөз таптарының шығуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .14-18
2. Сөз таптарынын түрлері және маңызы 2.1 Сөз таптарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-25 2.2 Сөз таптарының қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-34 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35-36 Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қазақ тілінде сөздердің сөз таптарына топтастырылу мәселелері
Сөз таптары туралы жалпы түсінік
1.1Сөз таптарының шығу тарихы
Тілдің ғасырлар бойындағы тарихи дамуы барысында оның сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысы өзгеріссіз қала алмайды. Сөздердің лексикалық табиғатында да, грамматикалық табиғатында да алуан түрлі өзгерістер болады, олар қолданылу ыңғайына, атқаратын қызметіне қарай сараланады, топтасады. Осылайша дамудың барысында сөз таптары жасалады да, олардың әрқайсысы өзіндік жалпы кагорияльды мағынаға ие болады, морфологиялық жағынан тұлғаланады, сөз тудырушы және сөз түрлендіруші арнайы формаларға ие болып, сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруғаикем деледі.
Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы тілдердегі сөздерді сөз таптарынадұрыс толптастыра білуге қатысы жайында болып отыр. Жеке тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда сол тілдердің немесе тілдердің тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып,сөз таптарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді өз таптарына топтастырылу мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Тіл білімінде ертеден бастап, сөздерді негізгі немесе атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деп әр түрлі топтарға бөлу дағдысы бар. Атауыш сөздердің қатарына заттар мен құбылыстардың, сапа - белгінің және іс-әрекеттің атаулары жатады. Олардың әрқайсысында толық мағына бар және сөйлемде өздігінен мүше ретінде қызмет атқара алады. Атауыш сөздердің қатарына зат есім, сын есім, үстеу, етістік және шартты түрде сан есімдер мен есімдіктер жатқызылып жүр. Көмекші сөздерде атауыш сөздердегідей дербестік жоқ. Лексикалық мағынаның әлсіреп күңгірттенуі және ондай мағынаның грамматикалық мағынамен ұласып кетуі,сөйлемде дербес мүше бола алмауы көмекші сөздерді сипаттайтын және оларды атауыш сөздерден ажырататын белгілер болып саналады. Көмекші сөздердің қатарына әр түрлі тілдердегі артикльдер, предлогтар, жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер енеді.
Тіл білімінде сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен байымдаулар бар. Олардың бірі бойынша, сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша, сөз таптары сөздердің формальды-грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша, сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады
Тілдің байлығы - сөздер алуан түрлі, олар тек мағынасы жағынан ғана емес, грамматикалық құрамы, атқаратын қызметі жағынан да түрлі-түрлі. Тілдегі сөздердің бұл ерекшелігін ғалымдар ерте байқаған. Сонымен байланысты тілдегі сөздерді топтастыру мәселесі туындаған.
Тілдегі сөздерді топтастыру мәселесі тіл білім ғылымында алғашқы грамматикалардан басталған. Аристотельдің сөздерді есім және етістік деп бөлгені белгілі. Содан бері ғылым дамып, эр тілдің грамматикаларында сөздердің топтары нақтыланып, барған сайын анықталып келеді. Бір тілдін өзінде сөздер әр заманда түрліше таптастырылып отырғаны белгілі. Мәселен, 1914 жылы баспадан шыққан А. Байтұрсыновтың "Тіл құрал" атты оқулығында сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылау сөздер деп екі үлкен топқа бөлген. Атауыш сөздерге: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деген бес сөз табын жатқызған. Ал, шылау сөздерге үстеу, демеу, жалғаулық, одағай сөздерді жатқызған. Бұл қазақ тілінде жазылған алғашқы оқулық екені белгілі. Ахмет Байтұрсынов "Тіл құралдың" 1915 жылғы басылымында сөз таптары туралы пікіріне біраз өзгерістер енгізген. Оқулықтың бұл басылымында ғалым сөздерді бұрынғы басылымдағыдай екі үлкен топқа бөлмеген. Сөздерді 9 топқа бөлген: зат 5есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулықтар, одағай.
Қазақ тілінде сөздер екі түрлі топтастырылады.: 1) сөздерді 3 топқа бөлу, 2) сөздерді әр түрлі жеке-жеке сөз таптарына бөлу. Олардың әрқайсысына жеке-жеке тоқтау қажет.
Тілдегі сөз атаулыны үш топқа бөлу алғаш екі топ ретінде (атауыш сөздер, шылаулар) А. Байтұрсыновтан басталғаны жоғарыда айтылды. Сөздерді бұл тұрғыда топтастыру олардың мағыналық ерекшелігіне, атқаратын лексикалық, грамматикалық қызметіне негізделген. Сөздерді осы түрде таптастыру тек қазақ тіліне ғана қатысты құбылыс емес. Мысалы, 2004 жылғы Д. Э. Розенталь, И. Б. Голуб, М. А. Теленковалардың авторлығымен шыққан "Современный русский язык" атты оку кұралында "самостоятельные и служебные части речи" деп бөліп, одан басқа модаль сөздер, одағай жэне еліктеуіш сөздер топтары бар деп есептеп жэне олардың эрқайсысына қысқаша анықтама берген.
Демек, сөздердің бір-бірінен ерекшелігін ашу үшін қолданылып жүрген сөздерді топтастырудың бұл түрі ғылыми негізі бар, тәжірибеде өзін ақтаған, сондықтан ол XXI гасырда да сақталғаны жоғарыда келтірілген орыс тіл білімінің тәжірибесінен көрінді. Сондықтан бұл топтастыруды артық санайтын кейбір қазақ тілшілерінің пікіріне қосылуға болмайды. Өйткені бұл топтастыруда тілдегі сөздердің жалпы ерекшеліктері ашылады, соған байланысты сөздің ойды білдіретін лексикалық мағыналы топтары анықталады, олардың сөйлемдегі ойды білдірудегі қызметі белгіленеді, сондай-ақ ол белгілері жоқ атауыш сөздерге кызмет ететін де сөздер бары, көмекшілер бары анықталады. Осы екі топтың да қызметін де атқармайтын, тіпті сөйлемге қатыспайтын ерекше топтың бары осы топтастыруда анықталады.
Бірсыпыры зерттеушілер тарихи тұрғыдан сөз таптарын сөйлем мүшелерімен байланыстырады. Бұл мәселе жайында акед. И. И. Мещанинов "Сөйлем мүшелері мен сөз таптары" деген салыстырмалы-типологиялық зерттеуінде былай деп жазды. "Зат есім өзінің сөйлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен бөлініп шығады, сөздерде сөйлемнің атрибутивті мүшесі (анықтауыш) ретінде жұмсалуы арқылы сын есім жасалады, үстеулер пысықтауыш мүше ретінде жұмсалады,етістік басқа сөз таптарынан баяндауыш ретінде қызмет атқаруы нәтижесінде ажыратылады. Бұл жерде сөйлемнің осылай мүшеленуімен лексикалық топтар жасалады".
Тілдің ғасырлар бойындағы тарихи дамуы барысында оның сөздік құрамы мен гграмматикалық құрылысы өзгеріссіз қала алмайды. Сөздердің лексикалық табиғатында да, грамматикалық табиғатында да алуан түрлі өзгерістер болады, олар қолданылу ыңғайына, атқаратын қызметіне қарай сараланады, топтасады. Осылайша дамудың барысында сөз таптары жасалады да, олардың әрқайсысы өзіндік жалпы кагорияльды мағынаға ие болады, морфологиялық жағынан тұлғаланады, сөз тудырушы және сөз түрлендіруші арнайы формаларға ие болып, сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруғаикем деледі.
Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы тілдердегі сөздерді сөз таптарынадұрыс толптастыра білуге қатысы жайында болып отыр. Жеке тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда сол тілдердің немесе тілдердің тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып,сөз таптарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді сөз таптарына топтастырылу мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Тіл білімінде ертеден бастап, сөздерді негізгі немесе атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деп әр түрлі топтарға бөлу дағдысы бар. Атауыш сөздердің қатарына заттар мен құбылыстардың, сапа - белгінің және іс-әрекеттің атаулары жатады. Олардың әрқайсысында толық мағына бар және сөйлемде өздігінен мүше ретінде қызмет атқара алады. Атауыш сөздердің қатарына зат есім, сын есім, үстеу, етістік және шартты түрде сан есімдер мен есімдіктер жатқызылып жүр. Көмекші сөздерде атауыш сөздердегідей дербестік жоқ. Лексикалық мағынаның әлсіреп күңгірттенуі және ондай мағынаның грамматикалық мағынамен ұласып кетуі,сөйлемде дербес мүше бола алмауы көмекші сөздерді сипаттайтын және оларды атауыш сөздерден ажырататын белгілер болып саналады. Көмекші сөздердің қатарына әр түрлі тілдердегі артикльдер, предлогтар, жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер енеді.
Тіл білімінде сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен байымдаулар бар. Олардың бірі бойынша, сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша, сөз таптары сөздердің формальды-грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша, сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады.
Тіл білімінде сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен пайымдаулар бар. Олардың бірі бойынша, сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша, сөз таптары сөздердің формальды-грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша, сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады.
Сөз таптарын сөздердің лексика-грамматикалық категориялары деп қарайтындар сөздер өзіне тән белгілері, атап айтқанда, семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілері бойынша топталып, тиісінше белгілі бір сөз табына телінеді деп есептейді. Мысалы, А. А. Шахматовтың пікірі бойынша, әрбір сөз табының мағынасы сөздің негізгі лексикалық мағынасы мен оған қосымша грамматикалық ұғымдардың, грамматикалық категориялардың жиынтығынан құралады. Орыс тіліндегі зат есімдерде негізгі атауыш түсініктер (основные знаменательное представление) грамматикалық жекелік-көптік, тек (род), септік категорияларымен ұштасады да, етістіктерде - грамматикалық шақ, рай, етіс, жақ және т.б. категориялармен ұштасады. А. А. Шахматовтың бұл жерде мағына жайында емес, түсінік жайында әңгіме етуінің себебі оның грамматикалық теориясына тән психологизмге байланысты екендігі аңғарылады.
Ф.Ф. Фортунатов және оның мектебі сөз таптарын формальды-грамматикалық (дәлірек айтқанда морфологиялық) категория деп қарады. Ф.Ф. Фортунатов сөздерді түрленетін сөздер деп топтастырады да, түрленетін сөздерді жіктелетін (етістіктер), септелетін (зат есімдер) сөздер септелетіндердің ішінде тек (род) категориясына орай сөз түрлендіруші формаларға ие болатын сөздер (сын есімдер) деп іштей жіктейді. Ф. Ф. Фортунатов үстеулерді түрленбейтін, бірақ сөз тудырушы формаларға ие болатын топқа жатқызады.
Сөз таптарын таза грамматикалық категория деп қарайтын лингвистер де бар. Мысалы, О.П.Суник сөз таптарын классификациялауда тіл білімінде негізге алынып жүрген заттық, атрибутивтік, іс-әрекет (процесс) тәрізділерді лексикалық мағына емес (ал А.А. Шахматов бұларды лексикалық мағынамен ұштастырады), жалпы грамматикалық мағына деп есептейді. Оның пікірінше, заттылық - зат есімдерге тән және оны басқа сөз таптарынан ажырататын жалпы грамматикалық мағына. О.П.Суник сөз таптарының әрқайсысына тән жеке грамматикалық категориялар мен мағыналарды, грамматикалық формаларды сөз таптарын ажырататын белгілер ретінде емес, сөз таптарының әрқайсысының өзіне тән жалпы грамматикалық мағынасынан туатын, соған бағынышты құбылыстар деп қарайды. Сонымен, О.П.Суник сөздерді сөз таптарына классификация жасауда сөз таптарының жалпы грамматикалық мағыналары - заттылық, атрибутивтілік, процессуальдық және т.б. мағыналарды негізге алады да, сөз таптарын таза грамматикалық категория ретінде қарастырады.
1. Сөз таптарына қатысты айтылғандарды жинақтай келгенде,мынандай қорытындылар жасауға болады.
2. Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындап классификация жасауда жеке, нақтылы тілдің немесе тілдер тобының грамматикалық басты ерекшеліктерін есепке ала отырып, сөз таптарының жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет.
3. Сөз таптары - сөздердің лексика-грамматикалық категориясы (топтары) . Олар бір-бірінен жалпы категорияльдық мағынасы мен грамматикалық белгілері жағынан ажыратылады.
4. Сөздердің топтары сөз таптары ретінде қаралғанда, ең алдымен, олардың білдіретін мағыналары, атап айтқанда, заттылық мағына, атрибутивтік мағына,процессуальдық мағына және т.б. түрдегі мағыналар негізге алынады. Сөз лексикалық құбылыс қана емес, мұнымен бірге грамматикалық құбылыс ретінде де танылады. Осыған орай, сөздерді сөз таптарына классификация жасауда олардың грамматикалық белгілері де негізге алынуы тиіс.
5. Сөз таптарының морфологиялық белгісінің мазмұнына сөз тудыру формалары мен сөз түрлендіру формалары енеді. Сөз таптарының әрқайсысының өзіне тән сөз тудырушы арнайы аффикстері болады да, сөз таптары бір-бірінен сөз тудырушы аффикстер арқылы ажыратыла алады. Сөз түрлендіру жүйесі грамматикалық категориялармен ұштасады, жекелік-көптік,септік,тек (род) , шақ, жақ, рай, етіс деп аталатын грамматикалық категориялардың бірі зат есімдерге немесе есімдерге, екіншілері етістіктерге телініп, сөз таптарын саралап ажыратуға көмектеседі.
6. Сөз таптарының синтаксистік белгісінің мазмұнына сөз табының сөйлемде мүше болу қызметі және сөздермен тіркесу ерекшелігі енеді. Белгілі бір сөз табына енетін сөздер сөйлемде белгілі бір мүше болып қызмет атқаруға икемделеді және сөздердің кез келген топтарымен емес, арнаулы бір тобымен тіркеседі, солармен қарым-қатынасқа түседі, өз ара байланысады..
* а) Белгілі топқа жататын сөздердің семантикалық жағынан бірыңғайластығы (мысалы, зат есімге заттық атаулар, етістікке қимылдық атаулар жатады);
* ә) Сөз түрлендіруші грамматикалық категорияларының ортақтығы;
* б) Синтаксистік қызметінің ұқсастығы. Бірақ бұл үш белгі сөз таптарының бәрінен бірдей табыла бермейді. Мысалы, зат есім, етістіктен үш белгінің үшеуі де табылады, ал одағайға екінші (морфологиялық) белгі тән емес.
Сөз таптарының саны тілдерде бірдей емес. Мысалы, қазіргі орыс тілі грамматикасында 10 сөз табы, ал қазақ тілінде 9 сөз табы көрсетіліп жүр:
Зат есім
Сын есім
Сан есім
Есімдік
Етістік
Үстеу
Еліктеу сөздер
Шылау
Одағай
Еліктеу сөздер қазақ тілінде бөлек сөз табы болса, орыс тілінде одағайлардың құрамына кіреді. Қазақ тілінде предлог жоқ, союз, частицы орыс тілінде бөлек сөз таптары, ал қазақ тілінде олар шылау сөзтабына біріктіріледі
Сөз таптары толық мағыналы сөздер (зат есім, сын есім, етістік, үстеу) және көмекші сөздер (шылау, демеулік, частицы, артикль т. б.) болып табылады. Типологиялық тұрғыда есімдік пен сан есімді жеке сөзтабы ретінде қарастыру күмәнді деп есептеледі. Олар синтаксистік функциясы мен мағынасы жағынан әр текті және басқа сөз таптарына қатысты болып келеді. Кейбір тілдерде басқа сөз таптарының құрамында қаралады. Мысалы, үш, төрт есептік сан есімдері -- зат есім-сан есімдер, үшінші, төртінші реттік сан есімдері сын есім-сан есім түрінде қаралады. Есімдік пен сан есім дәстүр бойынша толық мағыналы сөз таптарына жатқызылып жүр. Сөздерді тапқа бөлу мәселесі өте көне дәуірлерден басталады (Аристотель, т. б. грек ғалымдары, үнді ғалымдары Панини, Яска т. б.). Тіл білімінде сөз таптарын жіктеу мәселесі күні бүгінге дейін талас тудырып келеді.
Cөз таптары сөздердің белгілі жүйе негізінде қалыптасқан грамматикалық топтары болып табылады, сондықтан сөз таптары мен сөздерді түрге бөлуге ол сөздердің грамматикалық сипаттары мен белгілері негіз болады. Сөздерді сөз таптарына бөліп қарау әр сөзге байланысты, әртүрлі белгілер арқылы айқындалмай, сөз таптарына қатысты тұрақты белгілерінің негізінде, жүйелі принциптер негізінде айқындалуы керек. Ол принциптер сөздердің грамматикалық сипаттарына негізделуі тиіс.
Әрбір атаушы сөздің лексикалық мағынасы болатыны белгілі, сол лексикалық мағынасы арқылы әрбір сөз бір-бірінен ерекшеленеді, жеке-жеке единица ретінде түсініледі. Тіпті мағыналары бір-біріне жақын синоним сөздердің өзі синонимдік қатар құрғанмен, өзіндік ерекшеліктері бар бөлек-бөлек лексема ретінде өмір сүреді. Мысалы, үй, бала, ағаш, көше, білім, сондай-ақ ұзын, үлкен, көк, жақсы т.б. сөздер лексикалық мағынасы жағынан бір-бірінен алшақ сөздер: үй адам тұратын, мекендейтін баспана (ҚТТС, 9); бала ата-ананың перзенті, ұрпақ, тұқым (ҚТТС, 2) яғни белгілі (кіші) жастағы адам: Лексикалық мағыналары жағынан, көріп отырғанымыздай, бұл сөздердің арасында ешбір жақындық жоқ. Сонымен бірге берілген сөздердің алғашқы тобы - белгілі бір деректі я дерексіз заттың атауы, екінші тобы - заттың сындық белгісі. Атап айтқанда, лексикалық мағынаның жалпылануы, абстракциялануы негізінде әрбір сөзде жалпы грамматикалық мағына пайда болады. Айталық, үйдің лексикалық мағынасы баспана, яғни белгілі заттың нақты атауы болса, оның жалпылануы, абстракциялануы негізінде жалпы зат атауы жалпы грамматикалық мағына пайда болып отыр.
Дәл осындай ретпен заттың сандық сипатын (есептік сан, реттік сан, болжалдық сан, бөлшектік сан, жинақтық сан, топтық сан) білдіретін сөздер, заттың түрлі қимыл, іс-әрекетін, процесін білдіретін сөздер, қимылдың әртүрлі амалын, мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер, осындай атаушы сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер болатынын айтуға болады. Сөйтіп, бұл жалпы грамматикалық мағына лексикалық емес, грамматикалық семантика болып табылады. Сондықтан сөздерді грамматикалық топтарға, яғни сөз таптарына жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты принцип семантикалық (яғни лексикалық емес, грамматикалық-семантикалық) принцип екенін көреміз. Екіншіден, осындай грамматикалық топтарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену жүйесі, өзгеру тұлғалық парадигмасы немесе бұған қарама-қайшы түрленбеу, тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді. Сондықтан түрлену жүйесіне (немесе оған қарама-қайшы түрленбеуге) негізделген категориялық грамматикалық мағына жүйесі мен грамматикалық категорияларының болу-болмауы сөздерді топтастырудың екінші негізі морфологиялық принципі сөздердің түрлену жүйесі болып табылады. Мысалы, зат атауын, заттың ұғымын білдіретін сөздерге көптелу (соған сәйкес сан-мөлшер категориясы), септелу (септік категориясы), тәуелдену (тәуелдік категориясы) тән де, қимыл, іс-әрекетті, процесті т.б. білдіретін сөздерге жіктелу (жақ категориясы), шақты білдіру (шақ категориясы), модальдылықты білдіру (рай категориясы), болымсыздықты-болымдылықты, сабақтылықты, субъект-объектімен әртүрлі қатынасты (етіс категориясы) білдіру т.б. тән болып келеді. Ал заттың әртүрлі сындық белгісін, түр-түсін, сондай-ақ заттың әртүрлі сындық сипатын және қимылдың, іс-әрекеттің алуан түрлі амалын, мекенін, мезгілін, себебін, мақсатын білдіретін сөздер - арнайы грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздер. Сондықтан ол түрленбейтін сөз табына жатады. Ал басқа сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер, өздері қандай сөздердің орнына жүрсе, солар сияқты түрленеді не түрленбейді. Сздерді топтастырудың үшінші синтаксистік принципі сөздердің сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқарумен және сол сөздердің тіркесу сипатымен яғни қандай топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен байланысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сөздер атау тұлғада тұрып, қимыл, іс-әрекеттің иесі (субъект), бастауыш, табыс септігінде келіп, баяндауыш, ілік септікте және екінші затпен қатыстық қатынаста келіп анықтауыш, көлемдік септіктерде келіп пысықтауыш, кейде жанама объект мәнінде толықтауыш қызметтерін атқарып, атау тұлғада қимыл, іс-әрекетті білдіретін передикатпен қиыса байланысады. Ілік септікте екінші сөздің тәуелдік жалғауында тұруын талап етіп, онымен матаса байланысады, екінші сөзбен түбір күйінде тікелей орын тәртібі арқылы қабыса байланысады, табыс я көлемдік септіктерде екінші сөзбен (көбіне етістікпен) меңгеріле байланысады. Ал қимыл, іс-әрекетті білдіретін сөздер жіктеліп келіп баяндауыш, көсемше тұлғасында пысықтауыш, белгілі түрлері атау тұлғада заттанып барып бастауыш, есімше тұлғасында анықтауыш, табыс және көлемдік септіктерде заттанып барып толықтауыш қызметтерін атқарып, грамматикалық субъектімен жіктеліп келіп қиыса байланысады. Етістікпен (көбіне көсемше тұлғасында) қабыса байланысады, есімше тұлғасында анықтауыштық қатынаста да есім сөзбен қабыса байланысады, септік жалғауындағы сөздерді меңгереді. Заттың сынын және санын білдіретін сөздер зат атауларын анықтап, затпен қабыса байланысып қолданылады, заттанып барып бастауыш, толықтауыш адамға байланыстысы жіктеліп барып баяндауыш қызметін атқарады. Қимылдың әртүрлі сипатын білдіретін сөздер қимыл мәніндегі сөздермен қабыса байланысып, пысықтауыш қызметін атқарады.
1.2Қазақ тілінде сөз таптастырудың негізгі ұстанымдары туралы.
Ал басқа сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер өздері орнына жүретін сөздердің синтаксистік қызметін атқарып, солар байланысқа түсетін сөздермен тіркеседі. Бұл сияқты қасиеттер көмекші сөздерде, әсіресе лексикалық мағынасынан бүтіндей айырылып қалған көмекші сөздің түр-түрі шылау мен одағай, модаль сөздерде боламйды. Шылаулардың сөз байланысындағы орны бүтіндей бөлек. Осы көрсетілген принциптердің негізінде атаушы сөздерді мынадай сөз таптарына бөліп қарауға болады: зат атауын білдіретін - зат есім, заттың әртүрлі сынын, қатыстық белгісін білдіретін - сын есім, заттың сандық мөлшерін білдіретін - сан есім, сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер - есімдік, қимыл, іс-әрекетті білдіретін - етістік, қимыл, іс-әрекеттің әртүрлі сипатын (амалын, мекенін, мезгілін, мақсатын, себебін т.б.) білдіретін - үстеу, әртүрлі дыбыстарға, қимыл-қозғалыстарға еліктеп аталатын - еліктеуіш сөздер болып бөлінеді. Осы атаушы сөздерден басқа көмекші сөздердің бір түрі шылаулар және одағай сөздер мен модаль сөздер де жеке-жеке сөз табы болып қаралады, өйткені олардың жеке лексикалық мағыналары болмаса да өзі қатысты сөзге я сөйлемге қосымша грамматикалық мән үстейді немесе ойға қатысты (көңіл-күйін білдіру я модальдылық мәндер қосады.
Грамматика теориясына қатысты өзекті мәселенің бірі - болымдылық-болымсыздық проблемасы. Тілдің лексикасы мен грамматикасын терең бойлаған лингвистикалық болымдылық-болымсыздық - көне де, көп қырлы, қарымды тілдік құбылыс.
Тіл білімі ғылымының қазіргі кезеңдегі даму, кемелденуі тұрғысынан немесе оның тарихи дамуы жағынан қарастырсақ да, болымдылық-болымсыздық мәселесі үнемі зерттеушілер назарында болғанын көреміз. Болымдылық-болымсыздық категориясы түрлі ғылым салаларының - логика, философия, психология және т.б. ортақ зерттеу объектісі болғаны белгілі. Сол себепті ол ғылымдардың тарихи қалыптасу жағдайлары, олардың даму бағыт-бағдарлары тілдік болымдылық-болымсыздық мәселесі мен ойлау категорияларының, пайымдау сипатының арақатынасын, ұқсастығы мен айырмашылықтарын анықтауға өз ықпалын сөзсіз тигізді.
Жалпы тіл білімінде, түркітану ғылымдарында бұл мәселе төңірегінде жасалған арнайы зерттеулер, айтылған пікірлер, ойлар біршама. Қазақ тіл білімінде де аталған мәселе жайлы ғылыми зерттеулер бар. Бірақ мұнда болымдылық-болымсыздық мәселесі бірде орыс тілі фактісімен салыстырылса, бірде оның берілу тәсілдері сөз болады.
Болымдылық-болымсыздықтың тілдік табиғатын қазіргі тіл білімінің даму бағыттарына сай талдасақ, оны шын мәніндегі логика-грамматикалық негізі бар күрделі тілдік құбылыс деп тануымызға жол ашылады деп ойлаймын. Бұл жұмыста болымдылық-болымсыздық мәселесі лексикалық болымдылық-болымсыздық және грамматикалық болымдылық-болымсыздық деп ғылыми тұрғыдан топтастырылып, олардың жасалу жолдары мен сөз таптарына қатысы сөз болады. Сондай-ақ болымсыз мағына беруге қатынасатын тілдік көрсеткіштер қызметтік және семантикалық өріс негізінде форма мен мазмұнның сәйкестігі тұрғысынан қарастырылады.
Қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың зерттелуі жайына тоқталмас бұрын, мәселенің түркологияда зерттелуін сөз етелік. Болымдылық-болымсыздық мәселесі түркі тілдерінде де күрделі проблемалардың біріне саналады . Бұған ғалымдар ертеден-ақ назар аударған.
Біз қарастырып отырған мәселе туралы мәліметті, алдымен, түркі тілдерінің грамматикаларынан кездестіруге болады. Түркі тілдері грамматикаларының етістікке, сын есім, есімдікке арналған бөлімдеріне, бар, жоқ сөздерінің қолданылуына арналған және синтаксис тарауларында қатысты жерлерде болымсыздық жайлы деректер сөз етіледі. Мұнда етістіктің болымсыз түріне көп көңіл бөлінеді. Авторлардың басым көпшілігі оның жасалу жолы ретінде - ма, -ме жұрнағын көрсетеді.
Түркі тілдерінде болымсыз етістіктің - ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе аффикстерінің шығу төркіні (этимологиясы) жайында айтылған біршама топшылау ойлар, пікірлер баршылық. Мысалы, Н.Баскаков Каракалпакский язык атты еңбегінде етістіктің болымсыз көрсеткіші мен етістіктен есімдер жасайтын - ма, -ме жұрнақтарын ертеректе біртұтас форма болса керек деген пікір айтадыла Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың мағынасы мен қызметі.
Түрколог ғалымдар бұл аффикстің түпкі кезінде қазір өзін жоғалтқан етістік негізі жатқан сияқты деп жорамал айтады. - ма, -ме аффиксінің шығуы туралы бұл пікірді А.Н.Кононов та қуаттайды .
Грамматикаларда - сыз, -сіз, -сүз, -сиз аффикстерінің болымсыз мағыналы сөз тудырушы қызметтері де айтылған. Мысалы, белгілі түрколог Ф.Г.Искаков, т.б. өз еңбектерінде - сыз, -сиз, -суз жұрнақтарының сын есімнің болымсыз түрінен жасалатындығын және ол мағына - лы, -лі, -лығ, -
ліг жұрнақтары арқылы берілетін сын есім мағынасына антоним болып келетіндігін көрсетеді .
Болымсыз мағынаны білдіретін док (жоқ) сөзінің қолданылуы, этимологиясы, қай сөз табы ретінде қарастыру жөнінде де айтылған біршама пікірлер бар. Көптеген зерттеушілер жоқ сөзінің мағынасы бар сөзінің мағынасымен антоним тұрғысынан алып, оны есім сөздер қатарына жатқызады.
Түркі тілдері грамматикаларында элементімен жасалатын болымсыз мәнді есімдіктер туралы да мәліметтер бар. Бірақ олар жеке топ ретінде қарастырылмайды.
Екіншіден, болымсыздық-болымдылық жайлы қысқаша мәліметтерді тілдің басқа мәселелеріне арналған еңбектерден, зерттеулерден кездестіруге болады. Бұл еңбектерге қатысты жерінде болымсыздық жайлы қысқаша мәліметтер айтылып отырады. А.Боржаков, Н.Шалекенова сынды ғалымдар еңбектерінде болымсыз есімдіктер өз алдына жеке-жеке семантикалық топ ретінде танылған. Қазақ тіл білімінде бұл мәселенің зерттелуі жайында айтар болсақ, алдымен, Қазан төңкерісіне дейін шыққан П.М.Мелиоранский, В.Катаринский еңбектерінде болымсыздыққа байланысты шағын материал
Қазақ тіл білімінің атасы А.Байтұрсынов Тіл құралы еңбегінің (1925) сөйлемнің жалпы түрлеріне арналған тармағында сөйлемді Болымсыз сөйлем, Болымды сөйлем деп екі топқа бөледі (6, 296). Ғалым болымды сөйлемнің мысалы ретінде: Еділ бойы тоғай бар, тоғай толған ноғай бар. Бурыл атта бұғау бар, оны да кесер егеу бар. Сай сайға құяр. Қатты жерге қақ тұрар, қайратты ерге мал тұрар. Көп қорқытар, терең батырар. Үлкен бастар, кіші қостар және т.б. сөйлемдерді келтіреді.
Ал болымсыз сөйлем туралы мынаны айтады: Не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз деп аталады. Мысалы: Жер жұтуға тоймайды, от отынға тоймайды, кісі ойға тоймайды, бөрі қойға тоймайды. Байлық мұрат емес, жоқтық ұят емес. Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ. Сиыр сипағанды білмес, жаман сыйлағанды білмес. Соқыр көргенінен жазбас.
Хабарлы сөйлемнің болымсыз түрде айтылатынын қазақ тілінің ғылыми синтаксисінің негізін салушы профессор С.Аманжолов та өз еңбегінде атап көрсеткен .
Хабарлы жай сөйлемнің - ма, -ме жұрнақтары арқылы жасалған баянда -
уыштың болымсыз мағынасы тұтас сөйлемге тән екендігі жайлы профессор Ә.Нұрмаханова Типы простого предложения в тюркских языках атты еңбегінде тоқталған .
Ал одан кейінгі кезеңде қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері, тілшілер, мұғалімдер негізінен практикалық оқулықтар, грамматикалар құрастыру ісіне кеңінен ат салысқаны белгілі.
1) Есімдерден сын есім тудыратын өнімді жұрнақтар: -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті: сазды; -сыз, -сіз: сусыз, елсіз. Мысалы: Кемпірдің байсалды сөзімен қонақтарын құрметтегісі келіп отырған ықыласын және қайратты жүзін байқаған соң, Ақан да әр нәрсенің жайынан сөйлесуге жалықпайтын сияқтанып отырды (М.Әуезов). Алдымен күндізгі мазасыз суық пен қар басқан көңілсіз елсіз даладан құтылған болу керек (М.Әуезов). Айсыз аспанда сансыз жұлдыздар жымыңдайды (Р.Райымқұлов).
2) Болымсыздық есімдіктер: еш, ешкім, ешбір, ештеме, ешқандай, ешқашан, ешқайсысы. Мысалы: Түні бойы жүгірген еңбегіміз еш кетпеді (Ә.Сәрсенбаев). Ешкім қайғысын елемеді (Р.Тоқтаров).
3) Етістіктің болымды, болымсыз түрлерінің синтетикалық жасалу жолы: -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе: барма, тоқтама, келме; аналитикалық жолы: жоқ, емес: келген жоқ, алған емес. Мысалы: Қанша жалынса да, қанша жыласа да жасаған оған бала бермеді (М.Жұмабаев). Берірек тұрған азғана ала-шұбар бұлттар кең жаһанның жүзіне перде болған жоқ (М.Әуезов). Ақан Ғазизаға алғашқы кезде көп қарауынан әлі күнге танған жоқ (М.Әуезов). Үйдің екінші қабырғасы әлі қаланбады (Б.Тоғысбаев). Қанша уақыт өтсе де, ол осы мақсатынан айныған емес (І.Есенберлин).
4) Болымды, болымсыз сөйлемдер: Қас сұлуда мін болмас.
Бұл пікірлер барлық грамматикаларда үнемі қайталанып отырды.
Етістіктің болымсыз түрі туралы мәлімет И.Мамановтың Қазіргі қазақ тілі (етістік) еңбегінде де берілген. Мысалы, автор - ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе морфемасын етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін ажырататын қосымша деп таниды. Емес, жоқ сөздерінің етістіктің белгілі бір формаларымен ғана тіркесетінін айтады. Автор күрделі етістіктегі болымсыздық көрсеткіштерінің қолданылуын біраз сөз етеді .
Болымсыз мағынаның сөйлемнің болымсыз түрін жасаудағы ролі туралы қазақ тілі грамматикаларының синтаксис бөлімінде және сөйлемнің түрлері туралы жазылған арнайы еңбектерде біршама мағлұматтар берілген.
Болымдылық-болымсыздық категориясына тән нольдік морфема қызметі жайында А.Қалыбаева, Н.Оралбай еңбектерінде сөз болады .
Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктеріне арналған профессор Р.Әміров еңбегінде , синтаксистік синонимдер туралы профессор М.Серғалиев зерттеуінде айтылған пікір, ойларды кездестіруге болады.
Сондай-ақ А.Әбілқаев мақаласында - сыз, -сіз жұрнақтарының қызметі баяндалған. Ж.Мусин антонимдер табиғатына байланысты боымсыздық пен антонимдер байланысы жайлы сөз етеді .
Қазақ тіл білімінде болымдылық-болымсыздыққа қатысты ғылыми әдебиеттердегі фактілермен таныса келе, мынадай қорытындыға келуге болады. Зерттеу объектісі болымдылық-болымсыздық жайлы мәліметтер А.Байтұрсынов еңбектерінен бастау алып, қазақ тілі жайындағы оқулықтарда, грамматикаларда, жеке зерттеу еңбектерінде үнемі орын алып келген. Бірақ ол мәліметтер тілшілер, зерттеуші ғалымдар тарапынан бірде сөз тудыру мәселесіне, бірде жеке сөз я жеке грамматикалық элементтерге, жеке сөз таптарына, сөйлем мүшелеріне, қызметіне, болымсыз сөйлемдерге қатысты қарастырылады. Ол дұрыс та. Себебі, болымдылық-болымсыздық - тіл құрылысының бар материалдарына қатысты күрделі, көп аспектілі тілдік құбылыс. Болымсыз мағынаға қатысты арнайы зерттеу еңбектерінде бұл проблема белгілі бір сұрақ төңірегінде сөз етіледі.
Дегенмен, мұнда болымсыздық салыстыра қарастырылса да, қазақ тіліндегі болымсыз сөйлем типтері, олардың болымсыз баяндауыштарының жасалу жолдары көрсетіледі. Ал Т.Әбдіғалиеваның зерттеуі болымсыз мағынаның берілуі, тәсілдері, семантикасы төңірегіндегі жайларды қамтиды.
Объективті дүниеден орын алған шындық, яғни зат, құбылыс, қимыл және оның түрлі сапа, белгілері болымды түрде де, болымсыз түрде де кездесетіні белгілі. Белгілі кеңістікте, мезгілде танылған, бар, орын алған құбылыс, зат, екінші кеңістік пен мезгілде жоқ болуы, қимыл-әрекеттің бірде жасалып, іске асуы, бірде жасалмауы, іске аспауы - өмірде орын алатын құбылыс. Сондай-ақ, бір затта бар сапа, белгі келесі затта болмауы да өмірде бар құбылыс, тілде ол көрсетіледі. Бұл да болымдылық, болымсыздыққа қатысты. Заттың, құбылыстың, қимыл-әрекеттің бір кеңістік пен мезгілде болуы я болмауы адам санасында болымдылық және болымсыздық ұғымдарын қалыптастырған. Таным процесіне қатысты ұғымдар ойлау, пайымдау әрекеттерімен тығыз байланыста болып келеді. Адам таныған зат, құбылыстардың белгілері, қимыл-әрекеттердің атаулары алдымен болымды түрде қалыптасқан. Мысалы: жапырақ, боран, қуаныш, өмір, алтын, қала, ақ, қара, жасыл, жаз, бар, кел, айт т.б. Бірақ жалпы тіл білімінде болсын, түркітануда болсын (оның ішінде қазақ тіл білімінде де) болымдылық-болымсыздық құбылысының бірінші мүшесі - болымдылық арнайы зерттеу объектісі болмаған, зерттеуші ғалымдар оның екінші мүшесіне, болымсыздыққа көп көңіл аударған. Мұның өзіндік себебі де, негізі де бар. Табиғи тілдердің көпшілігінде болымсыздық мағынаның арнайы тілдік көрсеткіштермен берілуі танылған. Әр тілде олардың өзіндік қалыптасу, даму тарихы бар. Сол себепті зерттеушілер назарына болымдылық түспей, болымсыздық іліккен. Демек, болымсыздық категориясының мәні туралы айтылған ой-пікірлер жекелеген ғылыми мақалалардан, грамматикалардан, арнайы зерттеулерден орын алған. Тіл білімінің даму, қалыптасу дәрежесіне қарай болымдылық-болымсыздықтың мәні туралы айтылған ой-пікірлер мен зерттеулер қым-қиғаш қарама-қарсылыққа толы екенін аңғаруға болады.
Болымдылық-болымсыздық мәселесінің ерекшелігі - оның екі сыңарлы болып келуінде. Тілде бұдан басқа да жекелік-көптік, конкреттілік-абстрактілік, белгілі-белгісіздік т.с. сияқты жұп түрінде келетін грамматикалық ұғымдар баршылық. Болымдылық пен болымсыздық - бір-бірімен қарама-қайшылық қатынаста өмір сүретін қосарлы, бір құбылыс. Бірақ бұл қарама-қайшылық бірін-бірінен ажыратпайтын, бөлмейтін, оларды өзара бірлікте қарастыруға мүмкіндік беретін диалектикалық байланыстағы қарама-қарсылық. Олардың қосарлы ұғымдар қатарында танылуы басқа ғылымдарда да тұрақталған.
1.3 Сөз таптарының шығуы мен дамуы
Грамматикадағы жүйелілікке симметриялық сипат тән. Тілде осы көрініс оппозициялық қарым-қатынастан айқын көрінеді. Фонологиялық оппозициямен салыстырғанда, тілдік қарама-қарсылықтың түрлері көп. Оның түрлері, түрлілігі болымдылық-болымсыздық құбылыстарының бойынан көрінеді. Мысалы: бар-жоқ, бар-барма, ақ-қара сияқты қолданыстағы болымдылық-болымсыздық сипаты түрліше көрінеді. Бірде тең дәрежелі сыңарлар негізінен жұпталса, кейде әр тектес сыңарлар болымды-болымсыз жұпта қолданыла алады.
Көп қырлы семантикасы, тілдің бар деңгейінде қатысты қызметі бар болымдылық-болымсыздық тілдік құбылыстың семантикалық негізіндегі қарама-қарсылық пен антонимдік қатынастағы сөздердің қарама-қарсылығы кейде бір құбылыс ретінде саналады. Бірақ ол бірдей емес. Мысалы: -лы, -лі және - сыз, -сіз жұрнақтарының қарама-қарсы семантикасы синонимдік жұп жасай ала ма дегенге тоқталайық.
-лы, -лі жұрнақтарымен зат, кез келген нәрсе, құбылыстағы белгілі бір белгі, сапаның мол екендігі көрсетілсе, -сыз, -сіз жұрнақтары арқылы көрсетілген сапаның, белгінің жоқ, жеткіліксіз екендігі беріледі. Мысалы: сулы-сусыз, орманды-ормансыз, таулы-таусыз. Сонда олардың грамматикалық қызметі арқылы сол затқа жаңа баға берілмейді. Ал антонимдік жұпқа тән қарама-қарсылық негізінде заттың сапа, белгілері жоққа шығарылып қана қоймай, мүлде жаңа сапаны көрсету заңдылығы жатыр. Мысалы: сулы, суы бар; сусыз, суы жоқ; сулы емес - құрғақ десек, мұнда антонимдік жұп - сулы-құрғақ болады. Олай болса, болымдылық-болымсыздық мағына әрі бинарлы, әрі эквивалентті қарама-қарсылық негізінде туындайды екен. Болымдылық-болымсыздық мәнін кет-кетпе, сулы-сусыз, балалы-баласыз, бар-жоқ т.с. сияқты қарым-қатынастағы жұптар төңірегінде топтап қарастырсақ, олардың сыңарларының тілдің түрлі деңгейіне қатыстылығы бірден көрінеді. Ал түркі тілдерінде бұл мағынаның негізіне маркерлеріне етістіктің болымды-болымсыз түрі алынған. Осыдан келіп, категорияның бірінші мүшесі - болымдылық тілшілер тарапынан арнайы зерттеу мәртебесіне ие болмай, оның орнына екінші мүшеге - болымсыздыққа көп көңіл бөлінген. Табиғи тілдердің көпшілігінде болымсыз мағына арнайы маркерлермен, тілдік көрсеткіштермен беріледі деген пікір қалыптасқан. Сондықтан болымсыздықтың маркерлерін таңу, оның шығу, даму, қалыптасу жүйесін зерттеу жайына ғалымдар әрқашан көңіл аударған.
Тілдік болымсыздықтың мәні неде? Оның философия, логика ғылымдары қарастыратын болымсыздықтан айырмашылығы қандай? Неге ол психология ғылымының зерттеу объектісі болды? Тағы сол сияқты көптеген сұрақтар туындайды. Әрине, бұл сұрақтарға қатысты дәлелді жауапты қазақ тіл біліміндегі болымсыздық жайлы айтылған мағлұматтардан, пікірлерден толық жауап табу қиын. Осы жайды ескере отырып, болымсыздық категориясы туралы ғылыми зерттеулерде, ғылыми әдебиеттерде айтылған ой-пікір, көзқарастарды жүйелеп көрейік.
Лингвистика ғылым саласы ретінде алғашқыда философия ғылымының (дәлірек айтқанда, грек философиясы) көптеген дәстүрлеріне сүйенгені белгілі. Грек ойшылдарының тілдің шығуы, түрлі тілдік категориялар жайлы пайымдаулары, сөз жоқ, логиканың және философияның негізінде қалыптасқан еді.
Сөздер семантикалық сипаттарының, түрлену жүйесінің, синтаксистік қызметтерінің ортақтығына қарай топталады. Әдетте қазақ тіліндегі сөз топтары атаушы немесе мағыналы сөздер, көмекші сөздер болып, кейде оған үшінші топ - одағай сөздер қосылып жүр. Атаушы сөздер деп ақиқат өмірде ұшырасатын ұғымдарды я тікелей, я жанай білдіріп, олардың атаулары ретінде қабылданатын, өздеріне тән толық материалдық мағыналары бар, қалыптасқан дыбыстық құрамдары мен белгілі дауыс екпіні бар дербес сөздерді айтамыз. Атаушы сөздердің өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар, ретіне қарай олардың үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым-қатысқа түсе алатын дербес сөздер. Көмекші сөздердеп өз алдына тұрып жеке ұғымдарды тікелей д, жанай да білдіре алмайтын, тек атаушы сөздердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіру үшін я олардың мазмұнына әр түрлі дәрежеде айқындық, дәлдік қосу үшін жұмсалатын, мағыналық дербестігі я солғындаған, я жоғалған, дыбыстық құрамы да, екпіні де тұрақсыз жәрдемші сөздерді айтамыз. Көмекші сөздер мағыналық дербестігі болмайтындықтан, тек контексте атаушы сөздермен селбесіп қана жұмсалады да, өз алдына дербес сөз ретінде қолданылмайды. Осыған сәйкес, олар түрленсін мейлі, түрленбесін мейлі, сөйлемде өз алдына мүше бола алмайды, тек атаушы сөз арқылы жасалған мүшенің құрамына енеді де, сол мүшелерді өзара жалғастыруға дәнекер болады. Одағай сөздердеп ешқандай да ақиқат ұғымдарды білдірмейтін, тек адамның әр алуан көңіл күйі мен әр қилы сезім райларын білдіру үшін қолданылатын сөздерді айтамыз. Одағайлар шығу тегі мен қалыптасу табиғатының ерекшелігіне қарай өзге сөздермен ешқандай да грамматикалық қарым-қатынасқа түспейді. Тілдің барлық (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық) жақтары бір-бірімен байланысты болатыны сияқты, бұл аталған үш топ сөздер де өзара бір-бірімен байланысты.
Сөз таптары сөздердің белгілі жүйе негізінде қалыптасқан грамматикалық сипаттары мен белгілері негіз болады. Сөздерді сөз таптарына бөліп қарау әр сөзге байланысты әр түрлі белгілер арқылы айқындалмай, сөз таптарына қатысты тұрақты белгілерінің негізінде жан-жақты жіктеу үшін жүйелі принциптер негізге алынуы керек. Ол принциптер сөздердің грамматикалық сипаттарына негізделуі тиіс. Сөздерді грамматикалық топтарға, яғни сөз таптарына жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты принцип - семантикалы принцип. Екіншіден, осындай грамматикалық топтарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену жүйесі, өзгеру, тұлғалық парадигмасы немесе бұған қарама-қайшы түрленбеу, тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді. Сондықтан түрлену жүйесіне негізделген категориялық грамматикалық мағына жүйесі мен грамматикалық категорияларының болу-болмауы сөздерді таптастырудың екінші негізгі (морфологиялық) принципі, яғни сөздердің түрлену жүйесі болып табылады.Мысалы, зат атауын, заттық ұғымды білдіретін сөздерге көптелу, септелу, тәуелдену тән де, қимыл, іс-әрекетті білдіретін сөздерге жіктелу, шақты білдіру тән болып келеді. Сөздерді таптастырудың үшінші синтаксистік принципі сөздердің сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқаруымен және сол сөздердің тіркесу сипатымен, яғни қандай топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен байланысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сөздер атау тұлғада тұрып, қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауыш, табыс септігінде келіп, тура толықтауыш, жіктеліп келіп, баяндауыш, ілік септікте және екінші затпен қатыстық қатынаста келіп анықтауыш, көлемдік септіктерде келіп, пысықтауыш қызметтерін атқарады. Осы көрсетілген принциптердің негізінде атаушы сөздерді мынадай сөз таптарына бөліп қарауға болады: зат атауын білдіретін - зат есім, заттың әр түрлі сынын, қатыстық белгісін білдіретін - сын есім, заттың сандық мөлшерін білдіретін - сан есім, есім сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер есімдік, қимыл, іс-әрекетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ тілінде сөздердің сөз таптарына топтастырылу мәселелері
Орындаған :
Студент : Кабдуллаева Эльмира Канатовна
Мамандық: Бастауыш білім беру
Топ:
БББ-41
Тексерген:
Тастемирова Н.Э.
______________
(қолы)
2019-2020 оқу жылы
Мазмұны
1. Сөз таптары туралы жалпы түсінік
1. 1Сөз таптарының шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4-9 1.2Қазақ тілінде сөз таптастырудың негізгі ұстанымдары туралы ... ... ... .9-14 1.3 Сөз таптарының шығуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .14-18
2. Сөз таптарынын түрлері және маңызы 2.1 Сөз таптарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-25 2.2 Сөз таптарының қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-34 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35-36 Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қазақ тілінде сөздердің сөз таптарына топтастырылу мәселелері
Сөз таптары туралы жалпы түсінік
1.1Сөз таптарының шығу тарихы
Тілдің ғасырлар бойындағы тарихи дамуы барысында оның сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысы өзгеріссіз қала алмайды. Сөздердің лексикалық табиғатында да, грамматикалық табиғатында да алуан түрлі өзгерістер болады, олар қолданылу ыңғайына, атқаратын қызметіне қарай сараланады, топтасады. Осылайша дамудың барысында сөз таптары жасалады да, олардың әрқайсысы өзіндік жалпы кагорияльды мағынаға ие болады, морфологиялық жағынан тұлғаланады, сөз тудырушы және сөз түрлендіруші арнайы формаларға ие болып, сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруғаикем деледі.
Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы тілдердегі сөздерді сөз таптарынадұрыс толптастыра білуге қатысы жайында болып отыр. Жеке тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда сол тілдердің немесе тілдердің тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып,сөз таптарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді өз таптарына топтастырылу мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Тіл білімінде ертеден бастап, сөздерді негізгі немесе атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деп әр түрлі топтарға бөлу дағдысы бар. Атауыш сөздердің қатарына заттар мен құбылыстардың, сапа - белгінің және іс-әрекеттің атаулары жатады. Олардың әрқайсысында толық мағына бар және сөйлемде өздігінен мүше ретінде қызмет атқара алады. Атауыш сөздердің қатарына зат есім, сын есім, үстеу, етістік және шартты түрде сан есімдер мен есімдіктер жатқызылып жүр. Көмекші сөздерде атауыш сөздердегідей дербестік жоқ. Лексикалық мағынаның әлсіреп күңгірттенуі және ондай мағынаның грамматикалық мағынамен ұласып кетуі,сөйлемде дербес мүше бола алмауы көмекші сөздерді сипаттайтын және оларды атауыш сөздерден ажырататын белгілер болып саналады. Көмекші сөздердің қатарына әр түрлі тілдердегі артикльдер, предлогтар, жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер енеді.
Тіл білімінде сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен байымдаулар бар. Олардың бірі бойынша, сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша, сөз таптары сөздердің формальды-грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша, сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады
Тілдің байлығы - сөздер алуан түрлі, олар тек мағынасы жағынан ғана емес, грамматикалық құрамы, атқаратын қызметі жағынан да түрлі-түрлі. Тілдегі сөздердің бұл ерекшелігін ғалымдар ерте байқаған. Сонымен байланысты тілдегі сөздерді топтастыру мәселесі туындаған.
Тілдегі сөздерді топтастыру мәселесі тіл білім ғылымында алғашқы грамматикалардан басталған. Аристотельдің сөздерді есім және етістік деп бөлгені белгілі. Содан бері ғылым дамып, эр тілдің грамматикаларында сөздердің топтары нақтыланып, барған сайын анықталып келеді. Бір тілдін өзінде сөздер әр заманда түрліше таптастырылып отырғаны белгілі. Мәселен, 1914 жылы баспадан шыққан А. Байтұрсыновтың "Тіл құрал" атты оқулығында сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылау сөздер деп екі үлкен топқа бөлген. Атауыш сөздерге: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деген бес сөз табын жатқызған. Ал, шылау сөздерге үстеу, демеу, жалғаулық, одағай сөздерді жатқызған. Бұл қазақ тілінде жазылған алғашқы оқулық екені белгілі. Ахмет Байтұрсынов "Тіл құралдың" 1915 жылғы басылымында сөз таптары туралы пікіріне біраз өзгерістер енгізген. Оқулықтың бұл басылымында ғалым сөздерді бұрынғы басылымдағыдай екі үлкен топқа бөлмеген. Сөздерді 9 топқа бөлген: зат 5есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулықтар, одағай.
Қазақ тілінде сөздер екі түрлі топтастырылады.: 1) сөздерді 3 топқа бөлу, 2) сөздерді әр түрлі жеке-жеке сөз таптарына бөлу. Олардың әрқайсысына жеке-жеке тоқтау қажет.
Тілдегі сөз атаулыны үш топқа бөлу алғаш екі топ ретінде (атауыш сөздер, шылаулар) А. Байтұрсыновтан басталғаны жоғарыда айтылды. Сөздерді бұл тұрғыда топтастыру олардың мағыналық ерекшелігіне, атқаратын лексикалық, грамматикалық қызметіне негізделген. Сөздерді осы түрде таптастыру тек қазақ тіліне ғана қатысты құбылыс емес. Мысалы, 2004 жылғы Д. Э. Розенталь, И. Б. Голуб, М. А. Теленковалардың авторлығымен шыққан "Современный русский язык" атты оку кұралында "самостоятельные и служебные части речи" деп бөліп, одан басқа модаль сөздер, одағай жэне еліктеуіш сөздер топтары бар деп есептеп жэне олардың эрқайсысына қысқаша анықтама берген.
Демек, сөздердің бір-бірінен ерекшелігін ашу үшін қолданылып жүрген сөздерді топтастырудың бұл түрі ғылыми негізі бар, тәжірибеде өзін ақтаған, сондықтан ол XXI гасырда да сақталғаны жоғарыда келтірілген орыс тіл білімінің тәжірибесінен көрінді. Сондықтан бұл топтастыруды артық санайтын кейбір қазақ тілшілерінің пікіріне қосылуға болмайды. Өйткені бұл топтастыруда тілдегі сөздердің жалпы ерекшеліктері ашылады, соған байланысты сөздің ойды білдіретін лексикалық мағыналы топтары анықталады, олардың сөйлемдегі ойды білдірудегі қызметі белгіленеді, сондай-ақ ол белгілері жоқ атауыш сөздерге кызмет ететін де сөздер бары, көмекшілер бары анықталады. Осы екі топтың да қызметін де атқармайтын, тіпті сөйлемге қатыспайтын ерекше топтың бары осы топтастыруда анықталады.
Бірсыпыры зерттеушілер тарихи тұрғыдан сөз таптарын сөйлем мүшелерімен байланыстырады. Бұл мәселе жайында акед. И. И. Мещанинов "Сөйлем мүшелері мен сөз таптары" деген салыстырмалы-типологиялық зерттеуінде былай деп жазды. "Зат есім өзінің сөйлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен бөлініп шығады, сөздерде сөйлемнің атрибутивті мүшесі (анықтауыш) ретінде жұмсалуы арқылы сын есім жасалады, үстеулер пысықтауыш мүше ретінде жұмсалады,етістік басқа сөз таптарынан баяндауыш ретінде қызмет атқаруы нәтижесінде ажыратылады. Бұл жерде сөйлемнің осылай мүшеленуімен лексикалық топтар жасалады".
Тілдің ғасырлар бойындағы тарихи дамуы барысында оның сөздік құрамы мен гграмматикалық құрылысы өзгеріссіз қала алмайды. Сөздердің лексикалық табиғатында да, грамматикалық табиғатында да алуан түрлі өзгерістер болады, олар қолданылу ыңғайына, атқаратын қызметіне қарай сараланады, топтасады. Осылайша дамудың барысында сөз таптары жасалады да, олардың әрқайсысы өзіндік жалпы кагорияльды мағынаға ие болады, морфологиялық жағынан тұлғаланады, сөз тудырушы және сөз түрлендіруші арнайы формаларға ие болып, сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруғаикем деледі.
Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы тілдердегі сөздерді сөз таптарынадұрыс толптастыра білуге қатысы жайында болып отыр. Жеке тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда сол тілдердің немесе тілдердің тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып,сөз таптарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді сөз таптарына топтастырылу мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Тіл білімінде ертеден бастап, сөздерді негізгі немесе атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деп әр түрлі топтарға бөлу дағдысы бар. Атауыш сөздердің қатарына заттар мен құбылыстардың, сапа - белгінің және іс-әрекеттің атаулары жатады. Олардың әрқайсысында толық мағына бар және сөйлемде өздігінен мүше ретінде қызмет атқара алады. Атауыш сөздердің қатарына зат есім, сын есім, үстеу, етістік және шартты түрде сан есімдер мен есімдіктер жатқызылып жүр. Көмекші сөздерде атауыш сөздердегідей дербестік жоқ. Лексикалық мағынаның әлсіреп күңгірттенуі және ондай мағынаның грамматикалық мағынамен ұласып кетуі,сөйлемде дербес мүше бола алмауы көмекші сөздерді сипаттайтын және оларды атауыш сөздерден ажырататын белгілер болып саналады. Көмекші сөздердің қатарына әр түрлі тілдердегі артикльдер, предлогтар, жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер енеді.
Тіл білімінде сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен байымдаулар бар. Олардың бірі бойынша, сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша, сөз таптары сөздердің формальды-грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша, сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады.
Тіл білімінде сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен пайымдаулар бар. Олардың бірі бойынша, сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша, сөз таптары сөздердің формальды-грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша, сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады.
Сөз таптарын сөздердің лексика-грамматикалық категориялары деп қарайтындар сөздер өзіне тән белгілері, атап айтқанда, семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілері бойынша топталып, тиісінше белгілі бір сөз табына телінеді деп есептейді. Мысалы, А. А. Шахматовтың пікірі бойынша, әрбір сөз табының мағынасы сөздің негізгі лексикалық мағынасы мен оған қосымша грамматикалық ұғымдардың, грамматикалық категориялардың жиынтығынан құралады. Орыс тіліндегі зат есімдерде негізгі атауыш түсініктер (основные знаменательное представление) грамматикалық жекелік-көптік, тек (род), септік категорияларымен ұштасады да, етістіктерде - грамматикалық шақ, рай, етіс, жақ және т.б. категориялармен ұштасады. А. А. Шахматовтың бұл жерде мағына жайында емес, түсінік жайында әңгіме етуінің себебі оның грамматикалық теориясына тән психологизмге байланысты екендігі аңғарылады.
Ф.Ф. Фортунатов және оның мектебі сөз таптарын формальды-грамматикалық (дәлірек айтқанда морфологиялық) категория деп қарады. Ф.Ф. Фортунатов сөздерді түрленетін сөздер деп топтастырады да, түрленетін сөздерді жіктелетін (етістіктер), септелетін (зат есімдер) сөздер септелетіндердің ішінде тек (род) категориясына орай сөз түрлендіруші формаларға ие болатын сөздер (сын есімдер) деп іштей жіктейді. Ф. Ф. Фортунатов үстеулерді түрленбейтін, бірақ сөз тудырушы формаларға ие болатын топқа жатқызады.
Сөз таптарын таза грамматикалық категория деп қарайтын лингвистер де бар. Мысалы, О.П.Суник сөз таптарын классификациялауда тіл білімінде негізге алынып жүрген заттық, атрибутивтік, іс-әрекет (процесс) тәрізділерді лексикалық мағына емес (ал А.А. Шахматов бұларды лексикалық мағынамен ұштастырады), жалпы грамматикалық мағына деп есептейді. Оның пікірінше, заттылық - зат есімдерге тән және оны басқа сөз таптарынан ажырататын жалпы грамматикалық мағына. О.П.Суник сөз таптарының әрқайсысына тән жеке грамматикалық категориялар мен мағыналарды, грамматикалық формаларды сөз таптарын ажырататын белгілер ретінде емес, сөз таптарының әрқайсысының өзіне тән жалпы грамматикалық мағынасынан туатын, соған бағынышты құбылыстар деп қарайды. Сонымен, О.П.Суник сөздерді сөз таптарына классификация жасауда сөз таптарының жалпы грамматикалық мағыналары - заттылық, атрибутивтілік, процессуальдық және т.б. мағыналарды негізге алады да, сөз таптарын таза грамматикалық категория ретінде қарастырады.
1. Сөз таптарына қатысты айтылғандарды жинақтай келгенде,мынандай қорытындылар жасауға болады.
2. Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындап классификация жасауда жеке, нақтылы тілдің немесе тілдер тобының грамматикалық басты ерекшеліктерін есепке ала отырып, сөз таптарының жалпы теориясына сүйену өте-мөте қажет.
3. Сөз таптары - сөздердің лексика-грамматикалық категориясы (топтары) . Олар бір-бірінен жалпы категорияльдық мағынасы мен грамматикалық белгілері жағынан ажыратылады.
4. Сөздердің топтары сөз таптары ретінде қаралғанда, ең алдымен, олардың білдіретін мағыналары, атап айтқанда, заттылық мағына, атрибутивтік мағына,процессуальдық мағына және т.б. түрдегі мағыналар негізге алынады. Сөз лексикалық құбылыс қана емес, мұнымен бірге грамматикалық құбылыс ретінде де танылады. Осыған орай, сөздерді сөз таптарына классификация жасауда олардың грамматикалық белгілері де негізге алынуы тиіс.
5. Сөз таптарының морфологиялық белгісінің мазмұнына сөз тудыру формалары мен сөз түрлендіру формалары енеді. Сөз таптарының әрқайсысының өзіне тән сөз тудырушы арнайы аффикстері болады да, сөз таптары бір-бірінен сөз тудырушы аффикстер арқылы ажыратыла алады. Сөз түрлендіру жүйесі грамматикалық категориялармен ұштасады, жекелік-көптік,септік,тек (род) , шақ, жақ, рай, етіс деп аталатын грамматикалық категориялардың бірі зат есімдерге немесе есімдерге, екіншілері етістіктерге телініп, сөз таптарын саралап ажыратуға көмектеседі.
6. Сөз таптарының синтаксистік белгісінің мазмұнына сөз табының сөйлемде мүше болу қызметі және сөздермен тіркесу ерекшелігі енеді. Белгілі бір сөз табына енетін сөздер сөйлемде белгілі бір мүше болып қызмет атқаруға икемделеді және сөздердің кез келген топтарымен емес, арнаулы бір тобымен тіркеседі, солармен қарым-қатынасқа түседі, өз ара байланысады..
* а) Белгілі топқа жататын сөздердің семантикалық жағынан бірыңғайластығы (мысалы, зат есімге заттық атаулар, етістікке қимылдық атаулар жатады);
* ә) Сөз түрлендіруші грамматикалық категорияларының ортақтығы;
* б) Синтаксистік қызметінің ұқсастығы. Бірақ бұл үш белгі сөз таптарының бәрінен бірдей табыла бермейді. Мысалы, зат есім, етістіктен үш белгінің үшеуі де табылады, ал одағайға екінші (морфологиялық) белгі тән емес.
Сөз таптарының саны тілдерде бірдей емес. Мысалы, қазіргі орыс тілі грамматикасында 10 сөз табы, ал қазақ тілінде 9 сөз табы көрсетіліп жүр:
Зат есім
Сын есім
Сан есім
Есімдік
Етістік
Үстеу
Еліктеу сөздер
Шылау
Одағай
Еліктеу сөздер қазақ тілінде бөлек сөз табы болса, орыс тілінде одағайлардың құрамына кіреді. Қазақ тілінде предлог жоқ, союз, частицы орыс тілінде бөлек сөз таптары, ал қазақ тілінде олар шылау сөзтабына біріктіріледі
Сөз таптары толық мағыналы сөздер (зат есім, сын есім, етістік, үстеу) және көмекші сөздер (шылау, демеулік, частицы, артикль т. б.) болып табылады. Типологиялық тұрғыда есімдік пен сан есімді жеке сөзтабы ретінде қарастыру күмәнді деп есептеледі. Олар синтаксистік функциясы мен мағынасы жағынан әр текті және басқа сөз таптарына қатысты болып келеді. Кейбір тілдерде басқа сөз таптарының құрамында қаралады. Мысалы, үш, төрт есептік сан есімдері -- зат есім-сан есімдер, үшінші, төртінші реттік сан есімдері сын есім-сан есім түрінде қаралады. Есімдік пен сан есім дәстүр бойынша толық мағыналы сөз таптарына жатқызылып жүр. Сөздерді тапқа бөлу мәселесі өте көне дәуірлерден басталады (Аристотель, т. б. грек ғалымдары, үнді ғалымдары Панини, Яска т. б.). Тіл білімінде сөз таптарын жіктеу мәселесі күні бүгінге дейін талас тудырып келеді.
Cөз таптары сөздердің белгілі жүйе негізінде қалыптасқан грамматикалық топтары болып табылады, сондықтан сөз таптары мен сөздерді түрге бөлуге ол сөздердің грамматикалық сипаттары мен белгілері негіз болады. Сөздерді сөз таптарына бөліп қарау әр сөзге байланысты, әртүрлі белгілер арқылы айқындалмай, сөз таптарына қатысты тұрақты белгілерінің негізінде, жүйелі принциптер негізінде айқындалуы керек. Ол принциптер сөздердің грамматикалық сипаттарына негізделуі тиіс.
Әрбір атаушы сөздің лексикалық мағынасы болатыны белгілі, сол лексикалық мағынасы арқылы әрбір сөз бір-бірінен ерекшеленеді, жеке-жеке единица ретінде түсініледі. Тіпті мағыналары бір-біріне жақын синоним сөздердің өзі синонимдік қатар құрғанмен, өзіндік ерекшеліктері бар бөлек-бөлек лексема ретінде өмір сүреді. Мысалы, үй, бала, ағаш, көше, білім, сондай-ақ ұзын, үлкен, көк, жақсы т.б. сөздер лексикалық мағынасы жағынан бір-бірінен алшақ сөздер: үй адам тұратын, мекендейтін баспана (ҚТТС, 9); бала ата-ананың перзенті, ұрпақ, тұқым (ҚТТС, 2) яғни белгілі (кіші) жастағы адам: Лексикалық мағыналары жағынан, көріп отырғанымыздай, бұл сөздердің арасында ешбір жақындық жоқ. Сонымен бірге берілген сөздердің алғашқы тобы - белгілі бір деректі я дерексіз заттың атауы, екінші тобы - заттың сындық белгісі. Атап айтқанда, лексикалық мағынаның жалпылануы, абстракциялануы негізінде әрбір сөзде жалпы грамматикалық мағына пайда болады. Айталық, үйдің лексикалық мағынасы баспана, яғни белгілі заттың нақты атауы болса, оның жалпылануы, абстракциялануы негізінде жалпы зат атауы жалпы грамматикалық мағына пайда болып отыр.
Дәл осындай ретпен заттың сандық сипатын (есептік сан, реттік сан, болжалдық сан, бөлшектік сан, жинақтық сан, топтық сан) білдіретін сөздер, заттың түрлі қимыл, іс-әрекетін, процесін білдіретін сөздер, қимылдың әртүрлі амалын, мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер, осындай атаушы сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер болатынын айтуға болады. Сөйтіп, бұл жалпы грамматикалық мағына лексикалық емес, грамматикалық семантика болып табылады. Сондықтан сөздерді грамматикалық топтарға, яғни сөз таптарына жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты принцип семантикалық (яғни лексикалық емес, грамматикалық-семантикалық) принцип екенін көреміз. Екіншіден, осындай грамматикалық топтарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену жүйесі, өзгеру тұлғалық парадигмасы немесе бұған қарама-қайшы түрленбеу, тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді. Сондықтан түрлену жүйесіне (немесе оған қарама-қайшы түрленбеуге) негізделген категориялық грамматикалық мағына жүйесі мен грамматикалық категорияларының болу-болмауы сөздерді топтастырудың екінші негізі морфологиялық принципі сөздердің түрлену жүйесі болып табылады. Мысалы, зат атауын, заттың ұғымын білдіретін сөздерге көптелу (соған сәйкес сан-мөлшер категориясы), септелу (септік категориясы), тәуелдену (тәуелдік категориясы) тән де, қимыл, іс-әрекетті, процесті т.б. білдіретін сөздерге жіктелу (жақ категориясы), шақты білдіру (шақ категориясы), модальдылықты білдіру (рай категориясы), болымсыздықты-болымдылықты, сабақтылықты, субъект-объектімен әртүрлі қатынасты (етіс категориясы) білдіру т.б. тән болып келеді. Ал заттың әртүрлі сындық белгісін, түр-түсін, сондай-ақ заттың әртүрлі сындық сипатын және қимылдың, іс-әрекеттің алуан түрлі амалын, мекенін, мезгілін, себебін, мақсатын білдіретін сөздер - арнайы грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздер. Сондықтан ол түрленбейтін сөз табына жатады. Ал басқа сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер, өздері қандай сөздердің орнына жүрсе, солар сияқты түрленеді не түрленбейді. Сздерді топтастырудың үшінші синтаксистік принципі сөздердің сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқарумен және сол сөздердің тіркесу сипатымен яғни қандай топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен байланысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сөздер атау тұлғада тұрып, қимыл, іс-әрекеттің иесі (субъект), бастауыш, табыс септігінде келіп, баяндауыш, ілік септікте және екінші затпен қатыстық қатынаста келіп анықтауыш, көлемдік септіктерде келіп пысықтауыш, кейде жанама объект мәнінде толықтауыш қызметтерін атқарып, атау тұлғада қимыл, іс-әрекетті білдіретін передикатпен қиыса байланысады. Ілік септікте екінші сөздің тәуелдік жалғауында тұруын талап етіп, онымен матаса байланысады, екінші сөзбен түбір күйінде тікелей орын тәртібі арқылы қабыса байланысады, табыс я көлемдік септіктерде екінші сөзбен (көбіне етістікпен) меңгеріле байланысады. Ал қимыл, іс-әрекетті білдіретін сөздер жіктеліп келіп баяндауыш, көсемше тұлғасында пысықтауыш, белгілі түрлері атау тұлғада заттанып барып бастауыш, есімше тұлғасында анықтауыш, табыс және көлемдік септіктерде заттанып барып толықтауыш қызметтерін атқарып, грамматикалық субъектімен жіктеліп келіп қиыса байланысады. Етістікпен (көбіне көсемше тұлғасында) қабыса байланысады, есімше тұлғасында анықтауыштық қатынаста да есім сөзбен қабыса байланысады, септік жалғауындағы сөздерді меңгереді. Заттың сынын және санын білдіретін сөздер зат атауларын анықтап, затпен қабыса байланысып қолданылады, заттанып барып бастауыш, толықтауыш адамға байланыстысы жіктеліп барып баяндауыш қызметін атқарады. Қимылдың әртүрлі сипатын білдіретін сөздер қимыл мәніндегі сөздермен қабыса байланысып, пысықтауыш қызметін атқарады.
1.2Қазақ тілінде сөз таптастырудың негізгі ұстанымдары туралы.
Ал басқа сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер өздері орнына жүретін сөздердің синтаксистік қызметін атқарып, солар байланысқа түсетін сөздермен тіркеседі. Бұл сияқты қасиеттер көмекші сөздерде, әсіресе лексикалық мағынасынан бүтіндей айырылып қалған көмекші сөздің түр-түрі шылау мен одағай, модаль сөздерде боламйды. Шылаулардың сөз байланысындағы орны бүтіндей бөлек. Осы көрсетілген принциптердің негізінде атаушы сөздерді мынадай сөз таптарына бөліп қарауға болады: зат атауын білдіретін - зат есім, заттың әртүрлі сынын, қатыстық белгісін білдіретін - сын есім, заттың сандық мөлшерін білдіретін - сан есім, сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер - есімдік, қимыл, іс-әрекетті білдіретін - етістік, қимыл, іс-әрекеттің әртүрлі сипатын (амалын, мекенін, мезгілін, мақсатын, себебін т.б.) білдіретін - үстеу, әртүрлі дыбыстарға, қимыл-қозғалыстарға еліктеп аталатын - еліктеуіш сөздер болып бөлінеді. Осы атаушы сөздерден басқа көмекші сөздердің бір түрі шылаулар және одағай сөздер мен модаль сөздер де жеке-жеке сөз табы болып қаралады, өйткені олардың жеке лексикалық мағыналары болмаса да өзі қатысты сөзге я сөйлемге қосымша грамматикалық мән үстейді немесе ойға қатысты (көңіл-күйін білдіру я модальдылық мәндер қосады.
Грамматика теориясына қатысты өзекті мәселенің бірі - болымдылық-болымсыздық проблемасы. Тілдің лексикасы мен грамматикасын терең бойлаған лингвистикалық болымдылық-болымсыздық - көне де, көп қырлы, қарымды тілдік құбылыс.
Тіл білімі ғылымының қазіргі кезеңдегі даму, кемелденуі тұрғысынан немесе оның тарихи дамуы жағынан қарастырсақ да, болымдылық-болымсыздық мәселесі үнемі зерттеушілер назарында болғанын көреміз. Болымдылық-болымсыздық категориясы түрлі ғылым салаларының - логика, философия, психология және т.б. ортақ зерттеу объектісі болғаны белгілі. Сол себепті ол ғылымдардың тарихи қалыптасу жағдайлары, олардың даму бағыт-бағдарлары тілдік болымдылық-болымсыздық мәселесі мен ойлау категорияларының, пайымдау сипатының арақатынасын, ұқсастығы мен айырмашылықтарын анықтауға өз ықпалын сөзсіз тигізді.
Жалпы тіл білімінде, түркітану ғылымдарында бұл мәселе төңірегінде жасалған арнайы зерттеулер, айтылған пікірлер, ойлар біршама. Қазақ тіл білімінде де аталған мәселе жайлы ғылыми зерттеулер бар. Бірақ мұнда болымдылық-болымсыздық мәселесі бірде орыс тілі фактісімен салыстырылса, бірде оның берілу тәсілдері сөз болады.
Болымдылық-болымсыздықтың тілдік табиғатын қазіргі тіл білімінің даму бағыттарына сай талдасақ, оны шын мәніндегі логика-грамматикалық негізі бар күрделі тілдік құбылыс деп тануымызға жол ашылады деп ойлаймын. Бұл жұмыста болымдылық-болымсыздық мәселесі лексикалық болымдылық-болымсыздық және грамматикалық болымдылық-болымсыздық деп ғылыми тұрғыдан топтастырылып, олардың жасалу жолдары мен сөз таптарына қатысы сөз болады. Сондай-ақ болымсыз мағына беруге қатынасатын тілдік көрсеткіштер қызметтік және семантикалық өріс негізінде форма мен мазмұнның сәйкестігі тұрғысынан қарастырылады.
Қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың зерттелуі жайына тоқталмас бұрын, мәселенің түркологияда зерттелуін сөз етелік. Болымдылық-болымсыздық мәселесі түркі тілдерінде де күрделі проблемалардың біріне саналады . Бұған ғалымдар ертеден-ақ назар аударған.
Біз қарастырып отырған мәселе туралы мәліметті, алдымен, түркі тілдерінің грамматикаларынан кездестіруге болады. Түркі тілдері грамматикаларының етістікке, сын есім, есімдікке арналған бөлімдеріне, бар, жоқ сөздерінің қолданылуына арналған және синтаксис тарауларында қатысты жерлерде болымсыздық жайлы деректер сөз етіледі. Мұнда етістіктің болымсыз түріне көп көңіл бөлінеді. Авторлардың басым көпшілігі оның жасалу жолы ретінде - ма, -ме жұрнағын көрсетеді.
Түркі тілдерінде болымсыз етістіктің - ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе аффикстерінің шығу төркіні (этимологиясы) жайында айтылған біршама топшылау ойлар, пікірлер баршылық. Мысалы, Н.Баскаков Каракалпакский язык атты еңбегінде етістіктің болымсыз көрсеткіші мен етістіктен есімдер жасайтын - ма, -ме жұрнақтарын ертеректе біртұтас форма болса керек деген пікір айтадыла Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың мағынасы мен қызметі.
Түрколог ғалымдар бұл аффикстің түпкі кезінде қазір өзін жоғалтқан етістік негізі жатқан сияқты деп жорамал айтады. - ма, -ме аффиксінің шығуы туралы бұл пікірді А.Н.Кононов та қуаттайды .
Грамматикаларда - сыз, -сіз, -сүз, -сиз аффикстерінің болымсыз мағыналы сөз тудырушы қызметтері де айтылған. Мысалы, белгілі түрколог Ф.Г.Искаков, т.б. өз еңбектерінде - сыз, -сиз, -суз жұрнақтарының сын есімнің болымсыз түрінен жасалатындығын және ол мағына - лы, -лі, -лығ, -
ліг жұрнақтары арқылы берілетін сын есім мағынасына антоним болып келетіндігін көрсетеді .
Болымсыз мағынаны білдіретін док (жоқ) сөзінің қолданылуы, этимологиясы, қай сөз табы ретінде қарастыру жөнінде де айтылған біршама пікірлер бар. Көптеген зерттеушілер жоқ сөзінің мағынасы бар сөзінің мағынасымен антоним тұрғысынан алып, оны есім сөздер қатарына жатқызады.
Түркі тілдері грамматикаларында элементімен жасалатын болымсыз мәнді есімдіктер туралы да мәліметтер бар. Бірақ олар жеке топ ретінде қарастырылмайды.
Екіншіден, болымсыздық-болымдылық жайлы қысқаша мәліметтерді тілдің басқа мәселелеріне арналған еңбектерден, зерттеулерден кездестіруге болады. Бұл еңбектерге қатысты жерінде болымсыздық жайлы қысқаша мәліметтер айтылып отырады. А.Боржаков, Н.Шалекенова сынды ғалымдар еңбектерінде болымсыз есімдіктер өз алдына жеке-жеке семантикалық топ ретінде танылған. Қазақ тіл білімінде бұл мәселенің зерттелуі жайында айтар болсақ, алдымен, Қазан төңкерісіне дейін шыққан П.М.Мелиоранский, В.Катаринский еңбектерінде болымсыздыққа байланысты шағын материал
Қазақ тіл білімінің атасы А.Байтұрсынов Тіл құралы еңбегінің (1925) сөйлемнің жалпы түрлеріне арналған тармағында сөйлемді Болымсыз сөйлем, Болымды сөйлем деп екі топқа бөледі (6, 296). Ғалым болымды сөйлемнің мысалы ретінде: Еділ бойы тоғай бар, тоғай толған ноғай бар. Бурыл атта бұғау бар, оны да кесер егеу бар. Сай сайға құяр. Қатты жерге қақ тұрар, қайратты ерге мал тұрар. Көп қорқытар, терең батырар. Үлкен бастар, кіші қостар және т.б. сөйлемдерді келтіреді.
Ал болымсыз сөйлем туралы мынаны айтады: Не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз деп аталады. Мысалы: Жер жұтуға тоймайды, от отынға тоймайды, кісі ойға тоймайды, бөрі қойға тоймайды. Байлық мұрат емес, жоқтық ұят емес. Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ. Сиыр сипағанды білмес, жаман сыйлағанды білмес. Соқыр көргенінен жазбас.
Хабарлы сөйлемнің болымсыз түрде айтылатынын қазақ тілінің ғылыми синтаксисінің негізін салушы профессор С.Аманжолов та өз еңбегінде атап көрсеткен .
Хабарлы жай сөйлемнің - ма, -ме жұрнақтары арқылы жасалған баянда -
уыштың болымсыз мағынасы тұтас сөйлемге тән екендігі жайлы профессор Ә.Нұрмаханова Типы простого предложения в тюркских языках атты еңбегінде тоқталған .
Ал одан кейінгі кезеңде қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері, тілшілер, мұғалімдер негізінен практикалық оқулықтар, грамматикалар құрастыру ісіне кеңінен ат салысқаны белгілі.
1) Есімдерден сын есім тудыратын өнімді жұрнақтар: -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті: сазды; -сыз, -сіз: сусыз, елсіз. Мысалы: Кемпірдің байсалды сөзімен қонақтарын құрметтегісі келіп отырған ықыласын және қайратты жүзін байқаған соң, Ақан да әр нәрсенің жайынан сөйлесуге жалықпайтын сияқтанып отырды (М.Әуезов). Алдымен күндізгі мазасыз суық пен қар басқан көңілсіз елсіз даладан құтылған болу керек (М.Әуезов). Айсыз аспанда сансыз жұлдыздар жымыңдайды (Р.Райымқұлов).
2) Болымсыздық есімдіктер: еш, ешкім, ешбір, ештеме, ешқандай, ешқашан, ешқайсысы. Мысалы: Түні бойы жүгірген еңбегіміз еш кетпеді (Ә.Сәрсенбаев). Ешкім қайғысын елемеді (Р.Тоқтаров).
3) Етістіктің болымды, болымсыз түрлерінің синтетикалық жасалу жолы: -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе: барма, тоқтама, келме; аналитикалық жолы: жоқ, емес: келген жоқ, алған емес. Мысалы: Қанша жалынса да, қанша жыласа да жасаған оған бала бермеді (М.Жұмабаев). Берірек тұрған азғана ала-шұбар бұлттар кең жаһанның жүзіне перде болған жоқ (М.Әуезов). Ақан Ғазизаға алғашқы кезде көп қарауынан әлі күнге танған жоқ (М.Әуезов). Үйдің екінші қабырғасы әлі қаланбады (Б.Тоғысбаев). Қанша уақыт өтсе де, ол осы мақсатынан айныған емес (І.Есенберлин).
4) Болымды, болымсыз сөйлемдер: Қас сұлуда мін болмас.
Бұл пікірлер барлық грамматикаларда үнемі қайталанып отырды.
Етістіктің болымсыз түрі туралы мәлімет И.Мамановтың Қазіргі қазақ тілі (етістік) еңбегінде де берілген. Мысалы, автор - ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе морфемасын етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін ажырататын қосымша деп таниды. Емес, жоқ сөздерінің етістіктің белгілі бір формаларымен ғана тіркесетінін айтады. Автор күрделі етістіктегі болымсыздық көрсеткіштерінің қолданылуын біраз сөз етеді .
Болымсыз мағынаның сөйлемнің болымсыз түрін жасаудағы ролі туралы қазақ тілі грамматикаларының синтаксис бөлімінде және сөйлемнің түрлері туралы жазылған арнайы еңбектерде біршама мағлұматтар берілген.
Болымдылық-болымсыздық категориясына тән нольдік морфема қызметі жайында А.Қалыбаева, Н.Оралбай еңбектерінде сөз болады .
Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктеріне арналған профессор Р.Әміров еңбегінде , синтаксистік синонимдер туралы профессор М.Серғалиев зерттеуінде айтылған пікір, ойларды кездестіруге болады.
Сондай-ақ А.Әбілқаев мақаласында - сыз, -сіз жұрнақтарының қызметі баяндалған. Ж.Мусин антонимдер табиғатына байланысты боымсыздық пен антонимдер байланысы жайлы сөз етеді .
Қазақ тіл білімінде болымдылық-болымсыздыққа қатысты ғылыми әдебиеттердегі фактілермен таныса келе, мынадай қорытындыға келуге болады. Зерттеу объектісі болымдылық-болымсыздық жайлы мәліметтер А.Байтұрсынов еңбектерінен бастау алып, қазақ тілі жайындағы оқулықтарда, грамматикаларда, жеке зерттеу еңбектерінде үнемі орын алып келген. Бірақ ол мәліметтер тілшілер, зерттеуші ғалымдар тарапынан бірде сөз тудыру мәселесіне, бірде жеке сөз я жеке грамматикалық элементтерге, жеке сөз таптарына, сөйлем мүшелеріне, қызметіне, болымсыз сөйлемдерге қатысты қарастырылады. Ол дұрыс та. Себебі, болымдылық-болымсыздық - тіл құрылысының бар материалдарына қатысты күрделі, көп аспектілі тілдік құбылыс. Болымсыз мағынаға қатысты арнайы зерттеу еңбектерінде бұл проблема белгілі бір сұрақ төңірегінде сөз етіледі.
Дегенмен, мұнда болымсыздық салыстыра қарастырылса да, қазақ тіліндегі болымсыз сөйлем типтері, олардың болымсыз баяндауыштарының жасалу жолдары көрсетіледі. Ал Т.Әбдіғалиеваның зерттеуі болымсыз мағынаның берілуі, тәсілдері, семантикасы төңірегіндегі жайларды қамтиды.
Объективті дүниеден орын алған шындық, яғни зат, құбылыс, қимыл және оның түрлі сапа, белгілері болымды түрде де, болымсыз түрде де кездесетіні белгілі. Белгілі кеңістікте, мезгілде танылған, бар, орын алған құбылыс, зат, екінші кеңістік пен мезгілде жоқ болуы, қимыл-әрекеттің бірде жасалып, іске асуы, бірде жасалмауы, іске аспауы - өмірде орын алатын құбылыс. Сондай-ақ, бір затта бар сапа, белгі келесі затта болмауы да өмірде бар құбылыс, тілде ол көрсетіледі. Бұл да болымдылық, болымсыздыққа қатысты. Заттың, құбылыстың, қимыл-әрекеттің бір кеңістік пен мезгілде болуы я болмауы адам санасында болымдылық және болымсыздық ұғымдарын қалыптастырған. Таным процесіне қатысты ұғымдар ойлау, пайымдау әрекеттерімен тығыз байланыста болып келеді. Адам таныған зат, құбылыстардың белгілері, қимыл-әрекеттердің атаулары алдымен болымды түрде қалыптасқан. Мысалы: жапырақ, боран, қуаныш, өмір, алтын, қала, ақ, қара, жасыл, жаз, бар, кел, айт т.б. Бірақ жалпы тіл білімінде болсын, түркітануда болсын (оның ішінде қазақ тіл білімінде де) болымдылық-болымсыздық құбылысының бірінші мүшесі - болымдылық арнайы зерттеу объектісі болмаған, зерттеуші ғалымдар оның екінші мүшесіне, болымсыздыққа көп көңіл аударған. Мұның өзіндік себебі де, негізі де бар. Табиғи тілдердің көпшілігінде болымсыздық мағынаның арнайы тілдік көрсеткіштермен берілуі танылған. Әр тілде олардың өзіндік қалыптасу, даму тарихы бар. Сол себепті зерттеушілер назарына болымдылық түспей, болымсыздық іліккен. Демек, болымсыздық категориясының мәні туралы айтылған ой-пікірлер жекелеген ғылыми мақалалардан, грамматикалардан, арнайы зерттеулерден орын алған. Тіл білімінің даму, қалыптасу дәрежесіне қарай болымдылық-болымсыздықтың мәні туралы айтылған ой-пікірлер мен зерттеулер қым-қиғаш қарама-қарсылыққа толы екенін аңғаруға болады.
Болымдылық-болымсыздық мәселесінің ерекшелігі - оның екі сыңарлы болып келуінде. Тілде бұдан басқа да жекелік-көптік, конкреттілік-абстрактілік, белгілі-белгісіздік т.с. сияқты жұп түрінде келетін грамматикалық ұғымдар баршылық. Болымдылық пен болымсыздық - бір-бірімен қарама-қайшылық қатынаста өмір сүретін қосарлы, бір құбылыс. Бірақ бұл қарама-қайшылық бірін-бірінен ажыратпайтын, бөлмейтін, оларды өзара бірлікте қарастыруға мүмкіндік беретін диалектикалық байланыстағы қарама-қарсылық. Олардың қосарлы ұғымдар қатарында танылуы басқа ғылымдарда да тұрақталған.
1.3 Сөз таптарының шығуы мен дамуы
Грамматикадағы жүйелілікке симметриялық сипат тән. Тілде осы көрініс оппозициялық қарым-қатынастан айқын көрінеді. Фонологиялық оппозициямен салыстырғанда, тілдік қарама-қарсылықтың түрлері көп. Оның түрлері, түрлілігі болымдылық-болымсыздық құбылыстарының бойынан көрінеді. Мысалы: бар-жоқ, бар-барма, ақ-қара сияқты қолданыстағы болымдылық-болымсыздық сипаты түрліше көрінеді. Бірде тең дәрежелі сыңарлар негізінен жұпталса, кейде әр тектес сыңарлар болымды-болымсыз жұпта қолданыла алады.
Көп қырлы семантикасы, тілдің бар деңгейінде қатысты қызметі бар болымдылық-болымсыздық тілдік құбылыстың семантикалық негізіндегі қарама-қарсылық пен антонимдік қатынастағы сөздердің қарама-қарсылығы кейде бір құбылыс ретінде саналады. Бірақ ол бірдей емес. Мысалы: -лы, -лі және - сыз, -сіз жұрнақтарының қарама-қарсы семантикасы синонимдік жұп жасай ала ма дегенге тоқталайық.
-лы, -лі жұрнақтарымен зат, кез келген нәрсе, құбылыстағы белгілі бір белгі, сапаның мол екендігі көрсетілсе, -сыз, -сіз жұрнақтары арқылы көрсетілген сапаның, белгінің жоқ, жеткіліксіз екендігі беріледі. Мысалы: сулы-сусыз, орманды-ормансыз, таулы-таусыз. Сонда олардың грамматикалық қызметі арқылы сол затқа жаңа баға берілмейді. Ал антонимдік жұпқа тән қарама-қарсылық негізінде заттың сапа, белгілері жоққа шығарылып қана қоймай, мүлде жаңа сапаны көрсету заңдылығы жатыр. Мысалы: сулы, суы бар; сусыз, суы жоқ; сулы емес - құрғақ десек, мұнда антонимдік жұп - сулы-құрғақ болады. Олай болса, болымдылық-болымсыздық мағына әрі бинарлы, әрі эквивалентті қарама-қарсылық негізінде туындайды екен. Болымдылық-болымсыздық мәнін кет-кетпе, сулы-сусыз, балалы-баласыз, бар-жоқ т.с. сияқты қарым-қатынастағы жұптар төңірегінде топтап қарастырсақ, олардың сыңарларының тілдің түрлі деңгейіне қатыстылығы бірден көрінеді. Ал түркі тілдерінде бұл мағынаның негізіне маркерлеріне етістіктің болымды-болымсыз түрі алынған. Осыдан келіп, категорияның бірінші мүшесі - болымдылық тілшілер тарапынан арнайы зерттеу мәртебесіне ие болмай, оның орнына екінші мүшеге - болымсыздыққа көп көңіл бөлінген. Табиғи тілдердің көпшілігінде болымсыз мағына арнайы маркерлермен, тілдік көрсеткіштермен беріледі деген пікір қалыптасқан. Сондықтан болымсыздықтың маркерлерін таңу, оның шығу, даму, қалыптасу жүйесін зерттеу жайына ғалымдар әрқашан көңіл аударған.
Тілдік болымсыздықтың мәні неде? Оның философия, логика ғылымдары қарастыратын болымсыздықтан айырмашылығы қандай? Неге ол психология ғылымының зерттеу объектісі болды? Тағы сол сияқты көптеген сұрақтар туындайды. Әрине, бұл сұрақтарға қатысты дәлелді жауапты қазақ тіл біліміндегі болымсыздық жайлы айтылған мағлұматтардан, пікірлерден толық жауап табу қиын. Осы жайды ескере отырып, болымсыздық категориясы туралы ғылыми зерттеулерде, ғылыми әдебиеттерде айтылған ой-пікір, көзқарастарды жүйелеп көрейік.
Лингвистика ғылым саласы ретінде алғашқыда философия ғылымының (дәлірек айтқанда, грек философиясы) көптеген дәстүрлеріне сүйенгені белгілі. Грек ойшылдарының тілдің шығуы, түрлі тілдік категориялар жайлы пайымдаулары, сөз жоқ, логиканың және философияның негізінде қалыптасқан еді.
Сөздер семантикалық сипаттарының, түрлену жүйесінің, синтаксистік қызметтерінің ортақтығына қарай топталады. Әдетте қазақ тіліндегі сөз топтары атаушы немесе мағыналы сөздер, көмекші сөздер болып, кейде оған үшінші топ - одағай сөздер қосылып жүр. Атаушы сөздер деп ақиқат өмірде ұшырасатын ұғымдарды я тікелей, я жанай білдіріп, олардың атаулары ретінде қабылданатын, өздеріне тән толық материалдық мағыналары бар, қалыптасқан дыбыстық құрамдары мен белгілі дауыс екпіні бар дербес сөздерді айтамыз. Атаушы сөздердің өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар, ретіне қарай олардың үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым-қатысқа түсе алатын дербес сөздер. Көмекші сөздердеп өз алдына тұрып жеке ұғымдарды тікелей д, жанай да білдіре алмайтын, тек атаушы сөздердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіру үшін я олардың мазмұнына әр түрлі дәрежеде айқындық, дәлдік қосу үшін жұмсалатын, мағыналық дербестігі я солғындаған, я жоғалған, дыбыстық құрамы да, екпіні де тұрақсыз жәрдемші сөздерді айтамыз. Көмекші сөздер мағыналық дербестігі болмайтындықтан, тек контексте атаушы сөздермен селбесіп қана жұмсалады да, өз алдына дербес сөз ретінде қолданылмайды. Осыған сәйкес, олар түрленсін мейлі, түрленбесін мейлі, сөйлемде өз алдына мүше бола алмайды, тек атаушы сөз арқылы жасалған мүшенің құрамына енеді де, сол мүшелерді өзара жалғастыруға дәнекер болады. Одағай сөздердеп ешқандай да ақиқат ұғымдарды білдірмейтін, тек адамның әр алуан көңіл күйі мен әр қилы сезім райларын білдіру үшін қолданылатын сөздерді айтамыз. Одағайлар шығу тегі мен қалыптасу табиғатының ерекшелігіне қарай өзге сөздермен ешқандай да грамматикалық қарым-қатынасқа түспейді. Тілдің барлық (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық) жақтары бір-бірімен байланысты болатыны сияқты, бұл аталған үш топ сөздер де өзара бір-бірімен байланысты.
Сөз таптары сөздердің белгілі жүйе негізінде қалыптасқан грамматикалық сипаттары мен белгілері негіз болады. Сөздерді сөз таптарына бөліп қарау әр сөзге байланысты әр түрлі белгілер арқылы айқындалмай, сөз таптарына қатысты тұрақты белгілерінің негізінде жан-жақты жіктеу үшін жүйелі принциптер негізге алынуы керек. Ол принциптер сөздердің грамматикалық сипаттарына негізделуі тиіс. Сөздерді грамматикалық топтарға, яғни сөз таптарына жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты принцип - семантикалы принцип. Екіншіден, осындай грамматикалық топтарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену жүйесі, өзгеру, тұлғалық парадигмасы немесе бұған қарама-қайшы түрленбеу, тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді. Сондықтан түрлену жүйесіне негізделген категориялық грамматикалық мағына жүйесі мен грамматикалық категорияларының болу-болмауы сөздерді таптастырудың екінші негізгі (морфологиялық) принципі, яғни сөздердің түрлену жүйесі болып табылады.Мысалы, зат атауын, заттық ұғымды білдіретін сөздерге көптелу, септелу, тәуелдену тән де, қимыл, іс-әрекетті білдіретін сөздерге жіктелу, шақты білдіру тән болып келеді. Сөздерді таптастырудың үшінші синтаксистік принципі сөздердің сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқаруымен және сол сөздердің тіркесу сипатымен, яғни қандай топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен байланысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сөздер атау тұлғада тұрып, қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауыш, табыс септігінде келіп, тура толықтауыш, жіктеліп келіп, баяндауыш, ілік септікте және екінші затпен қатыстық қатынаста келіп анықтауыш, көлемдік септіктерде келіп, пысықтауыш қызметтерін атқарады. Осы көрсетілген принциптердің негізінде атаушы сөздерді мынадай сөз таптарына бөліп қарауға болады: зат атауын білдіретін - зат есім, заттың әр түрлі сынын, қатыстық белгісін білдіретін - сын есім, заттың сандық мөлшерін білдіретін - сан есім, есім сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер есімдік, қимыл, іс-әрекетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz