Жарыс қызметінің құрылысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Спорттық жарыстарды ұйымдастыру және өткізу

Дайындаған: ФКиС-21с Тобының студенті

Тексерген:

Қарағанды, 2020
МАЗМҰНЫ

Кіріспе
3
1
Спорт түрлері бойынша жарыс өткізу дайындығын ұйымдастырудың ғылыми - теориялық негіздері
5
1.1
Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың зерттелуі мен даму тарихы
5
1.2
Спорттың әр түрлерінен жарыс өткізу дайындық барысын бақылау
8
2
Спорттың әр түрі бойынша жарыс әрекетінің ұйымдастыру кезеңдері
21
2.1
Спорттық жарыстарды ұйымдастыру мен жоспарлау
21
2.2
Спорттық жарыстарды ұйымдастрыру және өткізу кезіндегі жанкүйерлер мен көрермендердің ықпалы
25
2.3
Ел аумағындағы спорттың әр түрі бойынша жарыс өткізу қызыметінің ұйымдастырылуы
28
Қорытынды
32
пАЙдаланылған әдебиет
33
КІРІСПЕ

Спорт дене шынықтырудың органикалық бөлігі болып табылады және қоғамда алдын ала анықталған қимыл-қозғалыс әрекеттерінде жарыстар арқылы қабілеттілікті одан әрі барынша көрсету үшін, қарқынды мамандандырылған дайындыққа бағытталған, адамдардың ойын дене іс-әрекеті үшін құрылатын немесе пайдаланатын материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Демек, спорт-тәрбие, дайындық және коммуникативтік функцияларды іске асыра отырып, қоғам мүддесіне қызмет ететін, бірақ адамның тұрақты мамандығы (кәсібі) болып табылмайтын қызмет.
Спорттық жарыс дегеніміз - адамның дене бітімі деңгейіндегі, сана-сезімнің кейбір аспектілерін дамытудағы артықшылықтарын анықтау мақсатында адамдардың ойын формасындағы бәсекесі. Жарыстар педагогикалық, спорттық, әдістемелік және қоғамдық-саяси мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Спорттық жарыстар кезінде дене тәрбиесі мен спорттағы сияқты педагогикалық міндеттер шешіледі, яғни. физикалық, техникалық, тактикалық, психикалық және теориялық дайындықты жетілдіру. Алайда, сонымен бірге, ағзада болатын барлық өзгерістер жаттығулардың деңгейінен асып түседі. Бәсекелестік - спортшының физикалық дайындығын арттырудың тиімді шараларының бірі. Спорттық жарыстардың ерік-жігерді қалыптастыру үшін маңызы зор. Олар сонымен бірге жалпы дене шынықтыру мен спорттың дамуына ықпал етеді және аудиторияға педагогикалық ықпал етуге мүмкіндік береді [1,2].
Спорттық жарыстар - бұл жарқын, эмоционалды көрініс. Спорттық шоулардан ләззат алу көрерменнің моториканың жоғары даму деңгейімен, қатысушылардың батыл және шешуші іс-әрекеттері, олардың жоғары жетістіктерімен ерекшеленуінің нәтижесінде пайда болады.
Спорттық жарыстарды ұйымдастыруға және өткізуге байланысты дене шынықтыру және спорт мұғалімдерінің, жарыстарды ұйымдастырушылардың, спорт төрешілері мен спорт дәрігерлерінің функциялары осы адамдардың іс-әрекетінің сипатына байланысты өзгереді. Дене шынықтыру және спорт мұғалімдерінің маңызды функцияларының бірі - спорттық жарыстарға қатысатындарды дайындау. Ресми жарыстарға қатысушыларды жібермес бұрын, оларға тек спорттық құрал-жабдықтар мен тактиканы, белгілі бір білім шеңберін үйретіп қана қоймай, қажетті моторлық қасиеттерді дамытып қана қоймай, бәсекелес болуды үйрету керек.
Спорттық жарыстарды өткізуге байланысты ұйымдастырушылық және әдістемелік сипаттағы шараларға, ең алдымен, осы спорт түрінен жарыстардың күнтізбелік жоспарын жасау кіреді. Онда конкурстың атауы, өткізілетін күні мен орны және оларды ұйымдастыруға жауапты тұлғалар көрсетіледі. Спорттың әр түрі бойынша спорттық жарыстардың күнтізбесі ұлдар мен қыздарға (егер олар қатысатын болса) және әр жас топтары үшін жеке жасалады. Осы орайда қарастырып отырған курстық жұмысымның тақырыбы: Спорттық жарыстарды ұйымдастыру және өткізу
Курстық жұмыстың өзектілігі: Спорттық жарыстар - бұл спорттық іс-әрекеттің басты мақсаты, бұл ұйымдастыруды реттеу әдісі және жеке ойыншылардың да, команданың да дайындық деңгейінің салыстырмалы құралы болып табылғандықтан, жарысты дұрыс ұйымдастыру мен өткізу мәселесі алдыңға қатарды тұр.
Қурстық жұмыстың мақсаты: Ел аумағындағы спорттың әр түрі бойынша жарыстың ұйымдастырылуы мен өткізілуін ғылыми - теориялық тұрғыдан нәтижелігін анықтау.
Қурстық жұмыстың міндеттері:
- ел аумағында өткізілетін республикалық және аймақтық деңгейдегі жарыстарды ұйымдастыру және өткізу сапасын анықтау;
- түрлі деңгейдегі және спорт түрлерінің әртүрлі топтарындағы жарыс сапасын деңгейін анықтау;
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Қурстық жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне қол жеткізу үшін әдебиет көздерін жинақтап, теориялық тұрғыдан талдау, сонымен қатар әртүрлі жарыс бойынша алынған мәліметтерді талқылау және қорытындылау, педагогикалық бақылау әдістері қолданылды.

1 Спорт түрлері бойынша жарыс өткізу дайындығын ұйымдастырудың ғылыми - теориялық негіздері

Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың зерттелуі мен даму тарихы
Спорт саласы бірнеше рет бұзылып, қайта түзіліп отырды деген пікір бар. Бұған негіз - ғасырдан астам тарихы бар Олимпиаданың ежелгі ойындарының біздің дәуірдің III ғасырында тоқтап қалуы. Бұл мәдениетті табиғатқа қатаң түрде қарсы қойған, адамның бойындағы табиғи, денелік болмысын оның рухани, діни талпынысымен жойып жіберуді көздейтін діннің дамуымен байланысты болды.
Спорттағы жарыстардың пайда болуына қатысты мәдениет саласында түрлі болжамдар бар. Адамзат қоғамының пайда болуымен қатар спорттық қызмет элементтерінің де ежелден келе жатқан тарихы бар. Спорт мәңгі және пайда болуы адамның жаратылысымен парапар, - дейді[4].
Ұлы ғұлама Аристотель (б.ғ.д. IVғ.) Жарысқа түсуге итермелейтін мотив (түрткі) дегеніміз иесі мақтана алатын және моральдық, материалдық игіліктерді бөлу кезінде нақты бір басымдылық таныта білетін кейбір құнды қасиеттерді дәлелдей білу талабы деген [5].
Спорттың шығу тарихын айқындау мәселесі 3 басты болжамға негізделген:
жұмсалуды талап ететін артық қуаттың болуы;
нақты бір іс-әрекеттердің құпия қасиеттерін қолдану талабы;
көңіл көтеруге деген сұраныс.
Бұл болжамның әрқайсысы негізсіз емес. Сонымен бірге, адамзаттың тарихи дамуының түрлі кезеңдерінде спорт саласының болуына түрлі факторлар ықпал етті деп болжам жасауға болады.
Жекелей қарастырсақ, ежелгі адамның дене және ақыл-ой қызметі оның тікелей тіршілік күйін қамтамасыз етуге жұмсалатын биологиялық қуатымен тікелей байланысты.
Бұл іс-әрекеттердің кейбіреулері дәстүрлі сипатқа ие болды. Мысалы, жастардың кәмелеттік жасқа өтуі кезіндегі арнаулар сайыс түрінде өткізілетін еңбек ету және әскери іс-әрекеттерді орындай алуына негізделеді. Осы сияқты арнаулар заманауи спорттық жарыстардың бастамасы деп есептелінеді [6].
Шебер аңшылар мен әскерлердің қимыл-әрекеттерінің көп ретті қайталанбалы көшірмесі біртіндеп жаттығу мүмкіндігін сезінуге әкелді. Осылайша, мұндай мүмкіндіктер шартсыз түрде дене тәрбиесі пайда болуын түсіндіреді. Бұдан басқа, алғашқы қауымдық құрылыс жағдайында тіршілік еткен тайпаларда дене тәрбиесінің белгілері де жоқ, салт-дәстүрлі сайыстардың болуы спорт тарихының бастауы, яғни дене тәрбиесі даму тарихына қарағанда әлдеқайда тереңде деп болжауға негіз береді.
Көріп отырғанымыздай, дене тәрбиесінің қалыптасуы барысында біршама тиімді құралдар мен әдістерді іздестіру адамның мүмкіндіктерін жетілдіруге арналған сайыстық қарым-қатынастарды қолдану идеясына жеткізді. Сонымен бірге, спорттық қызметтің тарихи дене шынықтыру саласында қалыптасқандығын мойындау қажет [7,8].Бұл қоғам дамуының бастапқы сатыларында адамның мүмкіндіктері адамзаттың жеңіп шығуының шешуші факторы болды.
Спорттық жарыстардың орта ғасырда пайда болуы.
Спорт тарихында заманауи спорттың бастауын орта ғасырдан, яғни ХVII ғасырдан бері ғана көреді және оны дене мүмкіндіктерінің емес, жаңа құмарлы ойын-сауықтардың жетілуін талап ететін буржуазиялық қалалық мәдениеттің дамуымен байланыстырады. Бірақ, спорт саласы қалыптасуына жеткізген генетикалық сұраныстардың тарихи тереңі оның дамуында үзілістердің болғандығын, заманауи спорттың ежелгі негізі жоқтығы туралы жаңсақ түсініктерге деген сенімсіздік туындатады.
Жарыстарға тән элементтер сонау алғашқы қауымдық құрылыс халықтарының тұрмыс-тіршілігінен байқалады. Адамзат тарихын шартты түрде ойынды бәсекелестіктің үдерісі барысында мәдениеттің қалыптасуы ретінде қабылдауға болады. Айта кетерлігі, аракідік бәсекелестік мәдени тіршілікпен де ұштасып жатты, соның нәтижесінде өзіндік ойынды және мәдени құндылығын жоғалта бастады, тіпті бәскелестіктің ырыққа көнбес қасиеті соғыс кездерінде байқалатын жаугершілікке айналып кетіп отырды.
Бейбітшілікпен бітісетін қарсыластықтың түрлі тәсілдерін қолдану дене жаттығулары мен дене мәдениеті сабақтарының дамуы мен жетілуіне әкелді. Бейбіт қарсыластықтың тайпалар арасында бейбітшілікті орнатуға бағытталған спорттық қызметке айналуы жеке адамдар арасындағы және топтық шиеленістерді шешудің құралы болды. Шиеленістерді шешудің құралы ретіндегі бейбіт қарсыласу мен сайысты ойындар басында рулық-тайпалы қауымдастықтар деңгейінде ғана қолданылды, себебі тайпалар арасындағы шиеленістер бас кезінен-ақ соғыс арқылы шешіліп отырды және тайпалар арасындағы соғыстың үздіксіз күйі нақты бір тарихи кезеңге тән болды.
Бұқаралық мәлениеттің дамуы мерекелердің, тынығудың көңіл көтерерлік және басқа да түрлерінің пайда болуына себепші болды. Эмоциялар, құмарлықтар жиі талас-тартысқа, тіпті дау-жанжалға итермеледі. Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында жарыстардың нақты ережелері құрылып, кейіннен бұл іске қабылданған келісімге сай спорттық жайттарды шеше алатын адамдар тартылды.
Спорт өзінің ережелерімен бастапқыда адамгершілік қасиеттерді, рухани құндылықтарды, білімділікті жүзеге асыру үшін емес, коммерциялық іс, ставкі ретінде пайда болды. Ағылшын елінде спорттық іс-шаралар туралы ақпарат ол кезеңдерде ақшалай ұтыс, сыйлықтар, сәттіліктер туралы басылым түрінде берілді. Сондықтан, пайда болған спорт түрлерінде ипподромдардағы ат жарыстарының және төрешілер туралы ережелері қолданылып отырды.
Спорт жарыстарының алғашқыларының бірі бокс - қорғаныс өнері ретінде ең алдымен танымал болды, кейіннен ол ең танымал спорт түріне айналды. Америкада бокс қарқынды дамыды, ол да коммерциялық мақсатта қолданылды. Бизнесмендер мен менджерлер қызық та, эмоционалды көріністен көптеп табыс түсіре бастады, бұл рухы мен мәнері бойынша американдықтарға тән қасиет еді.
Спорттың, жарыс үдерістерінің және төрешіліктің заманауи қоғам мәдениетінің қарқынды дамуы үшін дене тәрбиесін мектепте білім беру бағдарламасына енгізу қажеттігі туындады. Бұл құбылыстың негізін қалаушы - колледж ректоры Т.Арнольд болды [9]. Оның мектепке енгізген тәрбие реформасындағы басты үлесі - жасы үлкендердің әлсіздер мен жасы кішілерді ренжітіп, үркітіп-қорқытпай, керісінше олардың қорғаушысы, жөн айтар жанашырлары болуында.
Т.Арнольд оқушыларды спорттық сайыстар арқылы тәрбиелеуді қажет деп тапты, мұндағы қағидаттың мәні ойындар мен сайыстардағы жеңімпаздар жастар арасында көшбасшыларға айналды, соның арқасында олардың арасында тәртіп орнап, намыстың нақты бір ежелері қалыптасады. Осыдан келіп педагогикалық қағида туындайды, оның мәні: ойындар, спорттық сайыстар мен төрешілік ережелері арқылы - тәрбиелеу мен оқытуға болады [9].
Т.Арнольдтің үлгісімен көп ұзамай осы іспеттес реформалар АҚШ, Германия, Франция және басқа да елдерде жүргізілді. Спорт элиталық клубтар арқылы қоғамның жоғары сатысына кеңінен енгізіле бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары жүйелі түрде спорттық жаңалықтарды театрмен, симфиониялық концерттермен қатар жариялай бастады. Осылайша спорттық іс-шаралар ХIХ ғасырдың екінші жартысының мәдени тіршілігінің мәнді бір бөліміне айналды [9].
Еліміздегі спорттың жалпы саясатына әсіресе, 1950-80 жылдары үлкен үлес қосқан басты бағыт ретінде кәсіподақтық спорт саналды. Оның құрамында ДСО-ның төмендегідей 8 Орталық кеңестері: Труд, Спартак, Урожай, Буревестник, Зенит және т.б.; 63 республикалық, 526 аймақтық, облыстық, өңірлік және бес мыңға тарта қалалық, аудандық салалық ерікті спорттық кәсіподақтар аудандық салалы кеңестері болды. Бұл құрылым тігінен басқарылды, ірі спорттық клубтары, дене тәрбиесі ұжымдары, спорттық мектептері бар өзіндік пирамидасы болды. Онда спорттық құрылыстардың үлкен желісі болды. Ерікті спорттық қоғамдардың штатты дене мәдениеті және спорттық қызметшілері мен спорттық төрешілер ретіндегі қоғамдық мамандары болды. Кәсіподақтардың осы ауқымды құрылымы дене шынықтыру ұжымынан басталып, кәсіподақтар Спартакиадасы сияқты төрт жылда бір рет өткізілетін үлкен спорттық мерекемен аяқталатын төрешілік арқылы жүзеге асыра отырып, спорттық іс-шараларды қамтыды.
Жетістік, даңқ жолындағы спорттағы жетістіктер спорттық іс-шаралардағы даңқ баспалдағы арқылы, төрешілікпен жүзеге асырыла отырып бұқаралық санада, өнегелік дәрежеде, бүкіл әлемдігі адамның дүниетанымында төңкеріс жасады, спорттың бүкіл адамзат бойындағы құндылығын мойындауға әкеп соқты. Бүкіл әлемнің танымал адамдарының (саясаткерлер, ғалымдар, діни қызметкерлер, әртістер, бизнесмендер) арасындағы бұрын ең алдымен танымал немесе ақсүйекті тегімен, қол жетпес біліммен қамтамасыз етілетін беделі енді спорт әлемі өкілдеріне қол жетерлік болды. Өзінің ерекше денелік қасиеті мен қабілеті (күші, шапшаңдығы, төзімділігі, ептілігі) бар спортшы мен осы қасиеттерді тауып, аша білген бапкер жер шарының барлық континенттеріне дерлік танымал болды. Жеңімпаздар, рекордсмендер (континент, әлем), олимпиадашылар ұлт мақтанышына айналды. Жарыстық үдеріс пен объективті төрешілік нәсілділік пен текті дәрежелерді жоя отырып, даңққа қол жеткізуге мүмкіндіктер ашты. Мемлекет даңқты спортшылар арқылы үлкен жетістіктерге жетті, жоғары беделге ие болды, ал кейбір спорт түрлері арқылы басты спорттық держава ретінде (мысалы: хоккейден - Канада, шаңғы тебуден - Финляндия, Швеция, бокстан - Куба, футболдан - Италия, Бразилия, дзюдодан - Жапония, бейсболдан - АҚШ, спорттық гимнастикадан - Румыния және т.б.) таныла бастады.
Спорттық жарыстар - спорттық өндірістің брендіне айналды және өркениетті әлемдегі дамудың шарты деп сенімді түрде айтуға болады.
Осылайша спорттың тәрбиелік мәні оның әлем халықтары арасында кеңінен таралуына ықпал етті. Спорт пен оның құрамдас бір бөлімі болып саналатын дене жаттығулары жастарды қоғамдық пайдалы іспен (әскери борыш, дене еңбегі және т.б.) шұғылдануға баулудағы маңызды да, тиімді құралға айналды

Спорттың әр түрлерінен жарыс өткізу дайындық барысын бақылау

Жарыс - спорттық қызметтердің басты ұйымдастырушылық түрі, спорттың мәні болып табылады. Спорт теориясы бойынша заманауи ғылыми еңбектерде көптеген авторлар бұл мәселенің ең алдымен тарихи тұрғыдан кейін пайда болғандығы туралы мәселені әрқалай талқылайды, мәселен: жарыстар ма, әлде жарыстарға қажетті спорттық жаттығу мен дайындық па? Бұған алдымен дене қасиеттері мен адамның қабілеттерінің жетілдірілуі, содан соң жеңістен үміткерлердің ептілігінің, күшінің және шапшаңдығының сайысты салыстырылуы жатады [10].
Спорттық жарыстар алға қойған мақсаты мен қатысушылардың орнын анықтайтындығына қарай жекелей жарыс, жекелей-командалық жарыс, командалық жарыс, ұжымдық жарыс (көптеген спорт түрін қамтитын универсиада, спартакиада, олимпиада); өткізілу сипатына қарай ресми біріншілік (аудан, қала, облыс, республика, Азия, Еуропа, дүние жүзі чемпиондарын анықтау), белгілі бір жүлде үшін өткізілетін дәстүрлі жарыс, алдын-ала белгіленген командалар мен қатысушылар арасында өткізілетін жолдастық не матчтық жарыс, қатысушылардың спорттық деңгейін анықтайтын классификациялық (іріктеу) жарыс болып бөлінеді.
Қазақстанда жарыстар мектеп, ауыл, аудан, қала, облыстарда өтіп, республикалық жарысқа ұласады. Бұған қоса мыңдаған адам қатысатын бұқаралық сипаттағы жүгіру жарысы, шаңғы жарысы; ауыл спортшылары арасында -- "Ақбидай спартакиадасы", мектеп оқушылары арасында -- "1000 бала спартакиадасы" (Алматы облысында), еңбек, соғыс ардагерлеріне арналған жарыстар өтеді. 2001 жылы 27 спорт түрінен еліміздің 8 қаласында 1-Қазақстандық спартакиада өтті. Жарыстар бұқаралық спорттың дамуына ықпалын тигізеді. Жарыс Қазақстанда ежелден-ақ ел ішінде қызығушылық танытып, ел сүйіспеншілігіне айналып, ел ішінде кеңінен тараған: халық жұдырықтасып, күресіп батырлық танытып, ептілігін көрсеткен, батылдығымен көзге түскен азаматтарына құрметпен қарады. Қазіргі уақытта спортшылар еңбек сіңіре отырып, қоғамның құрметіне бөленді, оларға түрлі сый-сияпаттар тағайындалады. Кез келген спорт түрінің және бүтіндей спорттың әлеуметтік сала ретіндегі мәнін таза түрде өткізілетін сайыс ретіндегі жарыстық қызмет құрайды.
Жарыс қызметі - жарыс мақсаты мен обьективті логикасын жүзеге асыру үшін әрекет етін жарыс барысындағы спортшының іс-қимыл жиынтығы [11].
Бұл қызметтің құрамына жарыс қызметі және жүйелі формаға біріктіретін оның жарыс барысындағы іс-қимылы кіреді. Жарыс қимылы бірінші өз бойына жалпы логикасын сіңірген жарыс қимылының жалпы құрылымдарын көрсетеді. Олардың өзіндік операциялық құрамы бар. Мысалы жеңіл атлетикалық ұзындыққа секіруде мынандай операциялық бөліктерге бөлу қабылданған: жүгіру, секіру, жерге түсу. Оның құрамында мұны көбінесе бастапқы, келесі және соңғысы деп айту бекітілген.
Жарыс қызметінің әлдеқайла кең ауқымды қамтитын үйлесімді субқұрылымдары да бар. Кейбір спорт түрлерінде бұл қатаң сақталған (мысалы гимнастикада, көркем сырғанауда). Заңды байланыстар жиынтығы, жарыс қимылының шоғыры және оның тұтасай формасы спортшының іс-әрекет қимылының құрпылымын қалыптастырады. Белгілі бір деңгейде тактикалық мағынаға, тактикалық жоспардың негізіне және спортшының бағытталған қимылына негізделген. Сонымен бірге жарыс барысында спортшының спорттық мақсатын жүзеге асыруы да әсер етеді. Мұнда айта кететін негізгілердің бірі спортшының жоспардан тыс әрекеті және жоғарыда айтылған логикаға бағынбауы жарыс қимылы бола алмайды, толықтай сипаттамайды.
Жарыс қызметінің мағынасын түсіну үшін оның фазалық сипатқа ие екенін ұмытпау керек. Олар жарыс қызметінің психологиялық және биофункционалыдық жағдайын көрсетуіне негізделген.
Жарыс қызметін сипаттауда жарыс тұрақтылығын құрауда, қозғалыс мотиві, алдағы қимылдың моделденуіне эмоционалды дайындық және практикалық жаттығудың старт алды фазаның құрылуында өзіндік орны бар.
Жарыс қызметінің құрылымы төмендегі 1-суретте көрсетілгендей болып құрылады:

Жарыс қызметінің құрылысы

Жарыс қимылы

Іс-әрекет құрамы

Бастапқы элемент құрылысы
время
Комбинаторлық субқұрылым

Келесі элемент
время
Қорытындылаушы элемент құрылысы
время
Нұсқалық
время
Комбинаторлық субқұрылым
время
Стандартты
время
Нұсқалық
время
Стандартты
время
Рефлективті
время
Жарыс қызметінің құрылысы

Жарыс қимылы

Іс-әрекет құрамы

Бастапқы элемент құрылысы
время
Комбинаторлық субқұрылым

Келесі элемент
время
Қорытындылаушы элемент құрылысы
время
Нұсқалық
время
Комбинаторлық субқұрылым
время
Стандартты
время
Нұсқалық
время
Стандартты
время
Рефлективті
время
Сурет 1 - Спорт қызметінің құрылымы

Жарыс барысында алдын ала жасалған модель мен дайындық шынайы жағдайға байланысты нақтыланып түзетулерге ұшырайды.
Ал жарыс аяғында спортшының жарыс барысында жұмсаған биоэнергеиясы мен басқа да шығындары әртүрлі мүше мен жүйеде қайта қалпына келеді.
Спортшының жарыс қызметінің барысында конфликт, өзара рефлексия және қабілетін жоғалту мүмкіндігі сияқты қырлары да бой көрсетуі мүмкін.
Спорт қызметіндегі конфликт дайындалған және спортпен айналысушылар арасында жеңісті ұстап қалуға деген ұмтылысты білдіреді. Бұл антоганистік сипатқа ие емес, бірақ жарыс қызметінде күрестің жоғарғы екпінін беруі мүмкін. Мұндай бастаулар спортшының бәсекелесімен тура байланыста болмаған жағдайында немесе іштей қарама-қайшылықтарға (өзімен өзі күрес) толы болған кезде кездеседі.
Спорттағы рефлекстік әсерлер спортшының шешім қабылдауы және оны жүзеге асыруда қарсыласының, топтағы әріптесінің ойы мен ниетін алдын ала білуі керек (тауып немесе түйсіну керек) және өзінің жауапты іс-әрекеті жоспарлауы керек.
Спортттық - жарыс мүмкіндігін жоғалту бұл спортшының алдын ала ойластырған іс-әрекеті жүзеге аспай қалуы мүмкін деген сөз. Бірақ бұл ойынды жүргізуден, алдын ала жоспрлаудан бас тарту деген сөз емес. Жоспарлы жағдайды қарсыластың енгізген жаңа күрес тактикасы ғана емес, сонымен бірге жанкүйерлердің әрекеті мен құралдардың жағдайы, ауа райының қолайсыздығы мен басқа да жағдайлар бұзуы мүмкін.
Жарыс әрекетін басқару спорттың жарыс шарттары бір қалыпқа түскен түрлерінде (мысалы жеңіл атлетикада) жарыс шарттары қалыпқа түсірілмеген ойын түрлерімен салыстырғанда, алдын ала ойластырған жопарды жүзеге асыру кезінде әлдеқайда нәтижелі болады.
Спорттық жарыстардың бірқатар өзіне тән қасиеттері болады:
сайыстардың бәсекелестік деңгейінің ретті артуы мен спортшылардың жетістігіне қойылатын талаптардың құрылу жүйесі;
спортшылар әрекеті құрамын, олардың орындалу шарттарын және жетістіктерді бағалау тәсілдерін (жарыс ережелерін) бірлестіру;
спортшылардың іс-әрекеттерін антогонистік емес бәсекелестік қағидаттарына сай шектеу.
Жалпы алғанда, жарыстық қызмет бәсекелестіктің бір түрі болып табылады және максималды жетістікке қол жеткізуіне қарай спорттық қызмет субъектілерінің (спортшылардың) мақсатты белсенділігі ретінде анықталуы мүмкін [12].
Спорттық жарыстардың қызмет түрлері: орындардың сатылы мәнін анықтау, спортшылармен, командалармен жұмыс жүргізу; жеңімпаздарды айқындау; рекордтарды тіркеп отыру, коммуникативтілік, экономикалық, реактивтілік, дәрежелілік, әлеуметтендіру қызметтері және т.б. тұрады[13].
Жарыс саны ең алдымен спорт түрінің ерекшелігіне байланысты.
Ол жарысқа қатысу уақыты ұзақ болмаған жерде және жарыстан кейін спортшы өз күшін тез қалпына келтіре алатын жерде көптеу болады.
Төзімділікті және ұзақ уақыт бойы үлкен ширығуды талап ететін спорт түрлерінде біршама кем кездеседі.
Жас спортшылар мен спортқа енді келгендерде жарыс саны дәрежелі спортшылармен салыстырғанда аздау, бірақ жас спортшыларға көптеген басқа жарыстарға қатысу қажет.
Жарыс саны спортшының жеке басының ерекшеліктеріне байланысты: ол техникалық дайындығы жеткіліксіз болғанда, ұзақ қалпына келгенде, жоғары жүйкелік қозу кезінде жақсы техникаға, тез қалпына келуге, жүйке жүйесінің тиімді күйіне қарағанда аз болады.
Қазіргі уақытта барлық спорттық жарыстар уақыты халықаралық ережелермен шектеледі.
Оларды спорт түрлері бойынша ұлттық федерациялар, жергілікті спорттық ұйымдар, спортшылар және басқа адамдар ұстанады. Бұл қасиет төмендегідей ерекшеліктерімен сипатталады:
бапкерлердің дәрежесін арттыру;
құрама командаларды дайындауды материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету талаптарын жасау;
спорттың барлық түрлерін Олимпиадалық ойындар бағдарламасы бойынша қатар дамыту [14].
Спортшыларды дайындауға қатысты спорттық жарыстарды ұйымдастыруға төмендегідей қасиеттер тән:
спорттық жарыстар дербес құбылыс ретінде емес, оқу-шынықтыру үдерісінің құрамдас бөлімі, жоғары спорттық жетістіктерге жету құралы ретінде;
жарыстардың педагогикалық мәні спортшыларды дайындау жүйесінің мазмұнын анықтауда;
спорттық шынығудың заңдылықтары жарыстар жүйесінің ұйымдастырылуында қарастырылады.
Осыған байланысты спортшыларды дайындауға арналған жарыстардың маңыздылық деңгейлерін былайша айқындап көрсетуге болады:
жарыстық қызмет спортшыларды дайындаудың бірлестікті сипаттамасы;
жарыс қызметінің басты құрылымдары (сөре, арақашықтықты шапшаңдық, мәре және т.б.);
спортшының жарыстық қызметтің басты өлшемдерін орындауы кезіндегі іс-әрекеті тиімділігін анықтайтын бірлестікті қасиеттер;
бірлестікті қасиеттердің даму деңгейін анықтайтын негізгі функционалды өлшемдер мен олардың сипаттамалары;
негізгі функционалды өлшемдер мен қасиеттердің деңгейін анықтайтын жекелей көрсеткіштер.
Спорттық жарыстар - бұл спорттық дайындық деңгейінің артықшылыған көрсету мақсатында ұйымдастырылған адамдардың сайысы. Олар белгілері мен спорттық жарыс түрлеріне қарай 12 түрге бөлінеді (кесте 2).

Кесте 1 - Спорттық жарыстардың бөлінуі

Белгілері
Спорттық жарыс түрлері
Мәні
Негізгі және дайындық
Мазмұны
Спорттың кешенді және жеке түрлері бойынша
Масштаб
Цехтық, аудандық, қалалық, облыстық
Ведомстволық бағынушылық
Ерікті қоғам, ведомств және министрлік
Шешілетін тапсырмалар
Бақылау, классификациялау, іріктеу, біріншілік, чемпионат
Ұйым
Ашық, жабық, сырттай, дәстүрлі, матчтік,теңестірілген, кубоктік, блиц турнир
Өткізу жүйесі
Круг жүйесі бойынша, , шығып қалужәне аралас жүйе
Сынақ формасы
Жеке, командалық,жеке-командалық
Жасы
Балалар, юниорлар, жасөспірімдер және үлкендер үшін
Жынысы
Аралас және ерлер мен әйелдер арасында
Мамандығы
Мектеп оқушылары, студенттер, жұмы сшылар мен қызметкерлер арасында
Денсаулығы
Кереңдер, жақыннан көретіндер, соқырлар, мүгедектер арасында

Жарыс мәні мен құрылымы оның техникасы және тактикасымен тікелей байланысты. Жарыстық шығармашылық техникасы түсінігінің астында спортшының іс-әрекетінің алғашқы бүтіндей формасы болып табылатын оның орындалу әдістері жатады. Ол осы және басқа қимылдарды жинақтайтын іс-әрекеттің мағыналы негізі, кеңістіктік-уақыттық, қимылдың динамикалық және ырғақтық құрылысы болып табылады.Ұзақ уақытты және ойластырылған жаттығу жарыс қимылынң техникасын пісіреді, жетілдіреді, организмнің индивиттік морфофункционалдылық ерекшеліктерін тудырады, сонымен бірге спортшының ерекше техникалық шеберлігі қалыптасады.
Техникалық шеберліктің деңгейі мынандай көрсеткіштер қатарымен - жалпы нәтижелілігімен, парциалды тиімділік, жарыс қызметі техникасының мықтылығымен, сонымен бірге олардың көлемі мен спортшыға қатысты оның әртүрлі меңгеруімен сипатталады. Сондықтан техникалық шеберліктің өлшемдері бірі интегралды (жүйелі), екіншілері - дифференциалды деп сипатталады. Біріншісіне, спорттық нәтижеге спорт қимылдарын толықтай орындау арқылы жетсе, екіншісінде, жарыс қимылдары техникасының тиімділігін ғана көрсетеді.
Спорттық нәтиже техникалық шеберліктің өлшемі ретінде арнайы жарыс шарттарынан белгілі болуы мүмкін (бұл жағдайда ақпаратты әлдеқайда көп алуға болады), мұндай тестік жаттығуға бақылау жүргізу жарыс қимылынан әлдеқайда күрделі техниканы ерекшелеп алуға болады( бұл жағдайда ақпарат көлемі аз болады және жанама сиптқа ие). Мысалы, биіктікке секіруде спорттық нәтиже нәтижемен салыстырылады яғни планканы қоспағанда орыннан биікке секіру арқылы бағалау негізге алынған; жеңілатлетикалық жүгірісте жүгіріс қадамының бастапқы және жүгіру уақытының арақатынасын салыстырады. Осы және басқа да есептеулер жүгіріс потенциалының күштілігін анықтуға мүмкіндік береді.
Тактикалық шеберлік спортшының тактикалық дайындығы және оның тактикалық ойлауы, сонымен бірге тәжірибеде пайдалануына және жарыс қимылдарын орындау икемділігі негізінде жүргізіледі (сурет 2).

Тактикалық шеберлік
Жарыс қимылының жалпы нәтижелілігі
Үйренген тактикалық білімнің көлемі және тереңдігі
Тактикалық әдіс, икемділік және әдеттің көлемі мен әртүрлілігі
Нақты тактикалық форманың бірбүтіндігі
Тактикалық шеберлік
Жарыс қимылының жалпы нәтижелілігі
Үйренген тактикалық білімнің көлемі және тереңдігі
Тактикалық әдіс, икемділік және әдеттің көлемі мен әртүрлілігі
Нақты тактикалық форманың бірбүтіндігі

Сурет 2 - Тактикалық шеберлікті құраушылар

Жоғарыда айтылғаннан басқа техникалық шеберліктің сипаттамасы жарыс қимылы техникасының беріктілігі нұсқаулығын анықтайды яғни, стандартты шарттарға қатысты табандылығы оның көрсеткішінен жинақталады, әсер етуші факторларға қатысты тұрақтылық (ішкі және сыртқы), жарыс шарттарының өзгеруіндегі нұсқалылық, жарыс қимылының үздіксіз қайталануындағы үнемділіктен көрінеді (сурет 3).

Жалпы нәтижелілік
Интегралды
Парциалды тиімділік
Дифференциалды
Парциалды тиімділік
Спорттық ойындар
Жекпе-жек
Техника сенімділігі
Спорттық нәтиже (тура көрсткіш)
Тестік тексерулер
(жанама көрсеткіш)
Арнайы жарыстарда
өнер көрсету
Бақылау жарыстарда
өнер көрсету

Жүгіріс қадамының бастапқы және қозғалыс арақатынасы

Биіктікке секіру мен орынннан жоғары секіруді салыстыру
Үнемділік
Үнемділік
Үнемділік
Үнемділік
Техникалық шеберлік

Жалпы нәтижелілік
Интегралды
Парциалды тиімділік
Дифференциалды
Парциалды тиімділік
Спорттық ойындар
Жекпе-жек
Техника сенімділігі
Спорттық нәтиже (тура көрсткіш)
Тестік тексерулер
(жанама көрсеткіш)
Арнайы жарыстарда
өнер көрсету
Бақылау жарыстарда
өнер көрсету

Жүгіріс қадамының бастапқы және қозғалыс арақатынасы

Биіктікке секіру мен орынннан жоғары секіруді салыстыру
Үнемділік
Үнемділік
Үнемділік
Үнемділік
Техникалық шеберлік

Сурет 3 -Техникалық шеберліктің сипттамасы
Бұл өлшемдерді бағалау мен таңдау әдістері спорт түрінің ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, биіктікке секіру мен ауыр алетикадағы сәтті және сәтсіз талпыныстар арақатынасы спорт техникасының қаншалықты берік екендігін көрсетеді.
Сонымен бірге спорт түрінің біразында жарыс қимылының тактикасы спортшының нақты таңдаған жарыс түріне байланысты. Осыан байланысты оның қызметінің құрылымы техника-тактикалық қимыл болып табылады.
Спотшының тактикалық және техникалық қимылының жиынтығы, жарыс барысында тұлғалық қасиетін дамытуына тәуелділігі оның дене, психикалық, тактикалық және техникалық дайындығын бірлікте ұстауды жүктейді.
Спорттық тактика бұл қимылдың бір түзу бағытын анықтайтын, сонымен бірге оны жарыс барысында жүзеге асыратын ойша іс-әрекет және конструкция сияқты түсінік.
Практикалық және ойша форма байланысы туралы айтардан бұрын оларды ажырата алу керек. Себебі, өте жақсы ойластырылған тактика дәл солай үздік жүзеге асырылмай қалуы мүмкін немесе керісінше спортшының потенциалды мүмкіндіктері алдын ала ойластырылған тактиканың жоқтығынан жүзеге аспай қалуы мүмкін.Тактикалық ниеттің негізі нәтижеге жету әдістерін өте тиімді түрде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жарыс қимылы әдісінің моделін анықтаудан тұрады (дене, психологиялық, техникалық) және бақталастың қарсыластығын аз ғана күшпен жеңуге болады.
Жалпы тактикалық ниет - үйлесімді тұрақтылықты жүзеге асыру қағидасы қозғалысты жүзеге асырумен байланысты (мысалы, жеңіске ұмтылу, рекордқа ұмтылу). Егер бұл жарысқа қатысты анықталса, онда ол спорттық стратегия деп аталады [15].
Жалпы тактикалық мағына тактикалық жоспар немесе жарыстың тактикалық моделімен анықталады. Соңғысы математикалық әдістер мен компьютерлік техниканы қолданумен қатысты болуы мүмкін [16].
Тактикалық жоспар аясында жарыс барысындағы кездейсоқ өзгерістерді шешу мақсатындағы тактикалық міндет модельденіп және бөлшектенеді (ол спорттық ойындарға жақын). Жарыс қызметінің нақты тактикалық формасын таңдау спортшының (команданың) және қарсыластың мүмкіндіктеріне, алдағы жарыс шарттарының ерекшеліктеріне, спорт тактикасының тиімді формасына және жарыс барысындағы ауа райына байланысты болады. Осыған байланысты, қарсылас және алдағы ойынның нақты шарттарының негіздері туралы ақпарат алудың маңызы зор(олар тактикалық жоспар мен ниеттің негізі мен маңызын анықтайды). Бірақ, осыған қарамастан жарыс барысында оперативті тактикалық шешім қабылдауға тура келеді. Ол спортшының тез қабылдауынан, бағалауы, сол ақпаратты бөліп және өңдеп, қарсыластың және әріптесінің ойын болжалдап, ал негізгісі - жеңіске жетудің ең тиімді жолын табуына байланысты.
Тактиканың практикалық компоненті бір жағынан алдын ала ойластырылған жеңіс формасын шынайыландыратын тактика десек, екінші жағынан, жедел тактикалық шешімдерді жүзеге асырудың әдістері. Олар мыналар:
Жарыс логикасы және оперативті жағдайдың динамикасына негізделген жарыс қызметінің құрылуы мен формалар үйлестілігі ( мысалы қорғаушы және шабуылшы қимылдың үйлестілігі);
Жарыс қызметін біріншісінен екіншісіне айналдыру барысында күштерді ұтымды орналастырудың әдістері және оны бірнеше жарыс барысында жүзеге асыру (мысалы, алғашқы және финал бөліктерінде);
Қарсыласқа тактика-психологиялық әсер етудің әдістері және олардың жарыс әрекеті мен пиғылына күшті әсер ету (мысалы, сенімділікті көрсету немесе шешуші сәтке дейін шынайы мүмкіндіктерді жариялау);
Жоғарыда айтылған тактиканың құрам және мағыналы элементтері жалғыз емес және ол әртүрлі спорт түрлеріне тиесілі. Бұл жоспарда әлдеқайда кең тарағаны спорттық ойындар мен жекпе-жек және керісінше, шектеулі - атыс, гимнастика және тағы басқа спорт түрлері сияқты арсенал тактикасы ең аз мүмкіндікте көрінетін спорт түрлері.
Басым бөлігі қарсыластың синхронды немесе асинхронды өнер көрсетуіне, құрамдық ерекшеліктері мен жарыс қызметінің интенсивті деңгейіне байланысты. Мысалы, жеңілатлетикалық жүгірісте тактика негізін біруақытта стартпен бірге жарыс барысындағы күшті рационалды жұмсау құрайды, ал шаңғы жарысында бөлік-бөлік стартта тапсырма күрделенеді және тек қайталау ғана емес нәтижені одан ары жақсарта түсу керек. Мұндай тактиканың алдыңғы нұсқадан сәл айырмашылығы болады.
Жарыс тактикасында қай жағынан болсын оның жан - жақты дайындығы көрінеді. Белгілі жағдайда одан мынаны байқауға болады:
спорт дамуының жалпы тенденциясы;
ұлттық спорт мектебінің белгісі.
Энциклопедиялық сөздікте қолдағы бар білімді жинақтау негізінде теориялық тұрғыдан спорттық жарыстарды қарастыруға арналған әдістемелік негіздеме берілген. Бірақ, спорт теориясының ары қарайғы дамуы сондай төмен қарқынмен жүрді, тіпті оның барысында спорттық жарыстар теориясы нақты әдістемелік материалдарды жинақтау жолымен ұзақ уақыт дамыды. Бара-бара елдегі спорттық жарыстардың жалпы-теориялық қағидасы құрылып, жарыстардың төмендегідей құрылымы анықталды (сурет 4).

Спорттық жарыстар қағидасы
Спорттық жарыстар қағидасы

Қатаң жалғасымды-
лық ресімдері

Қатаң жалғасымды-
лық ресімдері

Ұйымдас-
тыру құрылымы-
ның сәйкестігі
Ұйымдас-
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.