Жаттығуды орындау техникасы үнемі даму үстінде
Мазмұны
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
ЖАС ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ-КҮШТІК ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ...
12
1.1
Спорттық жекпе-жектегі жылдамдық-күш дайындығының орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.2
Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3
Жылдамдықты қалыптастыру әдістерін қолданудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . .
38
2.1
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.2
Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ САРАПТАМАСЫ ... .
43
3.1
Жылдамдық-күшті дайындау құралдарын 2-апталық шоғырландыру арқылы қолдану блоктарының әсерімен жылдамдық-күш дайындығы көрсеткіштерінің серпіні ... ... ... ... ..
43
3.2
14-16 жас дзюдошылар үшін жылдамдық-күштік дайындық әдістемесін эксперименттік негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
58
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттамасы. Жалпы талаптар және талаптар жасау ережелері.
ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысына - ғылыми туралы есеп. Құрылымы мен ережесі.
ГОСО РК 7.09.131-2010.
ҚазСТА білім алушылардың дипломдық жұмысы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-IIIЗРК Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес жазалып,
№ 125 18 наурыз 2008 жылдан қазіргі жағдайға дейін ҚР Білім және ғылым министірлігінің бекітілген бұйрығымен білім алушылардың аралық және қорытынды аттестациясы үлгі ережелеріне сәйкес болуы керек.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Қимыл іс-әрекеттері - адамның еңбек, тұрмыстық, ойынды және басқа да мақсаттарда жүзеге асыратын көптеген қимылдардың жиынтығы.
Қимыл дағдысы - Құрамды элементтері автоматты түрде орындалатын қимылдар жиынтығы.
Жұмыс қабілеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
ЖДД - жалпы дене дайындығы
ТТӘЖ-техникалық-тактикалық әрекеттерді жетілдіру
АЖ - арнайы жаттығулар
АДЖ - арнайы дайындық жаттығу
ӘТД - әдістемелік техникалық дайындық
АҚҚ - артериялық қан қысымы
БЖСМ - балалар мен жас өспірімдер спорт мектебі
ОЖЖ - оқу-жаттығу жиыны
БДТ - бақылау дисперістік талдау
ДДД - дзюдошылардың дене дайындығы
ТДС - тиісті дене салмағы
ОТШ - оттегін тұтыну шегі
ЕДТ - емдік дене тәрбиесі
ЖҚТ - жүрек қан тамыры
ДҰБ - дәрігерлік ұстаздық бақылау
ӨААШ - өкпенің ауа алмастыру шегі
ТСЖЖ - тамыр соғу жиілігінің жинағы
БҚ - бастапқы қалып
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі. Жac дзюдoшылap үшін жылдaмдық-күш дaйындығы өте мaңызды, себебі техникaлық-тaктикaлық шeбeрлік дeңгeйінің өсуі оның дeнe дaйындығының жоғары әлеуетіне негізделеді. В. С. Дахновский [23, 24], А. Д. Егизарян [26], Ю. М. Закарьяев [27], В. Г. Ивлева [29], С. Д. Ионова [0] және т.б. зерттеулерінде спортшылардың жалпы физикалық және арнайы жылдамдық-күш дайындық деңгейін көтеру күрестің өзі есебінен, яғни техника-тактикалық дайындық процесінде әртүрлі жаттығу тапсырмаларын қолдана отырып жүргізілетіндігі көрсетілді.
Тек аталған дайындық құралдарын пайдаланумен шектелуге болмайды, дзюдошыға жаңа техникалық әрекеттерді игеру процесін тездететін физикалық қасиеттерді мақсатты түрде дамыту мүмкін емес. Бұл орайда, егер жылдамдық-күшке бағытталған кешенді тереңдетілген жаттығуды қолданбаса, онда спортшылардың техникалық-тактикалық машығын жетілдіру процесінде жылдамдық-күш қасиеттерінің даму деңгейі төмен болады. Себебі, спорттық жетілдіру кезеңінде тәжірибелі спортшылардың жалпы дене шынықтыру және арнайы дайындық деңгейін тұрақтандыру шаралары қолға алынуда. Сондай-ақ, жарыстың барлық кезеңінде жылдамдық-күш қасиеттерін үнемі жоғары деңгейде ұстап тұру мүмкін емес. Жарысқа қатысудың алдындағы дайындықты жоспарлау процессінде жүйелі демалыс кезеңдері және көлемі мен кернеулігі жағынан үлкен концентрацияланған жүктеме болуы тиіс. Сондықтан жарыс кезеңінің базалық дайындық кезеңдерінде жылдамдық-күш дайындық құралдарын мақсатты пайдалану, білікті жас дзюдошылардың жаттығу процесінің қажетті қағидаларының бірі болып табылады.
Зерттеу нысаны - дзюдошылардың оқу жаттығу үрдісі, спортқа маманданудың алғашқы кезеңіндегі жас дзюдошыларды спорттық даярлау жүйесі.
Зерттеу пәні - 14-16 жастағы жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістері.
Зерттеудің мақсаты. 14-16 жастағы жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындық әдістемесін жетілдіру болып табылды.
Зерттеу міндеттері:
Жұмыста қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін зерттеудің келесі негізгі міндеттері шешілді:
1. 14-16 жастағы дзюдошылардың жылдамдық-күш қасиеттерін дамыту ерекшеліктерін зерделеу;
2. Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындау құралдарын жоспарлау бойынша теориялық-практикалық ұсыныстар әзірлеу.
3. 14-16 жастағы дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындау блоктарын қолдану әдістемесінің тиімділігін экспериментальды негіздеу.
Зерттеу әдістері:
1 Теориялық талдау және синтездеу әдістері;
2 Педагогикалық зерттеу әдістері:
а) педагогикалық бақылау;
б) педагогикалық тестілеу;
в) педагогикалық эксперимент
3 Әлеуметтік сауалнама әдістері (сауалнама, әңгімелесу);
4. Математикалық статистика әдістері.
Зерттеу әдіснамасы - зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдіснамалық шет елдік әдебиеттерге талдау жасадым. Айта кетсек: Асубаев А.Р. Спортивная борьба, Вовк С.И. Особенности долговременной динамики тренированности.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы - Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығы екпінді микроциклдері әзірленді;
* Микроциклдер негізінде айналмалы жаттығу әдісі салынған;
* Дайындық және жарыс кезеңінің басында жас дзюдошылардың қозғалыс мүмкіндіктерін жетілдіру үшін жылдам-күш дайындықтың екпінді микроциклдерін жүйелі түрде қолданудың тиімділігін көрсетілді.
Жұмыстың тәжірбиелік маңыздылығы - спорттық дайындық кезеңінде 14-16 жастағы балаларды жылдам-күшке даярлау әдістемесіне негіздеу болып табылады. Алынған нәтижелер балалар мен жасөспірім спорт мектептері мұғалімдерінің, мектептегі дене тәрбиесі мұғалімдерінің және жоғары оқу орындары (ЖОО) оқытушыларының, сонымен қатар дене тәрбиесі және спорт мамандығының студенттерінің практикасында қолдануға болады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы ғылыми негізі мен міндеттеріне сай келеді. Ол үш тарау, кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі 71 бет, 6 сурет, 7 кестеден тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 60.
1 ЖАС ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ-КҮШтік ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1. Спорттық жекпе-жектегі жылдамдық-күштік дайындығының орны
Техникалық іс-әрекеттердің вариативтілігі мен күрделілігін арттыру, сондай-ақ физикалық қасиеттерді дамыту арқылы техниканы жетілдіру мүмкіндіктерін зерттеу сан түрлі.
Бұл ретте жаттығу құралдары мен әдістерінің барлық кешені қолданылады. Бірақ басымдық спорттық қозғалыс техникасын жақсартуға бағытталған "жарылғыш" күшті дамытуға бағытталған жаттығулар болып табылады.
Балуанның қызметіне тән сыртқы кедергілердің барлық диапазонында жылдамдық-күштік қабілеттерінің дамуы жылдамдықтың және күштің ең жоғары мөлшерін бір мезгілде арттырғанда ұлғаяды, бұл бастаушы спортшыларға тән.
Күштік және жылдамдық компоненттерінің ең жоғары күш-жігер көрсеткіштерінің басым өсуі үйлесімі жоғары білікті спортшыларға тән.
Балуанның қызметіне тән сыртқы кедергілердің барлық диапазонында жылдамдық-күш қабілеттерінің дамуы жылдамдықтың және күштің ең жоғары мөлшерін бір мезгілде арттырғанда ұлғаяды, бұл жас спортшыларға тән.
Жоғары білікті спортшылар үшін ең жоғары күш-жігер көрсеткіштерінің басым өсуі кезінде күш және жылдамдық компоненттерінің үйлесімі анағұрлым типтік.
Шеберлік деңгейінің артуымен неғұрлым қарқынды және мамандандырылған әсерлерді пайдалану үрдісі байқалады.
Ю. В. Верхошанский атап өткендей [11, 12, 13, 14] арнайы жылдамдық-күш дайындықтың ең жақсы құралы-жарыс жаттығуының өзі. Бірақ тәжірибеде оны жиі пайдалану жүйке және физикалық энергияның үлкен шығындарымен байланысты. Бірақ тәжірибеде оны жиі пайдалану жүйке және физикалық энергияның үлкен шығындарымен байланысты.
Кез келген жаттығудың екі түрлі техникасын, тәсілін дұрыс немесе тәсілсіз, техникасын қате орындауға болады. Жаттығудың тәсілі, техникасы дегеніміз не? Қимыл-әрекетті тиімді жолмен орындау - жаттығудың тәсілі, техникасы деп аталады. Тиімділік дегеніміз-жаттығудың ағзаға ұтымды әсер етуі және әрекеттің нәтижелілігі (мысалы, жүгіріп келіп ұзаққа секіру жаттығуының техникасын дұрыс, тиімді орындау кезінде барынша алысқа секіру.) Ұзаққа секіру жаттығуының техникасын дұрыс, тиімді орындау барынша алысқа секіру.
Жаттығуды орындау техникасы үнемі даму үстінде. Ескі тәсілдердің орнына жаңа тиімді тәсілдер мен жаттығуды орындау техникасы келіп жаңарып отырады. Бұл құбылыс жаттығуды орындаудың жетілген жолын үздіксіз ізденуге, үйрену әдістемесінің кемеліне келуіне, осы арқылы күрделі, тиімді жаттығуларды орындауға қол жеткізеді. Спорт дайындығының деңгейіне қойылатын талап, жаңа жетілдірілген спорт құрал-жабдықтардың пайда болуы, ескі тәсілдің орындалуының өзгеруі, жаңа жетілген жаттығу техникаларының пайда болуы. Мысалы, жүгіріп келіп биіктікке секіру техникасын алсақ, ерте кезде аяқты кезекпен қайшылап секірсе, келе-келе қырымен келіп аунап секіру, ал қазіргі кезде арқаны бере аунап секіру техникалары өмірге келді. Әрбір техника түрі ауысқан сайын биіктік планкасы да, әлемдік рекордтар да жоғарылай берді
Жылдамдылық әдістемесінің жаттығуларының эталондық орындау тәртіптері бар. Бірақ әрбір спортшы өзінің дене күшінің мүмкіндігін, психо-қимылдық қабілетін ескере отырып, өзіне ғана тән техника қолданады. Жаттығулардың техникасының өзіне тән бөлімі, бөлшегі болады. Жаттығу техникасының негізі - спортшының толық жаттығу орындаған қозғалыс суретінен тұрады. Мысалы, жүгіріп келіп ұзындыққа секіруді алсақ ол екпіндеп жүгіру, серпін жасау, ұшу, жерге түсу секілді техника болшектеріне бөлінеді. Қозғалысты орындау кезінде ең керекті техника бөлшегі болады. Мысалы, ұзындыққа секіруде - аяқ күшімен серпін жасау. Басқа техника бөлшектері: екпіндеп жүгіру, үшу, жерге түсу - ол негізгі дене қозғалысына комектесетін қосалқы кимылдар. Жаттығуды орындау техникасы үш кезеңге бөлінеді:
Дайындық кезеңі - негізгі қозғалыс әрекетіне жақсы жағдай аударуға арналған қимыл қозғалыс. Мысалы, ұзындыққа секіру алдында екпіндеп жүгіру.
Негізгі кезең - негізгі мақсатты орындауды шешетін қимыл қозғалыс. Мысалы, ұзындыққа секіруде серпін жасау, ұшу.
Қортынды кезеңі - қозғалыстың аяқталу кезі. Мысалы, ұзындыққа секірудегі жерге түсу.
Теориялық және эксперименттік зерттеулер арнайы дене шынықтыру дайындығының даму деңгейін арттырудың маңыздылығын, атап айтқанда, спортшылардың техникалық шеберлігін қалыптастырудағы және одан әрі арттырудағы арнайы жылдамдық-күш қасиеттерінің рөлін көрсетеді [1, 2, 6, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 33, 39, 44, 50, 51, 55]. Көптеген авторлар: спортпен шұғылданудың бастапқы кезеңінде олардың дамуына көп көңіл бөлу керек деп санайды.[2, 3, 4, 42, 43, 45, 46, 47].
Ю. В. Верхошанский және В. И. Филимонов техникалық-тактикалық шеберліктің ерекшеліктеріне байланысты балуандардың жылдамдық-күштік даярлығының ерекшелігін талдаған кезде жылдамдық-күш қасиеттерінің жоғары деңгейінің маңыздылығын арнайы атап көрсетеді.[11, 12, 13, 14].
Өз еңбектерінде Асубаев А.Р., З. М. Хусейнов, В. И. Филимонов балуандардың жалпы күш, сондай-ақ жарылыс қабілеттерін жетілдіру және көрсету маңыздылығын атап көрсеткен.
Алғаш рет в. С. Фарфельдің тұрақты массасында үдеудің артуы есебінен жылдамдық-күш қасиеттерін байқаған күштің шамасы ретінде сипаттады. Кейінірек бұл жағдай нақтыланды: жылдамдық-күш қасиеттері қозғалыстың ерекше құрылымы жағдайында [16, 51, 53] қозғалыс күшінің максимумының жылдам дамуына қабілеттілік ретінде қарастырыла бастады. Көріп отырғанымыздай, бұл жерде жылдамдық - күш дайындығының мәні жақсы көрінеді-өз-жарыстық жаттығуларымен құрылым бойынша ұқсас қозғалыстағы жылдамдық пен күштің бөлек немесе кешенді дамуы. Адамның қозғалыс қабілетін зерттей отырып, М. А. Годик [20] жылдамдықтың кем дегенде үш көрсеткіші бар екенін анықтады:
а) қозғалыс реакциясының латенттік уақыты;
б) бір қозғалыс жылдамдығы;
в) қозғалыс жиілігі.
Дзюдода жылдамдықтың кешенді көрінісі жиі кездеседі. Осылайша, спортшының қандай да бір техникалық іс-қимылдарды орындау ұзақтығы реакция уақытына және жеке қимылдарды орындау жылдамдығына байланысты болады.
Осыған байланысты оның қарапайым формаларын емес, тұтас қозғалысты орындау жылдамдығы практикалық мәнге ие. Бірақ күрделі қозғалыс жылдамдығы жылдамдық сапасының даму деңгейімен ғана емес, сонымен қатар басқа да факторлармен де байланысты. Мысалы, дзюдода лақтыру жиілігі орындалатын техникалық әрекеттің құрылымына, лақтыру жүргізілетін қашықтыққа, әріптестің қарсыласу дәрежесіне және т. б. байланысты.
Жаттығу барысында жылдамдық пен күштің дамуын шартты түрде бөлуге болады, өйткені бұл қасиеттер жоғары дәрежелі дзюдошылардың өзара байланысқан. Жылдамдықтың тек 14-15 жасқа дейін ғана дамитын болғандықтан, одан жоғары жаста оның прогрессі орындалатын тәсілдерге құрылымы бойынша жақындатылған қозғалыстағы күш көрсеткіштерінің ұлғаюы есебінен немесе техникалық іс-қимылдарды неғұрлым ұтымды орындау есебінен ғана дамытуға болады.
Осылайша, ғылыми-әдістемелік әдебиеттің қысқаша талдауы дене шынықтыру сапасының арасында, олардың даму деңгейі көбінесе спортшылардың шеберлігін анықтайды,жылдамдық-күш қасиеттері ерекше орын алады. Олардың даму әдістемесі және барлық күрес түрлерінде техникалық дайындықпен өзара байланысы кеңінен зерттелді [20, 22, 43, 48, 49, 50, 52]. Алайда, дзюдода бұл мәселе жоғары дәрежедегі дзюдошылар үшін жылдамдық-күш дайындығы спорттық жекпе-жектің басқа түрлерінің өкілдеріне қарағанда маңызды емес екеніне қарамастан өз шешімін таппай отыр.
1.2 Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістері
Тәжірибе көрсеткендей: әр түрлі дене жаттығулары спортшының ағзасына әр түрлі әсер етеді . Жылдамдық-күш қасиеттерді дамытуда қолданылатын әдістердің арақатынасымен, қолданылатын дене жаттығуларының барлық кешенінің құрылымымен тығыз байланысты. Жылдамдық-күшті дамыту спортшылардың барынша жылдам қозғалыс кезінде сыртқы кедергіге қарсы тұру қабілетін дамытуға бағытталған, қолда бар құралдар мен әдістердің барлық алуан түрлілігін қамтиды.
В. В. Кузнецов пен Л. А. Васильевтің [10] деректеріне сүйенсек арнайы жылдамдық-күш дайындық процесінде қарастырылатын дене қасиеттерінің күштік және жылдамдық компоненттерінің өсуіне синтетикалық, аналитикалық және вариативті әсер ету тән. Негізгі болып әртүрлі комбинацияларда қолданылатын қысқа мерзімді күш-жігер мен қайталау әдістері саналады: ұштасқан, қысқа мерзімді күш-жігер, қайталама; вариативті, қысқа мерзімді күш-жігер.
Қозғалыс қызметінің ерекшелігіне байланысты олардың әрқайсысының үлес салмағы бірдей болмайды. Осыған байланысты арнайы жылдамдық-күш қасиеттерін дамыту және жетілдіру мақсатында оларды қолдану тәжірибесінде белгілі бір түрлі пікірлердің бар екендігі заңдылық.
Мысалы, Ю. В. Верхошанский [11, 12, 13, 14], В. В. Кузнецов, С. В. Качаев арнайы жылдамдық-күш дайындығы кезінде спорттық құралдардың кешенді жүйесін пайдалану орынды екенін атап өтті. Сонымен қатар, Б. М. Рыбалко, В. И. Рудницкий және А. В. Медведь [37, 38] түрлі ауырлықпен қандай да бір жаттығуларды қолдану жарылыс күшінің күштік немесе жылдамдық компоненттерінің даму міндеттеріне байланысты деп есептейді. Компоненттердің бірінің дамуы артта қалған жағдайларда оған баса назар аудару керек. С. А. Преображенский, керісінше, ең күшті дене қасиетін жетілдіруді ұсынады.
Жылдамдық-күш қасиеттерін дамытуға жеке және жалпы әсер ететін жаттығулар болуы мүмкін. Алайда, қандай да бір спорт түріне тән қасиеттердің дамуы мәселесіне келгенде, жүйке-бұлшықет күш-жігерінің сипаты мен таңдалған спорт түріндегі қозғалысқа құрылымы жағынан жақын арнайы таңдалған жаттығулар неғұрлым тиімді болып табылады. Бұл ретте ерекше қасиеттерді дамытуға және таңдап алынған спорт түрінің техникасын жетілдіруге бағытталған жаттығу түрлерін айтуға болады [34, 38, 48].
Бұл нақты спорттық жаттығулардың қимыл ерекшелігіне сүйене отырып, жаттығу құралдарын таңдау қажеттілігі туралы ережедегі спорт әдістемесінің маңызды жетістіктерінің бірі болды [1, 2, 48, 49, 50, 55].
Балуандардың жылдамдық-күш қасиеттерін тиімділігін арттыру үшін, жаттықтырушыға әдіс жасау кезінде қозғалыстың нақты сипаттамасын білу ғана емес, сондай-ақ қатар арнайы жаттығуларды таңдауда оларға үнемі бағыт бағдар беру қажет. Тек осы жағдайда ғана негізгі жарыс жаттығуында көрсетілетін спортшылардың қасиеттеріне сәйкес келетін құралдарды таңдауға болады.
Жарыс жағдайында күрес тәсілдерін табысты іске асыру үшін дзюдошының жылдамдық-күш дайындығының жоғары деңгейде болуы тиіс.
Жылдамдық-күш қасиеттерін дамытудың жоғары деңгейі дзюдошыға қатты қажет, өйткені шабуылдаушы, қарсы шабуылдаушы және қорғаныс іс-қимылдарын орындау жас дзюдошылардың тікелей атлетикалық жекпе-жегі жағдайында жүргізіледі. Қарсыластың қорғанысын жеңу үшін дзюдошы үлкен күшпен ғана емес, оны аз уақытта көрсете білуі тиіс.
Бұлшықет күшін шоғырлaндыру қабілетін тәрбиелеу, ең aлдымен, спорттық күрес ерекшелігіне сәйкес келетін және aтaп aйтқaндa, техникалық іс-қимылдaрды орындaу кезінде бұлшық еттің сипaты мен жұмыс режиміне ұқсaс жaғдaйлaрда жүзеге aсырылуы тиіс.
Осы мaқсaтта aрнайы жaттығулaр техникaлық әрекеттердің құрылымынa сәйкес келетін етіп тaңдaлуы тиіс.
Зерттеу барысында И. П. Ратова [49] бұлшықет аралық координацияның феноменін анықталы, оның жақсаруымен негізгі жүктемені көтеретін барлық бұлшықеттердің жылдамдық-күштік қасиеттерінің пайда болу шамасы артатыны байқалды.
Күрес жылдамдық-күш қасиеттерін дамытудың қолданылатын құралдары мен әдістерінің айтарлықтай арсеналына ие. Ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау барысында күрес бойынша алғашқы әдістемелік ұсынымдарда "ықтимал жылдамдығымен" техникалық іс-қимылдарды орындау үшін жаттығу құралдарын таңдау келтірілгенін көрсетті. Бұл ретте В. Н. Короновский мен М. А. Яковлев, сондай-ақ в. Н. Спиридонов арнайы жаттығудың міндетті түрде бұлшықеттер мен ағзаны күреске бейімдеу деп санады олардың пікірінше, белдесуде техникалық әрекетті орындау кезінде күшті тиімді пайдалануға қол жеткізуге ықпал етеді [42, 44, 46].
А. Н. Ленцтің мәліметтері бойынша, балуанның белдесудегі іс-әрекеттері жарылыс және жылдамдық-күш сипатында болады, сондықтан техниканы жетілдіру кезінде оның ұтымды құрылымын бұрмаламай, техникалық іс-әрекетті барынша жылдам орындауға қол жеткізу қажет [37]. Жылдамдық-күш жаттығуларды іріктеуге назар аудара отырып, ол күш пен жылдамдықтың дамуына бір мезгілде әсер ететін жылдамдық-күштік сипаттағы жаттығуларға артықшылық беруді ұсынды.
Жарылыс күшінің дамуына қарсыласты қорғау қабылдауды орындауға кедергі келтіргенде, спортшының бір техникалық қабылдаудан екіншісіне ауысу қабілеті үлкен әсер етеді. И. В. Шинелевтің мәліметтері бойынша, аталған қабілет балуанның техникалық шеберлік деңгейін сипаттайды.
"Жарылғыш" күшті тәрбиелеу кезінде бұл қабілеттің көп жағдайда жұмыс бұлшық етінің алдын ала созылуына байланысты екенін ескеру қажет. Бұл белгілі бір оптимумға дейін созылып, оның серпінділік қасиеттеріне байланысты бастапқы формаға қайтып келуге ұмтылады және осының есебінен күшті және жылдам азаяды. Бұл ретте алдын ала деформация көп болған сайын, онда кернеудің үлкен әлеуеті дамиды және ол ауқымды жұмыс жасауға дайын болады.
Алайда, көп жағдайда балуан алдын ала тиімді бастапқы жағдайды қабылдау мүмкіндігінен айырылады және қандай да бір дайындық қозғалыстарынсыз жарылғыш күш көрсетуге мәжбүр болады. Бұл тікелей жекпе-жек жағдайында кездеседі, мұндай қозғалыстар қарсыласына спортшының шабуылға және т. б. кешікпеуге алып келуі мүмкін.
Осыған байланысты дзюдошының "жарылғыш" күшін тәрбиелеудің негізгі құралдарының бірі әртүрлі ауыр спорт құралдарымен берілген жаттығуларға тікелей байланысты болады. Ауыр спорт құралдарымен жаттығуларды орындау кезінде ауырлау салмағының максимумға жақынырақ, соғұрлым аз қайталану санын бір тәсілде орындауға болатынын және керісінше болатынын ескеру қажет.
Алайда, әрбір жаттығуда балуан жылдамдықты төмендетпей, жаттығуды белгіленген ауырлықпен қайталай алатын жаттығулардың санын ғана орындауы тиіс. Сондықтан бір жаттығу барысында олардың арасындағы кедергілердің саны, сипаты мен ұзақтығы тек жекелей беріледі және спортшының "жарылғыш" күштің күш, және жылдамдық компоненттерінің даму деңгейіне байланысты берілуі тиіс.
Осыған байланысты жарылғыш күшті тәрбиелеу және бұлшықетішілік және бұлшықетаралық үйлестіруді жетілдіру кезінде жаттығуларды ауыстыра отырып пайдаланған жөн. Жаттығу сабағында келесі ауысуларды ұсынуға болады:
1. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда аз мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағыдан көбірек беру
2. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда көп мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағыдан азырақ беру
3. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда көп мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағымен тең діңгейде беру
4. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда аз мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағымен тең діңгейде беру
"Жарылғыш" күшін тәрбиелеу үшін арнайы жаттығуларды таңдау кезінде, көптеген техникалық әрекеттердің тиімділігін балуанның бұлшық етінің бір жұмыс режимінен екіншісіне ауысу қабілетіне байланысты екенін ескеру қажет. Мысалы, "жақындаудан" майысуды орындау кезінде дзюдошы динамикалық жағдайдан жару күшін көрсетеді, ал осы әдісті екі жақты басып алудан орындай отырып, ол бұл күш-жігерді статикалық жағдайда көрсетеді.
Сонымен қатар, "жарылғыш" күштің тиімді тәрбиесіне жол беретін және жеңетін жұмыстың үйлесімі ықпал етеді. Атап айтқанда, майысулар мен лақтыруларды еңкейтудің орындалу тиімділігі шабуылдаушы спортшы Кемер жұмыстан қаншалықты жылдам ауысатынына, лақтырудың дайындық фазасын (жақындау) орындағаннан кейін, негізгі фазадағы (қарсыластың үзілуі мен лақтыруы) жұмыс режимін еңсеруге байланысты. Осыған байланысты бұлшықет жұмысының бір режимінен екінші режимге жылдам ауысу қабілетін тәрбиелейтін арнайы жаттығуларды қолдану қажеттілігі туындайды.
Бұл қабілеттілікті жетілдіруге спортшы уақытты барынша қысқарта отырып, алдын ала отырып, жүкті "жақындаудан" көтеруі тиіс түрлі мақсатты қондырғылардың көмегімен қол жеткізуге болады. Биіктіктен секіруден кейін секіру түріндегі жаттығуларға ерекше назар аудару қажет.
Арнайы жаттығуларды орындау кезінде бұрын жазылған қағидаларды сақтау қажет. Осылайша, жаттығуларды терілген доппен орындай отырып, жарылыс күш-жігері жетілдірілетін техникалық әрекеттің құрылымын сақтау керек. "Жарылғыш" күштің табысты көрінуінің маңызды факторы спортшының қажетті бұлшық еттерін уақытында босаңсыта білуі болып табылады.
Релаксацияның физиологиялық әсері қолданылатын жаттығуларды орындау режиміне байланысты екенін ескере отырып, оларды бұлшық еттердің кернеулігі белсенді босаңсумен және керісінше ауысатындай етіп таңдаған жөн.
Осы мақсатта дененің жекелеген бөліктерін шайқау сияқты кең таралған жаттығулардан басқа, оларды босаңсытып, толық босаңсытып, күшті және жылдам кернеуді кезектестірумен жаттығулар пайдаланылуы мүмкін.
Осы жаттығуларды орындай отырып, қандай да бір техникалық әсер үшін тән қалыптарды сақтау қажет.
Жылдамдық-күш қасиеттерін жетілдіру әдістерін зерттей отырып, Ю. М. Закарьяев жылдамдық сипатындағы жаттығуларда жүрек жиырылу жиілігі бойынша оңтайлы жұмыс режимі 160 - 165 удмин.шегінде, жылдамдық-күш сипатындағы жаттығуларда - 150 - 155 удмин., ал күштік - 145 - 150 удмин. [21].
Балуандардың жылдамдық-күштік дайындық деңгейін зерттеу барысында негізгі бұлшық ет топтарының топографиясы және күресудегі қозғалыс қызметінің ерекшеліктеріне байланысты олардың қажетті шамалары анықталды [14].
Осылайша, әдеби дереккөздерді талдау спорттық педагогикада жалпы жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістерінің бай арсеналы жасалғанын көрсетті, бұл ретте, әдетте, әдістемелік ұсынымдар жарылғыш ("соққы") сипаттағы күш-жігерді талап ететін жаттығуларға көңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошыларды даярлауда олардың жыныстық ерекшеліктерін ескеру қажет және осыған сәйкес жаттығу құралдары мен әдістерін жоспарлау керек. Айта кету керек, қазіргі уақытта бұл мәселе жақсы зерттелген және осыны ескере отырып, оқу-жаттығу процесін ұйымдастыру бойынша ұсыныстар әзірленді [1, 2, 35, 38, 48, 49, 50, 55]
1.3 Жылдамдықты қалыптастыру әдістерін қолданудың жалпы қағидалары
1. Жылдaмдықты қaлыптaстырудың кешенді тәсілдері: медицинaлық тәсілдердің әр тобын ұтымдa үйлестіре білу.
2. Кешенді жинaқтың бaсты әсерінің әр спорт түрінде aрнaйы жұмыс қaбілетінің денгейін aнықтaйтын және оны шектейтін физиологиялық aғзaлaр мен жүйелерге бaғыттaлуы. Мысaлы, төзімділікке негізделген спорт түрлерінде aрнaйы жұмыс қaбілетін шектеуші - оттегін тaсымaлдaушы жүйе мен биоэнергетикa (күш-қуaт қоры, зaт aлмaсуы), күрделі қимыл қозғaлыс пен үйлесімділікті тaлaп ететін түрлерінде-ортaлық жүйке жүйесі мен тaлдaмaлaр, жылдaмдық-күштік түрлерінде - жүйке-бұлшық ет жүйесі.
3. Жaттығудaн кейін шaршaғaн aғзaлaр мен жүйелерді қaлыптaстырумен қaтaр келесі жaттығу сaбaғының бaғыттылығын ескере отырып , негізгі aуырлық түсетін aғзaлaрдың қызметтік мүмкіншілігін aрттыру тәсілдерін қолдaнa білу. Ол үшін жaттығулaр, ойын т.б. aрaлaрындaғы қысқa үзілістерді ұтымды пaйдaлaн білу қaжет.
4. Жылдамдықты қалыптастыру жинaғының қос-құрaмдылығы, яғни жинaқ құрaмынa ішкі aғзaлaр мeн тірек-қозғaлыс апаратына әсeр eтуші әдістeр мeн қaтaр, жоғaрғы жүйкe қызмeті мен иммундық жүйeні рeттeйтін әдістeрдің енгізілуі. Қaлыпқа келу кeзінде ірі aғзa мен жүйке жүйeсінің әр түрлі жылдaмдықпeн қалыптасатынын eскeру қажет.
5. Жинaқ құрaмынa eнгізілгeн дәрігeр мeн әдістeрдің бір-бірімeн үйлeсімділігін, бір-бірінің әсeрін күшeйтуін қaмтамасыз ету.
6. Жекелей жәнe жaлпы әсeр етуші әдістерді ұтымды үйлeстіру. Жеке әсeрі бaсым әдістeрді бeлгілі бір бұлшық eттeргe қолдaнсa, көлeмі мен қaрқыны жоғaры жүктeмeлeрдeн кeйін оргaнизмгe жaлпы ықпaл көрсeтeтін душ, вaннa, дәрі-дәрмeк aрнaйы тaғaм т.б. сол сияқты әдістeр тиімді. Жекелей әсeр бірінші жaттығудaн кeйін, жaлпы әсeр eкіншісінeн кeйін тиімді. Жұмыс қабілетін жылдам қалпына келтіру үшін қалыпқа келтіру процедураларын жүктеме аяқталысымен бастаған тиімдірек, егер асығыс болмаған жағдайда жаттығудан кейін 4-8 сағаттан кейін бастаса да болады.
7. Жаттығу барысында берілген әдістердің, әсіресе белгіленген дәрі-дәрмектердің спортшының денсаулығына зиянсыздығы, қосалқы әсерлерінің болмауы.
8. Жылдамдықты қалыптастырушы әдістердің спорт түріне, жаттығу кезеңі мен оның мақсатына, аяқталған, не келесі жаттығудың бағыттылығына, көлемі мен қуаттылығына сәйкес болуын, кейде толық қалыптаспаудың да керектігін ескеру.
9. Әр адамның бірегейлігін, сондай-ақ оның табиғи қалыптасу қабілетін білу.
10. Дәрі-дәрмектерді, кейбір физикалық әдістерді адам әдеттеніп кетпеу үшін ұзақ уақыт қолдануға болмайды, оған қоса бұл жағдайда дәрінің әсері басым болғандықтан негізгі тітіркендіргіш - жаттығу әсері әлсірей бастайды. Сол себептен ағзаның қызметтік мүмкіншілігін арттырып спорттық жұмыс қабілетін жаңа, жоғарырақ сатыға көтеру үшін жүктеменің көлемі мен қарқынын үздіксіз өсіру қажеттілігі туады. Бұл тиімді жаттықтыру тәсіліне жатпайды. Сонымен қатар организмнің табиғи қалыптасу қабілеті төмендеп, дәрі-дәрмектерді т.б. қалпына келу әсерлерін қолдануын тоқтатылғанда спортшының еңбекке қабілеттілік көрсеткіштерінің төмендеуі мүмкін.
11. Спортшының жылдамдығының табиғи қалыптасу қабілеті жақсы, жұмыс қабілеті жақсы, жұмыс қабілеті мен машықтығы жаттығу кезеңдеріне сәйкес өссе, медициналық әдістерден гөрі ұстаздық әдістерді кеңінен қолданған жөн.
12. Жылдамдықты қалыптастырудың медициналық әдістерінің көлемді жинағын тек спорттық дайындықтың жеке кезеңдерінде, айталық, бірнеше күндік қызу жарыс күндері, жарыс қарсаңында, ауыр жаттығу топтмаларында және жарыс аяқталғанда, жылдық жаттығу айналмасы біткенде қолданған тиімді болып келеді. Бұл жағдайларда әр қолдану кезеңінің ұзақтығы 3-4 аптадан аспауы тиіс және қалыптастыру әдістерін алмастырып, оларды тағайындау қағидаларын сақтау міндетті. Ал спортшы ауырған, зорыққан кезде, немесе олардың алдын алып, организмнің ауруға қарсыласу қабілетін нығайту үшін қалыптастырушы әркеттер жүйелі, әр жағдайға, әр түрлі мерзімге сай жоспарланады. Жасөспірімдер спортында өте үлкен сақтық керек. Қалыптастыру шараларының спортшыны дайындаудың жалпы жоспарына кіргізіп, олардың тиімділігін өзін-өзі бақылау күнделігінде көрсетіп, дәрігерлік, дәрігерлік-ұстаздық тексеру барысында ұдайы қадағалап отыру - шарт [30, 31].
Арнайы тамақтандыру негізі. Дұрыс тамақтану негіздері спорттық физиология, гигиена, биохимия курстарының бәрінде де берілген. Бірақ шаршаған спортшы организмін тез бұрынғы қалпына келтіруге бағытталған тамақтандыру тәсілінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Азықтық өнімнің жылуы - калориясы (ккал) оның жұмсалған мөлшеріне пара-пар болғаны тиімді. Ал өте қызу жаттығу циклдерінде, әсіресе спорттық сайыс кезінде азықтық калорияны 5-10 пайызға арттыруға болады.
Тағамның құрамына негізгі қоректік заттардың түгел енгізіліп, олардың өзара тиімді арақатынасының сақталуы мен қатар организмде бөлінбейтін, сол себептен ауыстырылмайтын деп аталатын заттардың (8 амин қышқылдары, С, Е витаминдері) болуын қамтамасыз ету керек. Тамақтың сапасы жоғары, дәмді, дұрыс дайындалуының да маңызы бар. Тамақтану мен жаттығу арасындағы тиімді уақыт ұзақтығы мен тамақтану жиілігін де сақтаған дұрыс.
Ақуыздар - клеткалардың түзуіне қажетті заттар. Қалпына келу кезеңінде тамақ құрамындағы белоктық заттардың 50-60 % құнды жануарлық белоктарлдан түзілуі керек (ет, балық, қара бауыр, сүт, ірімшік т.б.). Жаттығу, не жарыстардан кейінгі алғашқы сағаттарда суға пісірілген ет пен балық жеңілірек қорытылады. Организмнің қалыптасуын жылдамдататын-белоктардың құрамындағы амин қышқылдары, олардың ішінде глютамин қышқылы(сүт, сұлы, бидай), липопротеиндер - метионин (сүт, сұлы, қара бауыр, сиыр еті), холин (сиырдың қара бауыры, тілі, жұмыртқа уызы, бұршақ және бұршақ тұқымдас өсімдәктер - соя және басқа өсімдіктен жасалған тамақтар).
Майлар мен көмірсулары - негізгі күш-қуат көздері. Сондықтан олардың тағамдағы мөлшері мен өзара қатынасы тиімді болуы керек. Қалпына келу кезеңіндегі тағамда майлар үлесінің 20-25%-тен аспағаны (олардың 70-80%-ы жануарлар майы) жөн, өйткені тым майлы тамақ асқазанды ұзақ уақыт қорытылмай іркіліп қалады. Өте қызу жаттығулардан кейінгі 1-2 күн тәуліктік тағам құрамындағы қанықтырылмаған май қышқылдарына бай өсімдік майларын майдың жалпы мөлшерінің 20-25%-не дейін арттыру және көмірсулардың үлесін өсіру қара бауырға бейтарап майлардың жинақталуына жол бермейді. Жүктемеден кейінгі алғашқы 1-2 тәулік бойы спортшының тағамында көмірсулары 60%-тен кем болмауы керек, өйткені олар қара бауыр мен бұлшық еттерді гликоген қорын толықтыруға қажет. Көмірсулардың 64%-ы крахмалдан, 36%-ы қарапайым қанттан түзіледі. Қызу жаттығулар кезінде жылдам қорытылатын көмірсулардың (бал), жаңа піскен жемістер мен жидектердің үлесі 15-20%-тен кем болмауы керек.
Шаршаған организмнің қалпына келуін жеделдету үшін минералды заттардың, әсіресе кальций, фосфор, натрий, магний, темірдің маңызы да жоғары. Минералды заттардың зат алмасуына, оттегін тасымалдауға, сүйектердің қатаюына т.б. организм тіршілігін қамтамасыз ететін құбылыстарына араласады. Организмнің минералды заттарға мұқтаждығы әрдайым жаттығулардан кейін артады. Қатты терлегенде тәуліктік астың құрамындағы тұзды 5-7 гр өсірсе болады. Бұлшық еттері тартылуға бейім спортшыларға тұздардан түзілген арнайы таблеткалар беріледі. Су көлемін дағдылы мөлшерден 0,5-1 л арттырған жөн. Сонымен қатар ішкі ортаның гомеостаз қалпын реттеу үшін сілті сусындары (боржоми суы), жаңа піскен жемістер мен жидектер тұтынуы қажет.
Тағамның калориясы жоғары болғанымен көлемінің аз болғаны дұрыс. Ас тез қорытылуы үшін тез қорытылатын сұйық тағамдар пайдалы (сорпа, минералды сулар т.б.).
Ішектердің қызметін реттеуде айран және басқа ашытылған сүт түрлерінің маңызы зор.
Жаттығу немесе жарыстан келгенде 1,5-2 сағаттан ерте тамақтанбаған дұрыс, ал майлы тамақ пен жүктеме аралығы одан да ұзағырақ болуы керек. Күніне 3-4 рет тамақтану ұсынылады.
Қазіргі спортта, сондай-ақ бірнеше күнге созылған жарыстарда, бір күнде бірнеше рет сайысқанда, ұзақ, тым ұзақ қашықтықтарға жүгіргенде жұмсалатын күш-қуат қоры өте көп. Оның орнын толтыру үшін спортшыға көбірек тамақтану қажет. Көп мөлшердегі асты қорыту организмге қиындық тудырады. Сонымен қатар тағамдарда өте аз мөлшерде болатын минералдарды, тұздарды, витаминдерді сақтау, дайындау барысында олардың маңызды қасиеттерінің төмендеуі мүмкін. Бұл жағдайда организмнің қалпына келуін жылдамдатудың бір жолы - арнай тағамдық жиынтықтар арқылы қосымша тамақтандыру.
Арнай тағамдық жиынтықтарды биологиялық құндылығы жоғары тағамдар (БҚЖА) деп айтады. Олардың құрамындағы қоректік заттардың өзара қатынасы мен мөлшерлері өте тиімді құрастырылған.
Биологиялық құндылықтары жоғары азықтардың 4 түрі бар: белок және белок пен көмірсулар қоспалары; көмірсулар және көмірсулар мен минералды тұздар қоспалары; сусындары; көмірсулар және толық қанықтырылмаған май қышқылдарымен байытылған қоспалар; белоктар мен толық қанықтырылмағын май қышқылдарына бай қоспалары.
Биологиялық құндылығы жоғары тағамдардың дайын түрлері көп. Оларды қолдан да дайындауға болады. Мысалы,0, 20 сұлы жармасын 200 мл суға салып, нәр дайындалады да оған 0,25 глюкоза, 0,5 нүк жидегінің қайнатпасы, 0,5 аскорбин қышқылы, 0,3 натрийдың фосфор қышқылы және 1 лимон қышқылы қосылады. Мұндай көмірсулар мен материалдар қоспасын төзімділікті талап ететін жаттығулар, әсіресе жарыстар барысында және олар аяқталысымен (12) - 1 стакан ішуге болады.
Ұзаққа созылған ауыр жүктемеден кейін организмдегі көмірсулар қоймаларын тез толықтыру үшін жаттығу, не жарыстың дәл қарсаңында, олардың барысында қант ерітінділері (глюкоза, тәтті шай, жидек шырындары т.б.) қолданылады: ең алғаш бастапқы 10 шм өткеннен кейін, сосын әрбір келесі 5-7 шм соң.
Бұлшық еттердегі гликоген қорын эргогендік диететика (лат. Эргон- жұмыс, әрекет) деп аталатын арнайы тамақ ішу әлпісі арқылы арттыруға болады. Эргогендік диететика әдеттегі тағамдардан түзіледі, тек көмірсулар, белоктар мен майлардың арақатынасы өзгеше болады.
Эргогендік диететика бұлшық еттердегі гликоген қорын айтарлықтай арттырады. Мысалы, әдеттегі диетадағы спортшы қуаттылығы оттегін тұтыну шегінің 75%-тен жүктемені велоэргометрде үздіксіз 114 минут орындай алса, көмірсуға бай диетада 167 мин шыдайды, ал белоктар мен майларда негізделген диетада бар-жоғы 57 минут қана істей алады. Әдеттегі диетада 100 гр бұлшық еттегі гликоген мөлшері 1,75 гр, көмірсуларда - 3,51 г100 г, үшіншісінде 0,61 г 100г. Эргогендік диететиканы ең кем дегенде 1 сағаттан астам уақытта созылатын жүктемелерге дайындау барысында қолданған тиімді. Бұлшық еттердің гликогендік қорын басқа әдіспен де толықтыруға, тіпті арттыруға болады. Бірақ ең жоғары (3,5 г 100г) деңгейін көмірсумен қанықтыру тәсілімен қамтамасыз етуге болады. Бұл тәсілде алдымен гликоген қорын азайтатын ауыр жаттығу жүргізіледі, Одан кейін 3-4 күн белоктар мен майдан түзілген тамақ беріліп, сосын барып көмірсуларымен өте бай диета тағайындалады [32, 33].
Бұлшық еттегі гликоген қорын 1-2 күндік көмірсулы дистамен толықтыруға, тіпті арттыруға болады.
Бұлшық еттердегі қай гликоген қорын арттыру үшін қолданылатын тәсілдердің қайсысының тиімді екендігін бейнеленген қисық сызықтарға қарап тұжырымдауға болады.
Спортшы тағамында витаминдер (грек. Вита-өмір) жеткілікті болуы керек. Витаминдердің билогиялық қасиеттері ерекше. Олар ферменттердің қызметін жандандырады, белоктар мен креотинфосфаттың түзілуіне, жалпы зат алмасуына қатысады, тотығу процестерін күшейтеді, оттегінің тапшылығына жол бермей төзімділікті арттырады, ағзаның оттегін қабылдауына көмектеседі. Бір сөзбен айтсақ, дәрумендер организмнің тіршілігі мен қалыптасуы үшін өте маңызды болып табылады.
Спортшы организмінде витаминнің тапшылығы - гиповитаминоздың пайда болу қаупі жоғары, өйткені спортта оған себеп болатын жағдайлар көп. Олар: стресс - әсерлер (қызу жаттығу, жан-сезімдік), ферменттер мен коферменттердің көтеріңкі түзілуі, ауыр бұлшық ет жұмысы кезінде кейбір витаминдердің (витамин С) пайдаланылмастан несеппен сыртқа шығуы т.б. Спортшыларда, көбінесе С,Е,В топтарының жетімпеушілігі жиі кездеседі, бұл олардың жұмыс қабілеті мен қалыптасу жылдамдығын нашарлатады.
Дәрумендер қорын азық-түлікпен толықтыру қиын, әсіресе қыс, көктем маусымында. Сондықтан қызу жаттығу, жарыс кезеңдерінде, қыста, көктемде организмді 2-3 апта қосымша дәрумендермен қоектендіру қажет. Оған қоса ауыр жарыстар аяқталысымен, немесе тамақтанар алдында 1-2 витаминдік таблеткалар қабылдаған дұрыс. Қосымша витаминдеуде поливитаминдер ыңғайлы, өйткені олар бірнеше витаминдердің, микроэлементтердің тиімді қоспасы. Мысалы, ундевит 5 витаминнен, декамевид, аэровит 12 витаминнен түзіледі, ал глютамевит, квадевит - дәрумендер мен микроэлементтер жиынтығы. Дәрумендер мен микроэлементтердің қосымша спорттық тағамдар, қоспа, сусындар құрамында әрдайым болғаны дұрыс.
Дәрумендер, оның қоспалары организмнің ауруға қарсыласу қабілетін жақсартады, тұмау-сүзек ауруларының алдын алып, емдеуді жеңілдетеді. Тұмау-сүзек ауруларынан сақтану үшін тәулігіне 1-2 таблетка аскорбин қышқылын қабылдаған тиімді, ол ауырған кезде де пайдалы (Полинг, Брэхман И.И.). Қосымша витаминдер (С,В 15 т.б.) оттегінің тапшылығына бейімделуді жеңілдетеді, жүректі зорығудан сақтандырады.
Есте сақтайтын жай дәрумендер тағамдық зат емес, дәрілік зат. Олардың бір салымдық және тәуліктік мөлшері (доза) бар. Пайдалы, басқа заттармен ауыстыруға болмайтын қасиеттерімен қатар кейбір адамдарға жақпауы, тіпті аллергия (грек. Аллос- өзге, басқа, эргон- әрекет, жұмыс) тудыруы да мүмкін. Организмде витаминдер мөлшерінің әдеттегідей асып кетуі - гипервитаминоз немесе түрлі витаминдердің ұтымды арақатынасының бұзылуы олардың сіңуінің қиындауынан денеге жиналып уландыру қаупі де бар. Сондықтан витаминдерді жұмсалған күш-қуат мөлшеріне, әр витаминнің, бір салымдық және тәулілік мөлшерлерін сақтап, белгілі бір мерзім аралығында қолдану ұсынылады [34].
Фармакалогиялық қалыптасушылар. Фармакалогия - дәрі-дәрмектің организмге тигізетін әсерін, дәріні қабылдау әдәстерін тексеріп, зерттейтін ғылым саласы. Спорттық фармакалогия - жалпы фармакалогия ғылымының бір бөлімі.
Спорттық тәжірибеде дәрі-дәрмектер қалыптасу процестерін реттеп басқару, организмнің ауруға қарсы тұру қабілетін көтеру, зорығудан сақтандыру, түрлі ауруларды емдеу мақсатында қолданылады. Әр жағдайда оларды қабылдау тәсілдері әр түрлі. Оған қоса әр организмнің әр дәріге де сезімталдығы әртүрлі. Дәрігер дәріні ұсынғанда адамның жасын, денесінің дамуын, тұрмыс қалпын, тамақтану әлпісін, денсаулығын, жаттығу ерекшеліктерін, шаршау дәрежесін, ферменттік жүйесінің қызметтік мүмкіншілігін, табиғи қалыптасу қабілетін т.б. бірегейлік ерекшкліктерін ескеру қажет. Бірнеше дәріні бірге қабылдағанда олардың әсерінін әдеттегіден ауытқулар болуы мүмкін. Дәрінің жақпауынан аллергиялық реакция, тіпті анафилатикалық шоктың болуы да кездеседі. Дәрінің қай-қайсысының болсын қосалқы әсерлері болады. Сондықтан дәріні тағайындауға тек діргердің ғана хұқы бар. Спортшы мен бапкердің дәріні өз бетімен қабылдауы - кешірілмейтін қателік, спортшының денсаулығына жауапкерсіздікпен қарау деп есептеледі.
Спорттық жұмыс қабілетін қалыптастыру және зорығудан сақтандыру үшін тағайындалатын дәрілер ішінде халықаралық олипиадалық комитеттің (ХОК) спорттық тәжірибеде қолдануға тыйым салған және организмді сергітетін допингтер болмауы керек.
Спортшының жұмыс қабілетін қалыптастырып, зорығудан сақтандыратын дәрілер олардың организмге әсер ету жолдарының (не механизмі) ерекшеліктері бойынша топтастырылады. Витаминдер мен коферменттер, не витаминдер туындылары. Мысалы, кокрбоксилаза - витамин В1 туындысы, перидоксальфосфат - В6 туындысы, кобамамид - В12 туындысы. Әр туындының әсері оның негізін салушы витаминдікіне сайма-сай, бірақ коферменттерлің биологиялық белсенділігі жоғары.
Коферменттерге тек витаминдер туындылары ғана жатпайды. Мысалы кариотин, липой қышқылы т.б. осы қатарда.
Организмге әсер ету жолдары бойынша адаптогендер 5 топқа бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесін сергітіп, оның бейімделу қабілетін арттырушылар: женьшень, элеутерококк, қытай лимоннигі, левзия т.б. өсімдіктерден алынған адаптогендер, олардың жасанды туындылары, пантокрин.
Орталық жүйке жүйесін тыныштандырып, ұйықтататын түрлері: батпақ синюхасы, пустырник, валериана, масаттандурышы лагохулис.
Қалған үш топ тамақтың дәмін кіргізіп, тәбетті көтеретін тұздықтар ретінде қолданады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
ЖАС ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ-КҮШТІК ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ...
12
1.1
Спорттық жекпе-жектегі жылдамдық-күш дайындығының орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.2
Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3
Жылдамдықты қалыптастыру әдістерін қолданудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . .
38
2.1
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.2
Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ САРАПТАМАСЫ ... .
43
3.1
Жылдамдық-күшті дайындау құралдарын 2-апталық шоғырландыру арқылы қолдану блоктарының әсерімен жылдамдық-күш дайындығы көрсеткіштерінің серпіні ... ... ... ... ..
43
3.2
14-16 жас дзюдошылар үшін жылдамдық-күштік дайындық әдістемесін эксперименттік негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
58
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттамасы. Жалпы талаптар және талаптар жасау ережелері.
ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысына - ғылыми туралы есеп. Құрылымы мен ережесі.
ГОСО РК 7.09.131-2010.
ҚазСТА білім алушылардың дипломдық жұмысы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-IIIЗРК Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес жазалып,
№ 125 18 наурыз 2008 жылдан қазіргі жағдайға дейін ҚР Білім және ғылым министірлігінің бекітілген бұйрығымен білім алушылардың аралық және қорытынды аттестациясы үлгі ережелеріне сәйкес болуы керек.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Қимыл іс-әрекеттері - адамның еңбек, тұрмыстық, ойынды және басқа да мақсаттарда жүзеге асыратын көптеген қимылдардың жиынтығы.
Қимыл дағдысы - Құрамды элементтері автоматты түрде орындалатын қимылдар жиынтығы.
Жұмыс қабілеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
ЖДД - жалпы дене дайындығы
ТТӘЖ-техникалық-тактикалық әрекеттерді жетілдіру
АЖ - арнайы жаттығулар
АДЖ - арнайы дайындық жаттығу
ӘТД - әдістемелік техникалық дайындық
АҚҚ - артериялық қан қысымы
БЖСМ - балалар мен жас өспірімдер спорт мектебі
ОЖЖ - оқу-жаттығу жиыны
БДТ - бақылау дисперістік талдау
ДДД - дзюдошылардың дене дайындығы
ТДС - тиісті дене салмағы
ОТШ - оттегін тұтыну шегі
ЕДТ - емдік дене тәрбиесі
ЖҚТ - жүрек қан тамыры
ДҰБ - дәрігерлік ұстаздық бақылау
ӨААШ - өкпенің ауа алмастыру шегі
ТСЖЖ - тамыр соғу жиілігінің жинағы
БҚ - бастапқы қалып
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі. Жac дзюдoшылap үшін жылдaмдық-күш дaйындығы өте мaңызды, себебі техникaлық-тaктикaлық шeбeрлік дeңгeйінің өсуі оның дeнe дaйындығының жоғары әлеуетіне негізделеді. В. С. Дахновский [23, 24], А. Д. Егизарян [26], Ю. М. Закарьяев [27], В. Г. Ивлева [29], С. Д. Ионова [0] және т.б. зерттеулерінде спортшылардың жалпы физикалық және арнайы жылдамдық-күш дайындық деңгейін көтеру күрестің өзі есебінен, яғни техника-тактикалық дайындық процесінде әртүрлі жаттығу тапсырмаларын қолдана отырып жүргізілетіндігі көрсетілді.
Тек аталған дайындық құралдарын пайдаланумен шектелуге болмайды, дзюдошыға жаңа техникалық әрекеттерді игеру процесін тездететін физикалық қасиеттерді мақсатты түрде дамыту мүмкін емес. Бұл орайда, егер жылдамдық-күшке бағытталған кешенді тереңдетілген жаттығуды қолданбаса, онда спортшылардың техникалық-тактикалық машығын жетілдіру процесінде жылдамдық-күш қасиеттерінің даму деңгейі төмен болады. Себебі, спорттық жетілдіру кезеңінде тәжірибелі спортшылардың жалпы дене шынықтыру және арнайы дайындық деңгейін тұрақтандыру шаралары қолға алынуда. Сондай-ақ, жарыстың барлық кезеңінде жылдамдық-күш қасиеттерін үнемі жоғары деңгейде ұстап тұру мүмкін емес. Жарысқа қатысудың алдындағы дайындықты жоспарлау процессінде жүйелі демалыс кезеңдері және көлемі мен кернеулігі жағынан үлкен концентрацияланған жүктеме болуы тиіс. Сондықтан жарыс кезеңінің базалық дайындық кезеңдерінде жылдамдық-күш дайындық құралдарын мақсатты пайдалану, білікті жас дзюдошылардың жаттығу процесінің қажетті қағидаларының бірі болып табылады.
Зерттеу нысаны - дзюдошылардың оқу жаттығу үрдісі, спортқа маманданудың алғашқы кезеңіндегі жас дзюдошыларды спорттық даярлау жүйесі.
Зерттеу пәні - 14-16 жастағы жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістері.
Зерттеудің мақсаты. 14-16 жастағы жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындық әдістемесін жетілдіру болып табылды.
Зерттеу міндеттері:
Жұмыста қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін зерттеудің келесі негізгі міндеттері шешілді:
1. 14-16 жастағы дзюдошылардың жылдамдық-күш қасиеттерін дамыту ерекшеліктерін зерделеу;
2. Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындау құралдарын жоспарлау бойынша теориялық-практикалық ұсыныстар әзірлеу.
3. 14-16 жастағы дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындау блоктарын қолдану әдістемесінің тиімділігін экспериментальды негіздеу.
Зерттеу әдістері:
1 Теориялық талдау және синтездеу әдістері;
2 Педагогикалық зерттеу әдістері:
а) педагогикалық бақылау;
б) педагогикалық тестілеу;
в) педагогикалық эксперимент
3 Әлеуметтік сауалнама әдістері (сауалнама, әңгімелесу);
4. Математикалық статистика әдістері.
Зерттеу әдіснамасы - зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдіснамалық шет елдік әдебиеттерге талдау жасадым. Айта кетсек: Асубаев А.Р. Спортивная борьба, Вовк С.И. Особенности долговременной динамики тренированности.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы - Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығы екпінді микроциклдері әзірленді;
* Микроциклдер негізінде айналмалы жаттығу әдісі салынған;
* Дайындық және жарыс кезеңінің басында жас дзюдошылардың қозғалыс мүмкіндіктерін жетілдіру үшін жылдам-күш дайындықтың екпінді микроциклдерін жүйелі түрде қолданудың тиімділігін көрсетілді.
Жұмыстың тәжірбиелік маңыздылығы - спорттық дайындық кезеңінде 14-16 жастағы балаларды жылдам-күшке даярлау әдістемесіне негіздеу болып табылады. Алынған нәтижелер балалар мен жасөспірім спорт мектептері мұғалімдерінің, мектептегі дене тәрбиесі мұғалімдерінің және жоғары оқу орындары (ЖОО) оқытушыларының, сонымен қатар дене тәрбиесі және спорт мамандығының студенттерінің практикасында қолдануға болады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы ғылыми негізі мен міндеттеріне сай келеді. Ол үш тарау, кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі 71 бет, 6 сурет, 7 кестеден тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 60.
1 ЖАС ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ-КҮШтік ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1. Спорттық жекпе-жектегі жылдамдық-күштік дайындығының орны
Техникалық іс-әрекеттердің вариативтілігі мен күрделілігін арттыру, сондай-ақ физикалық қасиеттерді дамыту арқылы техниканы жетілдіру мүмкіндіктерін зерттеу сан түрлі.
Бұл ретте жаттығу құралдары мен әдістерінің барлық кешені қолданылады. Бірақ басымдық спорттық қозғалыс техникасын жақсартуға бағытталған "жарылғыш" күшті дамытуға бағытталған жаттығулар болып табылады.
Балуанның қызметіне тән сыртқы кедергілердің барлық диапазонында жылдамдық-күштік қабілеттерінің дамуы жылдамдықтың және күштің ең жоғары мөлшерін бір мезгілде арттырғанда ұлғаяды, бұл бастаушы спортшыларға тән.
Күштік және жылдамдық компоненттерінің ең жоғары күш-жігер көрсеткіштерінің басым өсуі үйлесімі жоғары білікті спортшыларға тән.
Балуанның қызметіне тән сыртқы кедергілердің барлық диапазонында жылдамдық-күш қабілеттерінің дамуы жылдамдықтың және күштің ең жоғары мөлшерін бір мезгілде арттырғанда ұлғаяды, бұл жас спортшыларға тән.
Жоғары білікті спортшылар үшін ең жоғары күш-жігер көрсеткіштерінің басым өсуі кезінде күш және жылдамдық компоненттерінің үйлесімі анағұрлым типтік.
Шеберлік деңгейінің артуымен неғұрлым қарқынды және мамандандырылған әсерлерді пайдалану үрдісі байқалады.
Ю. В. Верхошанский атап өткендей [11, 12, 13, 14] арнайы жылдамдық-күш дайындықтың ең жақсы құралы-жарыс жаттығуының өзі. Бірақ тәжірибеде оны жиі пайдалану жүйке және физикалық энергияның үлкен шығындарымен байланысты. Бірақ тәжірибеде оны жиі пайдалану жүйке және физикалық энергияның үлкен шығындарымен байланысты.
Кез келген жаттығудың екі түрлі техникасын, тәсілін дұрыс немесе тәсілсіз, техникасын қате орындауға болады. Жаттығудың тәсілі, техникасы дегеніміз не? Қимыл-әрекетті тиімді жолмен орындау - жаттығудың тәсілі, техникасы деп аталады. Тиімділік дегеніміз-жаттығудың ағзаға ұтымды әсер етуі және әрекеттің нәтижелілігі (мысалы, жүгіріп келіп ұзаққа секіру жаттығуының техникасын дұрыс, тиімді орындау кезінде барынша алысқа секіру.) Ұзаққа секіру жаттығуының техникасын дұрыс, тиімді орындау барынша алысқа секіру.
Жаттығуды орындау техникасы үнемі даму үстінде. Ескі тәсілдердің орнына жаңа тиімді тәсілдер мен жаттығуды орындау техникасы келіп жаңарып отырады. Бұл құбылыс жаттығуды орындаудың жетілген жолын үздіксіз ізденуге, үйрену әдістемесінің кемеліне келуіне, осы арқылы күрделі, тиімді жаттығуларды орындауға қол жеткізеді. Спорт дайындығының деңгейіне қойылатын талап, жаңа жетілдірілген спорт құрал-жабдықтардың пайда болуы, ескі тәсілдің орындалуының өзгеруі, жаңа жетілген жаттығу техникаларының пайда болуы. Мысалы, жүгіріп келіп биіктікке секіру техникасын алсақ, ерте кезде аяқты кезекпен қайшылап секірсе, келе-келе қырымен келіп аунап секіру, ал қазіргі кезде арқаны бере аунап секіру техникалары өмірге келді. Әрбір техника түрі ауысқан сайын биіктік планкасы да, әлемдік рекордтар да жоғарылай берді
Жылдамдылық әдістемесінің жаттығуларының эталондық орындау тәртіптері бар. Бірақ әрбір спортшы өзінің дене күшінің мүмкіндігін, психо-қимылдық қабілетін ескере отырып, өзіне ғана тән техника қолданады. Жаттығулардың техникасының өзіне тән бөлімі, бөлшегі болады. Жаттығу техникасының негізі - спортшының толық жаттығу орындаған қозғалыс суретінен тұрады. Мысалы, жүгіріп келіп ұзындыққа секіруді алсақ ол екпіндеп жүгіру, серпін жасау, ұшу, жерге түсу секілді техника болшектеріне бөлінеді. Қозғалысты орындау кезінде ең керекті техника бөлшегі болады. Мысалы, ұзындыққа секіруде - аяқ күшімен серпін жасау. Басқа техника бөлшектері: екпіндеп жүгіру, үшу, жерге түсу - ол негізгі дене қозғалысына комектесетін қосалқы кимылдар. Жаттығуды орындау техникасы үш кезеңге бөлінеді:
Дайындық кезеңі - негізгі қозғалыс әрекетіне жақсы жағдай аударуға арналған қимыл қозғалыс. Мысалы, ұзындыққа секіру алдында екпіндеп жүгіру.
Негізгі кезең - негізгі мақсатты орындауды шешетін қимыл қозғалыс. Мысалы, ұзындыққа секіруде серпін жасау, ұшу.
Қортынды кезеңі - қозғалыстың аяқталу кезі. Мысалы, ұзындыққа секірудегі жерге түсу.
Теориялық және эксперименттік зерттеулер арнайы дене шынықтыру дайындығының даму деңгейін арттырудың маңыздылығын, атап айтқанда, спортшылардың техникалық шеберлігін қалыптастырудағы және одан әрі арттырудағы арнайы жылдамдық-күш қасиеттерінің рөлін көрсетеді [1, 2, 6, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 33, 39, 44, 50, 51, 55]. Көптеген авторлар: спортпен шұғылданудың бастапқы кезеңінде олардың дамуына көп көңіл бөлу керек деп санайды.[2, 3, 4, 42, 43, 45, 46, 47].
Ю. В. Верхошанский және В. И. Филимонов техникалық-тактикалық шеберліктің ерекшеліктеріне байланысты балуандардың жылдамдық-күштік даярлығының ерекшелігін талдаған кезде жылдамдық-күш қасиеттерінің жоғары деңгейінің маңыздылығын арнайы атап көрсетеді.[11, 12, 13, 14].
Өз еңбектерінде Асубаев А.Р., З. М. Хусейнов, В. И. Филимонов балуандардың жалпы күш, сондай-ақ жарылыс қабілеттерін жетілдіру және көрсету маңыздылығын атап көрсеткен.
Алғаш рет в. С. Фарфельдің тұрақты массасында үдеудің артуы есебінен жылдамдық-күш қасиеттерін байқаған күштің шамасы ретінде сипаттады. Кейінірек бұл жағдай нақтыланды: жылдамдық-күш қасиеттері қозғалыстың ерекше құрылымы жағдайында [16, 51, 53] қозғалыс күшінің максимумының жылдам дамуына қабілеттілік ретінде қарастырыла бастады. Көріп отырғанымыздай, бұл жерде жылдамдық - күш дайындығының мәні жақсы көрінеді-өз-жарыстық жаттығуларымен құрылым бойынша ұқсас қозғалыстағы жылдамдық пен күштің бөлек немесе кешенді дамуы. Адамның қозғалыс қабілетін зерттей отырып, М. А. Годик [20] жылдамдықтың кем дегенде үш көрсеткіші бар екенін анықтады:
а) қозғалыс реакциясының латенттік уақыты;
б) бір қозғалыс жылдамдығы;
в) қозғалыс жиілігі.
Дзюдода жылдамдықтың кешенді көрінісі жиі кездеседі. Осылайша, спортшының қандай да бір техникалық іс-қимылдарды орындау ұзақтығы реакция уақытына және жеке қимылдарды орындау жылдамдығына байланысты болады.
Осыған байланысты оның қарапайым формаларын емес, тұтас қозғалысты орындау жылдамдығы практикалық мәнге ие. Бірақ күрделі қозғалыс жылдамдығы жылдамдық сапасының даму деңгейімен ғана емес, сонымен қатар басқа да факторлармен де байланысты. Мысалы, дзюдода лақтыру жиілігі орындалатын техникалық әрекеттің құрылымына, лақтыру жүргізілетін қашықтыққа, әріптестің қарсыласу дәрежесіне және т. б. байланысты.
Жаттығу барысында жылдамдық пен күштің дамуын шартты түрде бөлуге болады, өйткені бұл қасиеттер жоғары дәрежелі дзюдошылардың өзара байланысқан. Жылдамдықтың тек 14-15 жасқа дейін ғана дамитын болғандықтан, одан жоғары жаста оның прогрессі орындалатын тәсілдерге құрылымы бойынша жақындатылған қозғалыстағы күш көрсеткіштерінің ұлғаюы есебінен немесе техникалық іс-қимылдарды неғұрлым ұтымды орындау есебінен ғана дамытуға болады.
Осылайша, ғылыми-әдістемелік әдебиеттің қысқаша талдауы дене шынықтыру сапасының арасында, олардың даму деңгейі көбінесе спортшылардың шеберлігін анықтайды,жылдамдық-күш қасиеттері ерекше орын алады. Олардың даму әдістемесі және барлық күрес түрлерінде техникалық дайындықпен өзара байланысы кеңінен зерттелді [20, 22, 43, 48, 49, 50, 52]. Алайда, дзюдода бұл мәселе жоғары дәрежедегі дзюдошылар үшін жылдамдық-күш дайындығы спорттық жекпе-жектің басқа түрлерінің өкілдеріне қарағанда маңызды емес екеніне қарамастан өз шешімін таппай отыр.
1.2 Жас дзюдошылардың жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістері
Тәжірибе көрсеткендей: әр түрлі дене жаттығулары спортшының ағзасына әр түрлі әсер етеді . Жылдамдық-күш қасиеттерді дамытуда қолданылатын әдістердің арақатынасымен, қолданылатын дене жаттығуларының барлық кешенінің құрылымымен тығыз байланысты. Жылдамдық-күшті дамыту спортшылардың барынша жылдам қозғалыс кезінде сыртқы кедергіге қарсы тұру қабілетін дамытуға бағытталған, қолда бар құралдар мен әдістердің барлық алуан түрлілігін қамтиды.
В. В. Кузнецов пен Л. А. Васильевтің [10] деректеріне сүйенсек арнайы жылдамдық-күш дайындық процесінде қарастырылатын дене қасиеттерінің күштік және жылдамдық компоненттерінің өсуіне синтетикалық, аналитикалық және вариативті әсер ету тән. Негізгі болып әртүрлі комбинацияларда қолданылатын қысқа мерзімді күш-жігер мен қайталау әдістері саналады: ұштасқан, қысқа мерзімді күш-жігер, қайталама; вариативті, қысқа мерзімді күш-жігер.
Қозғалыс қызметінің ерекшелігіне байланысты олардың әрқайсысының үлес салмағы бірдей болмайды. Осыған байланысты арнайы жылдамдық-күш қасиеттерін дамыту және жетілдіру мақсатында оларды қолдану тәжірибесінде белгілі бір түрлі пікірлердің бар екендігі заңдылық.
Мысалы, Ю. В. Верхошанский [11, 12, 13, 14], В. В. Кузнецов, С. В. Качаев арнайы жылдамдық-күш дайындығы кезінде спорттық құралдардың кешенді жүйесін пайдалану орынды екенін атап өтті. Сонымен қатар, Б. М. Рыбалко, В. И. Рудницкий және А. В. Медведь [37, 38] түрлі ауырлықпен қандай да бір жаттығуларды қолдану жарылыс күшінің күштік немесе жылдамдық компоненттерінің даму міндеттеріне байланысты деп есептейді. Компоненттердің бірінің дамуы артта қалған жағдайларда оған баса назар аудару керек. С. А. Преображенский, керісінше, ең күшті дене қасиетін жетілдіруді ұсынады.
Жылдамдық-күш қасиеттерін дамытуға жеке және жалпы әсер ететін жаттығулар болуы мүмкін. Алайда, қандай да бір спорт түріне тән қасиеттердің дамуы мәселесіне келгенде, жүйке-бұлшықет күш-жігерінің сипаты мен таңдалған спорт түріндегі қозғалысқа құрылымы жағынан жақын арнайы таңдалған жаттығулар неғұрлым тиімді болып табылады. Бұл ретте ерекше қасиеттерді дамытуға және таңдап алынған спорт түрінің техникасын жетілдіруге бағытталған жаттығу түрлерін айтуға болады [34, 38, 48].
Бұл нақты спорттық жаттығулардың қимыл ерекшелігіне сүйене отырып, жаттығу құралдарын таңдау қажеттілігі туралы ережедегі спорт әдістемесінің маңызды жетістіктерінің бірі болды [1, 2, 48, 49, 50, 55].
Балуандардың жылдамдық-күш қасиеттерін тиімділігін арттыру үшін, жаттықтырушыға әдіс жасау кезінде қозғалыстың нақты сипаттамасын білу ғана емес, сондай-ақ қатар арнайы жаттығуларды таңдауда оларға үнемі бағыт бағдар беру қажет. Тек осы жағдайда ғана негізгі жарыс жаттығуында көрсетілетін спортшылардың қасиеттеріне сәйкес келетін құралдарды таңдауға болады.
Жарыс жағдайында күрес тәсілдерін табысты іске асыру үшін дзюдошының жылдамдық-күш дайындығының жоғары деңгейде болуы тиіс.
Жылдамдық-күш қасиеттерін дамытудың жоғары деңгейі дзюдошыға қатты қажет, өйткені шабуылдаушы, қарсы шабуылдаушы және қорғаныс іс-қимылдарын орындау жас дзюдошылардың тікелей атлетикалық жекпе-жегі жағдайында жүргізіледі. Қарсыластың қорғанысын жеңу үшін дзюдошы үлкен күшпен ғана емес, оны аз уақытта көрсете білуі тиіс.
Бұлшықет күшін шоғырлaндыру қабілетін тәрбиелеу, ең aлдымен, спорттық күрес ерекшелігіне сәйкес келетін және aтaп aйтқaндa, техникалық іс-қимылдaрды орындaу кезінде бұлшық еттің сипaты мен жұмыс режиміне ұқсaс жaғдaйлaрда жүзеге aсырылуы тиіс.
Осы мaқсaтта aрнайы жaттығулaр техникaлық әрекеттердің құрылымынa сәйкес келетін етіп тaңдaлуы тиіс.
Зерттеу барысында И. П. Ратова [49] бұлшықет аралық координацияның феноменін анықталы, оның жақсаруымен негізгі жүктемені көтеретін барлық бұлшықеттердің жылдамдық-күштік қасиеттерінің пайда болу шамасы артатыны байқалды.
Күрес жылдамдық-күш қасиеттерін дамытудың қолданылатын құралдары мен әдістерінің айтарлықтай арсеналына ие. Ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау барысында күрес бойынша алғашқы әдістемелік ұсынымдарда "ықтимал жылдамдығымен" техникалық іс-қимылдарды орындау үшін жаттығу құралдарын таңдау келтірілгенін көрсетті. Бұл ретте В. Н. Короновский мен М. А. Яковлев, сондай-ақ в. Н. Спиридонов арнайы жаттығудың міндетті түрде бұлшықеттер мен ағзаны күреске бейімдеу деп санады олардың пікірінше, белдесуде техникалық әрекетті орындау кезінде күшті тиімді пайдалануға қол жеткізуге ықпал етеді [42, 44, 46].
А. Н. Ленцтің мәліметтері бойынша, балуанның белдесудегі іс-әрекеттері жарылыс және жылдамдық-күш сипатында болады, сондықтан техниканы жетілдіру кезінде оның ұтымды құрылымын бұрмаламай, техникалық іс-әрекетті барынша жылдам орындауға қол жеткізу қажет [37]. Жылдамдық-күш жаттығуларды іріктеуге назар аудара отырып, ол күш пен жылдамдықтың дамуына бір мезгілде әсер ететін жылдамдық-күштік сипаттағы жаттығуларға артықшылық беруді ұсынды.
Жарылыс күшінің дамуына қарсыласты қорғау қабылдауды орындауға кедергі келтіргенде, спортшының бір техникалық қабылдаудан екіншісіне ауысу қабілеті үлкен әсер етеді. И. В. Шинелевтің мәліметтері бойынша, аталған қабілет балуанның техникалық шеберлік деңгейін сипаттайды.
"Жарылғыш" күшті тәрбиелеу кезінде бұл қабілеттің көп жағдайда жұмыс бұлшық етінің алдын ала созылуына байланысты екенін ескеру қажет. Бұл белгілі бір оптимумға дейін созылып, оның серпінділік қасиеттеріне байланысты бастапқы формаға қайтып келуге ұмтылады және осының есебінен күшті және жылдам азаяды. Бұл ретте алдын ала деформация көп болған сайын, онда кернеудің үлкен әлеуеті дамиды және ол ауқымды жұмыс жасауға дайын болады.
Алайда, көп жағдайда балуан алдын ала тиімді бастапқы жағдайды қабылдау мүмкіндігінен айырылады және қандай да бір дайындық қозғалыстарынсыз жарылғыш күш көрсетуге мәжбүр болады. Бұл тікелей жекпе-жек жағдайында кездеседі, мұндай қозғалыстар қарсыласына спортшының шабуылға және т. б. кешікпеуге алып келуі мүмкін.
Осыған байланысты дзюдошының "жарылғыш" күшін тәрбиелеудің негізгі құралдарының бірі әртүрлі ауыр спорт құралдарымен берілген жаттығуларға тікелей байланысты болады. Ауыр спорт құралдарымен жаттығуларды орындау кезінде ауырлау салмағының максимумға жақынырақ, соғұрлым аз қайталану санын бір тәсілде орындауға болатынын және керісінше болатынын ескеру қажет.
Алайда, әрбір жаттығуда балуан жылдамдықты төмендетпей, жаттығуды белгіленген ауырлықпен қайталай алатын жаттығулардың санын ғана орындауы тиіс. Сондықтан бір жаттығу барысында олардың арасындағы кедергілердің саны, сипаты мен ұзақтығы тек жекелей беріледі және спортшының "жарылғыш" күштің күш, және жылдамдық компоненттерінің даму деңгейіне байланысты берілуі тиіс.
Осыған байланысты жарылғыш күшті тәрбиелеу және бұлшықетішілік және бұлшықетаралық үйлестіруді жетілдіру кезінде жаттығуларды ауыстыра отырып пайдаланған жөн. Жаттығу сабағында келесі ауысуларды ұсынуға болады:
1. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда аз мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағыдан көбірек беру
2. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда көп мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағыдан азырақ беру
3. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда көп мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағымен тең діңгейде беру
4. жаттығудың ауырлық мөлшерін бастапқыда аз мөлшерде, содан кейін жарыс жағдайындағымен тең діңгейде беру
"Жарылғыш" күшін тәрбиелеу үшін арнайы жаттығуларды таңдау кезінде, көптеген техникалық әрекеттердің тиімділігін балуанның бұлшық етінің бір жұмыс режимінен екіншісіне ауысу қабілетіне байланысты екенін ескеру қажет. Мысалы, "жақындаудан" майысуды орындау кезінде дзюдошы динамикалық жағдайдан жару күшін көрсетеді, ал осы әдісті екі жақты басып алудан орындай отырып, ол бұл күш-жігерді статикалық жағдайда көрсетеді.
Сонымен қатар, "жарылғыш" күштің тиімді тәрбиесіне жол беретін және жеңетін жұмыстың үйлесімі ықпал етеді. Атап айтқанда, майысулар мен лақтыруларды еңкейтудің орындалу тиімділігі шабуылдаушы спортшы Кемер жұмыстан қаншалықты жылдам ауысатынына, лақтырудың дайындық фазасын (жақындау) орындағаннан кейін, негізгі фазадағы (қарсыластың үзілуі мен лақтыруы) жұмыс режимін еңсеруге байланысты. Осыған байланысты бұлшықет жұмысының бір режимінен екінші режимге жылдам ауысу қабілетін тәрбиелейтін арнайы жаттығуларды қолдану қажеттілігі туындайды.
Бұл қабілеттілікті жетілдіруге спортшы уақытты барынша қысқарта отырып, алдын ала отырып, жүкті "жақындаудан" көтеруі тиіс түрлі мақсатты қондырғылардың көмегімен қол жеткізуге болады. Биіктіктен секіруден кейін секіру түріндегі жаттығуларға ерекше назар аудару қажет.
Арнайы жаттығуларды орындау кезінде бұрын жазылған қағидаларды сақтау қажет. Осылайша, жаттығуларды терілген доппен орындай отырып, жарылыс күш-жігері жетілдірілетін техникалық әрекеттің құрылымын сақтау керек. "Жарылғыш" күштің табысты көрінуінің маңызды факторы спортшының қажетті бұлшық еттерін уақытында босаңсыта білуі болып табылады.
Релаксацияның физиологиялық әсері қолданылатын жаттығуларды орындау режиміне байланысты екенін ескере отырып, оларды бұлшық еттердің кернеулігі белсенді босаңсумен және керісінше ауысатындай етіп таңдаған жөн.
Осы мақсатта дененің жекелеген бөліктерін шайқау сияқты кең таралған жаттығулардан басқа, оларды босаңсытып, толық босаңсытып, күшті және жылдам кернеуді кезектестірумен жаттығулар пайдаланылуы мүмкін.
Осы жаттығуларды орындай отырып, қандай да бір техникалық әсер үшін тән қалыптарды сақтау қажет.
Жылдамдық-күш қасиеттерін жетілдіру әдістерін зерттей отырып, Ю. М. Закарьяев жылдамдық сипатындағы жаттығуларда жүрек жиырылу жиілігі бойынша оңтайлы жұмыс режимі 160 - 165 удмин.шегінде, жылдамдық-күш сипатындағы жаттығуларда - 150 - 155 удмин., ал күштік - 145 - 150 удмин. [21].
Балуандардың жылдамдық-күштік дайындық деңгейін зерттеу барысында негізгі бұлшық ет топтарының топографиясы және күресудегі қозғалыс қызметінің ерекшеліктеріне байланысты олардың қажетті шамалары анықталды [14].
Осылайша, әдеби дереккөздерді талдау спорттық педагогикада жалпы жылдамдық-күш дайындығының құралдары мен әдістерінің бай арсеналы жасалғанын көрсетті, бұл ретте, әдетте, әдістемелік ұсынымдар жарылғыш ("соққы") сипаттағы күш-жігерді талап ететін жаттығуларға көңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошыларды даярлауда олардың жыныстық ерекшеліктерін ескеру қажет және осыған сәйкес жаттығу құралдары мен әдістерін жоспарлау керек. Айта кету керек, қазіргі уақытта бұл мәселе жақсы зерттелген және осыны ескере отырып, оқу-жаттығу процесін ұйымдастыру бойынша ұсыныстар әзірленді [1, 2, 35, 38, 48, 49, 50, 55]
1.3 Жылдамдықты қалыптастыру әдістерін қолданудың жалпы қағидалары
1. Жылдaмдықты қaлыптaстырудың кешенді тәсілдері: медицинaлық тәсілдердің әр тобын ұтымдa үйлестіре білу.
2. Кешенді жинaқтың бaсты әсерінің әр спорт түрінде aрнaйы жұмыс қaбілетінің денгейін aнықтaйтын және оны шектейтін физиологиялық aғзaлaр мен жүйелерге бaғыттaлуы. Мысaлы, төзімділікке негізделген спорт түрлерінде aрнaйы жұмыс қaбілетін шектеуші - оттегін тaсымaлдaушы жүйе мен биоэнергетикa (күш-қуaт қоры, зaт aлмaсуы), күрделі қимыл қозғaлыс пен үйлесімділікті тaлaп ететін түрлерінде-ортaлық жүйке жүйесі мен тaлдaмaлaр, жылдaмдық-күштік түрлерінде - жүйке-бұлшық ет жүйесі.
3. Жaттығудaн кейін шaршaғaн aғзaлaр мен жүйелерді қaлыптaстырумен қaтaр келесі жaттығу сaбaғының бaғыттылығын ескере отырып , негізгі aуырлық түсетін aғзaлaрдың қызметтік мүмкіншілігін aрттыру тәсілдерін қолдaнa білу. Ол үшін жaттығулaр, ойын т.б. aрaлaрындaғы қысқa үзілістерді ұтымды пaйдaлaн білу қaжет.
4. Жылдамдықты қалыптастыру жинaғының қос-құрaмдылығы, яғни жинaқ құрaмынa ішкі aғзaлaр мeн тірек-қозғaлыс апаратына әсeр eтуші әдістeр мeн қaтaр, жоғaрғы жүйкe қызмeті мен иммундық жүйeні рeттeйтін әдістeрдің енгізілуі. Қaлыпқа келу кeзінде ірі aғзa мен жүйке жүйeсінің әр түрлі жылдaмдықпeн қалыптасатынын eскeру қажет.
5. Жинaқ құрaмынa eнгізілгeн дәрігeр мeн әдістeрдің бір-бірімeн үйлeсімділігін, бір-бірінің әсeрін күшeйтуін қaмтамасыз ету.
6. Жекелей жәнe жaлпы әсeр етуші әдістерді ұтымды үйлeстіру. Жеке әсeрі бaсым әдістeрді бeлгілі бір бұлшық eттeргe қолдaнсa, көлeмі мен қaрқыны жоғaры жүктeмeлeрдeн кeйін оргaнизмгe жaлпы ықпaл көрсeтeтін душ, вaннa, дәрі-дәрмeк aрнaйы тaғaм т.б. сол сияқты әдістeр тиімді. Жекелей әсeр бірінші жaттығудaн кeйін, жaлпы әсeр eкіншісінeн кeйін тиімді. Жұмыс қабілетін жылдам қалпына келтіру үшін қалыпқа келтіру процедураларын жүктеме аяқталысымен бастаған тиімдірек, егер асығыс болмаған жағдайда жаттығудан кейін 4-8 сағаттан кейін бастаса да болады.
7. Жаттығу барысында берілген әдістердің, әсіресе белгіленген дәрі-дәрмектердің спортшының денсаулығына зиянсыздығы, қосалқы әсерлерінің болмауы.
8. Жылдамдықты қалыптастырушы әдістердің спорт түріне, жаттығу кезеңі мен оның мақсатына, аяқталған, не келесі жаттығудың бағыттылығына, көлемі мен қуаттылығына сәйкес болуын, кейде толық қалыптаспаудың да керектігін ескеру.
9. Әр адамның бірегейлігін, сондай-ақ оның табиғи қалыптасу қабілетін білу.
10. Дәрі-дәрмектерді, кейбір физикалық әдістерді адам әдеттеніп кетпеу үшін ұзақ уақыт қолдануға болмайды, оған қоса бұл жағдайда дәрінің әсері басым болғандықтан негізгі тітіркендіргіш - жаттығу әсері әлсірей бастайды. Сол себептен ағзаның қызметтік мүмкіншілігін арттырып спорттық жұмыс қабілетін жаңа, жоғарырақ сатыға көтеру үшін жүктеменің көлемі мен қарқынын үздіксіз өсіру қажеттілігі туады. Бұл тиімді жаттықтыру тәсіліне жатпайды. Сонымен қатар организмнің табиғи қалыптасу қабілеті төмендеп, дәрі-дәрмектерді т.б. қалпына келу әсерлерін қолдануын тоқтатылғанда спортшының еңбекке қабілеттілік көрсеткіштерінің төмендеуі мүмкін.
11. Спортшының жылдамдығының табиғи қалыптасу қабілеті жақсы, жұмыс қабілеті жақсы, жұмыс қабілеті мен машықтығы жаттығу кезеңдеріне сәйкес өссе, медициналық әдістерден гөрі ұстаздық әдістерді кеңінен қолданған жөн.
12. Жылдамдықты қалыптастырудың медициналық әдістерінің көлемді жинағын тек спорттық дайындықтың жеке кезеңдерінде, айталық, бірнеше күндік қызу жарыс күндері, жарыс қарсаңында, ауыр жаттығу топтмаларында және жарыс аяқталғанда, жылдық жаттығу айналмасы біткенде қолданған тиімді болып келеді. Бұл жағдайларда әр қолдану кезеңінің ұзақтығы 3-4 аптадан аспауы тиіс және қалыптастыру әдістерін алмастырып, оларды тағайындау қағидаларын сақтау міндетті. Ал спортшы ауырған, зорыққан кезде, немесе олардың алдын алып, организмнің ауруға қарсыласу қабілетін нығайту үшін қалыптастырушы әркеттер жүйелі, әр жағдайға, әр түрлі мерзімге сай жоспарланады. Жасөспірімдер спортында өте үлкен сақтық керек. Қалыптастыру шараларының спортшыны дайындаудың жалпы жоспарына кіргізіп, олардың тиімділігін өзін-өзі бақылау күнделігінде көрсетіп, дәрігерлік, дәрігерлік-ұстаздық тексеру барысында ұдайы қадағалап отыру - шарт [30, 31].
Арнайы тамақтандыру негізі. Дұрыс тамақтану негіздері спорттық физиология, гигиена, биохимия курстарының бәрінде де берілген. Бірақ шаршаған спортшы организмін тез бұрынғы қалпына келтіруге бағытталған тамақтандыру тәсілінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Азықтық өнімнің жылуы - калориясы (ккал) оның жұмсалған мөлшеріне пара-пар болғаны тиімді. Ал өте қызу жаттығу циклдерінде, әсіресе спорттық сайыс кезінде азықтық калорияны 5-10 пайызға арттыруға болады.
Тағамның құрамына негізгі қоректік заттардың түгел енгізіліп, олардың өзара тиімді арақатынасының сақталуы мен қатар организмде бөлінбейтін, сол себептен ауыстырылмайтын деп аталатын заттардың (8 амин қышқылдары, С, Е витаминдері) болуын қамтамасыз ету керек. Тамақтың сапасы жоғары, дәмді, дұрыс дайындалуының да маңызы бар. Тамақтану мен жаттығу арасындағы тиімді уақыт ұзақтығы мен тамақтану жиілігін де сақтаған дұрыс.
Ақуыздар - клеткалардың түзуіне қажетті заттар. Қалпына келу кезеңінде тамақ құрамындағы белоктық заттардың 50-60 % құнды жануарлық белоктарлдан түзілуі керек (ет, балық, қара бауыр, сүт, ірімшік т.б.). Жаттығу, не жарыстардан кейінгі алғашқы сағаттарда суға пісірілген ет пен балық жеңілірек қорытылады. Организмнің қалыптасуын жылдамдататын-белоктардың құрамындағы амин қышқылдары, олардың ішінде глютамин қышқылы(сүт, сұлы, бидай), липопротеиндер - метионин (сүт, сұлы, қара бауыр, сиыр еті), холин (сиырдың қара бауыры, тілі, жұмыртқа уызы, бұршақ және бұршақ тұқымдас өсімдәктер - соя және басқа өсімдіктен жасалған тамақтар).
Майлар мен көмірсулары - негізгі күш-қуат көздері. Сондықтан олардың тағамдағы мөлшері мен өзара қатынасы тиімді болуы керек. Қалпына келу кезеңіндегі тағамда майлар үлесінің 20-25%-тен аспағаны (олардың 70-80%-ы жануарлар майы) жөн, өйткені тым майлы тамақ асқазанды ұзақ уақыт қорытылмай іркіліп қалады. Өте қызу жаттығулардан кейінгі 1-2 күн тәуліктік тағам құрамындағы қанықтырылмаған май қышқылдарына бай өсімдік майларын майдың жалпы мөлшерінің 20-25%-не дейін арттыру және көмірсулардың үлесін өсіру қара бауырға бейтарап майлардың жинақталуына жол бермейді. Жүктемеден кейінгі алғашқы 1-2 тәулік бойы спортшының тағамында көмірсулары 60%-тен кем болмауы керек, өйткені олар қара бауыр мен бұлшық еттерді гликоген қорын толықтыруға қажет. Көмірсулардың 64%-ы крахмалдан, 36%-ы қарапайым қанттан түзіледі. Қызу жаттығулар кезінде жылдам қорытылатын көмірсулардың (бал), жаңа піскен жемістер мен жидектердің үлесі 15-20%-тен кем болмауы керек.
Шаршаған организмнің қалпына келуін жеделдету үшін минералды заттардың, әсіресе кальций, фосфор, натрий, магний, темірдің маңызы да жоғары. Минералды заттардың зат алмасуына, оттегін тасымалдауға, сүйектердің қатаюына т.б. организм тіршілігін қамтамасыз ететін құбылыстарына араласады. Организмнің минералды заттарға мұқтаждығы әрдайым жаттығулардан кейін артады. Қатты терлегенде тәуліктік астың құрамындағы тұзды 5-7 гр өсірсе болады. Бұлшық еттері тартылуға бейім спортшыларға тұздардан түзілген арнайы таблеткалар беріледі. Су көлемін дағдылы мөлшерден 0,5-1 л арттырған жөн. Сонымен қатар ішкі ортаның гомеостаз қалпын реттеу үшін сілті сусындары (боржоми суы), жаңа піскен жемістер мен жидектер тұтынуы қажет.
Тағамның калориясы жоғары болғанымен көлемінің аз болғаны дұрыс. Ас тез қорытылуы үшін тез қорытылатын сұйық тағамдар пайдалы (сорпа, минералды сулар т.б.).
Ішектердің қызметін реттеуде айран және басқа ашытылған сүт түрлерінің маңызы зор.
Жаттығу немесе жарыстан келгенде 1,5-2 сағаттан ерте тамақтанбаған дұрыс, ал майлы тамақ пен жүктеме аралығы одан да ұзағырақ болуы керек. Күніне 3-4 рет тамақтану ұсынылады.
Қазіргі спортта, сондай-ақ бірнеше күнге созылған жарыстарда, бір күнде бірнеше рет сайысқанда, ұзақ, тым ұзақ қашықтықтарға жүгіргенде жұмсалатын күш-қуат қоры өте көп. Оның орнын толтыру үшін спортшыға көбірек тамақтану қажет. Көп мөлшердегі асты қорыту организмге қиындық тудырады. Сонымен қатар тағамдарда өте аз мөлшерде болатын минералдарды, тұздарды, витаминдерді сақтау, дайындау барысында олардың маңызды қасиеттерінің төмендеуі мүмкін. Бұл жағдайда организмнің қалпына келуін жылдамдатудың бір жолы - арнай тағамдық жиынтықтар арқылы қосымша тамақтандыру.
Арнай тағамдық жиынтықтарды биологиялық құндылығы жоғары тағамдар (БҚЖА) деп айтады. Олардың құрамындағы қоректік заттардың өзара қатынасы мен мөлшерлері өте тиімді құрастырылған.
Биологиялық құндылықтары жоғары азықтардың 4 түрі бар: белок және белок пен көмірсулар қоспалары; көмірсулар және көмірсулар мен минералды тұздар қоспалары; сусындары; көмірсулар және толық қанықтырылмаған май қышқылдарымен байытылған қоспалар; белоктар мен толық қанықтырылмағын май қышқылдарына бай қоспалары.
Биологиялық құндылығы жоғары тағамдардың дайын түрлері көп. Оларды қолдан да дайындауға болады. Мысалы,0, 20 сұлы жармасын 200 мл суға салып, нәр дайындалады да оған 0,25 глюкоза, 0,5 нүк жидегінің қайнатпасы, 0,5 аскорбин қышқылы, 0,3 натрийдың фосфор қышқылы және 1 лимон қышқылы қосылады. Мұндай көмірсулар мен материалдар қоспасын төзімділікті талап ететін жаттығулар, әсіресе жарыстар барысында және олар аяқталысымен (12) - 1 стакан ішуге болады.
Ұзаққа созылған ауыр жүктемеден кейін организмдегі көмірсулар қоймаларын тез толықтыру үшін жаттығу, не жарыстың дәл қарсаңында, олардың барысында қант ерітінділері (глюкоза, тәтті шай, жидек шырындары т.б.) қолданылады: ең алғаш бастапқы 10 шм өткеннен кейін, сосын әрбір келесі 5-7 шм соң.
Бұлшық еттердегі гликоген қорын эргогендік диететика (лат. Эргон- жұмыс, әрекет) деп аталатын арнайы тамақ ішу әлпісі арқылы арттыруға болады. Эргогендік диететика әдеттегі тағамдардан түзіледі, тек көмірсулар, белоктар мен майлардың арақатынасы өзгеше болады.
Эргогендік диететика бұлшық еттердегі гликоген қорын айтарлықтай арттырады. Мысалы, әдеттегі диетадағы спортшы қуаттылығы оттегін тұтыну шегінің 75%-тен жүктемені велоэргометрде үздіксіз 114 минут орындай алса, көмірсуға бай диетада 167 мин шыдайды, ал белоктар мен майларда негізделген диетада бар-жоғы 57 минут қана істей алады. Әдеттегі диетада 100 гр бұлшық еттегі гликоген мөлшері 1,75 гр, көмірсуларда - 3,51 г100 г, үшіншісінде 0,61 г 100г. Эргогендік диететиканы ең кем дегенде 1 сағаттан астам уақытта созылатын жүктемелерге дайындау барысында қолданған тиімді. Бұлшық еттердің гликогендік қорын басқа әдіспен де толықтыруға, тіпті арттыруға болады. Бірақ ең жоғары (3,5 г 100г) деңгейін көмірсумен қанықтыру тәсілімен қамтамасыз етуге болады. Бұл тәсілде алдымен гликоген қорын азайтатын ауыр жаттығу жүргізіледі, Одан кейін 3-4 күн белоктар мен майдан түзілген тамақ беріліп, сосын барып көмірсуларымен өте бай диета тағайындалады [32, 33].
Бұлшық еттегі гликоген қорын 1-2 күндік көмірсулы дистамен толықтыруға, тіпті арттыруға болады.
Бұлшық еттердегі қай гликоген қорын арттыру үшін қолданылатын тәсілдердің қайсысының тиімді екендігін бейнеленген қисық сызықтарға қарап тұжырымдауға болады.
Спортшы тағамында витаминдер (грек. Вита-өмір) жеткілікті болуы керек. Витаминдердің билогиялық қасиеттері ерекше. Олар ферменттердің қызметін жандандырады, белоктар мен креотинфосфаттың түзілуіне, жалпы зат алмасуына қатысады, тотығу процестерін күшейтеді, оттегінің тапшылығына жол бермей төзімділікті арттырады, ағзаның оттегін қабылдауына көмектеседі. Бір сөзбен айтсақ, дәрумендер организмнің тіршілігі мен қалыптасуы үшін өте маңызды болып табылады.
Спортшы организмінде витаминнің тапшылығы - гиповитаминоздың пайда болу қаупі жоғары, өйткені спортта оған себеп болатын жағдайлар көп. Олар: стресс - әсерлер (қызу жаттығу, жан-сезімдік), ферменттер мен коферменттердің көтеріңкі түзілуі, ауыр бұлшық ет жұмысы кезінде кейбір витаминдердің (витамин С) пайдаланылмастан несеппен сыртқа шығуы т.б. Спортшыларда, көбінесе С,Е,В топтарының жетімпеушілігі жиі кездеседі, бұл олардың жұмыс қабілеті мен қалыптасу жылдамдығын нашарлатады.
Дәрумендер қорын азық-түлікпен толықтыру қиын, әсіресе қыс, көктем маусымында. Сондықтан қызу жаттығу, жарыс кезеңдерінде, қыста, көктемде организмді 2-3 апта қосымша дәрумендермен қоектендіру қажет. Оған қоса ауыр жарыстар аяқталысымен, немесе тамақтанар алдында 1-2 витаминдік таблеткалар қабылдаған дұрыс. Қосымша витаминдеуде поливитаминдер ыңғайлы, өйткені олар бірнеше витаминдердің, микроэлементтердің тиімді қоспасы. Мысалы, ундевит 5 витаминнен, декамевид, аэровит 12 витаминнен түзіледі, ал глютамевит, квадевит - дәрумендер мен микроэлементтер жиынтығы. Дәрумендер мен микроэлементтердің қосымша спорттық тағамдар, қоспа, сусындар құрамында әрдайым болғаны дұрыс.
Дәрумендер, оның қоспалары организмнің ауруға қарсыласу қабілетін жақсартады, тұмау-сүзек ауруларының алдын алып, емдеуді жеңілдетеді. Тұмау-сүзек ауруларынан сақтану үшін тәулігіне 1-2 таблетка аскорбин қышқылын қабылдаған тиімді, ол ауырған кезде де пайдалы (Полинг, Брэхман И.И.). Қосымша витаминдер (С,В 15 т.б.) оттегінің тапшылығына бейімделуді жеңілдетеді, жүректі зорығудан сақтандырады.
Есте сақтайтын жай дәрумендер тағамдық зат емес, дәрілік зат. Олардың бір салымдық және тәуліктік мөлшері (доза) бар. Пайдалы, басқа заттармен ауыстыруға болмайтын қасиеттерімен қатар кейбір адамдарға жақпауы, тіпті аллергия (грек. Аллос- өзге, басқа, эргон- әрекет, жұмыс) тудыруы да мүмкін. Организмде витаминдер мөлшерінің әдеттегідей асып кетуі - гипервитаминоз немесе түрлі витаминдердің ұтымды арақатынасының бұзылуы олардың сіңуінің қиындауынан денеге жиналып уландыру қаупі де бар. Сондықтан витаминдерді жұмсалған күш-қуат мөлшеріне, әр витаминнің, бір салымдық және тәулілік мөлшерлерін сақтап, белгілі бір мерзім аралығында қолдану ұсынылады [34].
Фармакалогиялық қалыптасушылар. Фармакалогия - дәрі-дәрмектің организмге тигізетін әсерін, дәріні қабылдау әдәстерін тексеріп, зерттейтін ғылым саласы. Спорттық фармакалогия - жалпы фармакалогия ғылымының бір бөлімі.
Спорттық тәжірибеде дәрі-дәрмектер қалыптасу процестерін реттеп басқару, организмнің ауруға қарсы тұру қабілетін көтеру, зорығудан сақтандыру, түрлі ауруларды емдеу мақсатында қолданылады. Әр жағдайда оларды қабылдау тәсілдері әр түрлі. Оған қоса әр организмнің әр дәріге де сезімталдығы әртүрлі. Дәрігер дәріні ұсынғанда адамның жасын, денесінің дамуын, тұрмыс қалпын, тамақтану әлпісін, денсаулығын, жаттығу ерекшеліктерін, шаршау дәрежесін, ферменттік жүйесінің қызметтік мүмкіншілігін, табиғи қалыптасу қабілетін т.б. бірегейлік ерекшкліктерін ескеру қажет. Бірнеше дәріні бірге қабылдағанда олардың әсерінін әдеттегіден ауытқулар болуы мүмкін. Дәрінің жақпауынан аллергиялық реакция, тіпті анафилатикалық шоктың болуы да кездеседі. Дәрінің қай-қайсысының болсын қосалқы әсерлері болады. Сондықтан дәріні тағайындауға тек діргердің ғана хұқы бар. Спортшы мен бапкердің дәріні өз бетімен қабылдауы - кешірілмейтін қателік, спортшының денсаулығына жауапкерсіздікпен қарау деп есептеледі.
Спорттық жұмыс қабілетін қалыптастыру және зорығудан сақтандыру үшін тағайындалатын дәрілер ішінде халықаралық олипиадалық комитеттің (ХОК) спорттық тәжірибеде қолдануға тыйым салған және организмді сергітетін допингтер болмауы керек.
Спортшының жұмыс қабілетін қалыптастырып, зорығудан сақтандыратын дәрілер олардың организмге әсер ету жолдарының (не механизмі) ерекшеліктері бойынша топтастырылады. Витаминдер мен коферменттер, не витаминдер туындылары. Мысалы, кокрбоксилаза - витамин В1 туындысы, перидоксальфосфат - В6 туындысы, кобамамид - В12 туындысы. Әр туындының әсері оның негізін салушы витаминдікіне сайма-сай, бірақ коферменттерлің биологиялық белсенділігі жоғары.
Коферменттерге тек витаминдер туындылары ғана жатпайды. Мысалы кариотин, липой қышқылы т.б. осы қатарда.
Организмге әсер ету жолдары бойынша адаптогендер 5 топқа бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесін сергітіп, оның бейімделу қабілетін арттырушылар: женьшень, элеутерококк, қытай лимоннигі, левзия т.б. өсімдіктерден алынған адаптогендер, олардың жасанды туындылары, пантокрин.
Орталық жүйке жүйесін тыныштандырып, ұйықтататын түрлері: батпақ синюхасы, пустырник, валериана, масаттандурышы лагохулис.
Қалған үш топ тамақтың дәмін кіргізіп, тәбетті көтеретін тұздықтар ретінде қолданады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz