Аралас құрмалас сөйлем

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2 Негізгі бөлім 1 Аралас құрмалас сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 1.1Аралас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2 Тәжірибелік бөлім 2.1 Аралас құрмалас сөйлемнің граматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... 1 0 2.2 Аралас құрмаластың байланысу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .21

Кіріспе
Аралас қүрмалас сөйлем деп кемінде үш сөйлемнен тұрып, кұрамындағы жай сөйлемдер салаласып та, сабақтасып та келетін сөйлемді айтады. Қазақ тіл білімінде аралас кұрмаластарды зерттеу кейінгі жылдары ғана қолға алынды. Негізінен мұндай кұрылымды сөйлемнің сонау көне түркі жазба ,ескерткіштер тілінде кездесетіндігін ғалым Ғ.Айдаров өз жұмысында көрсетіп, дәлелдеп берді. Белгілі түркологтар А.Н.Кононов, Н.К.Дмитриев, Н.Дыренкова сияқты ғалымдардың зерттеулерінде аралас кұрмалас сөйлем деп дәлдеп, нақтылап айтып бермегенімен, сол типтес сөйлемдерді мысалга келтіріліп отырды. Соңғы 1997 жылға дейін де бұл сөйлем түрі казак тіл білімінде арнайы ғылыми зерттеуге түспеген. Тек Т.Қордабаев, С.Қазыбаев, Қ.Шаукенұлы еңбектерінде ғана бірде үстіртін қарастырылып, бірде назардан тыс қалып отырды. Орыс тіл білімі саласын зерттеуші ғалымдар А.Гвоздев, А.Руднев, Т.Козырева, В.Бабайцевалар осындай кұрылымдағы сөйлемдерді қарастырады. А.Г.Руднев Синтаксис современного русского языка деген еңбегінде: Сложными предложениями смешанной конструкции называются такие сложные предложения, в которых объединаются по смыслу сочиненные предложения, так и подчиненные,- деп анықтама берсе , А.Н. Гвоздев аралас кұрмалас сейлемдерді сложные предложения с сочинением и подчинением деп атайды . Ал В.В. Бабайцева многокомпонентная сложные предложения деп алады да, оларды ішінара 3-ке бөледі. Соның үшіншісі -- многокомпонентные предложения смешного типа деген түрі аралас кұрмаласка келеді . Н.С.Валгина контоминированные типы сложных синтаксических конструкций деген атау береді. Аталған ғалымдар аралас кұрмаластың байланысу тәртібі түрліше болатындығын, салаластың да, сабақтастың да құрамынан өзгеше келіп, оларға жатпайтындығын көрсетті. Алайда әрі карай терең зерттеуге бара алмады. Ал кейбір ғалымдар (С.Г.Бархадуров, С.Е.Крючков) аталмыш сөйлем түрін салалас кұрмаластың кұрамында карастырады (16 ,208). 1997 жылы аралас кұрмаласты арнайы зерттеп, казақ тіл біліміне үлес қосқан -- Б.Сағындықұлы. Ол осы конструкцияны егжей-тегжей зерттей отырып, былай анықтама береді: Аралас кұрмалас сөйлем күрделі ойды білдіреді. Дәл осы қасиет салалас, сабақтас сөйлемдерге де қатысты. Бірақ олар іштей екі ойдан тұратын біртұтас күрделі ойды білдірсе, аралас кұрмалас сөйлем жеке-жеке үш бөлек ойдың біртұтастығынан болады. Сонымен бірге тіліміздегі салалас, сабақтас сөйлемдер екі жай сөйлемнің қосындысынан құралып, біртұтас күрделі ойды береді. Ал аралас кұрмалас сөйлем өз ішінен жеке сөйлемге жіктеле алатын үш жай сөйлемнен құралады. Сондай-ақ Б.Сағындықұлы өз еңбегінде аралас құрмаластың байланысу тәртібін, оның құрамындағы салалас, сабақтас сөйлемдердің интонациялық ерекшеліктерін анықтай келіп, аралас құрмалас сөйлем сыңарларының басын біріктіруші, байланыстырушы қызметті атқаратын аналитикалық, аналитика-синтетикалық немесе синтетико-аналитикалық түрлері бар екендігін көрсетеді. Құрмаластың бұл түрін мағыналық және кұрамдық жағынан да сипаттауға тырысады. Жалаң жэне жайылма түрін де дәлелдеп, нақты мысалдармен дәйектеген .
Зерттеудің мақсаты мен міндеті:
Аралас құрмалас сөйлемді оқыту , аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту;
Аралас құрмалас сөйлемнің граматикалық сипатын меңгерту;
Аралас құрмалас сөйлем компоненттерінің орны тәртібі арқылы байланысуын үйрету;
Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері.
Зерттеудің құрылымы:
Кіріспе, негізгі бөлім, бөлімшелерден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Аралас құрмалас сөйлем
Аралас құрмалас сөйлем -- құрмалас сөйлемнің бір түрі. Кемі үш жай сөйлемнен құралады. Олар өзара синтаксистік байланыстың ерекше түрі -- аралас байланыс арқылы құрмаласқан. Мысалы: Жалма-жан от жағылып еді, үй еңсесі көтеріліп, туырлықтың оюлары көзге шалынды (Ғ.Мүсірепов). Бұл -- тиянақты-тиянақсыз-тиянақты тұлғалы аралас құрмалас сөйлем. Аралас құрмалас сөйлем енді бірде тиянақсыз-тиянақты-тиянақты тұлғалы болып келіп, әр сыңарының өзіндік басыңқы сыңары болады. Мұнда алғашқы тиянақсыз тұлғалы сыңар өзінен кейінгі сыңардың бағыныңқысы сипатында жұмсалады, ал екінші сыңар тиянақты тұлғалы бола тұра, келесі сыңардың бағыныңқы бөлігі болып табылады. Үшінші сыңар ортаңғы сыңарға басыңқы сипатта тұрса да, бірінші сыңармен мағыналық байланысқа түспейді. мысалы: Көк қалың болғанмен, жерде әлі сыз бар, қар суын бойына тартып, дегди қоймаған-ды (Ә.Нұрпейісов). Аралас құрмалас сөйлемнің айтылу ырғағы да кең. Онда салаласқа тән тиянақты, сабақтасқа тән тиянақсыз ұласпалы ырғақ орын ауысып, бірде тиянақты-тиянақсыз, бірде тиянақсыз-тиянақты түрде келеді. Аралас құрмалас сөйлемнің мағыналық топтастырылуында өзгешелік бар. Бірінші топ қатарын бірыңғай қатынастағы түрлер құрады да, екінші топ қатарын әрыңғай қатынастағы түрлер түзеді. Ал бұл екеуінің мағыналық жігін танытуда бір-бірінен өзгешелік жоқ, қойылған талап бір. Оның үстіне мағыналық қатынастардың белгіленуі жеке сыңарлардың тұлғалануына тәуелді емес. Ең алдымен алғашқы екі сыңар аралығындағы, соңынан соңғы екі сыңар аралығындағы мағыналық қатынас айқындалады. Осы мағыналық қатынастардың сәйкес келіп, бір атаумен аталуы оның бірыңғай қатынастағы сөйлем екенін көрсетеді. Оның ыңғайлас мәнді, себеп мәнді, шарт мәнді, салыстырма мәнді, түсіндірме мәнді, мезгіл мәнді түрлері бар. Ал сөйлемдегі алғашқы екі сыңар аралығындағы және соңғы екі сыңар аралығындағы мағыналық қатынастар екі түрлі болған жағдайда әрыңғай қатынастағы Аралас құрмалас сөйлем болып қосақталған түрде белгіленеді. Күрделі құрмаластардың құрамына енген жай сөйлемдер әрдайым бірыңғай салаласа не сабақтаса байланыспайды. Олардың құрмаласуы араласып та (салаласу мен сабақтасу) келуі мүмкін. Қазақ тіл білімінде ондай құрамдағы сөйлемдерді аралас құрмалас сөйлем деп атайды. Кейде құрмаластың осы түрі құрмаластардың үшінші түрі (сабақтас, салалас, аралас) есебінде ұғынылады. Ал Қ.Есеновтың пікірінше, жасалу жолы жағынан келгенде, аралас құрмалас сөйлем құрмаластың ерекше бір түрі болып саналмайды. Тек бұрыннан белгілі салаласа және сабақтаса байланысу амалдарының күрделі құрмаласта қабаттаса келуінен аралас құрмалас сөйлем құралып тұр . Келтірілген кестеде біз бұларды құрмаластардың жеке түрі етіп көрсетпедік. 2002 жылы шыққан Қазақ грамматикасының талаптарын басшылыққа алып, күрделі құрмаластардың ішінде көп сыңарлы салалас, көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемдердің қатарында қарастырдық. Қазақ тіл білімінде аралас құрмалас сөйлем туралы арнайы зерттеу де болды . Мұнда Б.Сағындықұлы аралас құрмалас сөйлемдердің қыр-сырына жете тоқталған. Аралас құрмалас сөйлемдердің сыңарлары міндетті түрде сабақтаса байланысуы қажет екендігін ескеріп біз оны тақырыпша ретінде алып отырмыз. Есімше тұлғалары күрделі құрылым түзу жөнінен де парадигма құрайды. Қазақ тіліндегі көп құралды құрылымдардың (көп бағыныңқылы сабақтас, көп сыңарлы салалас, аралас құрмалас) ішінен есімшелер көп бағыныңқылы сабақтас және аралас құрмалас сөйлем жасауға қатысады. Мысалы, Келін мен бала осыларда қалады, сендер сиғанмен, ол екеуі Кәмешке симайды (Б.Күрженұлы). Қолы демеу алғандықтан, аяғы басқан жеріне шегедей қадалып, Жарқын ілгерлеп келеді (М.Иманжанов). Күрделі құрылымдар жасауға аралас сөйлемдер есімшенің -ғанмен тұлғасы көп бағыныңқылы сөйлемде -ғандықтан тұлғасы қатысып тұр. Араласа байланысу дегеніміз құрмаласудың екі тәсілінің (салаласа, сабақта) бір сөйлем, бір күрделі құрылым бойында келуі болып табылады. Мысалы, Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса, аспан айнадай ашық екен де, нұры толқи жарқыраған күн түске тырмысып қалған екен (С.Мұқанов). Жабай шығып кеткенде, Игілік жігіттерді сөзге айналдырып бөгей тұрмақ еді, бірақ оның реті болмай қалды (Ғ.Мүсірепов). Бұл сөйлемдер салаласа байланысумен қоса сабақтастың тәсілі -кенде және -генде тұлғасы арқылы байланысып тұр. Зерттеушілер аралас құрмалас сөйлемдерді синтаксистік күрделі бірлікпен байланыста қарайды. Т.Қордабаевтың пікірінше күрделі бірлік жай сөйлемдер тобы болуы да, құрмалас сөйлемдер мен жай сөйлемдерден құралған аралас шумақ болуы да мүмкін. Күрделі құрмаластардың пайда болуына себепкер - айтушы әсіресе, жазба тілде айтушы ойдың мақсатына қарай үш-төрт сөйлемді қырларын келтіре отырып, үздіксіз созылмалы интонациямен береді. Біздің байқауымызша, қалыпты құрмаластар болмаса, күрделі құрмаластар ауызекі тілде көп ұшыраса бермейді. Қазақтың жазба тілі Абайдан басталады десек, Абай прозасында ұзыннан ұзақ күрделі сөйлемдер кездеседі. Олар құрамы мен құрылысы жағынан біркелкі емес. Қара сөздерден қазіргі қазақ тіліндегі күрделі құрылымдардың барлығын да ұшырастыруға болады. Мысалы: Р.Сыздықова оған 17 жай сөйлемнен тұратын әр ыңғай көп бағыныңқылы құрмаласты келтіреді: 1 Бағанаға алдамшы шайтан тамыр болалық деп, 2 бір болымсыз нәрсені берген болып, 3 артынан үйтемін-бүйтемін, қарқ қыламын дегенге мәз болып, 4 тамырым, досым десе 5 мен де керектінің бірі болып қалыппын ғой деп 6 және жасынан іс істеп үйден шықпағандық қылып, 7 жоқ-барға тырысып, 8 алдағанды білмей, 9 дереу оның жетпегенін жеткіземін деп, 10 тіпті жетпесе, 11 өзінен қосып, 12 қылып бер дегеннің бәрін қылып беріп, 13. Күні өтіп, 14 еңбек қылар уақытынан айырылып, 15 жоғары шыққа қарқ болып, 16 тамақ, киім, борыш есінен шығып кетіп, 17 енді олар қысқан күні біреудің малын бұлдап қарызға алады.
Салаласа байланысу мен сабақтаса байланысудың бір-бірінен формалық қана емес, ішкі мағыналық та өзгешеліктері болатыны белгілі. Салаласқа қарағанда сабақтастың сыңары арасындағы мағыналық жақындық берігрек болады. Әрине, бұлай болуы сабақтас бағыныңқылардың тиянақсыз формада (есімше, көсемше, шартты рай) келуімен тығыз байланысты. Сабақтас бағыныңқылы сөйлемдер арасындағы мағыналық беріктік күрделі құрмалас сөйлем түзу кезінде де анық байқалады. Созылған қолы ауа қармап елеусіз қалғаныга ыза болған бала, болыстың мысқылды дөңгелек жүзіне, қиығына әжім үйіріліп, күлімсіреген көзіне тікшие қарап қалып еді, соны сезген болыс: Апырай, бөрінің бөлтірігі әкесіндей жүре жұтқан болар-ау деп тіксініп қалды, еріксіз еңкейіп, қолын ұсына беріп еді, бала көзінен шоқ шашырағандай тағы бір қарады да бұрылып кетті (Ш.Мұртаза). сөйлем төрт сыңардан тұрады. Көп сыңарлы салаласқа жатады. Мұнда көсемше, есімше, шартты рай жұрнақтармен келген байланыс жоқ. Сондықтан да әр сыңар тиянақталған, біршама біткен ойды білдіреді. Сыңарлары арасында айтарлықтай тұтасқан мағыналық жақындық байқалмайды, жай бірінен кейін бірі тізбектеліп өтіп жатқан уақиғалар көрсетілген.

Аралас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары
Құрмалас сөйлем құрамына енген жай сөйлемдер, жоғарыда айтылғандардай, өзара әрдайым не бірыңғай салаласа, не болмаса бірыңғай сабақтаса байланысып отырмайды. Көп жағдайда құрмаласудың осы екі тәсілінің (салаласу мен сабақтасу тәсілдері) бір сөйлем ішінде қатарымен келе беретіні болады. Мысалы: Қарағандының қары биыл бұрқан-тарқан қауырт еріп еді, сай-салалар суға толып, қырдың тентек өзендері сақылдап тасығалы кемерлеп тұр. Түн бойы жазғандарын хатшыға көшіртіп алып, Ушаков қайта оқып шығып еді, толып жатқан қайшылықтар көп екен. Бүгін жұмысқа кім шықпай қалса, соны көнбегенге санаймын да, бүгіннен бастап есебін беріп, босатып жіберем (F.Мүсрепов). Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса, аспан айнадай ашық екен де, нұры толқи жарқыраған күн түске тармасып қалған екен (С.Мұқанов). Шарды түбінде елбасылар салып болған соң, санайтын ұлықтардың өзі болмайды, оны осы мынау столда отырған екі тілмаштың бірі санайды (М.Әуезов).
Мысалдағы құрмалас сөйлемдердің барлығы да аралас құрмалас сөйлемге жатады. Өйткені ондағы әрбір құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысып келген. Мысалдағы үш жай сөйлемнен құралған алдыңғы құрмаластың бірінші жай сөйлемі екінші жай сөйлеммен са - лаласа құрмаласқан да, екінші жай сейлем үшінші жай сөйлеммен сабақтаса байланысқан. Ал мысалдың екінші сөйлемінде бірінші жай сөйлем екінші жай сөйлемге сабақтаса байланысса, екінші үшінші жай сөйлемге са - лаласа байланысқан. Мысалдың кейінгі сөйлемдерінде де осылар тәріздес құрмаласудың екі тәсілі бірден араластырыла қолданылып отырылған.
Осы тәріздес, құрамына енген жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысатын құрмалас сөйлем аралас құрмалас сөйлем деп аталады.
Аралас кұрмалас сөйлем құрамында үш немесе одан да көпжайсөйлем бола береді. Жоғарыда келтірілген мысалдағы құрмалас сөйлемдер құрамында үш жай сөйлем бар. Аленді, төмендегі кұрмалас сөйлемдердің біріншісі төрт жай сөйлемнен кұралса, соңғысы алты жай сөйлемненқұралған.
Алғашқы айларда шоқ-шоқ қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда, қазақ жұмыскерлері оны сары ауыз деп атап еді, қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол қара жыра атанды. Лиза ойнап есік алдына шырып кетсе, әке-шешесінің дауыстарыдыбырлап, сөздері үздіксіз шығады да, Лиза үйге қайтса, сөз ортасынан үзіліп, аяқталмай тоқталғаны аңдалады (F.Мүсрепов).
Аралас құрмалас сөйлемүш жайсөйлемненқұралғанда ондағы салаласа байланысу да, сабақтаса байланысу да бір-бірден ғана болады. Ал егеролтөртнемесеодан да көп жай сөйлемнен құралған болса, онда салаласабайланысатын жай сөйлемдер де сабақтаса байланысатын жай сөйлемдерде бірнешеуден болуы мүмкін. Мысалы, осының алдында ғана келтірілген, төртжайсөйлемненқұралған аралас құрмалас сөйлемнің тек Алғашқы айларда шоқ-шок, қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда деген бірінші жай сөйлем ғана сабақтаса байланысқан да, қазақ жұмыскерлері оны сарыауыз деп атап еді, қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол, қара жыра атанды деген кейінгі үш жай сөйлем өзара салаласа байланысқан. Сол мысалдың алтыжай сөйлемнен құралған соңғысында Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе бірінші жай сөйлемі әке-шешесінің дауыстарыдыбырлапдегенекінші жайсөйлемге сабақтаса байланысса, бұл екіншінің өзі (сөздері) үздіксіз шығады да дегенүшінші жайсөйлемге сабақтаса байланысады, ал бұл үшінші жай сөйлем Лиза үйге қайтса дегентөртінші жайсөйлемгесалаласабайланысса, төртіншінің өзі сөз ортасынанүзіліп деген бесінші сөйлемге сабақтаса байланысқан, сол сияқты, бесінші жай сөйлем алтыншы жай сөйлеммен де сабақтаса байланысқан. Сөйтіп, мұнда төрт жай сөйлем сабақтаса, бір жайсөйлемсалала - сабайланысқан.
Талданған мысалдарға қарағанда, төрт немесе одан да көп жай сөйлемдерден кұралған араласқұрмалас сөйлемдерде компоненттердің бір-бірімен байланысужолдары біркелкі болмайды. Бірақ одан сөйлемнің араластылық мәні өзгермейді. Мектеп окулығында салаласабайланысатын компонент екі немесеодан да көп болса, көп басыңқылы сабақтас болады депті. Бұл -қате пікір. Салаласабайланысу мен сабақтаса байланысубір құрмалас сөйлемішінде келген жағдайда, ондағы сала - ласанемесесабақтасабайланысатынкомп оненттердің санынақарамастанбәрі де араласқұрмаласқа жатады. Араласкұрмалас құрамындағы жайсөйлемдер де бір-бірімен қалыпты салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластардагыжайсөйлемді құрмаластыру тәсілдері аркылы байланысады.
Салаласқұрмалас сөйлемдегі сияқты, араласқұрмаластағы салаласабайланысатынжайсөйлемдер де бір-бірімен жалғаулықтар арқылы да, жалғаулықсыз да байланыса береді. Мысалы: Жабай шығып кетпегенде, Игілік жігіттерді сөзге айналдырып бөгей тұрмақ еді, бірақ оның реті болмай қалды. Кеше іңірде Жабай жылқының бір шетін қайырып жүр еді, Игілік ауылынан құйғытып шыға келген жолбасар жігіттер мұны ортаға алып, оған қасқырдың қозыға жапқан жаласын жапты. Жабайатынан ауытқып құлай берді де, солаяғы үзеңгіге ілігіп қалып, ол біраз сүйретіліп барып жерге сылық етті (F.Мүсрепов).
Мысалдың бірінші сөйлемінде екінші компонент соңғы үшінші компонентпен біраққарсылық жалғаулығы арқылы құрмаласса, үшінші сөйлемнің бірінші компоненті өзінен кейінгі жай сөйлеммен дежалғаулығы арқылы құрмаласқан. Ал мысалдың екінші сөйлеміндегі бірінші компонент екінші компонентпенжалғаулықсыз, іргелесе байланысқан. Дәл осы сияқты араласқұрмалас сөйлемқұрамындағы жай сөйлемдердің сабақтаса байланысутәсілінде де жалпы сабақтас құрмаластағы жай сөйлемнің құрмаласу тәсілінен ешқандай өзгешелігі болмайды. Мұндағы сабақтаса байланысатынжайсөйлемдер де өзі жетегінде тұратын компоненттерге етістіктің есімше, көсемше, шартты рай тағы басқа формалары арқылы құрмаласады. Жоғарыда келтірілген мысалдардагы са - бақтасабайланысқан жайсөйлемдердәл осы айтылғанформалар арқылы құрмаласқан.
Сөйтіп, бұл айтылғандардан байқалатын нәрсе -араласқұрмалас сөйлем дегеніміз жайсөйлемдерқұрмаласуының салалас пен сабақтастан бөлекше тұратын, үшінші тәсілі емес, сол негізгі екі тәсілдің - салаласу мен сабақтасу тәсілінің - бір құрмаластың ішіне топ-таскан түрі болып табылады.
Аралас құрмалас сөйлем құрамында оның жеке көмпоненттері ретінде төл сөздің болуы да мүмкін. Мысалы: Пушкин дегеніміз - төтенше көрініс және ол орыс рухының бірден-бір көрінісі болуы да мүмкін, - деп, Го - голь Пушкиннің орыс әдебиеті тарихындағы рөлін жоғары және соншалық әділ бағалады деген сөйлем де араласқұрмалас сөйлемге жатады. Мұндағы төл сөз құрамындағы Пушкин дегеніміз -төтенше көрініс деген бірінші жай сөйлем төл сөздің екінші жай сөйлемімен және жалғаулығы арқылы салаласа құрмаласса; төл сөздің олорысрухының бірден-бір керінісі болуы да мүмкін деген екінші жай сөйлемі деп көмекші етістігі арқылы автор сөзі болып тұрған жай сөйлеммен сабақтаса байланысып тұр т.б.

Аралас құрмалас сөйлемнің граматикалық сипаты

Аралас құрмалас сөйлемнің сызбасы төмендегідей:
Басыңқы,бағыныңқы,басыңқы
Қарағандының қары биыл бұрқан-тарқан қауырт еріп еді,сай салалар суға толып,қырдың тентек өзендері сақылдап тасығалы кемерлеп тұр.
Бағыныңқы,басыңқы,басыңқы.
Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса,аспан айдай ашық екен де,шуақты күн түске тармасып қалған екен.
Бағыныңқы,басыңқы,бағыныңқы, басыңқы.
Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе,әке-шешесінің дауыстары үздіксіз шығады да,Лиза үйге қайтса,сөздерінің аяқталмай тоқталғаны аңдалады.
Басыңқы,бағыныңқы,бағыныңқы, басыңқы.
Ол бастықтың бөлмесіне келген еді,бірақ басқа келгендер болып,көпке дейін кезек келмей,есік алдында күтіп қалды.

Құрмалас сөйлем құрамына енген жай сөйлемдер, жоғарыда айтылғандардай, өзара әрдайым не бірыңғай салаласа, не болмаса бірыңғай сабақтаса байланысып отырмайды. Көп жағдайда құрмаласудың осы екі тәсілінің (салаласу мен сабақтасу тәсілдері) бір сөйлем ішінде қатарымен келе беретіні болады. Мысалы: Қарағандының қары биыл бұрқан-тарқан қауырт еріп еді, сай-салалар суға толып, қырдың тентек өзендері сақылдап тасығалы кемерлеп тұр. Түн бойы жазғандарын хатшыға көшіртіп алып, Ушаков қайта оқып шығып еді, толып жатқан қайшылықтар көп екен. Бүгін жұмысқа кім шықпай қалса, соны көнбегенге санаймын да, бүгіннен бастап есебін беріп, босатып жіберем (F.Мүсрепов). Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса, аспан айнадай ашық екен де, нұры толқи жарқыраған күн түске тармасып қалған екен (С.Мұқанов). Шарды түбінде елбасылар салып болған соң, санайтын ұлықтардың өзі болмайды, оны осы мынау столда отырған екі тілмаштың бірі санайды (М.Әуезов). Мысалдағы құрмалас сөйлемдердің барлығы да аралас құрмалас сөйлемге жатады. Өйткені ондағы әрбір құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысып келген. Мысалдағы үш жай сөйлемнен құралған алдыңғы құрмаластың бірінші жай сөйлемі екінші жай сөйлеммен са - лаласа құрмаласқан да, екінші жай сейлем үшінші жай сөйлеммен сабақтаса байланысқан. Ал мысалдың екінші сөйлемінде бірінші жай сөйлем екінші жай сөйлемге сабақтаса байланысса, екінші үшінші жай сөйлемге са - лаласа байланысқан. Мысалдың кейінгі сөйлемдерінде де осылар тәріздес құрмаласудың екі тәсілі бірден араластырыла қолданылып отырылған.
Осы тәріздес, құрамына енген жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысатын құрмалас сөйлем аралас құрмалас сөйлем деп аталады.
Аралас кұрмалас сөйлем құрамында үш немесе одан да көп жайсөйлем бола береді. Жоғарыда келтірілген мысалдағы құрмалас сөйлемдер құрамында үш жай сөйлем бар. Аленді, төмендегі кұрмалас сөйлемдердің біріншісі төрт жай сөйлемнен кұралса, соңғысы алты жай сөйлемненқұралған.
Алғашқы айларда шоқ-шоқ қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда, қазақ жұмыскерлері оны сары ауыз деп атап еді, қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол қара жыра атанды. Лиза ойнап есік алдына шырып кетсе, әке-шешесінің дауыстарыдыбырлап, сөздері үздіксіз шығады да, Лиза үйге қайтса, сөз ортасынан үзіліп, аяқталмай тоқталғаны аңдалады (F.Мүсрепов).
Аралас құрмалас сөйлемүш жай сөйлемнен құралғанда ондағы салаласа байланысу да, сабақтаса байланысу да бір-бірден ғана болады. Ал егеролтөртнемесеодан да көп жай сөйлемнен құралған болса, онда салаласабайланысатын жай сөйлемдер де сабақтаса байланысатын жай сөйлемдерде бірнешеуден болуы мүмкін. Мысалы, осының алдында ғана келтірілген, төртжайсөйлемненқұралған аралас құрмалас сөйлемнің тек Алғашқы айларда шоқ-шок, қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда деген бірінші жай сөйлем ғана сабақтаса байланысқан да, қазақ жұмыскерлері оны сарыауыз деп атап еді, қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол, қара жыра атанды деген кейінгі үш жай сөйлем өзара салаласа байланысқан. Сол мысалдың алтыжай сөйлемнен құралған соңғысында Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе бірінші жай сөйлемі әке-шешесінің дауыстарыдыбырлапдегенекінші жайсөйлемге сабақтаса байланысса, бұл екіншінің өзі (сөздері) үздіксіз шығады да дегенүшінші жайсөйлемге сабақтаса байланысады, ал бұл үшінші жай сөйлем Лиза үйге қайтса деген төртінші жай сөйлемге салаласа байланысса, төртіншінің өзі сөз ортасынан үзіліп деген бесінші сөйлемге сабақтаса байланысқан, сол сияқты, бесінші жай сөйлем алтыншы жай сөйлеммен де сабақтаса байланысқан. Сөйтіп, мұнда төрт жай сөйлем сабақтаса, бір жай сөйлем салаласа байланысқан.Талданған мысалдарға қарағанда, төрт немесе одан да көп жай сөйлемдерден кұралған араласқұрмалас сөйлемдерде компоненттердің бір-бірімен байланысу жолдары біркелкі болмайды. Бірақ одан сөйлемнің араластылық мәні өзгермейді. Мектеп окулығында салаласабайланысатын компонент екі немесеодан да көп болса, көп басыңқылы сабақтас болады депті. Бұл -қате пікір. Салаласабайланысу мен сабақтаса байланысубір құрмалас сөйлемішінде келген жағдайда, ондағы сала - ласанемесесабақтасабайланысатынкомп оненттердің санына қарамастан бәрі де аралас құрмаласқа жатады. Аралас кұрмалас құрамындағы жай сөйлемдер де бір-бірімен қалыпты салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластардағы жай сөйлемді құрмаластыру тәсілдері аркылы байланысады. Салалас құрмалас сөйлемдегі сияқты, аралас құрмаластағы салаласа байланысатын жай сөйлемдер де бір-бірімен жалғаулықтар арқылы да, жалғаулықсыз да байланыса береді. Мысалы: Жабай шығып кетпегенде, Игілік жігіттерді сөзге айналдырып бөгей тұрмақ еді, бірақ оның реті болмай қалды. Кеше іңірде Жабай жылқының бір шетін қайырып жүр еді, Игілік ауылынан құйғытып шыға келген жолбасар жігіттер мұны ортаға алып, оған қасқырдың қозыға жапқан жаласын жапты. Жабайы атынан ауытқып құлай берді де, солаяғы үзеңгіге ілігіп қалып, ол біраз сүйретіліп барып жерге сылық етті (F.Мүсрепов).Мысалдың бірінші сөйлемінде екінші компонент соңғы үшінші компонентпен біраққарсылық жалғаулығы арқылы құрмаласса, үшінші сөйлемнің бірінші компоненті өзінен кейінгі жай сөйлеммен дежалғаулығы арқылы құрмаласқан. Ал мысалдың екінші сөйлеміндегі бірінші компонент екінші компонентпен жалғаулықсыз, іргелесе байланысқан. Дәл осы сияқты аралас құрмалас сөйлемқұрамындағы жай сөйлемдердің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.