Жазушы шығармашылығы және жариялануы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Баишев университеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Нұрғали Ораз өмірі мен шығармашылығы
5В011700 - "Қазақ тілі мен әдебиеті" мамандығы бойынша

Орындаған: А.С.Сабанбаева
Ғылыми жектеші магистр аға оқытушы: С.С.Ертазина

Ақтөбе 2020ж

Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.Қарымды қаламгер
1.1. Н.Ораздың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Н.Ораз әңгімелері мен өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Н.Ораз әңгімелеріндегі жалғыздық тақырыбы
2.1.Жазушының тілдік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2.Жазушы шығармаларындағы рухани-эстетикалық ерешеліктер ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .28

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиетінде прозa жанры, соның ішінде әңгіме жанры жан-жaқты зерттеліп келгені мәлім. Әңгіме жанры шеберлерінің еңбектері жайында ғылыми жұмыстар көптеп жазылуда. Бұл жұмыстың негізігі нысаны - жазушы Нұрғали Ораздың шығармашылығы мен әңгіме жазудағы шеберлігі. Әдебиеттің басты міндеті өмір шындығын көркем бейнелеу десек, сол өмірдегі шындықты көбіне қаламгерлер әңгіме арқылы мезетте әрі жедел суреттеп жататыны белгілі. Eң бастысы әңгіме қысқа шағын жанр, әрі өмірдегі нақты көріністерді қиындықсыз бейнелеуге бейім келеді. Оның үстіне қазақ әдебиетіндегі қаламгерлердің көбісі, әсіресе, проза жанрында қалам тербеген жазушылар шығармашылықтарын әңгіме жазудан бастағанын білеміз. Біз зерттеу нысанасына алып отырған Н.Ораз өзін көпшілік оқырман ықыласымен бірге көрнекті қаламгерлер тарапынан да жақсы, жоғары бағалатып үлгерген жазушы. Тағы бір ерекшелігі Н.Ораз әңгімелерінде өмір шындығы, әсіресе, қазіргі заманның қыр-сыры, өзіндік ерекшеліктері ол бейнелеген кесек тұлғалар арқылы шынайы көрініс тапқан. Осындай құрмет пен беделге ие болған Н.Ораз зерттеуші, қаламгерлер тарапынан ыстық ықыласқа бөленіп жүрсе де, шығармашылығы арнайы зерттеу нысанаға айнала қоймаған. Оның шығармашылығын өмір шындығын бейнелеп, шынайы образдар жасау тұрғысынан қарастыруды өзекті әрі бүгінгі күннің қажеттілігі деп білеміз.
Н.Ораз біршама көлемді жанр повестер мен бірге көбіне әңгіме жазумен айналысып жүрген қаламгер. Қазақ әдебиеттану ғылымында әңгіме жанрының болмысы мен өзіндік ерекшеліктері біршама зерттелеген зерттеу нысанына қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, З.Қабдолов, С.Антонов, Қ.Жұмалиев, Ж.Дәдебаев, З.Серікқалиұлы, Қ.Әбдезұлы, Р.Рүстембекова, Г.Балтабаева, Г.Сәрсеке, Г.Пірәлиева, Қ.Хамзина, Н.Қ.Смағұлова, Ж.Ж.Сыдыкова сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Аталған ғалымдардың зерттеулері жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылыққа алынды. Ал нақты Н.Ораз шығармашылығ төңірегінде А.Аханбайқызы, А.А.Сүлеймен, Д.Рамазан, Н.Қ.Смағұловалар өз тұжырым, ой-пікірлерін білдіріп, жазып келеді.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - әңгіме жанрының болмысы туралы айта келіп, осы жанрда қалам тербеген Н.Ораздың өмір шындығы мен ондағы адамдар бейнесін бейнелеп жасаудағы қаламгерлік шеберлігін талдап, таныту. Мақсатымызға жету барысында алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
Жазушы өмірі туралы деректерді жүйелеу;
Жазушының қызметі мен шығармашылық жолын баяндау
Жазушы рухани болмысы мен оның руханият туралы ой-пікірлерін қарастыру;
Жазушы шығармашылығы және жариялануы;
Түнгі жалғыздық кітабындағы әңгімелерін тақырыптық, идеялық, характер, образ жасау, көркемдік қыры мен тілі тұрғысынан талдап таныту;
Жазушының әңгіме жазудағы өзіндік қолтаңбасын тану;
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Нұрғали Ораз алғашқы әңгімелерін он сегіз жасында жаза бастаған екен. Әңгімелері жетпісінші жылдардың екінші жартысында жариялана бастады. Бүгінде жеті (Соқпақ жол, Бақыршаның балалары, Қазығұрт оқиғалары, Аяқталмаған ертегі, Даладан қалаға келгендер, Түнгі жалғыздық, Биіктегі сұлулық) жинақтың, отыздай әңгіме мен он шақты повестің авторы. Осы арада, суреткердің кітаптары мен әңгімелерінің сирек жарық көруі жазушы талантының төмендігі емес, талғампаздығынан десек артық айтқандық болмас. Орыс ғалымы Н.Островскийдің: Жаман кітаптың көп болғанынан жақсы кітаптың аз болғаны абзал деген пікірін осы жазушының шығармашылығына қарап отырып айтсақ болады.
Жұмыстың теориялық таянышы ретінде Қабдолов З. "Жебе". Алматы. 1977 ж., Антонов С. Я читаю рассказ. Москва. 1973., Рүстембекова Р. Қазіргі қазақ әңгімесі. Алматы. 1988., сияқты ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдар негіз етіп алынды.
Жұмыс барысында саралау, салыстыру, талдау, жүйелеу, баяндау сияқты әдіс-тәсілдерге сүйендік.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс екі тараудан, кіріспе мен қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарау Нұрғали Ораздың өмірі мен шығармашылығы деп аталып, онда жазушының өмір жолы, атқарған қызметтері, қаламгер ретіндегі болмыс-бітімі мен мінезі, шығармаларының жазылуы мен жариялануы, әңгімеші ретіндегі қарым-қабілеті, таланты туралы ой-пікірлер айтылады. Екінші тарауда талдау нысанамызға Түнгі жалғыздық кітабын алдық. Жазушы әңгімелеріндегі өмір шындығы, кезең көрінісі тақырыптық, идеялық, көркемдік жетістігі тұрғысынан талданды. Әңгімелерді талдау барысында жазушының тақырыпты таңдау ерекшелігі, характер жасау жолдары, диалогтар мен авторлық баяндаулар, тілінің құнары мен көркемдігі төңірегінде пайымдаулар жасалынды.

1.ҚАРЫМДЫ ҚАЛАМГЕР
1.1. Н.Ораз өмірі мен шығармашылығы
Қазіргі қазақ әдебиеті мен жазушыларымыз жайлы Дулат Исабеков ағамыз былай дейді: "Қазақстан жазушылар одaғындa жеті жүздей мүше баp деген ақпарат ел ішіне кең тарап кетті. Біреулер оған қуанады, енді біреулер "қаптап кеткен қайдан шыққан жазушылар?" деп тыжыраяды. Кітап шығарғанның бәрі жазушы емес. Бірақ, олардың санына сан соқпай-ақ, өз керегімізді өзіміз таңдап ала білсек болғаны емес пе? Бірақ, санды қуамыз деп кейде сапаны ұмытып кететін әдетіміз бар.
Әр аймақтан Әуезовтер туа бермес, бірақ, жазушыларымыздың қатары жыл сайын азайып келе жатқанын көріп, енді он бес, жиырма жылдан соң аға ұрпақтың орнын басатын жастар болмай қалар ма екен деген алаңдаушылығымыз да жоқ емес. Бір кездері Қазақстан Жазушылар одағының жиырма пайызға жуығы оңтүстіктен шыққан айтулы қаламгерлер еді. Қазірдің өзінде олардың қатары сиреп, саусақпен санайтын халге түсіп қалды.
Олар - тәуелсіздік туының астында көзін ашқан тәкәппар толқын. Сондықтан да олар отаршылдыққа мойнын ғана емес, қойнын да ұсынып, жан дүниесін, сана-сезімін ақыл-ойын, ұрпағын сатқан жарамсақтыққа, жанаярлыққа қас. Себебі, олардың бойында отаршылдық вирусынан қатты тітіркенетін тәуелсіздік иммунитеті қалыптасып келеді. Мұндай иммунитет біздің баяғы ел мұңын жыpлaған aтa-бабалаpымыздың бойында күшті болған. [3.5]
Тәуелсіздік оларды еркін ойлауға, басқаларға қарап жалтақтамай еркін жазуға үйретті. Уақыт әрбір толқынды әр қилы кезеңде, әрқалай шыңдайтын сияқты. Айтар болсақ, бүгінгі аға буын сонау бала күнінде соғыстан кейінгі қиындықтарды көріп шыңдалса, ал келесі буын тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қиыншылықтарды көріп ысылды. [4.5]
Біздің аға буын деп отырғанымыз қазақ прозасына, соның ішінде әңгіме жанрында өз өрнектерін қалдырған - Мұхтар Мағауин, Сайын Мұратбеков, Тәкен Әлімқұлов, Шерхан Мұртаза, Әкім Тарази, Қабдеш Жұмаділов, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұрмағамбетұлы, Мархабат Байғұтов сынды тағы да басқа қаламгерлеріміз. Ал, келесі буын деп отырған жазушыларымыз бүгінгі таңда әдебиет майданының бел ортасында жүрген - Нұрғали Ораз, Асқар Алтай, Роза Мұқанова, Талаптан Ахметжан, Айгүл Кемелбаева сияқты тағыда басқа аға-әпкелеріміз.
Әдебиеттің салмақты жанры прозаға жаңа толқын өз үнін, өз лебін қосты. Араларында бір-біріне ұқсамайтын, түрлі тақырыптағы әңгімелерді дүниеге алып келген, талғампаз талантпен, үлкен дайындықпен, оқырман назарын бірден аударарлықтай жаңалықпен келген әңгіме жазу шеберлері де кездеседі.
Артық сөзді қажет етпейтін әңгіме жанрының басты ерекшелігі де осы - нысанаға дәл тигізу. Ондыққа дәл тигізіп ату шеберлерінің бірі - жазушы Нұрғали Ораз. Ол қаламгерлік жолын әңгіме жазуға арнаған [18] Нұрғали Ораз 1960 жылы 25 тамызда Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт ауданы Монтайтас ауылында дүниеге келген. Балалық шағында ауыл өмірінің қуанышы мен қайғысын, қызығы мен мұңын көріп, сезініп өсті. Соның әсері болар жазушының алғашқы әңгімелерінде ауыл өмірі мен көрінісі бейнеленген.
Бала кезінен әжесінің тәрбиесімен сусындап өскен жазушы зерек, кітапқұмар болып өседі. Жан дүниесіне әсер еткен кітаптардың бірі - Бердібек Соқпақбаевтың Менің атым Қожа повесін жастығының астына жастап жатып оқығандығын Қазақ әдебиеті газетінде Әмірхан Балқыбекке берген сұхбатында тамсана айтып береді.
Алғашқы "Долана" әңгімесі 1979 жылы "Лениншіл жас"(қазіргі "Жас Алаш") газетінде, "Арман қанатында" атты жинақта жарық көрген.
1977 жылы ҚазMУ-дің студенті болдым. Күзде Алматы түбіндегі Таулы қыратқа алма теруге бардық. Келісімен жатақханаға орналастық. Күзде студенттер қалашығы сондай әдемі. Алатаудың сұлу табиғатын, қаланың жақсы жағдайын көргеннен қанат бітті ме, Долана, Аңызтау, Қара етік деген үш әңгіме жаздым. Жанымдағы студенттерге оқытуға жүрегім дауаламады. Cол кезде М.Сералин атындағы әдеби бірлестік жұмыс істейтін. Әдеби бірлестіктің жетекшісі, өзімізден бір-ақ курс жоғары оқитын Жұмабай Әбілов деген жігіт болатын. Жазған әңгімелерінді оқыңдар дейтін. Мен Қара етікті оқыдым. Жақсы қабылдаған сияқты. Журналистика факультетінің дәлізінде шылбырдай шұбатылып қабырға газеті ілініп тұратын. Сонда Аңызтау атты әңгімем жарияланды. Сол бір жылдары редакцияға шақырып, әңгімесін оқытып, пікір айтатын жақсы дәстүр бар еді. Күзде, II курста 7 қараша мерекесінің қарсаңында Жұмабай сабақтан сұрап алып, Сені Лениншіл жасқа шақырып жатыр деді. Шақыртқан әдебиет бөлімінің меңгерушісі - Сайлаубек Жұмабеков екен. Долананы оқып бердім. Ал,оқы! деп қабағын түйгендей болып еді, бірте-бірте ықылас қойып тыңдады. Бұл Доланаң - Жалғыз түп долана не Бір түп долана болсын деді. Ертеңгі нөмірге сенің Аңызтау деген әңгімен шығады деді. Сыншы ағаның бұл сөзіне таң қалдым. Таң қалу себебім мен Аңызтауды қолыммен әкеліп бермегенмін. Сөйтсем Жұмекең (Жұмабай Әбілов) қабырға газетінен қиып әкеліп, сыншы ағамызға берген екен. Содан әңгімем газеттің келесі нөміріне шықты. Ал, Долана атты әңгімем Лениншіл жас газетінде Жалғыз түп долана деген атпен жарық көрді. Әңгіме газетке басылғанда бірінші болып жазушы Мархабат Байғұт құттықтады. Мархабат аға Нәсіреддин Сералиевтің мен жайындағы мақтауында жеткізді. Содан соң Долана Дулат аға Исабековтің ұсынуымен Арман қанатында атты жинаққа енді. дейді жазушы әдебиет әлеміне алғаш қадам басқан күндерін сағынышпен еске алып.
Долана әңгімесінің жазылуы себебі жайында былай дейді: Мен неге ауыл туралы жаздым? Нағашы атам екеуміз шөпке баратынбыз. Көк есегіміз болды. Атамның Өлмес деген қызы, Ыбырай деген ұлы бар болатын. Сол Өлмес әпкем тұрмысқа шықты. Қолдан ұзаттық. Біздің ауылдағы қолдан ұзатылған соңғы қыздардың бірі болды. Машина ұзап кеткеннен кейін атам дөңбектің үстінде отырып ағыл-тегіл жылап отыр екен. Долананың жазылу себебі сол деп ойлаймын. [19]
Жазушының бала күніндегі жағдайлардан алған әсерлерінің кейбірі шығармаларына өзек болады. Жоғарыдағы Долана әңгімесі де сондай әсерлердің кейбірінен пайда болған туынды. Студент кезінде жазған әңгімелерінің бірі Көрші үйдің қызы әңгімесінде де сол алғашқы махаббат елесі, сол бір аяулы қыздың бейнесі бар. Жазушы сол бір аяулы бейне жайында: Мен өз басым бала күнімде өте ұялшақ болдым. Өйткені, бетімде секпіл бар еді. Ол, әсіресе, көктем мезгілінде көбейіп кететін. Сондықтан да қыздардың бетіне көз тоқтатып, тіке қарауға ұялушы едім. Әйтсе де бала күнімізде көрші үйдің қызы екеуміз өте тату болдық. Бір-бірімізді қатты сыйлайтынбыз. Кешкілік күндізгі аптап ыстықтың беті қайтқан шақта волейбол ойнайтынбыз. Аңқамыз кеуіп, шөлдеген кезде мен құдықтан су тартып алып, алдымен шелекті оған ұсынатынмын. Содан соң, оның ерні тиген жерден өзім ішуші едім. Кейін ол да менің ернім тиген жерден ішетін болды. Бәлкім, менің алғашқы сезімімді оятқан сол қыз болар... Бірақ олар кейін басқа ауылға көшіп кетті. Содан соң бізге кездесудің сәті түспеді. [20] деп сағынышпен еске алады. Жалпы жазушылардың алғашқы сезімі, алғашқы махаббаты өз шығармашылығынан орын тауып жатады.
1982 жылы Қазақ Ұлттық университетін бітірген. Қызмет жолында "Жалын" баспасының редакторы, "Парасат" журналында бас редактордың бірінші орынбасы, "Оңтүстік Қазақстан" газетінің бас редакторы, "Қазақ әдебиеті" газеті бас редакторының орынбасары қызметін атқарған. Қазіргі таңда "Ақ Желкен" республикалық жасөспірімдер журналының бас редакторы қызметін атқарады. Нұрғали Ораздың қызмет жолындағы тағы бір ерекшелігі кейбір басшылар тәрізді қызметке келіп, өзін қызметке ұсынбайды, керісінше, мұны өзгелер ұсынады. Сондай ұсыныстардың бірі Ақ желкен журналына қызметке келер кезде де айтылған. Министрліктің, департаменттің тарапынан ұсыныс жасалып, сенім білдіргенде, тартыншақтап жатқым келмеді. Менің сол орында қызмет жасауым қажет болған шығар, ендеше, хәл-қадерімнің жеткенінше Ақ желкенді алға қарай бағыттап көремін деп ойладым дейді. [21]
1985 жылы шыққан алғашқы Соқпақ жол атты әңгімелер жинағы жарық көрді. Алғашқы жинағынан соңғы жарық көрген Биіктегі сұлулық жинағына дейін Нұрғали Ораз өзінің шығармашылық лабораториясында біраз тәсілдер мен тәжірибелерді байқап-сынап көрді. Жазушының не жазатынын әрбір жаңа шығармасын қадағалап оқып жүрген оқырманы біледі, ал қалай жазады? деген құпия қаламгердің өзіне ғана аян. Қазақтың ақын-жазушысының дені жастау кезінде өндірте жазды, сондықтан да баспанасыз қаламгерлердің жазғандары көбінесе жатақханалар мен жалдамалы пәтерлерде дүниеге келді. Нұрғали Ораз қу пәтердің қорлығын көрмесе де, Соқпақ жолға енген әңгімелерін ҚазМУ қалашығындағы журналистердің 5-жатақханасында жүргенде және ауылға демалысқа барған кездерінде жазыпты. [18] Бақыршанның балалары (жазушының екінші әңгімелер жинағы) мен "Қазығұрт оқиғалары "(1988 ж. шыққан үшінші әңгімелер жинағы). Тау етегіндегі "Алатау" совхозынан сатып алған үйдің артындағы бау ішінде, алма ағаштың көлеңкесі де талай әңгіменің тууына себепкер болды.. "Қазығұрт оқиғаларындағы" мөлдіреген әңгімелер "Алатаудағы" сол бау-бақшаның саясына қарыздар. Жазушы дүниеге келген Қазығұрттың бөктеріндегі Жаңа базар ауылы өзеннің жағасында орналасқан. Осы өзен талай жыл жазғы демалыстарында кабинет рөлін атқарады. Қорадан өзенге түсіп кететін жалғыз аяқ жолмен төмен құлдилап, жағалауға жайғасып алып, қалың дәптеріне жаза бастайтын. Әсіресе, мал өрістен қайтар мезгілде, батып бара жатқан күннің қызыл сәулесіне боялған өзен жағалауы өзіне тартқандай болатын. Мұндайда сабаққа дайындалған бала секілді қағазға шұқшиып өзен жағасында отырған жігітке ауыл адамдары таңқала қарап өтетін.
Бала-шағасын аяғының ұшынан бастырып, жым-жырт бөлмеде немесе кең кабинетте отырып көсіліп жазып көрген емес. Бір баласы аяғына оратылып, бір баласы мойнына мініп, енді бірі арқасына жабысып, көп шуылдақтың ортасында самай шашын бұйралап-бұрап отырып жазатын Бейімбет Майлин сияқты Нұрғали Ораз да шуы мол көпшілік жерді жақсы көреді - әңгімелерін көше аллеяларында, скверлерде, даңғаза музыка ойнаған шулы кафенің бір бұрышында отырып жазады. "Балаларым менің жазушы екенімді білсе білетін шығар, бірақ олар менің үйде отырып жазғанымды ешқашан көрген емес. Бір қаламгер ағамыздың, құдай сақтасын, оюлы шапан киіп, сөре-сөре кітап жиналған атшаптырым кең кабинетіне кіріп алып, әйеліне қою күрең шай алдырып, қалың қатпарлы қабағымен қағазға төне қараған түрін көріп шошығам. Жазушының классикалық бейнесін жасағанын қайтейін, есімін ешкім білмейді" дейді жазушы. [18]
Нұрғали Ораз шығармалары орыс,саха тілдеріне аударылған. Ал шетел жазушыларының ішінде ағылшын жазушысы Д.Голсуорсидің, Х.Л.Борхестің, жапон жазушысы И.Кавабатаның, И.Иноуэннің шығармаларын қазақ тіліне аударған. Жапон жазушыларының бір-екі әңгімесін аударып едім. Таныстарым: Сен жапон әдебиетін зерттеп жүрсін бе? Саған жапон жазушылары ұнайтын шығар дейді. Жоқ. Маған ең алдымен қазақ әдебиеті ұнайды [19] деген жазушының пікірінен шетел жазушыларының шығармасын аударып жүргенімен, өз әдебиетін олардан жоғары көретіні айтпаса да көрініп тұр.
Әңгімелерінің желісі бойынша Қазақфильм киностудиясы түсірген 2007 жылы Әурелең деп аталатын толықметражды көркем фильмнен Нұрғали Ораздың кинодраматургтық қырын да көреміз.
"Жалын" баспасының балалар мен жасөспірімдер тақырыбына арналған дәстүрлі жабық бәйгесінің жүлдегері, Халықаралық "Алаш" әдеби сыйлығының (2003 ж.) лауреаты. Аяқталмаған ертегі әңгімесі Қазақстан Республикасының Мәдениет ақпарат және қоғамдық келісім министірлігімен ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамы жариялаған Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің он жылдығына арналған әдеби конкурста жүлде алған шығармалардың қатарында болса, жақында ғана Астана қаласында өткен Тәуелсіздік толғауы атты халықаралық байқауда, Ең үздік драмалық шығармалар номинациясы бойынша Адасқан жұлдыз (Қайыршының жұлдызы) шығармасы екінші орынға ие болды.
Жазушылық пен журналистика дегендеріңіз өз алдына бөлек-бөлек әлем болғанымен, етектері бір таулар секілді дейтін Мархабат (Байғұтов) ағаның өмір жолына өмірі ұқсас Нұрғали Оразға бірде бір жолдасы: Ай сайын бір әңгіме жазып тұрасың ба? деп сұрақ қойыпты. Әдебиет әлемін жоғары бағалап сүйетін жазушы: Жазар едім-ау шіркін, егер мен тек көркем әдебиетпен ғана шұғылданатын болсам. Оның үстіне әңгіме жанрын өзім қатты ұнатамын. Бірақ, өкінішке қарай оған мүмкіндік қайда? Нан тауып жейтін мамандығым - журналист болған соң, күні бойы соның қосынын жегіп, жүгін тасимын. Әдебиеттің аулына тек анда-санда ғашық жарын аңсап келген түйекеш жігіттей бір күн қонып, ертеңіне, амал жоқ, асыға басып кетіп бара жатқандай сезінемін... [19] деп жауап беріпті.
Бала кезінде түс көріпті. Шөл даладағы үйінің жанында басқа ағаштарға ұқсамайтын, жап-жасыл, керемет сұлу ағаш өсіп тұр екен. Неге екені белгісіз, әлгі сәмбі талдың жапырақтары өте сирек. Бұл ағашты айналып, жапырақтарына теңеу тапқысы келіп, бұралып өскен бұтақтарының сұлулығын суреттеп жазбақшы болып жүр. Бала көрген түсін анасынан басқа кімге айтады? Ояна салып айтып еді, анасы ойланып қалады да: Мүмкін, сен өскенде жазушы болатын шығарсың дейді. Қазір де осы түсім жиі ойыма түседі. Жапырақтары неге аз? Жазушы болсам болатын шығармын, бірақ өте аз жазатын жазушы болармын. Өйткені өндіртіп жазған ештеңем жоқ [18] дейді жазушы.
Аяқталмаған ертегі кітабы жарыққа шыққан жылы, көптеген оқырмандар телефон шалып, редакцияға іздеп келіп, кітапты өзіне сұрап алған кездегі жағдайын жазушы былай жеткізеді: Мұның бәрі жақсы-ау, әрине. Тек, өзім іштей, бұл кітаптағы шығармалардың жетпіс пайызы - осыдан он жыл бұрын жазылып, республикалық әдеби басылымдарда жарияланып кеткен әңгімелерім мен шағын хикаяттарым, ал соңғы он жылдағы шығармашылығым сол көлемі небәрі он бес баспатабақтан тұратын жинақтың отыз-ақ пайызын құрағанын ойлап, қысылып жүрдім. Осы арада ойыма әдебиет әлемін дүр сілкіндірген, әңгімелеріне көңілі толмай, қынжылатын, кішіпейіл А.П.Чеховтың: Мен жазған нәрсемнің ешқайсысына да табынбаймын деген сөзі түсті.
Жазушының осы бір ауыз сөзінде ақкөңіл қасиеттері, парасаттылық пен жарасымдылық жатқан жоқ па? Негізі бұл қасиеттер көп жазушыларда кездесе бермесі анық. Жалпы, Жазушы кім? Ол қандай болу керек? деген сұрақтарға біз жауапты Нұрғали Ораздың өзінен сұрап көрсек.
Өзінен басқа ешкім жаза алмайтын шығарма жазуды мақсат ететін жазушы: Жазушы - текті әулеттің жемісі. Ол кейде қаннан-қанға көшіп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ойларды өзіне де беймәлім бір жұмбақ сезім арқылы қағазға түсіріп отырады. Жазушының беделі, ықпалы шығармашылық еңбегіне қарайлас болуы керек. Жақсы жаза ма - ықпалды, нашар жаза ма - беделі жоқ.
Жазушылық - өнердің ішіндегі ең қиыны. Жазушы болып қалу үшін, жақсы шығарма тудыру үшін адам жазушылыққа өз өмірін арнау керек. Басқаша айтқанда, өзінің күнделікті кәсібі ретінде шұғылдануы тиіс. Бізде керісінше. Шығармашылықпен тек бос уақытымызда ғана айналысамыз. Жұмыстан артылған күшті ғана жұмсаймыз. Бұл, әрине, жетімсіз ғой. Біздің қоғамда тек шығармашылықпен ғана айналысу мүмкіндігі болса және сол арқылы табыс табуға мүмкін болса, жазушы үшін ең рахат жұмыс сол болар еді. [19]
Нағыз жазушы қарапайым тіршілікке көбірек араласуы керек дейді жазушы. Мен қазақ жазушыларының ішінен сондай өмірге жақын жүретін Тәкен Әлімқұловты көрдім. Ол кісі туған жері - Созаққа жиі барып тұратын. Партия коммитетімен хабарласқан кездері болса - болған шығар, бірақ көбінесе елді дүрліктірмей, ешкімнің уақытын алмай, хабарласпай баратын. Ешкімге міндет артпай, пойызға отыратын да. Шымкентке жетіп алған соң кез-келген көлікпен жүре беретін. Қарапайымдылығы шексіз еді. Тәкен Әлімқұлов шығармаларының аудармасы жеткілікті дәрежеде болса, әлем әдебиетінің классигі деп тануға блар еді. Бұл, жалпы, кішкентай халықтардың үлкен жазушыларына тән трагедия. Бәлкім, трагедия деп тым асырып айтып отырған болармын, егер Тәкен Әлімқұлов француз жазушысы болса оның аты Альбер Камюмен қатар атанған болар еді. [19] Сол өзі айтып отырған қарапайымдылық Нұрғали Ораздың өзіне де тән. Бірде Нұрғали Ораз Оңтүстік Қазақстан облысында Жетісай қаласында іссапардан қайтып келе жатып жол бойында сусын ішпекші болып тоқтайды. Тоқтаған жерде бір жап-жас қыз бір кітаптан бас алмай отырады. Шөлі басылған соң Нұрғали Ораздың қасында жүрген бір фототілші жігіт: Қарындасым, қолыңыздағы қандай кітап? деп сұрайды. Қыз бала үнсіз-түнсіз кітаптың мұқабасын көрсетеді. Сол кезде Нұрғали Ораз ештеңе байқамағандай машинаға бұрылады. Сөйтсе, анау кітап осы жазушы ағамыздыкы екен. Неліктен машинаға қарай үнсіз бұрылғандығын: Білесіз ғой, ондай жерде Ә-ә, бұл кітаптың авторы мына жігіт қой! деген сияқты мақтау-марапаты аралас ыңғайсыздау әңгіме басталады.[4] деп түсіндіреді. Бірақ сол арада жігіттер Нұрғали Оразды бәрібір машинаға жібермейді. Әлгіндей сөздер ақыры айтылады. Қолтаңба алынады. Сол сапар жазушыға қатты әсер еткен сапар болды. Өзін қолпаштаған, мақтаған жағдай үшін емес, басқа бір жағдай үшін маңызды. Сол сапарда мейлі, қанша жағдай ауыр болсын, мейлі қанша тұрмыс қиын болсын, ел ішінде кітап оқитын адамдар әлі бар екен-ау деп ойлап, көңіл-күйім түсті.. Өзімді елге, жұртқа керекті адамдай сезіндім. Жазушы үшін, жалпы адамзат баласы үшін одан артық бақыт бар ма? ...бүкіл өмірдің қозғаушы күші де осы сезім. Өзіңнің жұрқа керек екенінді сезіну дейді жазушы.
Ішкі дүниесі бай, мәдениеті жоғары, рухы биік адамның шығармасы да құнды, мәнді-мағыналы, саналы болары анық. Адамның болмысы қандай болса, шығармашылығы да сондай болады. Қарапайым ба, жоқ жылтыраққа әуес пе - шығармашылығы айтып тұрады. Ең бастысы, шығармашылығы жасанды болмауы керек. Адам өзінің бойында жоқ нәрсені бар етіп көрсеткісі келсе, жасанды болып шығады. [19]
Жапон халқының ұлы жазушысы Акутагава айтқан: Өзің өмір сүрген қоғамды қанша жек көрсең де, оның тыныштығын бұзбау, тұнығын лайламау - ең абзал қасиет деген сөзді өмірлік қағидаларының бірі ретінде ұстанған жазушы қайсыбір қаламгерлердің жұртқа міндетшіл, өкпешіл, кердең мінездерін онша жақтырмайды. Жазушы : Кейбіреулер өзімді түсінбеген қоғамға қыр көрсетіп жүрмін деп ойлайтын шығар. Қажеті қанша?.. Сіздің бойыңызда құдай берген дарыныңыз, қолыңызда құдіретті қаламыңыз бар емес пе? Бағалай білсеңіз, бақыт дегеніңіз сол. Ел таң қалатындай шығарма жазыңыз. Содан асыл мақсат барма?.. дейді. Дегенін өзі де жүзеге асырады.
Адамның болмыс-бітімі мен мінезі оның өзіне сын көзбен қарай алуынан да көрінеді. Өзгені емес, бірінші өзін таныған жазушы, қарапайымдылықты жаны қалайтын Нұрғали Ораз: Өмірде жарқырап көзге түсе қойған кезім болған жоқ, жұртты соңымнан ертіп, ерекшеленген де емеспін. Қоңыр мұң - оңашалықты жақсы көретіндігімнен, қанша уақыт оңаша отырсам да зерікпейтіндігімнен маған жолдас болып алған шығар дейді. Қоңыр мұң тек оған ғана емес шығармаларындағы кейіпкерлеріне де жолдас болып алған сияқты. Жазушының сөзімен айтсақ : Өзімнің жан дүниемде қандай өзгерістер болып жатса, сол өзгерістер кейіпкерлерімінің басынан өтіп жатады. дегендей қарапайымдылық, нәзіктік, сыршыл сезім сырлары, жарасымды сұлулық, рухани сұлулық оның кейіпкерлері мен өзіне де тән қасиеттер. Жазушымен кездескен сәтімде де ол кісінің көп сөйлемейтін, үнсіздікпен тілдесе жүріп, үлкен жұмыстар бітіретіндігі байқалып қалды. Байқағаным, осы қоңыр мұң мен қарапайымдылық дарынды жазушыларда болатын қасиеттер секілді. Оңашалықты жақсы көретін жазушылардың бірі - Мархабат Байғұтта Мен жападан - жалғыз, өзіммен-өзім іштей сөйлесіп, сағаттар бойы жүре беруге дағдыланған адаммын [22] дегені бұл кісілердің қазына, байлықтары ішікі рухани әлемінде екендігін білген мінездерін білдіргендей. Нұрғали Ораздың: Қаламгер әуелі өз жүрегіне үңілуі тиісті. Ең қымбат қазына сонда жатқанын білуі керек деген ойы біздің айтпақ болған ойымызбен ұштасып жатқандай.
Жазушы шеберханасын зерттеу - күрделі процесс. Жазушылар шеберханасын неден бастап зерттеу керек? - деген сауалға, біз қаламгердің дүниетанымынан бастаған жөн деп жауап берер едік [23] дейді әдебиетке сүбелі үлес қосып жүрген Құлбек Ергөбек ағамыз. Нұрғали Ораз дүниетанымын ұлттық таныммен суарып өскен ұлттық болмыстағы жазушы. Өз ұлтының ерекшеліктерін, құбылыстарын өз шығармаларына арқау етеді. Ондағы жазушы ойы қазіргі заманда кейбір атышулы елдердің мәдениетінен өз ұлтының мәдениетін артық түсетінін, басым түсетінін жеткізу, мақтан ету. Қазіргі қазақ мәдениетін Жеңілген мәдениет қатарына жатқызып жүрген зиялы азаматтар баршылық. Жеңілген мәдениет дегеніміз өзіндік бет-бағдары мен ұлттық ерекшелігі жойылған, жасампаздық рухы мен жаратушылық қабілеті сөнген, топырақ пен тамырдан айырылған, өзге үлкен мәдениеттің нашар көшірмесі іспетті қасаң, еліктеп-солықтағыш, көшірмешіл сипаттағы мәдениетті айтамыз. Мәдениет - ұлттың иммунитеті деп ойлайтын Нұрғали Ораз зиялылардың ол пікірлерімен қосылмайды.
Мәдениеттің жеңілуі ұлттың жеңілуі деп түсінемін. Орыс ақсүйектерінің бір кезде француз мәдениетіне ес-түссіз ғашық боп, француз тілінде сөйлесуді жоғары мәдениет санағанын білесіз ғой. Егер солай болып кете берсе не болар еді?.. Бізге де енді өз асылымызды, өз сөз маржандарымызды бағалайтын кез жетті. Өзгелердің мәдениетін үздік
үйренумен емес, өз мәдениетімізді таза сақтаумен сыйлы, құрметті болуымыз керек [24] деген жазушы пікірінен бүгінгі таңдағы өз ұлтымыздың құндылықтарын түсінбей жүрген көп зиялы қауым сабақ алулары керек. Қазақ мәдениетінің тамыры тереңде жатқаны белгілі. Оны жеңілген мәдениет қатарына жатқызу мәдениет кінәсі емес, мәдениеттен алыстап кеткендер күнәсі екендігі мәлім. Көшпенділердің өмір салтын, киіз үйдің архитектурасын, қымызы мен қартасын, саятшылық өнерін қайда қоямыз? Қайта сол мәдениетке өзге елдер қызығып, өркениет шыңына жеттік деп отырған кей елдер сол асылдарымызға патент, лицензия алып, өздеріне иемдене қойғысы келіп отырған жоқ па? Жеңген мәдениет болса, өзінің ұлдарынан жеңілген деген ат алып өгейлік көріп отырған біздің мәдениетке неге қызығады? Өйткені, біздің ұлттың ұлттық талғамы қай салада болсын мықты, мәдениеті жоғары. Сол мәдениеттен нәр алып өскен жазушы құнарлы топырақта тамыры жатқан, мәуелі жемісімен көпке нәр беретін, пайдасын тигізетін жеміс ағашындай болмағы анық.
Нағыз жазушылық өнер дәстүрден туады. Нұрғали Ораз да өз мәдениеті мен әдебиетінің дәстүрінен үйрене отырып, өзіндік стиль қалыптастырған қаламгер. Дәстүрден нәр алған жазушы стилінің өзегінде ешқашан өзгермейтін өнер сыры бар. Уақыт озған сайын қырлана, құбыла түсетін шындық пен шынайылық бар. Араға уақыт салып жазушы шығармалары қайта оқығанда, стиль сазы көне қоңыраудай сыңғырлап қоя беруі де күмәнсіз.

1.2.Нұрғали Ораз әңгімелері және өмір шындығы

Нұрғали Ораздың әңгіме жазудағы шеберлігін таныту үшін жазушының Түнгі жалғыздық кітабын алғанды жөн көрдім. Жұмысымның алдына қойған мақсат-міндетіне жету үшін осы кітаптағы әңгімелерді талдаудың өзі жеткілікті. Өйткені, жазушының кітаптарының бәрін қамтып курстық жұмыс жазу күрделі жұмыс. Екіншіден, жазушымен сұхбат барысында негізгі әңгімелері осы кітапта шоғырланғанын айтып өтті. Үшіншіден, Теңіздің дәмін тамшысынан татып байқауға болады демекші, сол ертеректеу кезеңде жазылған әңгімелері мен кейінгі шығармалары топтасқан жинағынан жалпы күллі шығармашылық қолтаңбасына тән өзіндік өрнегі мен шеберлігі анық байқалады десек артық айтқандық болмас.
Түнгі жалғыздық кітабы Алматы қаласында Атамұра баспасынан 2008 жылы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.