XVI ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібектің және оның ұрпақтары Бұрындық пен Қасым хандардың хандықты күшейтіп, Сырдария қалалары мен Жетісуды басып алуға ұмтылысы көрші мемлекеттермен қақтығыстарға алып келді. Сырдария мен Жетісу аймағын иелену үшін қазақтардан басқа шайбанилер, моғолдар мен Әмір Темір ұрпақтары күрес жүргізді. XVI ғасырдың соңында ғана Тәуекел ханның тұсында қазақтар Сырдария мен Жетісу жерлерін толық өзіне қаратып, Түркістан мен Ташкент қалаларын Қазақ хандығының құрамына түпкілікті қосты. Осылайша, XVI ғасырдың соңында Қазақ хандығы нығайып, орталықтанған мықты мемлекетке айналды.
Алайда Тәуке ханның мұрагері Есім хан билік еткен уақытта қазақ-өзбек қарым-қатынастары ушығып, ұзақ жылдарға созылған соғысқа ұласты. Бұл уақытта қазақ ордасында жікшілдіктің алғашқы белгілері байқала бастады. Ташкент билеушісі Тұрсын ханның дербестікке ұмтылысы хандықты біршама әлсіретті.
XV ғасырдың ортасында, Қазақ хандығының құрылу қарсаңында ойрат тайпаларының Батыс Моңғолиядан Сібір мен Қазақстанға жылжуы басталды. Осы уақыттан бастап қазақтардың ойраттармен қақтығыстары орын алды. Бұл қақтығыстар XVII ғасырдың екінші жартысында үлкен соғысқа ұласты. 1635 жылы ойрат тайпаларының бір бөлігінің әскери-феодалдық Жоңғар хандығын құруы Орта Азиядағы халықаралық жағдайды шиеленістірді. Күшті Жоңғар мемлекетінің құрылуы нәтижесінде жоңғарлар қазақтарды батысқа қарай ығыстырып, жайылым жерлерін тартып алды. XVII ғасырда Қазақ хандығында феодалдық бытыраңқылықтың күшейіп, орталық биліктің әлсіреуінің барысында жекелеген билеушілердің билігі күшейе бастады.
Осындай жағдайда XVII ғасырдың соңы - XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығы көрші елдердің қоршауында қалып, Ресей империясының казактарының, қалмақтар мен башқұрттардың, Жоңғар хандығы мен Орта Азия хандықтарының шабуылына жиі ұшырап отырды. Дегенмен Қытай империясының қысымына ұшыраған Жоңғар хандығының батысқа ұмтылуы барлығынан да қауіпті болды.
XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы Қазақстан тарихының ең өзекті мәселелерінің қатарына жатады.
Сондай-ақ отандық және шетелдік тариханамда қазақ-жоңғар соғыстарының Қазақстанның Ресей империясына қосылуына әсері толыққанды зерттелмеген. Көптеген қазақстандық тарихшылардың Жоңғар мемлекетін басқыншы ретінде ғана қарастыруы мәселенің зерттелуіне кедергі жасап жатқаны сөзсіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты - XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихына талдау жасай отырып, хандықтың даму кезеңдерін анықтау және қазақ-жоңғар соғыстарының барысын толық сипаттау
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақ хандарының Сырдария мен Жетісу аймағын иелену үшін жүргізген сыртқы соғыстарын баяндау;
- XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайын сипаттау;
- Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайына талдау жасау;
- Жоңарлардың қазақ жеріне жасаған басқыншылық соғыстарына және қазақ халқының жоңғар жаулап алушыларына қарсы Отан соғысына сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының нысаны: XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығы.
Зерттеу пәні: Қазақ хандығының нығаюы және қазақ-жоңғар соғыстары.
Мәселенің зерттелу деңгейі.
XV-XVI ғасырлар аралығындағы Қазақ хандығының тарихы өте аз зерттелген болып келеді. Бұл кезеңдегі Қазақ хандығының тарихы Мұхаммед Хайдар Дулатидің Та'рих-и Рашиди, Фазаллах ибн Рузбихан Исфаханидің Михман-наме-йи Бухара, Махмуд ибн Валидің Бахр ал-асрар [1], Қадырғали Жалайыридің [19], Шах Махмуд Шорастың Хроникасы [24] және Әбілғазы ханның [25] деректерінде берілген.
Шах Махиуд Шорастың Хроника деген шығармасы қазақ хандары Бұйдаш, Хақназар, Тәуекел, Есім және оның ұлы Жәңгір кезіндегі XVI-XVII ғасырлардағы қазақ-моғол қатынастарының тарихы жөніндегі түпнұсқа болып табылады.
Қазақтың жалайыр тайпасының өкілі Қадырғали бек Жалайыридің Жами ат-таварих (Жылнамалар жинағы) Шыңғысхан әулеті мен Жошы ұрпақтарының тарихы бойынша құнды дерек.
Әбілғазының қаламынан шыққан Шаджара-йи тюрк (Түріктердің генеологиясы) пен Шаджара-йи таракима (Түрікмен шежіресі) Есім хан мен Тұрсын хан кезеңіндегі Қазақ хандығының тарихы бойынша құнды жәдігер.
XVIII ғасырдың алғашқы жартысынан бастап орыс зерттеушілері қазақтар туралы мағлұматтарды жан-жақты жинап, зерттеу жұмыстарын бастады. Бұл зерттеушілер арасында П.И. Рычков [7], [9] , И.Г. Георги бар. Олар ғылыми маңыздылығын әлі күнге дейін жоғалтпаған жазбалар мен еңбектер қалдырып кетті.
А.И. Левшиннің 1832 жылы жарияланған Қырғыз-қазақ, яғни қырғыз-қайсақ ордасы мен даласының суреттемесі [2] деген еңбегі қазақ халқының географиясы, тарихы мен этнографиясы жөніндегі алғашқы іргелі этнографиялық зерттеу болып табылады.
XVIII ғасырдың 30-жылдарынан Ресей ғылымының Г.Георги, П.С.Паллас, И.П.Фальк сияқты көрнекті өкілдері Сібірдегі ойрат тайпалары туралы кең этнографиялық және линнвистикалық мәліметтер жинады, онда жоңғарлардың Сібір халықтарын бағындыру барысы туралы оқиғалар көрініс береді.
Орыс шығыстанушылары есімдерінің арасында қазақтың тұңғыш тарихшы-ғалымы, шығыстанушысы, этнографы, географы Ш.Ш. Уәлиханов [26], [35] көрнекті орын алды. Ол Қырғыз шежіресі, Қырғыздар туралы жазбалар, Қырғыздардың көші-қоны туралы деген еңбектерінде қазақтардың этногенезінің, жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының, орналасуының мәселелерін зерттеген еді.
Араб тарихшылары мен географтарының еңбектерінен алынған материалдарды Еуропаның көптеген кітіп қоймаларын жинаған аса көрнекті шығыстанушы В.Г. Тизенгаузен [17] жүзеге асырды.
XIX ғасырдың 90-жылдарында аса ірі шығыстанушы В.В. Бартольд шығыстың көптеген түпнүсқа деректемелерімен орасан зор жұмыс жүргізді. Оның Жетісу тарихының очеркі [47] еңбегінде XVII ғасырдан құрамына кірген қалмақтар мемлекетінің ежелгі заманнан 1758 жылы құлағанына дейінгі мәліметтер жинақталған.
Академика В.В. Бартольдтің XX ғасырдың 60-70 жылдарында тоғыз томдық еңбегі шығарылғаннан кейін Қазақстанның соңғы орта ғасырлар кезеңіндегі тарихын зерттеу сенімді негіз алды.
Революцияға дейінгі кезеңнің көптеген зерттеушілеріне Ресей импермясының құрамына кірген қазақтар мен басқа да халықтардың тарихын объективті түрде қарау тән болып келеді. Олар қазақ-жоңғар қарым-қатынастары бойынша материал ғана жинап қоймай, қазақ-жоңғар соғыстарының себептеріне тоқталып, оны көшпелі халықтардың саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайларынан іздеуге тырысты.
Кеңестік тарихнамада қазақ-жоңғар мәселесі бойынша арнайы зерттеулер жоқ. Бірінші жалпылама еңбектерді А.П. Плотников пен А.Чулошниковтың зерттеулерінен табуға болады. В.В. Бартольд Очерки истории Семиречья еңбегінде алғашқылардың бірі болып жоңғарлардың Қазақстанда жүргізген саясатын сипаттап кеткен. Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы ұлт-азаттық күресінің кейбір жақтары С.Д.Асфендияровтың, Ы.П. Вяткиннің, Л. Лебедевтің, А.Ф. Миллер мен М.Т.Тынышпаевтың [55] еңбектерінен көрініс бере бастады.
1943 жылы А.М. Панкратованың басшылығымен дайындалған Қазақ КСР тарихы кітабында қазақ-жоңғар қатынастары бойынша толыққанды мәліметтер берілді. Еңбекте Жоңғар хандығының тарихы баяндалып, қазақ халқының жойғарларға қарсы ұлт-азаттық күресінің кезеңдері беріліп, Абылай ханның жоңғарларға қарсы күрестегі ерекше рөлі ескерілді.
Танымал кеңестік тарихшы Н.Г. Аполлова [46] қазақ-жоңғар қарым-қатынастары мәселесіне көп көңіл бөлді. Ол Орталық Мемлекеттік мұрағаттағы Қырғыз-қайсақ істері қорының мұрағат құжаттарын ғылыми айналымға енгізді. Н.Г. Аполлова Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылу алғышарттарын қарастыра отырып, бұл үрдіске Жоңғар хандығының ықпалына талдау жасады.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының жекелеген аспектілеріне қазақстандық тарихшылар тоқталып кеткен. Олар: Н.В. Алексеенко, М.Х. Әбусеитова, Ж.К. Қасымбаев, К.А. Пищулина, С.В. Тимченко, В.З. Галиев, Т.Ж. Шойынбаев, В.А. Моисеев.
Қазақстанның XVII ғасырдағы Жоңғар хандығымен қарым-қатынасы В.А. Моисеевтің [37] монографиясында зерттелген. Батыс моңғол-ойрат тайпаларының Моғолстан, Орта Азия мемлекеттері, Қазақ хандығы жерлеріне бет алу мәселелері қарастырылған.
Мәселенің зерттелуіне И.Я. Златкиннің История Джунгарского ханства [34] еңбегі ерекше әсер етті. Ол алғаш рет кеңестік және шетелдік тарихнамада ойрат мемлекетінің тарихын толығымен қалпына келтіріп, батыс моңғолдардың Қазақстан, Орта Азия және Сібір халықтарымен қарым-қатынастарына тоқталып кетті.
Дегенмен қазақ-жоңғар қатынастары Отандық және шетелдік тарихнамада толыққанды терең зерттелмеген мәселелердің қатарына жатады.
Зерттеу әдістері. Мәселені зерттеу барысында тарихилық және ғылыми объективтілік принциптері қолданылды. Тарихилық принциптің негізінде Қазақ хандығы тарихының негізгі кезеңдерін салыстыра отырып, материалды хронология бойынша беруге тырыстық.
Сонымен қатар тарихи-салыстырмалы әдіс те пайдаланылып, Қазақ және Жоңғар мемлекеттерінің даму барысы бірі-бірімен салыстырыла жазылды. Статистикалық әдісті пайдалану арқылы қазақ және жоңғар әскерлерінің санын анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысы барысында XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығы бойынша негізі деректер талданып, қорытындылар шығарылды. Бұл кезеңдегі Қазақ хандығының тарихын орыс, араб, шағатай, парсы және моғол деректері негізінде беруге тырыстым.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні оның аз зерттелген Қазақ хандығының алғашқы кезеңі туралы толыққанды мағлұмат беріп, оны жаңғыртуында болып табылады. Зерттеу жұмысының нәтижелері XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихын жан-жақты зерттеуге негіз бола алады деп ойлаймын.
Дипломдық жұмыста жоңғарларды тек басқыншы халық ретінде көрсетуге тырысқан кейбір ғалымдардың көзқарасына кері дәйектер берілген. Яғни, қазақтар мен ойраттардың қарым-қатынасы XVI-XVII ғасырлар аралығында бейбіт болғаны расталып отыр, тек жер тапшылығының әсерінен екі халық қан майданға кездесуге мәжбүр болған.
Жүргізілген зерттеу жұмысы қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын жаңаша тұрғыдан қарастыруға серпін жасайды деп ойлаймын. Отандық тарихта екі халықтың байланыстарын соғыс тұрғысынан зерттеудің белең алуы, мәселенің зерттелуіне кедергі келтіреді. Сондықтан бұл жұмысты екі көшпелі халықтың қарым-қатынасының басқа жақтарын зерттеуге негіз бола алады.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы. Зерттеу тақырыбы бойынша жұмыс істейтін өлкедегі ғылыми мекемелер жоқ, дегенмен Ақмола облысының тарихи-өлкетану мұражайында бұл кезеңге қатысты материалдар кездеседі.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қасым, Бұйдаш, Тахир, Хақназар және Тәуекел хандардың тұсындағы Қазақ хандығының тарихы мен қазақ халқының шаруашылығы көрсетілген.
Екінші тарауда Жоңғар мемлекетінің құрылуы мен Ақтабан шұбырындыға дейінгі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарына сипаттама берілген.
Зерттеу жұмысының нәтижелері қорытындыда айқындалған.

1 XVI ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ

1.1. Қасым ханның кезіндегі хандықтың дамуы

1465-1466 жылдары Қазақ хандығының негізін салған хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым хан, шамамен, 1445 жылы дүниеге келген; 1513 жылы Моғолстан мемелкетінің билеушісі Саид ханмен кездесу кезінде Моғостанның атақты тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің дерегінде келесі мәліметтер келтірілген: Қасым ханның жасы алпыстан асып, жетпіске жақындаған еді. Қасым ханның анасы Жаһан бегім Мұхаммед Шайбанидің інісі Махмұд сұлтанның шешесінің туған қарындасы еді. М.Х. Дулатидің мәліметтеріне қарағанда Қасым бастапқыда әкесі Жәнібек ханның нұсқауымен, сондай-ақ қазақ халқының дәстүріне сәйкес ханның жасын ескере отырып, 1480 жылы хандықтың тағына отырған Бұрындықтың (Мұрындық) билігін толығымен мойындаған. Ол Дешті Қыпшақ жерінің ең беделді сұлтандары мен атақты батырларының қатарында болып, хандықтың әскери қолбасшысы қызметін атқарған. Алайда уақыт өте келе Қасымның ықпалы хандықтар бірте-бірте арта бастайды. Оны бірнеше себеппен түсіндіруге болады. Ең алдымен, сұлтанның қарапайып халық пен әскер алдындағы беделінің жоғары болуы. Екіншіден, Бұрындық хан беделінің төмендеуі мен сәтсіздіктері. Сонымен қатар Жәнікбек хан әулетінің ішінде ең үлкені саналатын Әдік сұлтанның 1503 жылы қайтыс болуымен байланыстыруға болады. Дегенмен тарихи деректерде Қасым сұлтанның күшеюінің нақты себептері айқындалмаған. Соған қарамастан Бахр әл-асрардың авторы Махмұд иб Уәли бұл жағдай туралы біршама маңызды ақпарат қалдырып кетті. Ол Мұхаммед Шайбани ханның 1504 жылғы Әндіжанға жорығын сипаттай отырып, қазақ даласындағы жағдайға тоқталып өтті. Оның айтуынша осы уақытта Қасым ноғайлардың әскери көмегі арқасында бүкіл Дешті Қыпшаққа билігін таратқан және Түркістан мен Ташкент бағытына шабуыл жасауға жағдай жасаған [1].
Осылайша Қазақ хандығының билігі мен бастамашылық Жәнібек ханның ұлының қолына өтеді. Қасым сұлтанның хан атағын алуға асықпағанына қарағанда сол кезде даладағы жағдай тұрақсыз болғанға ұқсайды. Саяси жағдай шыдамдылық пен төзімділікті талап етті. 1510 жылы қазақ даласына басып кірген Шайбани ханның әскерлеріне қарсы күшті Қасым сұлтанның басқарғанына қарағанда оның билігі далада толық жүрді. Осы кезден бастап Бұрындықтың есімі деректерде кездеспейді.
Бұрындық хан билігінің соңғы жылдары Қасым сұлтан одан алшақ жүруге ұмтылған. Себебі ол ханның жанында жүрсе, оған құрмет көрсетуі тиіс болатын, ал Қасымның беделі одан анағұрлық жоғары болғандықтан Бұрындыққа бағынуды қаламады. Сол себепті ол Бұрындық ханнан аулақ жүруді дұрыс деп тапты.
Екі туысқан ханның өзара күресі Бұрындық үшін қайғылы аяқталды. Ауызша деректерге қарағанда халық ханын тастап, 1511 жылдың күз айларында Қасым сұлтанды таққа отырғызады. Осылайша Қазақ хандығындағы билік Жәнібектің ұрпақтарына ауысады. Бұрындық хан, кейбір деректер бойынша, бір топ адамдарымен Маураннахр жеріне кетіп, сол жақта қайтыс болған.
Бұрындықтың ұрпақтары хан тағынан шеттетілгенімен, олар Орта Азияның саяси өмірінде елеулі орынға ие болған. Оның Санжар-Жаһан, Кімсін, Жаһан-Бақты және Шайхым деген ұлдары мен бірнеше қызы болды. Оның қыздарының бірі - Дәдім ханым Жәнібек ханның немересі Шығай сұлтанға ұзатылған. Сондай-ақ үш қызы Шайбани әулетінің билеушілерімен некелескен: біреуі - Мұхаммед Шайбани ханға, екіншісі - Шайбани ханның інісі Сұлтан Махмұдқа, үшіншісі Шайбани ханның ұлы Темір сұлтанға күйеуге берілді. Михр Сұлтан ханым деген соңғысы Самарқанда тұрған және сақталып қалған вакфтық құжаттарынан көрінгеніндей, ірі меншік иесі болған. Бодандары безген Бұрындық хан міне соған барған.
1510 жылы Мұхаммед Шайбани қазақ жеріне соңғы жорығын ұйымдастырды. Шайқас Сығанақ түбінде болып, Қасым ханның толық жеңісімен аяқталды. Атақты хан аман қалған әскерлерімен Маураннахрға шегініп кетті. Осы соғыстан кейін аймақтағы жағдай түбірімен өзгерді. Қазақ әскері солтүстіктен шайбаниліктердің иеліктеріне үнемі қауіп төндіріп тұрды. Сондықтан шекарада олардың ірі әскери қосындары үнемі күзет қызметін атқарды. Қасым ханның тарапынан туындаған қауіп М. Шайбаниді өзбек жеріне басып кірген парсы қолбасшысы Исмаил шахқа қарсы бүкіл күшті жұмылдыруға кедергі келтірді. Шайбаниліктер елдің түкпір-түкпіріне жаушылар жіберіп, әскер жинады. Шайбаниліктердің әскері Мерв түбіне топтасты. Махмұд ибн Уәли Бұйрыққа сәйкес әрқайсысы өз иқталарынан аттанып кетті. Бұған Көшім хан қосылған жоқ, ол қазақ Қасым ханның шабуыл жасау қаупін төндіруі себепті Түркістанда қалып қойды деген мағлұмат береді.
1510 жылы қарашада Мерв шайқасы өтті. Иран шахы Исмаил Шайбани ханның әскерлерін қақпанға түсірді. Хан әскерлерімен бірге майдан даласында қаза тапты. Осыдан кейін Бұхара, Самарқан және Түркістанның қалаларында Исмаилдің одақтасы, Әмір Темірдің ұрпағы Бабырдың уақытша билігі орнады. Ал Әбілқайырдың ұрпақтары Ясы бағытына ығысты.
Қалыптасқан жағдай Қазақ хандығы үшін өте тиімді болып шықты. Қасым хан Сырдария қалаларын хандықтың құрамына қосуды аяқтап, Ташкент пен Түркістанды бағындыруға әрекеттенді.
1512 жылы Мұхаммед Шайбанидің немересі Убайдолла сұлтан Құл-Мелік түбінде Бабырды талқандады. Шайқастан кейін Бабыр Кабулға оралып, Үндістанға шапқыншылық жасауға көшті. Оның арты әлем тарихындағы ірі империялардың бірі Ұлы Моғолдар империясының құрылуына алып келді. Орта Азияны тастап кеткен Бабырдың көптеген жергілікті билеушілері шайбаниліктердің билігін қайта мойындады. Бірақ Сайрам қаласының әкімі Қаттабек Шайбани хан ұрпақтарына қарсылық көрсетіп, қаланы қорғау үшін Қасым ханды шақырды. 1513 жылы қазақ әскерлері Жетісудан Сайрамға аттанып, қаланы Қазақ хандығының құрамына қосты.
Сайрамның алынуымен қазақ хандараның Сырдария қалалары үшін ұзақ соғысы аяқталды. Сол жылы Қасым ханның әскері Ташкентке аттанды. Ташкентті шайбанилік Сүйінші-Қожа билеп тұрды. Қазақтардың қалың әскері қаланы қоршауға алғанымен, оны басып алуға күше жетпеді. Сондықтан қала маңындағы елді-мекендерді тонаумен ғана шектеліп, Сайрамға қайтып оралды.
Сүйінші қожа мен Қасым хан арасында болған соғыстың тағы бір нұсқасы шайбанилік жылнамашылардың еңбегі Зубдат әл-асрарда берілген: Қасым хан, - деп жазады ол, - Дешті Қыпшақтың әміршісі болатын. Ол қазақтар мен маңғыттардан тұратын әскерімен Түркістан мен Ташкентке жорық жасап, бірнеше қорғансыз адамды тұтқынға алды. Қасым хан мен Сүйінші хан арасында Ташкент түбінде қиян-кескі щайқас болды; Қасым хан атынан құлап түсті, бірақ қызу шайқас үстінде қарсыластары ханды танымай, оның өмірін осы жағдай сақтап қалды. Нөкерлері оған дереу ат тауып берді; Қасым хан тізгінін Дешті Қыпшаққа бұрды.
Тарихи деректерде қазақ ханының Моғолстан билеушісі Сұлтан Саидпен тығыз қарым-қатынастарда болғаны жазылады. Ташкентті қоршау кезінде моғол ханының әскері қалаға шыққан. Алайда қоршау сәтсіз болып, қазақтардың кері шегінгенін естіген Сұлтан Саид жорықты тоқтатуға мәжбүр болды. Дегенмен бұл сәтсіздікке қарамастан 1513 жылдың күзінде екі хан Шу өңірінде кездесіп, болашақ соғыс қимылдарын талқылайды. Моғол ханы Қасым ханды Маураннахрға жаңа жорық жасауға шақырғаны белгілі. Бірақ Қасым хан соғыстан бас тартады.
Жоғарыда аталған деректер Моғолстан тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегінде келтірілген.
1510 жылы Мұхаммед Шайбанидің жеңілуі біртұтас Шайбанилер мемлекетінің ыдырауына алып келді. Оның орнына екі тәуелсіз хандық пайда болды. Біріншісі орталығы Самарқанда, кейін Бұхарада болған Маураннахр иелігі. Уақыт өте келе бұл иелік Бұхар хандығы деген атқа ие болады. Ал екінші хандық ежелгі Хорезм жерінде қалыптасты. Оның ордасы бастапқыда Үргеніште, сосын Хиуа қаласында орнықты. Хиуаны Арабшахтың ұрпақтары басқарды.
Сүйінші-Қожа хан Маураннахрда қысқа уақыт қана хандық құра алды. Оның орнын Әбілқайыр ханның ұлы қартайған Көшім хан басты. Көшімнің Мерв түбіндегі шешуші ұрысқа қатыспағанын, сондай-ақ деректерде ол аты ғана хан деп аталғанын ескерсек оның халықтың алдында беделі өте төмен болған.
Қасым ханның күшейіп, билігін бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақ жері мен Жетісудың бір бөлігіне, сонымен қатар қырғыз тайпаларына да таратуы Сұлтан Саид ханның жағдайын қиындатты. 1514 жылы Сұлтан Саид Жетісудағы ордасын тастап, шағын әскерімен Шығыс Түркістанған (Қашғарияға) басып кірді. Ол жергілікті хандықтарды бағындырып, орталығы Жаркентте болған жаңа Моғолстан мемлекетін құрды. Сөйтіп, Жетісу жері толығымен Қазақ хандығына бағынды.
Қасым ханның табысты сыртқы саясаты XVI ғасырдың басында Қазақ хандығын аймақтағы негізгі күшке айналдырды. Мемлекеттің шекарасы солтүстік-батыста Жайық өзеніне, солтүстік-шығысында Ұлытау аймағы мен Балқаш көліне дейін жетті, ал оңтүстік-шығысында Жетісудың таулары хандықтың табиғи шекарасына айналды. Оңтүстік шекара Сырдарияның оң жақ жағалауына дейін жетіп, Түркістан қалаларының бір бөлігін қамтыды [2].
Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы туралы мәліметтер еуропалық деректерде алғаш кездесті. XVI ғасырдың алғашқы онжылдығында Орыс жерінде бірнеше рет болған австриялық елші Сигизмунд Герберштейннің жазбаларында қазақтар туралы мағлұматтар бар. Қазақ ханы Мәскеудің патшасы III Василиймен дипломатиялық байланыстар орнатты.
Қазақ жерін біріктіріп, орталықтанған хандықты құра алған Қасым ханның қайтыс болған уақыты нақты белгісі. Бір деректерде (Әл-Ғаффаридің, Хасан бек Румлудың, Мунадджжим-башы және т.б.) Қасым хан хижра бойынша 930 жылы (1523-1524 жж.) қайтыс болған делінген. Осы кезеңдегі Қазақ хандығы бойынша негізгі дерек Тарих-и Рашидиде Қасым хан хижра бойынша 924 жылы, яғни 1518 жылы қайтыс болған деп жазылған. XVII ғасырдың басындағы қазақ тарихшысы Қадырғали Жалайыридың мәліметтері бойынша, Қасым хан Сарайшық қаласында қайтыс болған.
Қасым хан қазақ халқы үшін ерекше тұлға. Оның тұсында қазақ тайпалары алғаш рет біртұтас мемлекеттің қол астына қаратылды. Халық саны бір миллионнан асып, айбарлы ханның туа астына үш жүз мыңға жуық жауынгер жиналды.
Жазбаша және ауызша деректерде Қасым ханның бейнесі әртүрлі қырынан суреттеледі. Мәселен, М.Х. Дулати, Ибн Рузбихан, Бинаи мен Бабырдың шығармаларында Қасымның жылқыға ерекше қарым-қатынасы сипатталады. Сондай-ақ хан жоғары әскери шеберлікке және көшбасшылық қасиетке ие екені бірнеше дерек көзінде айтылады. Қасым хан адамгершілігі мол, ержүрек жауынгер, еліктеуге лайық адамның бейнесін елестетеді. Қасым ханнан кейін ешбір ханның билігі қазақ даласына толық таралмаған. Халық аңыздарында белгілі Қасым ханның қасқа жолы заңдар жинағы Қасым ханның заманымен байланыстырылады. Дегенмен бұл заңдар қағаз бетіне түспеген, ал кейін бірте-бірте салт-дәстүрге айналып кеткені туралы болжам бар.

1.2 Хақназар, Шығай және Тәуекел хандардың тұсындағы хандықтың ішкі және сыртқы саясаты

Қасым ханның артынан көптеген ұлдары мен қыздары қалды. Олардың ішінде ең атақтылары - Қазақ хандығының тағына отырған Мамаш пен Хақназар хандар болды.
1521 жылы Қасымның орнын басқан Мамаш туралы мағлұматтар өте аз. Шығыс жылнамашысы Хайдар Разидің шығармасында оның хижраның 928 жылы, яғни біздің жыл санауымыз бойынша 1522 жылы шайқаста қаза тапқаны туралы ғана жазылған.
Көрші мемлекеттердің деректеріне жүгінсек дәл осы уақытта Дешті Қыпшақ жерінде саяси бытыраңқылық басталған. Өзара қырқыстардың нәтижесінде, шамамен, 1523-1524 жылдары Жәнібек ханның немересі Тахир (Әдік сұлтанның ұлы) билік басына келген.
Тахир ханның билік еткен уақыты - аласапыран уақыт. Халық жадында қатыгездігімен танылған билеушінің көрші елдермен дипломатиялық байланыстары сәтсіз болды. Тахирдің ішкі және сыртқы саясаттағы қателіктері хандықтың жағдайын ауырлатып, тайпалар сырттан пана іздеуге мәжбүр болды. Қазақ хандығының шекарасы едәуір қысқарып, батыстан ноғайлардың шапқыншылығы, ал оңтүстіктен өзбектердің шабуылдары үдей түсті. Сөйтіп, Шығыс Дешті Қыпшақтың бір бөлігі ноғай мырзаларының қолына өтіп кетті. Осылайша Тахир хан 200 мыңға жуық халқымен әкесі Қасымның бұрынғы одақтасы Сұлтан Саидтің мемлекетіне уақытша қоныс аударады. Екі елдің одағы некемен бекітіледі. Дегенмен Тахирдің Моғолстанның қол астына қарайтын қырғыздарға билігін тарату ұмтылысы, одақтық келісімшарттың бұзылуына әкеледі.
Қазақ ханының шайбаниліктер пен маңғыттармен соғыстарының кеселді салдарынан қазақтар иеліктерінің бір бөлігінен айырылып қалды. Бұл туралы Бахр әл-асрардың авторы Махмұд ибн Уәли былай дейді: Бұл кезде Әдік ханның ұлы, Қасым ханнан кейін бүкіл Қыпшақ даласы мен Моғолстанның кейбір облыстарына билік ете бастаған Тахир хан өзінің мінез-құлқының дөрекілігі себепті тайпалар мен жауынгерлерді өзінен бездіріп, елдің әскер бастықтары мен атақты адамдары оны тастап кетті...
Моғолстанмен дұшпандық қарым-қатынастардың орнауы Тахирді жаңа одақтастар іздеуге итермеледі. Қазақ ханы шайбанилік Келді-Мұхаммедтің ағалығын танып, өзара елшіліктер алмасқаннан кейін достық және сауда байланыстары орнатылды. Нәтижесінде қайта күшіне еніп, халықты өз маңына топтастырады. Осыған орай Келді-Мұхаммед құттықтау үшін арнайы елшілік жібереді. Алайда белгісіз себептермен Тахир хан елшілерді қамауға алып, бұрынғы одақтасына қарсы жорыққа дайындалады. Оны естіген өзбек билеушісі Түркістанды шапқан қазақ әскеріне қарсы аттанады. Шайқас барысын шайбанилік тарихшы Махмұд ибн Уәли былай суреттейді: Алыстан Тахир әскерін көріп, сұлтан (Келді-Мұхаммед) өз әскерін сапқа тұрғызды. Оң қанатқа қолбасшылық етуді ол өз жақындарының біріне, ал сол қанатты Көшім ханның ұлы Абдаллах сұлтанға тапсырады да, өзі ортаға орналасты. Тахир хан да көпшілік бөлігі қырғыздардан тұратын өз әскерін шайқасқа әзірлей бастады. Қанға бөккен айқастан кейін Тахир хан талқандалып, бірсыпыра атақты және жай адамдарымен қасірет иірімі мен өлім оқпанынан құтқаратын жағалауға шығып, жараланған ол асыға қашты. Шайқас, жуықтап алғанда, 1525-1526 жылдардың қысында өткен. Ауыр жеңілістен кейін Тахир Жетісуға қоныс теуіп, жергілікті қазақтар мен қырғыздарға билік етуін жалғастыра береді. Қазақ-қырғыз одағы Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Моғолстан мемлекетіне, сонымен қатар ойрат (жоңғар) тайпаларына қарсы бағытталды. Соғыс қорытындысы бойынша моғолдар бұл аймақтағы биліктен түпкілікті айырылып, Қашғарияда ғана орныға алды [3].
Қиын кезеңде хандық құрған Тахир ханның тағыдыры қайғы-қасіретке толы болды: 1526 жылы ханның інісі Әбілқасым сұлтан қаза тапты, ал оның артынша халық Тахирден теріс айналып, тастап кетеді. Сөйтіп, хан өзінің ең соңғы сенімді бодандарымен бірге қырғыз тайпаларының жеріне қоныс аударды. Ол жерде Тахирдің біршама билігі сақталғанымен, Қасым ханның ұлы 1531-1532 жылдары Ыстықкөл өңірінде жоқшылықта қайтыс болған.
Әрине, Қасым ханнан кейін Дештті Қыпшақ жерінде Тахирден басқа да хандар мен сұлтандар бір мезгілде билік етті. Алайда олар туралы мәліметтер жоқтың қасы. Мұхаммед Хайдар Дулатидің көрсетуінше, қырғыз-қазақ одағындағы Тахирдің орнын оның інісі Бұйдаш сұлтан басқан. Ол да ағасы сияқты қырғыз жері мен Жетісу аймағында әрекет етті. Деректе Бұйдаштың қарамағында болған адамдардың саны отың мың деп көрсетілген. Яғни ол Қазақ хандығының шағын бөлігін ғана басқарғанын көріп отырмыз. Қазақтан тарихының XVI ғасырының орта тұсы ақ таңдақтарға толы. Тіпті, бұл туралы XVI-XVII ғасырлар ширегінде өмір сүріп, қазақ хандары туралы құнды мәліметтерді қалдырған Қадырғали бек Жалайыридің Жылнамалар жинағаныда айтылады. Автор ол елде Бұйдаштан басқа, ұсақ хандар да болды, олардың есімдері тіпті дәл мәлім емес деп жазған.
Ендігі кезекте осы беймәлім хандарға тоқталып кетсек. Олардың арасында Ахмет хан мен Тоғым ханның есімдері аталады. Тоғым хан Жәнібек ханның төртінші ұлы Жәдік сұлтанның ұлдарының бірі [4].
Тоғымның есімі 1537-1538 жылдары шамасында Шағат деген жердегі шайқас қаза тапқан. Деректе онымен бірге қазақтың 37 сұлтаны мерт болғаны айтылады, шайқаста Тоғым ханның барлық туған-туықандары қаза тапқан. Бір өкініштісі, осыншама қазақ билеушілерінің кіммен шайқаста жеңіліс тапқаны белгісіз. Шағат қырғыны қазақ халқының күш-қуаты мен одан кейінгі тағыдырына қатты әсер еткен. Өйткені М.Х. Дулати XVI ғасырдың алғашқы жартысында қазақтардың санын бір миллион адам деп көрсетсе, 1538 жылдан кейін тайпалардың бұл қауымдастығынан жер бетінде із де қалған жоқ деп пайымдаған. Алайда тарихшының қателескенін сенімді түрде айта аламыз. Себебі, біріншіден, осы оқиғаларды Тарих-и Рашидидің авторы Кашмирде жүріп жазған, яғни мәліметті өзге адамдардан алған, екіншіден қазақтар қысқа уақыттың ішінде Хақназар ханның жанында қайтадан ірі саяси күшке айналып шыққан.
Тахир, Бұйдаш және Тоғым хандар билік еткен уақыт қазақ халқы үшін ең ауыр кезеңдердің бірі болды, тіпті, оның тарих бетінен жолып кету қаупі туындады. Осы аралықта кейінгі жылдары да жауларына талай мәрте бірлесе қарсы шыққан қазақақтар мен қырғыздардың берік одағы қалыптасты. Одақтың жеңіліске ұшырауына қарамастан, қазақтар жер иеліктерінің шағын бөлігін болса да сақтап қала алды. Қазақ хандығының қайта өркендеуі Қасым ханның кіші баласы Хақназар ханның есімімен байланысты.
Қазақстан тарихының ресми оқулықтарында Хақназар хан (кейбір деректерде Ақназар) 1538-1580 жылдары билік еткен деп жазылғанымен, бұл шындыққа жанаспайды. Оның таққа отыруы 1538 жылдан әлдеқайда кеш болды. Қазақ ауызша деректеріне сүйенсек, Тахир мен Бұйдаш хандардың үстемдік құрған жылдарында Хақназар ноғай билеушілерінің бірінің қол астында өмір сүрген. Қасым ханнан кейін олар Шығыс Дешті Қыпшақтың біраз бөлігін өздеріне қаратып алғанымен, Ноғай Ордасы бөлек-бөлек иеліктерден құралды.
1549 жылы деректерде Хақназар ханның есімі алғаш рет аталады. Онда жас сұлтанның өзбек әскері қатарында Әмудария өзенінен асып, түрікмендерге қарсы соғыста жеңіліс тапқаны айтылады [5].
Хақназардың билік басына келген уақыты нақты белгісіз. Ол Қазақ хандығы әлсіреген кезеңде таққа отырған. Жалпы, оның тұсында хандықтың ішкі және сыртқы жағдайы жиі өзгеріске ұшырап отырғанын байқаймыз.
XVI ғасырдың орта тұсына қарай Қазақ хандығы көрші мемлекеттердің саяси оқиғаларына белсене тартыла бастады. Қазақтар бір мезгілде батыста ноғайлармен, солтүстіктегі Көшімнің Сібір хандығымен және Орта Азия билеушілерімен соғыстар жүргізді. Қазақ хандығының аймақтағы ірі саяси күшке ие болғанын 1558-1559 жылдары Орта Азияны шарлаған ағылшын көпесі А. Дженкинсонның жазбаларынан біле аламыз. Оның көрсетуінше мұсылман дінендегі қассақтар өте күшті және саны көп халық болған [6]. Сондай-ақ Дженкинсонның хабарлауынша қазақтар үш жыл бойы Ташкентке қауіп төндіріп, кереуендерді тонау арқылы сауда-саттықтың дамуына кедергі келтірген.
Хақназар ханның кезеңінде қазақ тайпалары шекарасының үнемі кеңею үрдісі жүргенін байқаймыз. Ең алдымен, бұл мемлекеттің саяси қуатының артуынан емес, халық санының ұлғаюынан деп білеміз. Қазақтар бір мезетте Моғолстан, Орта Азия хандықтары мен ноғайлардың жайылым жерлеріне жылжып, оларды басып алуға ұмтылған. Әрине бұл көрші елдермен қақтығыстарға алып келгені сөзсіз. Әсіресе, 1560 жылы моғол ханы Абд ар-Рашидпен болған күрес ерекше табанды болды. Қазақ тайпалары Моғолстаннан жиі жеңіліп жүргеніне қарамастан, оның аумағының бір бөлігінде орнығып қалды. Сонымен қатар Хақназар хан Сырдария қалалары үшін де қақтығысқа түсіп отырды. Дешті Қыпшақ тайпаларының шапқыншылығына Моғолстан ханы Абд ал-Кәрім (Абд ар-Рашидтің мұрагері) Шайбани ұрпақтарымен әскери-саяси одақ құру арқылы жауап берді. Бұл одақ негізінен қазақ-қырғыз одағына қарсы құрылды. Тарихшы Махмұд ибн Уәли бұл одақтың шапқыншыларға талай рет соққы бергенін мақтана жазады. Дегенмен біз Бахр ал-асрардың авторы шайбанилік жылнамашы болғанын ескергеніміз жөн.
Қазақ хандығының солтүстігін қамтыған Сібір хандығы да қазақтардың саяси қарсыласы болды. Хақназардың Көшімге қарсы Мәскеу мемлекетімен одақ құруға ұмтылғаны деректерден белгілі. Осы кезеңде Сібір хандығы мен Бұхар хандығы арасында тығыз сауда-саттық жүріп жатты. Сондықтан екі хандық керуендердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Хақназарға қарсы күш біріктірді.
Хақназарға дейінгі қазақ хандары қазақ-қырғыз ханы атанып жүрсе, башқұрт аңыздарында Хақназардың башқұрттардың ханы аталуы ерекше жағдай. Қазақ және башқұрт халықтарының аңыздарына сүйенген XVIII ғасырдағы орсы саяхатшысы П.И. Рычков былай деп жазған: Осы Ақназар хан болған соң, қатты күшейді де, тек қана башқұрттар мен ноғайларға ие билік етіп қоймай, сонымен қатар Қазан, Сібір хәне Астрахан патшалықтарын, Бұхара мен Хиуа хандықтарын, Ташкентті және басқа да көптеген қалаларды өз қол астына бағындырып, олардан алым-салық жинады... Ал башқұрт халқына дейін Ақназар хан Оралдың арғы жағындағы Көшім хандығын, Белая мен Жайық өзендерінің бойында тұратындарды, қазандықтарды бағындырады... [7].
Жоғарыда берілген мәліметтердің XVIII ғасырдың екінші жартысында ауызша деректерден алынуы ақпараттың шынайылығына күмән туғызады.
XVI ғасырдың орта тұсында Ресей мемлекетінің шекарасы қазақ жерлеріне жақындай түсті. Орыс билеушісі IV Иванның (Иван Грозный) әскерлері 1552 жылы Қазан, ал 1556 жылы Астрахан хандықтарын бағындырып, ноғайларға соққы берді. Ал олардың астанасы Сарайшық қаласы Дон казактарының шапқыншылығынан талқандалды. Осылайша, бір кездері Дешті Қыпшақ пен Орал далаларына билік жүргізген Ноғай Ордасының ғұмыры аяқталды. Хандық Кіші және Үлкен Ноғайлы болып бөлініп, ыдырап кетті. Ноғайлардың үлкен бөлігі Ресейдің билігін таныса, тағы бір бөлігі Кавказға қоныс аударды. Ал Жайық өзенінің жағалауы мен Батыс Қазақстан далаларын мекендеген ноғай тайпалары Хақназардың билігін таныды.
Ресейдің Шығысқа қарай жылжуы аймақтағы орыстардың ықпалын арттырды. Орта Азия хандықтары мен Ресей арасында сауда қатынастары орнатылды. 1569-1573 жылдары орыс елшілері Третьяк Чебуков пен Семен Мальцев Хақназар ханның ордасында болып қайтты. Орыс елшілері қазақ ханын Сібір хандығына қарсы соғысқа тартуға ұмтылса, қазақтар сауда-саттық пен қару-жарақ сатып алу мәселелерін көтерген.
XVI ғасырдың екінші жартысында ағайынды Строгановтардың Орта Азияда ірі сауда-саттық жүргізгені белгілі, олардың экономикалық мүдделері қазақ билеушілерімен қарым-қатынас орнатуды талап етті. Сондықтан Ресей қазақтармен одақ құруға ұмтылды. Т. Чебуков осы мақсатпен қазақ даласына жіберілген еді [8]. Алайда оны жолда Сібір хандығының адамдары тұтқынға алады. Кейін IV Иван Стронаговтарға қазақтармен баж салығынсыз сауда жасауға грамота тапсырды. Қазақ жеріндегі сауда байланыстары туралы Рычков былай деп жазады: Азия көпестері (бұхаралықтар, хиуалықтар, ташкенттіктер және басқа да сол жақтың саудагерлері Ресей жағына қырғыз-қазақ ордаларынан асып ешқашан жақындаған емес, қайта сол ордалардың ұлыстарында ғана сауда жасады, ал олардың саудасының өзі де небәрі өздерінің қағаздары мен бөздерін және өз үлгілері бойынша тігілген киімдерден ғана тұрды, олар сол жасаған заттарын қырғыздарға жылқы мен қойға айырбастады, оларды Хиуаға және малы аз басқа жерлерге айдап апарып, пайдамен сатты [9].
Хақназар ханның Шайбани ұрпақтарымен қарым-қатынастары жиі өзгеріске ұшырап отырды. Билеушілер арасында өзара достық шарттары мен некелік одақтар жасалғанымен, бұл келісімдер екі тараптың жағынан да ұдайы бұзылып отырды.
Мұхаммед Шайбанидің қазасынан кейін Шайбани ұрпақтары арасында билік үшін күрес басталды. Оның барысында 1557 жылы шайбанилік Абдаллах сұлтан Бұхараны бағындырды, ал 1561 жылы әкесі Ескендірді бүкіл өзбектердің ханы деп жариялады. Абдаллах барлық шайбанилік иеліктерді (Бұхара, Хиуа, Самарқан, Ферған, Балх) біріктіру мақсатын алға қойды. Ол үшін оған 1582 жылға дейін ұзаққа созылған соғыс жүргізуге тура келді. 1583 жылы ол II Абдаллах деген атпен хан тағына ресми түрде отырды. Осы уақыттан бастап өзбектердің мемлекеті Бұхар хандығы деп атала бастады.

Оның билік етуі хан билігінің күшеюімен сипатталды. Осы ханның билеп-төстеген кезеңінде өзбектердің тайпалық шонжарларының өкілдерінің хан қызметінде белгілі бір салмағы болғанымен де, дербес саяси рөлден айырылған мемлекеттік міндет атқарушы адамдар жағдайына көшуге мәжбүр болды. Абдаллах хан қазақтардың әскери-саяси күш ретінде біліп, сол күшті өз бақталастарына қарсы пайдалануға ұмтылды. Осы мақсатпен ол Хақназар ханмен ант беріп одақ жасады, ол бойынша екі жақ бір-бірімен бейбіт қатынастар жасап отыруға міндеттенді. Қазақтардың Бұхара ханымен тығыз байланыстары 1579 жылға дейін жасалып келген.
XVI ғасырдың 70-жылдарының соңына қарай Орта Азия аймағында саяси жағдай шиеленісіп кетті. Абдаллах хан басқарып отырған Бұхара хандығында Барақ ханның (Наурыз-Ахмет) ұлы Баба сұлтан бүлік шығарып, Ташкентті басып алады. Баба сұлтанның қазақ хандарымен тустық байланыстары болуы қазақтардың оның жағына шығып кету қаупін туғызды. Алайда Хақназар хан өзбектермен одақты бұзбай, Абдаллах ханды қолдады.
Қазақтар одақтық келісімге беріктігін білдіру үшін Абдаллах ханға елшілік жібереді. Ал өзбек ханы өз тарапынан, бүлікшіл сұлтанмен күрсте көмектескені үшін Түркістан уәлаятынан төрт қыстақты беруге уәде берді. Қазақтардың қолдауы Баба сұлтанның бүлігін басуда шешуші рөл атқарды. 1579 жылдың ортасында ол Ташкент түбінде жеңіліс тапты. Абдаллах 1579 жылдың тамызында Баба сұлтанмен бітім жасасты. Осы жағдайды пайдаланып қалған Баба сұлтан қазақтармен жаңа одақ құрды. Қазақтар мен Баба сұлтанның әскері бірлесіп Бұхар хандығының аумағына басып кіріп, өзбек қоныстарын талап-тонап кетті. Алайда көп ұзамай Хақназар хан Баба сұлтанмен жасалған келісімді жоюға әрекеттенді. Қазақ ханының бұл әрекетке не үшін барғаны деректерде көрсетілмеген. 1580 жылдың сәуірінде Ташкент билеушісі әскер жинап, Бұхар хандығына кезекті рет шабуылға дайындалды және қазақ билеушілерін де жорыққа шақырды. Осы жағдайды пайдаланып қалғысы келген Хақназар хан, Баба сұлтанның қайын атасы Жалым сұлтан Баба сұлтанды өлтірмек болып қастандық ұйымдастырады. Алайда Баба сұлтан оны біліп қалып, оған келген Жалым сұлтанды екі ұлымен, Хақназардың екі ұлын және оларды қорғаған қазақ жасағын қырып тастайды. Көп кешікпей Хақназар хан да өлтірілген болса керек. Дегенмен қазақ ханының қаза табуы туралы нақты деректер жоқ. Бұл оқиғалардың бәрі кеш дегенде 1580 жылғы мамырға дейін болған, өйткені сол кезден бастап Хақназар туралы хабар атаулы жойылып, енді оның немере інісі Шығай сұлтан қазақ ханы деп аталады.
XVI ғасырдың екінші жартысының басында Қазақ хандығында елеулі саяси және әскери күш болғанына қарамастан, ол дегенмен де XVI ғасырдың соңына қарай елеулі қиыншылықтарды бастан кешірді және оны өз көршілері Жетісудың отырықшы-егіншілік аудандарынан Сарысудың оңтүстік шебіне ығыстырып тастады, яғни ол Шығыс Дешті Қыпшақтан айырылды. Ғасрдың соңына қарай Қазақ хандығының жағдайы нашрлап кеткенін деректерден көруге болады. Осындай жағдайда Қазақ хандары Ресеймен әскери одақ құруға ұмтылды, бірақ ол әр түрлі себептермен жүзеге аспай қалды. Сол кездегі Қазақ хандығының жағдайы туралы П.П. Румянцев былай деп жазып кетті: XVI ғасырдың аяғында қырғыздар (қазақтар) орыстармен тікелей көршілес болып шықты және сонымен бірге өздеріне жау көшпелі халықтардың: батысы мен солтүстік-батысынан - башқұрттардың, қалмақтар мен ноғайлардың, шығысынан - жоңғарлардың, оңтүстігінен Хиуа, Бұхара, Қоқанның түрік халықтарының және басқаларының қоршауында қалды [10].
Сөйтіп, бұрын ұлан-байтақ да кеңістігін иеленген Қазақ хандығының көші-қонысы XVI ғасырдың аяғына қарай Жетісу даласымен және тауларымен, соның ішінде қазіргі Қырғызстан аумағымен шектелген болып шықты. Бұз кезде қырғыздардың қазақтармен қосылып қимыл жасағаны аз кездеспейді, мұның өзі белгілі бір дәрежеде Қазақ хандығын күшейтіп отырған. Ал Түркістан Шайбани ұрпақтарының билігінде болған. Қалалардың қолда болмауы, бір жағынан, хандықтың экономикалық жағдайына кері әсер етті. Екінші жағынан, жергілікті иеліктерді билеушілердің алауыздығы мен тәуелсіз болғанын, мұның өзі мемлекеттің бөлшектелуін барған сайын тереңдете түскенін атап өткен жөн. Осы жағдай қазақ хандарын XVI ғасырдың екінші жартысында Сыр өңірінің қалалары үшін кескілескен күрес жүргізуге мәжбүр етті. Қазақтардың оларды 1598-1599 жылдарда ғана, Өзбек мемлекеті ішкі тұрақсыздық кезеңін бастан кешіргендіктен сыртқы саяси аренада да әлсіреген кезде ғана иеленуінің сәті түсті.
1580 жылдан кейін деректерде Хақназар хан туралы ештеңе айтылмайды. Қазақ ханы ретінде Шығай ханның аты келтірілген. Оның тегі туралы мынадай мәлімет бар. Мәселен, қазақ хандары туралы шежірелерде ол Жәдіктің баласы етіп көрсетілген. Ол Ораз-Мұхаммедтің шежіресінде де Жәдік сұлтанның баласы деп аталған: Ұрұс хан, оның баласы Құйыршық хан, баласы Барақ хан, баласы Жәнібек хан, баласы Жәдік хан, баласы Шығай хан, баласы Ондан сұлтан, баласы Ораз-Мұхаммед хан. Шығай ханның анасы Абайхан бикем болған. 1582 жылғы оқиғаларға байланысты Шығай хан туралы уақыты жағынан ең кейінгі мағлұмат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.