Операциялық активтерді басқару
Ф.4-51
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖІНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТІ
Рзағұлұлы Ринат
Инвестициялық активтерді басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Актобе 2020
Ф.4-52
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖІНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Экономика және басқару
кафедрасының меңгерушісі
___________ Б.М.Шукурова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Инвестициялық активтерді басқару
мамандығы 5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаған
Рзағұлұлы Р.
Ғылыми жетекші
PhD, аға оқытушы
Болатова Б.Ж.
Актобе 2020
Мазмұны
Кіріспе
1. Ұйым активтерінің экономикалық мәнін негіздеудің теориялық және әдістемелік тәсілдері.
1.1 Экономикалық активтер басқару объектісі ретінде
1.2 Активтер ұғымы, түрлері және жіктелуі
1.3 Шет елдердің зейнетақы жүйесінің дамуы
2.Зейнет ақы активтерін тәжірибе жүзінде Қазақстан экономикасында қолдануы
2.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы қоры жүйесі және оны реформалаудың алғышарттары
2.2 Бірынғай Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ зейнетақы активтерінің қаржы нарығындағы ролі мен олардың тиімділігін талдау
2.3 Экономикалық активтерді және оларды пайдалану тиімділігін бағалаудың әдістемелік аспектілері
3. Қазақстан Республикасында жинақталатын қорларды басқаруды жақсарту
3.1 Жинақталатын қорлардың, зейнетақы жүйесі мен зейнетақы төлеу орталықтарының қызметін жақсартуға арналған басты бағыттар
3.2 Зейнетақы қорларын басқару мәселелерін шешу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасында зейнетақы қамтамасыз ету жүйесінің реформасы салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды - жаңа зейнетақы жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнетақымен қамтамамсыз етудің жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ - ол үздіксіз даму процесінің үстінде екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнетақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнетақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнетақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Соныме қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Зерттеудің мақсаты:
1. Зейнет ақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу
2. Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау
3. ҚР зейнет ақы салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру.
4. Қаржы нарығында зейнет ақы активтерінің рөлін анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
5. ҚР зейнет ақы активтерінің даму бағыттарын айқындау.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болып ұсынылды:
oo Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер
oo мемлекеттік емес зейнетақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер
oo Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер
oo Бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер.
Зерттеу пәні - зейнетақы активтерін тәжірибе жүзінде Қазақстан экономикасында қолдануы, қалыптастыру мен дамуы.
Зерттеу объектісі - Бірынғай Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ зейнетақы активтерінің қаржы нарығындағы ролі мен олардың тиімділігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен эуономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
Ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында зейнет ақы активтерімен басқарудың теориялық негіздерімен, Қазақстан экономикасында зейнет ақы активтерін қолданудың ісімен жалпы таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол - теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы активтерін зерттеп оқу.
Жұмыстың мазмұнына келетін болсақ, кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 70 бет көлемінде баяндалған және ол кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 4 кестеден, 3 суреттен тұрады
1. Ұйым активтерінің экономикалық мәнін негіздеудің теориялық және әдістемелік тәсілдері.
1.1 Экономикалық активтер басқару объектісі ретінде
Кәсіпорынның активтері қаржылық менеджменттің маңызды санаттарының бірі болып табылады. Басқару объектісі ретінде активтердің негізгі сипаттамалары мынадай.
Активтер кәсіпорынның шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесінде пайдаланылатын әртүрлі түрлеріндегі экономикалық ресурстары болып табылады. Олар кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясына сәйкес осы қызметті жүзеге асырудың нақты мақсаттары үшін және жиынтық мүліктік құндылықтар нысанында оның экономикалық әлеуетінің негізін сипаттайды.
Экономикалық ресурстар ретіндегі активтердің мәні экономикалық қатынастар саласында, ал нақты - кәсіпорын қызметінің экономикалық саласында көрінеді. Тиісінше экономикалық сипаттамаларды тасымалдаушы бола отырып, активтер кез келген экономикалық субъектінің экономикалық басқару объектісі болып табылады.
Активтер кәсіпорынның оларда инвестицияланатын капитал есебінен қалыптастырылатын мүліктік құндылықтары болып табылады. Жаңа немесе дамушы бизнес капиталға салынатын кәсіпорын активтері түрінде материалданады. Капитал мен активтер санаттарының арасында тығыз байланыс бар: активтер капиталды нивелирлеу объектісі ретінде, ал капитал - активтерге инвестициялауға арналған экономикалық ресурс ретінде қаралуы мүмкін. Тек қана активтерге инвестициялау жолымен капитал жинақталған құндылық ретінде экономикалық процеске тартылады. Бұл ретте кәсіпорынның активтерін қалыптастыруға жіберілетін капитал тек ақшалай (жанама) ғана емес, нақты (тікелей) нысанда, мысалы, нақты күрделі тауарлар нысанында инвестициялануы мүмкін екенін атап өткен жөн. Соңғы жағдайда нақты табиғи-заттай нысан бойынша ұқсас активтер мен капитал әртүрлі экономикалық табиғатқа ие: капитал экономикалық процеске тартылатын құндылықтардың өткен жинақталуының өнімі болып табылады,ал активтер-алдағы шаруашылық қызметті жүзеге асыруға арналған қалыптастырылатын экономикалық ресурс. Капиталды инвестициялаудың ақшалай нысанына келетін болсақ, ол кәсіпорын активтерінің нақты түрлерін сатып алу процесін жанама етеді.
Активтер құны бар кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын білдіреді. Активтердің бұл сипаттамасы олардың көптеген анықтамаларында, бірінші кезекте, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша әдебиетте бар. Активтер құнының тұжырымдамасы, ең алдымен, экономикалық ресурс ретінде кәсіпорын үшін олардың құндылықтарына негізделеді. Активтер құнының деңгейі өндіріс факторларының оларды құруға арналған шығынының сомасымен, пайдалану кезеңімен, шаруашылық пайдалану мақсаттарына сай келуімен, еңбек құралдары мен заттары нарығының конъюнктурасымен және т. б. анықталады. Тиісінше активтер құнының деңгейін анықтау әдістері мен оны ұсыну нысандары әртүрлі сипатқа ие.
Активтер-кәсіпорын толығымен бақылайтын экономикалық ресурстар ғана. Мұндай бақылау деп пайдаланылатын экономикалық ресурстарға немесе заңдарда көзделген жекелеген жағдайларда меншік құқығы - олардың тиісті түрлерін (мысалы, қаржы лизингі шарттарында пайдалануға тартылған мүліктік құндылықтарды) иелену құқығы түсініледі. Кәсіпорын пайдаланатын, бірақ ол бақыламайтын экономикалық ресурстар активтер болып табылмайды. Бұл бірінші кезекте пайдаланылатын еңбек ресурстарына, сондай-ақ кәсіпорын жалға алған (жедел лизинг шарттарында) немесе оған өтеусіз негізде уақытша пайдалануға берілген мүліктік құндылықтарға жатады.
Активтер-кәсіпорынның шаруашылық қызметінде пайдаланылатын экономикалық ресурс ретінде белгілі бір өнімділікпен сипатталады. Осы маңызды мәндік сипаттаманың тасымалдаушысы кәсіпорын қалыптастырған операциялық активтердің жиынтық кешені, сондай-ақ еңбек құралдарымен ұсынылған олардың жеке түрлері болып табылады.
Активтер кіріс генерациялайтын экономикалық ресурс болып табылады. Бұл кіріс активтер, ең алдымен, өнімділігі бар экономикалық ресурстар ретінде генерациялайды. Активтердің табысты генерациялаудың әлеуетті қабілеті автоматты түрде іске асырылмайды, оларды тиімді пайдалану жағдайында ғана қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайларды қалыптастыру активтерді басқарудың маңызды міндеттерінің бірін алдын ала анықтайды.
Тұрақты айналым процесіндегі шаруашылық қызметте пайдаланылатын кәсіпорынның активтері. Кәсіпорын пайдаланатын активтердің жиынтығы, ең алдымен, өзінің нақты нысандарында өзгереді - айналым процесінде активтердің бір түрі олардың басқа түрлеріне (мысалы, шикізат қорлары - дайын өнім қорына; дайын өнім қорлары - дебиторлық берешекке немесе ақша активтеріне және т.б.) өтеді.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінде активтерді пайдалану уақыт факторымен тығыз байланысты. Жауап беруші: Рахимжан Гульмира Адилбековна Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің (бұдан әрі-кодекс) 91-бабына сәйкес жұмыс беруші қызметкердің нақты жұмыс істеген жұмыс уақытын есепке алуды жүзеге асыруға тиіс. Уақыт бойынша ақша құнының тұжырымдамасына сәйкес уақыттың әр түрлі кезеңдеріндегі ақша сомасы әртүрлі құнға ие болады. Тиісінше, активтің құны қазіргі уақытта кез келген болашақ кезеңге қарағанда әрқашан жоғары, бұл оны пайдалану процесінде ескерілуге тиіс. Сондай-ақ инфляциялық құрамдауышты ескеру қажет. Ақырында, уақыт факторы менеджерлердің уақытша қалауына байланысты нақты пайдалану саласында ықтимал баламалы басқару шешімдерінің жүйесін қалыптастырады. Операциялық процесте уақытша артықшылық уақыт ішінде өндірістік мақсаттарды іске асыру мүмкіндігін таңдау баламасын анықтайды (уақыттың әртүрлі шығындарымен өнімнің жекелеген түрлерін өндіру үшін активтерді пайдалану).
Активтерді шаруашылық пайдалану тәуекел факторымен тығыз байланысты. Тәуекел кәсіпорынның өндірістік қызметінде оларды пайдаланудың барлық нысандарының аса маңызды сипаттамасы болып табылады. Тәуекел факторының тасымалдаушысы активтер табысты генерациялайтын экономикалық ресурстардың сипаттамасымен тығыз байланыста болады. Активтерді пайдалану тәуекелінің деңгейі әртүрлі шаруашылық операцияларды жүзеге асыру процесінде "кірістілік - тәуекел" бірыңғай шкаласын қалыптастыра отырып, күтілетін кірістілік деңгейіне тікелей тәуелді болады. Бұл шкала активтердің күтілетін табыстылығы деңгейінің нақты параметрлеріне сәйкес келетін кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі нысандары мен түрлеріндегі тәуекел деңгейінің орташа нарықтық сандық параметрлерін көрсетеді. Операциялық немесе инвестициялық процесте кіріс алу мақсатында активтерді пайдалана отырып, кәсіпкер әрдайым өзінің шарасын дербес анықтайтын тәуекелге саналы түрде баруға тиіс. Тәуекел факторы активтерді пайдаланудың маңызды объективті атрибуты болып табылады және оларды басқару процесінде міндетті түрде ескерілуі тиіс.
Активтердің құрамында қалыптастырылатын мүліктік құндылықтар өтімділік факторымен байланысты. Активтердің өтімділігі деп олардың нақты нарықтық құны бойынша ақша нысанына тез конверсияланған болуы қабілеті түсініледі. Активтердің бұл сипаттамасы қолайсыз экономикалық және оларды қалыптасқан түрлерде пайдаланудың басқа да жағдайлары туындаған кезде оларды тез қайта құрылымдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Активтердің әртүрлі түрлері өзінің функционалдық арналуының әмбебаптығына, операциялық немесе инвестициялық үдерістегі айналым жылдамдығына, нарықтың тиісті түрі мен сегменттерінің даму деңгейіне және басқа да жағдайларға байланысты әртүрлі өтімділік дәрежесіне ие. Соған қарамастан, өтімділік шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін олардың нақты түрлерін таңдауды негіздейтін активтердің барлық түрлерінің (абсолютті өтімділікпен сипатталатын ақшадан басқа) маңызды объективті сипаттамасы болып табылады.
Кәсіпорынның активтері ол бақылайтын экономикалық ресурстарды білдіреді, олардағы инвестицияланған капиталдан қалыптастырылған, детерминирленген құнмен, өнімділігімен және пайдалану процесінде тұрақты айналымы уақыт, тәуекел және өтімділік факторларымен байланысты кіріс генерациялау қабілетімен сипатталатын болады.
Кәсіпорын пайдаланатын активтердің көптеген түрлері бар. Экономикалық теорияда және шаруашылық практикада олардың жекелеген түрлерін сипаттайтын жүзден астам терминдер қолданылады. Осыған байланысты, кәсіпорын активтерін қалыптастыру мен пайдалануды тиімді және мақсатты басқаруды қамтамасыз ету мақсатында бірінші кезекте осы процеске байланысты терминологияны жүйелендіру қажет. Кәсіпорынның активтері былайша жіктеледі.
Қызмет ету нысаны бойынша:
материалдық активтер кәсіпорынның материалдық заттай нысаны бар мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Кәсіпорынның материалдық активтерінің құрамына:
oo негізгі құралдар;
oo аяқталмаған құрылыс;
oo шикізат пен жартылай фабрикаттардың өндірістік қорлары;
oo аяқталмаған өндіріс;
oo дайын өнім, арналған жүзеге асыру;
oo материалдық активтердің басқа түрлері;
материалдық емес активтер заттай нысаны жоқ, бірақ шаруашылық қызметке қатысатын және пайда өндіретін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Активтердің осы түріне:
oo жекелеген табиғи ресурстарды пайдалану құқығы;
oo өнертабыстарды пайдалануға патенттік құқықтар;
тауар таңбасы;
сауда белгісі;
кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының басқа да ұқсас түрлері;
қаржы активтері кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын кәсіпорынға тиесілі қолма-қол ақша қаражаты, ақша және қаржы құралдары нысанында сипаттайды.
Кәсіпорынның негізгі қаржы активтеріне:
ұлттық валютадағы ақша қаражаты;
шетелдік валютада ақшалай қаражат;
ақша қаражатының баламалары;
оның барлық нысандарындағы дебиторлық берешек;
ағымдағы қаржы инвестициялары;
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар.
Активтердің шаруашылық процесте олардың айналымының ерекшеліктері тұрғысынан қатысу сипаты бойынша:
айналым (ағымдағы) активтері кәсіпорынның ағымдағы өндірістік-коммерциялық қызметіне қызмет көрсететін және бір өндірістік цикл ішінде толық тұтынылатын мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды. Олардың құрамына кіреді:
шикізат пен жартылай фабрикаттардың өндірістік қорлары;
аяқталмаған өндіріс;
дайын өнім, арналған жүзеге асыру;
ағымдағы дебиторлық берешек;
ұлттық валютадағы ақша қаражаты;
шетелдік валютада ақшалай қаражат;
ақша қаражатының баламалары;
ағымдағы қаржы инвестициялары.
айналымнан тыс активтер шаруашылық қызметтің жекелеген циклдарының процесіне бірнеше рет қатысатын және өнімге пайдаланылған құнды бөліктермен көшіретін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды. Есепке алу практикасында оларға пайдалану мерзімі бір жылдан асатын барлық түрдегі мүліктік құндылықтар (активтер) жатады.
Кәсіпорынның айналымнан тыс активтерінің құрамына:
негізгі құралдар;
материалдық емес активтер;
аяқталмаған құрылыс;
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар;
айналымнан тыс активтердің басқа түрлері.
Активтердің кәсіпорын қызметінің әртүрлі түрлеріне қатысу сипаты бойынша:
операциялық активтер операциялық пайда алу мақсатында кәсіпорынның операциялық қызметінде тікелей пайдаланылатын мүліктік құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Кәсіпорынның операциялық активтерінің құрамына:
өндірістік негізгі құралдар;
операциялық процеске қызмет көрсететін материалдық емес активтер;
айналымдағы активтер (қысқа мерзімді қаржы инвестицияларын шегергендегі олардың барлық жиынтығы);
инвестициялық активтер Кәсіпорынның инвестициялық қызметін жүзеге асыруға байланысты мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды.
Олардың құрамына кіреді:
аяқталмаған құрылыс;
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар;
қысқа мерзімді қаржы инвестициялары.
Активтерді қалыптастырудың қаржылық көздерінің сипаты бойынша:
жалпы активтер шаруашылық қызметті қаржыландыру үшін тартылған меншікті және қарыз капиталы есебінен қалыптасқан кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының барлық жиынтығын білдіреді;
таза активтер кәсіпорынның меншікті капиталының есебінен қалыптасқан мүліктік құндылықтарының құндық жиынтығын сипаттайды. Кәсіпорынның таза активтерінің құны мынадай формула бойынша айқындалады:
ТА = А-ЗК,
мұнда ТА-кәсіпорынның таза активтерінің құны;
А-баланстық құны бойынша кәсіпорынның барлық активтерінің жалпы сомасы;
ЗК(заемдық қапитал) -кәсіпорынның пайдаланылатын қарыз капиталының жалпы сомасы.
Кәсіпорынның активтерді иелену сипаты бойынша:
меншікті активтер кәсіпорынның оған меншік құқығында тиесілі, оның тұрақты иелігіндегі және баланс құрамында көрсетілетін мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Есепке алу практикасында бұл топқа кәсіпорынның қаржы лизингі құқығында сатып алған (оның толық иелігіндегі және сондай-ақ баланс құрамында көрсетілетін активтер да жатады);
жалға алынған активтер жалға алу (жедел лизинг) құқығында шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін оларға тартылған кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Бұл активтердің түрлері баланстан тыс есеп шоттарында көрсетіледі.
өтеусіз пайдаланылатын активтер кәсіпорынға тегін негізде уақытша шаруашылық пайдалану үшін басқа шаруашылық жүргізуші субъектілер берген мүліктік құндылықтарды сипаттайды. Кәсіпорын балансының құрамында бұл активтер да көрсетілмейді.
Басқару объектісі ретінде активтер пастасы:
жеке активтер мүліктік құндылықтардың түрін (немесе әр түрін) сипаттайды, шаруашылық басқарудың бірлі-жарым, ең аз егжей-тегжейлі объектілері болып табылады (мысалы, кассадағы ақша қаражаты, кәсіпорын сатып алған жеке акция; материалдық емес активтердің нақты түрі және т. б.);
активтер тобы бірыңғай қағидаттарда ұйымдастырылатын және бірыңғай қаржылық саясатқа бағынысты кешенді функционалдық басқару объектісі болып табылатын мүліктік құндылықтардың бір бөлігін (мысалы, кәсіпорынның дебиторлық берешегі; бағалы қағаздардың "портфелі"; негізгі құралдар және т.б.) сипаттайды. Осындай активтер топтарының - функционалдық басқару объектілерінің агрегаттылық дәрежесін кәсіпорын дербес анықтайды;
активтердің жиынтық кешені кәсіпорын пайдаланатын олардың жалпы құрамын сипаттайды. Мұндай жиынтық "тұтас мүліктік кешен" терминімен сипатталады - активтерді бағалау және оларды басқару кешенде жүзеге асырылатын өнімді өндіру мен өткізудің аяқталған циклі бар шаруашылық объектісі.
Өтімділік дәрежесі бойынша активтер:
oo іске асыруды талап етпейтін және төлемнің дайын құралдарын білдіретін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайтын абсолютті өтімді нысандағы активтер. Мұндай түрдегі активтер құрамына кіреді:
oo ұлттық валютадағы ақша қаражаты;
oo шетелдік валютада ақшалай қаражат;
ағымдағы қаржы міндеттемелері бойынша төлемдерді уақтылы қамтамасыз ету мақсатында өзінің ағымдағы нарықтық құнының Елеулі шығынынсыз ақша нысанына (әдетте бір айға дейінгі мерзімде) тез айырбасталуы мүмкін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының тобын сипаттайтын жоғары өтімді активтер. Кәсіпорынның жоғары өтімді активтеріне:
oo ақша баламалары;
oo қысқа мерзімді қаржы салымдары;
oo қысқа мерзімді дебиторлық берешек.
oo бір айдан алты айға дейінгі мерзімде өзінің ағымдағы нарықтық құнының елеулі шығынсыз ақша нысанына конверсиялануы мүмкін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының тобын сипаттайтын орташа өтімді активтер. Кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының тобын ұсынатын, өзінің нарықтық құнын жоғалтпай ақша нысанына конверсиялануы мүмкін төмен өтімді активтер едәуір уақыт кезеңі өткеннен кейін ғана (жарты жылдан және одан жоғары). Активтерді басқарудың қазіргі тәжірибесінде осы топқа жатады:
oo шикізат пен жартылай фабрикаттар қоры;
oo арзан бағалы және тез тозатын заттар;
oo аяқталмаған өндіріс нысанындағы активтер;
oo негізгі құралдар;
oo аяқталмаған құрылыс;
oo материалдық емес активтер;
oo ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар;
oo ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.
oo дербес іске асырылуы мүмкін емес (олар тұтас мүліктік кешен құрамында ғана сатылуы мүмкін) кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының баланста көрсетілетін жекелеген түрлерін сипаттайтын өтімсіз активтер.
Мұндай активтерге жатады:
oo үмітсіз дебиторлық берешек;
oo болашақ кезеңдердің шығыстары;
oo іске асырылмайтын активтердің басқа ұқсас түрлері.
Кәсіпорынның ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптастырылған активтерді пайдалану сипаты бойынша активтер:
oo кіріс қалыптастыруды қамтамасыз ете отырып, операциялық немесе инвестициялық процеске тікелей қатысатын кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының бөлігін сипаттайтын пайдаланылатын активтер.
oo шаруашылық қызметтің алдыңғы кезеңдерінде қалыптасқан болып табылатын кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының бір бөлігін сипаттайтын пайдаланылмайтын активтер қазіргі уақытта оған әртүрлі объективті және субъективті себептерге байланысты қатыспайды.
Мұндай активтерге жатады:
oo кәсіпорын пайдаланбайтын ғимараттар мен құрылыстар;
oo функционалдық қасиеттерін жоғалтқан пайдаланылмайтын Машиналар, механизмдер мен жабдықтар;
oo өндірістік қызметтің қысқарған көлемдеріне байланысты операциялық немесе инвестициялық процесте пайдаланылуы орынсыз артық сатып алынған орнатылмаған машиналар, механизмдер мен жабдықтар;
oo кейіннен өндірістен алынған өнім шығаруға арналған шикізат пен материалдардың өндірістік қорлары;
oo қажетті тұтыну сапаларын және т. б. жоғалтуына байланысты сатып алушылардың сұранысы толық болмайтын дайын өнімнің қорлары.
Активтердің болу сипаты бойынша кәсіпорынға қатысты:
oo тікелей оның аумағында орналасқан кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайтын ішкі активтер. Активтердің осындай түрлеріне:
oo кәсіпорынның мүліктік кешенінің құрамына кіретін немесе оған бөлінген аумақта орналасқан ғимараттар, үй-жайлар және құрылыстар;
oo сақтау немесе тікелей пайдалану процесіндегі кәсіпорынға жеткізілген машиналар, механизмдер мен жабдықтар;
oo аяқталмаған өндіріс нысанында сақтау процесіндегі кәсіпорынға жеткізілген шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар;
oo сатып алушыларға тиеуге арналған дайын өнім қорлары;
oo тікелей кәсіпорында сақталатын инвестициялаудың қаржы құралдары (акциялар, облигациялар, депозиттік сертификаттар және т. б.));
кассадағы ақша қаражаты;
oo сыртқы активтер кәсіпорынның оның шегінен тыс, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жолдағы немесе сақтаудағы мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Мұндай активтердің негізгі түрлері:
oo жолдағы кәсіпорынға тиесілі мүліктік құндылықтардың барлық түрлері;
Кәсіпорынның сыртқы дебиторлық берешегінің барлық нысандары;
oo кәсіпорынның басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде сақтаудағы немесе уақытша пайдалану процесіндегі мүліктік құндылықтарының барлық түрлері.
Сонымен, активтердің жіктеу белгілерінің едәуір саны қаралды,алайда ғылыми терминология мен қаржылық менеджмент практикасында қолданылатын олардың түрлерінің алуан түрлілігін көрсетпейді. Одан әрі жіктеу егжей-тегжейлі пысықтауды талап етеді.
Операциялық активтерді басқару
Кәсіпорынның активтерін басқару кезінде олардың әртүрлі қызмет түрлеріне қатысу сипаты бойынша бөлінуін ескеру маңызды. Осы белгі бойынша активтер операциялық және инвестициялық болып бөлінеді.
Операциялық активтерді басқару қаржылық, операциялық, инновациялық менеджменттің, бухгалтерлік есептің, контроллингтің, логистиканың әдіснамалық принциптері интеграцияланатын, сондай-ақ білімнің басқа да арнайы салаларын қолдануды талап ететін кешенді жүйелердің бірі болып табылады. Операциялық активтерді басқаруға кәсіпорынның түрлі функционалдық қызметтерінің менеджерлері қатысады, ал осы салада қабылданған басқарушылық шешімдерді іске асыруды оның барлық қызметкерлері жүзеге асырады. Кәсіпорынның операциялық активтерін дамыту және тиімді пайдалану мәселелерін жалпы үйлестіру Қаржы менеджменті қызметіне жүктеледі.
Кәсіпорынның операциялық активтер кешенін басқару ерекшеліктері оның операциялық қызметінің сипатымен айқындалады. Операциялық қызмет - бұл кәсіпорын қызметінің негізгі түрі, оны жүзеге асыру мақсатында құрылған. Оның негізін кәсіпорындардың көпшілігінде өндірістік-коммерциялық немесе сауда қызметі құрайды, ол олар жүзеге асыратын инвестициялық және қаржылық қызметпен толықтырылады. Операциялық активтерді қалыптастыруды басқару процесі келесі негізгі кезеңдер бойынша жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуін талдау. Мұндай талдаудың мақсаты кәсіпорынның операциялық активтерін дамытудағы негізгі үрдістерді анықтау және олардың өнімді өндіру мен сатуды қамтамасыз ету деңгейін бағалау болып табылады.
Бірінші кезеңде талданатын кезеңнің жекелеген кезеңдері бөлінісінде кәсіпорын пайдаланатын операциялық активтердің жалпы құны айқындалады. Бұл құн талданатын кезеңдердің әрқайсысына және тұтастай талданатын кезең бойынша орташа хронологиялық ретінде анықталады. Есептік баланстардың деректері бойынша кәсіпорынның операциялық активтерінің жалпы құнына сома енгізіледі:
қалдық құны бойынша негізгі;
материалдық емес активтердің қалдық құны бойынша;
айналым активтерінің барлық түрлері.
Қаралатын кезеңдермен, әдетте, талданатын кезеңнің жекелеген тоқсандары таңдалады.
Екінші кезеңде қарастырылатын кезеңде кәсіпорынның операциялық активтерінің жалпы құнының динамика үрдістері анықталады, ол үшін Қаржылық талдау құралдары пайдаланылады.
Үшінші кезеңде кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуі талданады. Осы мақсатта мынадай формуланы пайдалана отырып, өндірілетін өнім бірлігіне есептегендегі операциялық активтердің үлестік құнының көрсеткіші пайдаланылады:
Мұнда -өндірілетін (өткізілетін) өнімнің бірлігіне операциялық активтердің үлестік құны;
- қарастырылатын кезеңдегі кәсіпорынның операциялық активтерінің орташа құны (орташа хронологиялық ретінде есептелген));
ОР - қаралатын кезеңде өнімді өндіру (өткізу) көлемі.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуін талдау талданатын кезеңнің жекелеген кезеңдері бойынша динамикада (көлденең қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде), сондай-ақ орташа салалық көрсеткіштермен, бәсекелестермен және т.б. салыстырғанда (салыстырмалы қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде) жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілу нәтижелерін ескере отырып, жоспарлы кезеңнің қаралып отырған кезеңдерінің соңғысында операциялық активтердің тиісті түрлерімен қалыптасатын өндірістік және қаржылық әлеуеттің элементтері бағаланады.
Алдағы кезеңге операциялық активтердің жалпы көлеміндегі қажеттілікті айқындау. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл қажеттілік өнімді өндіру (өткізу) өсімінің жоспарланған көлемін және операциялық активтердің үлестік құнын (талдау процесінде ашылған олардың өнімділігінің өсу мүмкіндіктерін ескере отырып түзетілген) негізге ала отырып, осы активтердің өсімі нысанында айқындалады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуін талдау талданатын кезеңнің жекелеген кезеңдері бойынша динамикада (көлденең қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде), сондай-ақ орташа салалық көрсеткіштермен, бәсекелестермен және т.б. салыстырғанда (салыстырмалы қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде) жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілу нәтижелерін ескере отырып, жоспарлы кезеңнің қаралып отырған кезеңдерінің соңғысында операциялық активтердің тиісті түрлерімен қалыптасатын өндірістік және қаржылық әлеуеттің элементтері бағаланады.
Алдағы кезеңге операциялық активтердің жалпы көлеміндегі қажеттілікті айқындау. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл қажеттілік өнімді өндіру (өткізу) өсімінің жоспарланған көлемін және операциялық активтердің үлестік құнын (талдау процесінде ашылған олардың өнімділігінің өсу мүмкіндіктерін ескере отырып түзетілген) негізге ала отырып, осы активтердің өсімі нысанында айқындалады.
Жаңадан құрылатын кәсіпорын үшін операциялық активтердің жалпы көлеміндегі қажеттілікті айқындау неғұрлым күрделі болып табылады. Мұндай кәсіпорынның операциялық активтері құрамының бірқатар ерекшелігі бар. Мәселен, айналым активтерінің құрамында операциялық қызметтің әлі басталмағанына байланысты ағымдағы дебиторлық берешек жоқ. Бұдан басқа, ақша қаражатының эквиваленттері мен қысқа мерзімді қаржы инвестициялары барынша төменге дейін (ал көп жағдайда толық жоқ) жинақталған. Олар айналымдардың құрамына, егер құрылтайшылардың қорға жарнасы осындай қысқа мерзімді қаржы құралдары нысанында енгізілген жағдайда ғана енгізіледі. Ақыр соңында, мұндай кәсіпорындар қорының құрамында дайын өнім қоры жоқ (сауда кәсіпорындарын қоспағанда). Сонымен, жаңадан құрылатын кәсіпорынның активтеріне қажеттілікті есептеу олардың түрлері бойынша жүзеге асырылады:
негізгі құралдар;
материалдық емес активтер;
өндірістік қызметті қамтамасыз ететін тауарлық-материалдық құндылықтар қорлары;
ақша активтерін;
басқа да активтердің түрлері.
Негізгі құралдарға қажеттілік мынадай жіктеу топтары бойынша есептеледі:
а) өндірістік ғимараттар мен құрылыстар;
б) өндірістік технологиялық процесте пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар;
в) операциялық қызметті басқару процесінде қолданылатын машиналар мен жабдықтар.
1.2 Активтер ұғымы, түрлері және жіктелуі
Активтер пайда алу мақсатында шаруашылық қызметте пайдаланылатын жиынтық мүліктік құндылықтар.
Қаржылық менеджмент тұрғысынан активтердің жіктеуші белгілері мыналар болып табылады.
Активтер шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесінде пайдаланылатын ұйымның әртүрлі түрлеріндегі экономикалық ресурстарын білдіреді. Олар ұйымның экономикалық дамуының миссиясы мен стратегиясына сәйкес және жиынтық мүліктік құндылықтар нысанында осы қызметті жүзеге асырудың нақты мақсаттары үшін қалыптастырылады, оның экономикалық әлеуетінің негізін сипаттайды. Кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының белгілі бір кешені түріндегі экономикалық ресурстардың мақсатты түрде қалыптасатын жиынтығы ретінде активтер функционалдық бағытына және оның шаруашылық қызметінің көлеміне сәйкес келуге тиіс. Тек осындай сәйкестікте ғана олар ұйым үшін алдағы кезеңде пайдалануға арналған оның экономикалық ресурстары ретінде белгілі бір құндылықты білдіреді. Экономикалық ресурстар ретінде активтердің пәндік мәні, ең алдымен, экономикалық қатынастар саласында, ал нақты - ұйым қызметінің экономикалық саласында көрінеді. Тиісінше, экономикалық сипаттамалардың иесі бола отырып, активтер кез келген микроэкономикалық шаруашылық жүйелерінің экономикалық басқару объектісі болып табылады.
Активтер ұйымның оларда инвестицияланатын капитал есебінен қалыптастырылатын мүліктік құндылықтары болып табылады. Жаңа немесе дамып келе жатқан бизнес капиталға салынатын ұйымның активтері нысанында материалдандырылады. Капитал мен активтер санаттарының арасында тығыз байланыс бар: активтер капиталды инвестициялау объектісі ретінде, ал капитал - активтерге инвестициялауға арналған экономикалық ресурс ретінде қаралуы мүмкін. Тек қана активтерге инвестициялау жолымен капитал жинақталған құндылық ретінде экономикалық процеске тартылады. Бұл ретте ұйымның активтерін қалыптастыруға жіберілетін капитал тек ақшалай емес, нақты нысанда, мысалы, нақты күрделі тауарлар нысанында инвестициялануы мүмкін екенін атап өткен жөн.
Активтер құны бар ұйымның мүліктік құндылықтарын білдіреді. Активтер құнының тұжырымдамасы, ең алдымен, экономикалық ресурс ретінде ұйым үшін олардың құндылықтарына негізделеді. Активтер құнының деңгейі өндіріс факторларының оларды құруға арналған шығынының сомасымен, пайдалану кезеңімен, шаруашылық пайдалану мақсаттарына сай келуімен, еңбек құралдары мен заттары нарығының конъюнктурасымен және т. б. анықталады.
Активтерге ұйым толығымен бақылайтын экономикалық ресурстар ғана жатады. Мұндай бақылау деп пайдаланылатын экономикалық ресурстарға немесе заңдарда көзделген жекелеген жағдайларда меншік құқығы - олардың тиісті түрлерін (мысалы, қаржы лизингі шарттарында оларды пайдалануға тартылған мүліктік құндылықтарды) иелену құқығы түсініледі. Ұйым пайдаланатын, бірақ ол бақыламайтын экономикалық ресурстар активтер болып табылмайды. Бұл, ең алдымен, пайдаланылатын еңбек ресурстарына, сондай-ақ ұйым жалға алған немесе оған өтеусіз негізде уақытша пайдалануға берілген мүліктік құндылықтарға жатады. Демек, бақыланатын экономикалық ресурстар ретінде ұйымның активтері меншік құқығының иесі болып табылады. Бұл рөлде олар осы меншіктің барлық нысандарын - жеке, ұжымдық жеке, муниципалдық, жалпы мемлекеттік және т. б. тасымалдаушы бола алады. Бұл ретте, олардың есебінен қалыптастырылған қаржы қаражатының (меншікті немесе қарызға тартылған капитал) көздеріне қарамастан, оның активтерінің жиынтығы ұйымның меншік объектісі болып табылады.
Активтер кіріс генерациялайтын экономикалық ресурс болып табылады. Операциялық немесе инвестициялық қызмет процесінде кіріс әкелу қабілеті ұйым активтерінің экономикалық басқару объектісі ретіндегі маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады. Бұл кіріс активтер, ең алдымен, өнімділігі бар экономикалық ресурстар ретінде генерациялайды. Сондай-ақ, активтердің табысты генерациялаудың әлеуетті қабілеті автоматты түрде іске асырылмайды, оларды тиімді пайдалану жағдайында ғана қамтамасыз етіледі.
Шаруашылық қызметте пайдаланылатын ұйымның активтері тұрақты айналым процесінде болады. Бұл айналым активтердің барлық жиынтығына да, олардың жеке түрлеріне де тән. Ұйым пайдаланатын активтердің жиынтығы, ең алдымен, өзінің нақты нысандарында өзгереді-айналым процесіндегі активтердің бір түрі олардың басқа түрлеріне (мысалы, шикізат қорлары - дайын өнім қорына; дайын өнім қорлары - дебиторлық берешекке немесе ақша активтеріне және т.б.) өтеді. Мәселен, айналым процесінде активтердің бір түрлерінің құны еңбек құнының және экономикалық ресурстардың басқа да пайдаланылатын түрлерінің өсуі есебінен өседі (мысалы, шикізат қорларынан дайындалған дайын өнім қорларының құны); активтердің басқа түрлерінің құны керісінше төмендейді (мысалы, пайдаланылатын негізгі құралдардың, амортизацияланатын материалдық емес активтердің және т.б. құны). Активтердің айналымы белгілі бір циклға - шаруашылық, операциялық, инвестициялық бағдарламаларға бағынады.
Активтерді шаруашылық пайдалану тәуекел факторымен тығыз байланысты. Тәуекел ұйымның шаруашылық қызметінде активтерді пайдаланудың барлық нысандарының аса маңызды сипаттамасы болып табылады. Осы факторды тасымалдаушы активтер олардың табысты генерациялайтын экономикалық ресурстар ретінде сипаттамасымен тығыз байланыста болады. Активтерді пайдалану тәуекелінің деңгейі күтілетін кірістілік деңгейіне тікелей тәуелді болады.
Активтердің құрамында қалыптастырылатын мүліктік құндылықтар өтімділік факторымен байланысты. Активтердің өтімділігі деп олардың нақты нарықтық құны бойынша ақша нысанына тез конверсияланған болуы қабілеті түсініледі. Активтердің бұл сипаттамасы қолайсыз экономикалық және оларды қалыптасқан түрлерде пайдаланудың басқа да жағдайлары туындаған кезде оларды тез қайта құрылымдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Ұйым активтерінің қарастырылған сипаттамалары теориялық және қолданбалы позициялардан бұл экономикалық санат қаншалықты көп аспектілі екенін көрсетеді. Бұл ретте ұйым активтерінің әртүрлі тараптардан жұмыс істеу ерекшеліктерін көрсететін барлық қаралған сипаттамалар тығыз өзара байланысты және олардың экономикалық мәнін айқындау кезінде кешенді көрініс көрсетуді талап етеді.
Ұйымның активтері ол бақылайтын, оларда инвестицияланған капитал есебінен қалыптастырылған, детерминирленген құнмен, өнімділігі мен пайдалану процесінде тұрақты айналымы уақыт, тәуекел және өтімділік факторларымен байланысты кірісті генерациялау қабілетімен сипатталатын экономикалық ресурстарды білдіреді.
Ұйымның негізгі өндірістік қорлары-бұл өзінің табиғи пішінін сақтай отырып, көптеген өндірістік циклдарға қатысатын Еңбек құралдарының құндық көрінісі. Негізгі қорлардың басты айқындаушы белгісі құнды өнімге ауыстыру тәсілі болып табылады-біртіндеп: бірқатар өндірістік циклдер ішінде: тозу шамасына қарай бөліктермен.
Ұйымның негізгі құралдары-бұл ұйымның балансында көрсетілетін еңбек құралдарын ақшалай бағалау. Нормативтік материалдарда олар өнімді өндіру, жұмыстарды орындау немесе қызметтерді көрсету кезінде еңбек құралдары ретінде не 12 айдан асатын кезең ішінде ұйымды басқару үшін пайдаланылатын мүліктің бір бөлігі ретінде ұсынылады. Немесе әдеттегі операциялық цикл, егер ол 12 айдан асса.
Ұйымның шаруашылық қызметті жүзеге асыруы үшін айналым қаражатының болуы міндетті шарт болып табылады.
Айналым қаражаты-айналым өндірістік қорлары мен айналым қорларына аванстық ақша қаражаты.
Айналым қаражатының мәні олардың экономикалық рөлімен, өндіріс процесін, сондай-ақ айналым процесін қамтитын өсімін молайту процесін қамтамасыз ету қажеттілігімен айқындалады. Өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын негізгі қорлардан айырмашылығы, айналым қаражаты тек бір өндірістік циклде ғана жұмыс істейді және өндірістік тұтыну тәсіліне қарамастан өз құнын толығымен дайын өнімге ауыстырады. Ұйымның айналым қаражаты өндіріс саласында және айналым саласында бар. Айналым өндірістік қорлары мен айналым қорлары айналым қаражатының материалдық-заттай құрылымын құрайтын әр түрлі элементтерге бөлінеді.
Айналымдағы өндірістік қорлар:
oo өндірістік қорлар;
oo аяқталмаған өндіріс және өз өндірісінің жартылай фабрикаттары;
болашақ кезеңдердің шығыстары.
oo Айналым қорлары келесі элементтерден тұрады:
қоймалардағы дайын өнім;
oo жолдағы тауарлар (жөнелтілген өнім);
oo ақшалай қаражат;
oo өнімді тұтынушылармен есеп айырысудағы құралдар.
Меншікті айналым қаражатының жалпы мөлшерін ұйым дербес белгілейді. Әдетте ол өнімді өндіру мен сатудың жоспарланған көлемін қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ белгіленген мерзімде есеп айырысуды жүзеге асыру үшін тауарлық-материалдық құндылықтардың қажетті қорларын құру үшін қаражаттың ең аз қажеттілігімен анықталады.
Өз айналым қаражатын толықтыру үшін кірістермен қатар, өз қаражатына теңестірілетін тұрақты пассивтер пайдаланылады. Тұрақты деп аталады пассивтер, олар үнемі кәсіпорынның айналымында қолданылады, бірақ оған тиесілі емес. Тұрақты пассивтер ретінде жалақы және әлеуметтік сақтандыру бойынша аударымдар бойынша бір айдан бір айға ауысатын қалыпты берешек, жөндеу (резервтік) қоры қаражатының қалдығы, қайтарылатын ыдыстың кепілдері бойынша тұтынушылардың қаражаты, алдағы төлемдер резерві қызмет етеді. Бұл қаражат ұйымның тұрақты айналымында болғандықтан және олардың мөлшері жыл бойы айтарлықтай ауытқып отырғандықтан, осы жылы олардың ең төменгі сомасы тең айналым қаражатын қалыптастыру көзі ретінде пайдаланылады.
Жыл ішінде ұйымдардың айналым қаражатына қажеттілігі өзгеруі мүмкін, сондықтан өз көздері есебінен айналым қаражатын толық қалыптастыру орынсыз. Бұл жекелеген сәттерде айналым қаражатының артық болуына және оларды үнемді пайдалануға ынталандырудың әлсіреуіне әкеп соқтырар еді, сондықтан айналым қаражатын қаржыландыру үшін қарыз қаражатын пайдаланады.
Меншікті және қарыз қаражаттарынан басқа кәсіпорынның айналымында тартылған қаражат бар. Бұл барлық түрдегі кредиторлық берешек, сондай-ақ оларды тікелей мақсаты бойынша пайдаланғанға дейін нысаналы қаржыландыру қаражаты.
Активтерді басқару процесі кәсіпорынның оқшауланған шаруашылық жүргізуші субъект ретінде жұмыс істеуінің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады.
Активтердің құрылымы бірінші кезекте кәсіпорын мүлкінің ұтқырлығының деңгейін сипаттайды, сондай-ақ бұл ұтқырлықтың қандай элементтері есебінен қамтамасыз етілетіндігін, төмендейтіндігін немесе көтерілетіндігін анықтауға мүмкіндік береді. Мұның бәрі кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оларды жақсарту мүмкіндіктерін бағалау үшін үлкен маңызға ие.
Кәсіпорын қаражатын орналастыру қаржылық қызметте және оның тиімділігін арттыруда өте маңызды. Негізгі және айналым қаражаттарына қандай инвестициялар салынғанына, олардың өндіріс және айналым саласында қанша тұрғанына, ақшалай және материалдық нысанда, олардың ара қатынасы қаншалықты оңтайлы болуына кәсіпорынның өндірістік және қаржы қызметінің нәтижелері көп жағдайда тәуелді болады.
Экономикалық әдебиеттегі активтер ұғымы меншік, жылжымайтын мүлік, мүлік, мүліктік кешен, экономикалық ресурстар, мүліктік құқықтар, капитал, сондай-ақ кәсіпорынның мүліктік әлеуеті сияқты санаттармен жиі теңдестіріледі [20, б.209].
Ұйымдар өз активтерін олар үшін төлеуге дайын сатып алушылардың тілегі мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға және сол арқылы компанияның ақша қаражатының ағынын арттыруға қабілетті тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін пайдаланады. Отандық заңнама шеңберінде активтердің жалпы белгісі - ұйымға болашақта экономикалық пайда (табыс) әкелу қабілеті - негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді жеке анықтау деңгейінде ғана бар (ЖБҚ 601 "негізгі құралдарды есепке алу" 4-тармағы, ЖБҚ 142000 "материалдық емес активтерді есепке алу"3-тармағы). Активтің ұйымға ақша қаражатының немесе олардың баламаларының ағуына тікелей немесе жанама ықпал ету немесе кетуін қысқарту ықтимал мүмкіндігі болашақ экономикалық пайда болып табылады.
Осылайша, активтер - бұл бақыланатын ұйым өткен оқиғалар нәтижесінде экономикалық ресурстар, олардың құны сатып алу сәтінде мүмкін әділ өлшенуі, және кәсіпорын күтеді алу экономикалық пайда будущем17, с. 112.
Кәсіпорын пайдаланатын активтер көптеген түрлермен сипатталады. Экономикалық теорияда және активтерді пайдалануға байланысты шаруашылық практикада олардың жекелеген түрлерін сипаттайтын жүзден астам терминдер қолданылады. Осыған байланысты, кәсіпорын активтерін қалыптастыру мен пайдалануды тиімді және мақсатты басқаруды қамтамасыз ету мақсатында бірінші кезекте осы үдеріспен байланысты терминологияны жүйелендіру қажет.
Кәсіпорын активтерінің стандартты жіктемесін қарастырайық.
Жұмыс істеу нысандары бойынша:
- материалдық активтер;
- материалдық емес активтер;
- қаржылық активтер.
Айналым ерекшеліктері тұрғысынан шаруашылық процесіне қатысу сипаты бойынша:
- айналым активтері;
- айналымнан тыс активтер
Түрлі қызмет түрлеріне қатысу сипаты бойынша:
- операциялық активтер;
- инвестициялық активтер
Қалыптастыруға қаржы қатысушыларының сипаты бойынша:
- жалпы активтер;
- таза активтер
Иелену сипаты бойынша:
- меншікті активтер;
- жалға алынатын активтер;
- өтеусіз пайдаланылатын активтер ::
Басқару объектісі ретінде агрегаттылық дәрежесі бойынша:
- жеке актив;
- кешенді басқарылатын активтер тобы;
- кәсіпорын активтерінің жиынтық кешені ::
Өтімділік дәрежесі бойынша:
- мүлдем өтімді нысандағы активтер;
- жоғары өтімді активтер;
- орташа өтімді активтер;
- төмен өтімді активтер;
- өтімді емес активтер ::
Ағымдағы шаруашылық қызметте пайдалану сипаты бойынша:
- пайдаланылатын активтер;
- пайдаланылмайтын активтер ::
Кәсіпорынға қатысты активтердің болу сипаты бойынша:
- ішкі активтер;
- сыртқы активтер [24, С. 337].
Кәсіпорын активтерінің негізгі белгілері бойынша келтірілген сыныптамаға сәйкес жекелеген түрлерін неғұрлым егжей-тегжейлі қарастырайық.
Жұмыс істеу нысаны бойынша активтердің үш негізгі түрі - материалдық, материалдық емес және қаржылық болып бөлінеді.
Материалдық активтер материалдық заттық нысаны бар кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Материалдық активтердің құрамына:
- негізгі құралдар;
- аяқталмаған өндіріс;
- шикізат пен жартылай фабрикаттардың өндірістік қорлары;
- арзан құнды және тез тозатын заттардың қоры;
- аяқталмаған өндіріс көлемі;
- сатуға арналған дайын өнім қоры;
- материалдық активтердің басқа түрлері
Материалдық емес активтер заттық нысаны жоқ, бірақ шаруашылық қызметке қатысатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖІНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТІ
Рзағұлұлы Ринат
Инвестициялық активтерді басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Актобе 2020
Ф.4-52
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖІНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Экономика және басқару
кафедрасының меңгерушісі
___________ Б.М.Шукурова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Инвестициялық активтерді басқару
мамандығы 5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаған
Рзағұлұлы Р.
Ғылыми жетекші
PhD, аға оқытушы
Болатова Б.Ж.
Актобе 2020
Мазмұны
Кіріспе
1. Ұйым активтерінің экономикалық мәнін негіздеудің теориялық және әдістемелік тәсілдері.
1.1 Экономикалық активтер басқару объектісі ретінде
1.2 Активтер ұғымы, түрлері және жіктелуі
1.3 Шет елдердің зейнетақы жүйесінің дамуы
2.Зейнет ақы активтерін тәжірибе жүзінде Қазақстан экономикасында қолдануы
2.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы қоры жүйесі және оны реформалаудың алғышарттары
2.2 Бірынғай Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ зейнетақы активтерінің қаржы нарығындағы ролі мен олардың тиімділігін талдау
2.3 Экономикалық активтерді және оларды пайдалану тиімділігін бағалаудың әдістемелік аспектілері
3. Қазақстан Республикасында жинақталатын қорларды басқаруды жақсарту
3.1 Жинақталатын қорлардың, зейнетақы жүйесі мен зейнетақы төлеу орталықтарының қызметін жақсартуға арналған басты бағыттар
3.2 Зейнетақы қорларын басқару мәселелерін шешу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасында зейнетақы қамтамасыз ету жүйесінің реформасы салыстырмалы аз уақыт ішінде басталып өз дамуын алды - жаңа зейнетақы жүйесіне әлі төрт жыл да болған жоқ. Жаңа зейнетақымен қамтамамсыз етудің жүйесі бір орында тұрып жатқан жоқ - ол үздіксіз даму процесінің үстінде екенін атап айтқан жөн. ұсынылған еңбекте жинақтаушы зейнет ақы қорының не екенін біліп, оны жан-жақтан зертей аламыз.
Осындай көлемдегі зейнетақы реформасы ТМД елдер кеңістігінде Қазақстан Республикасында бірінші жүргізілді. Қазіргі кезде де ТМД мен Балтық елдерінің мемлекеттерінің бірде-біреуінде зейнетақымен қамтамасыз етудің осындай реформасы әлі іске асқан жоқ. Осымен қатар, зейнетақы реформасы өз уақытында жүзеге асырылды деп күмән келтірмей айтуға болады. Ал қиындықсыз еш нәрсе болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы зерттеушіні өзінің жаңалығы мен жылдамдығымен және зерттеу ойының кеңістігінің үлкендігімен қызықтырады, ол терең ойлануға, соның ішінде, өз кәрілігіңді зейнет ақымен қамтамасыз ету жөнінде талғануға мүмкіндік береді.
Соныме қатар, осы дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған еңбектің тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен көрінеді.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен саласы республика халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі.
Зерттеудің мақсаты:
1. Зейнет ақы активтерін басқарудың мәні мен функциясын танып білу
2. Зейнет ақы активтерін басқару механизмін сипаттау
3. ҚР зейнет ақы салымдарының қалыптасу процессі мен даму мәселелерін қарастыру.
4. Қаржы нарығында зейнет ақы активтерінің рөлін анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
5. ҚР зейнет ақы активтерінің даму бағыттарын айқындау.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болып ұсынылды:
oo Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер
oo мемлекеттік емес зейнетақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер
oo Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер
oo Бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер.
Зерттеу пәні - зейнетақы активтерін тәжірибе жүзінде Қазақстан экономикасында қолдануы, қалыптастыру мен дамуы.
Зерттеу объектісі - Бірынғай Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ зейнетақы активтерінің қаржы нарығындағы ролі мен олардың тиімділігі.
Ауқатты кәрілікті материалды жағынан қамтамасыз ету проблемасы әлемнің барлық елдеріне актуалды, бұның ішіне экономикалық жағынан жағдайы жақсы елдер де кіреді. Бұл халықтың жалпы санының ішінде қарт азаматтардың үлес салмағының табиғи өсуімен байланысты, ал бұл мемлекет пен азамат, жұмыс беруші мен жұмысшы, ата-ана мен баланың және т.б. әлеуметтік пен эуономикалық қарым-қатынастарының эволюциясының нәтижесінде болған нәрсе.
Ұсынылған дипломдық жұмыс алдымен оқырманды Қазақстан Республикасында зейнет ақы активтерімен басқарудың теориялық негіздерімен, Қазақстан экономикасында зейнет ақы активтерін қолданудың ісімен жалпы таныстырады.
Жоғарыда көрсетілгеннен осы дипломдық жұмыстың мақсаты шығады. Ол - теориялық асепектіде және Қазақстан мысалында зейнет ақы активтерін зерттеп оқу.
Жұмыстың мазмұнына келетін болсақ, кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 70 бет көлемінде баяндалған және ол кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 4 кестеден, 3 суреттен тұрады
1. Ұйым активтерінің экономикалық мәнін негіздеудің теориялық және әдістемелік тәсілдері.
1.1 Экономикалық активтер басқару объектісі ретінде
Кәсіпорынның активтері қаржылық менеджменттің маңызды санаттарының бірі болып табылады. Басқару объектісі ретінде активтердің негізгі сипаттамалары мынадай.
Активтер кәсіпорынның шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесінде пайдаланылатын әртүрлі түрлеріндегі экономикалық ресурстары болып табылады. Олар кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясына сәйкес осы қызметті жүзеге асырудың нақты мақсаттары үшін және жиынтық мүліктік құндылықтар нысанында оның экономикалық әлеуетінің негізін сипаттайды.
Экономикалық ресурстар ретіндегі активтердің мәні экономикалық қатынастар саласында, ал нақты - кәсіпорын қызметінің экономикалық саласында көрінеді. Тиісінше экономикалық сипаттамаларды тасымалдаушы бола отырып, активтер кез келген экономикалық субъектінің экономикалық басқару объектісі болып табылады.
Активтер кәсіпорынның оларда инвестицияланатын капитал есебінен қалыптастырылатын мүліктік құндылықтары болып табылады. Жаңа немесе дамушы бизнес капиталға салынатын кәсіпорын активтері түрінде материалданады. Капитал мен активтер санаттарының арасында тығыз байланыс бар: активтер капиталды нивелирлеу объектісі ретінде, ал капитал - активтерге инвестициялауға арналған экономикалық ресурс ретінде қаралуы мүмкін. Тек қана активтерге инвестициялау жолымен капитал жинақталған құндылық ретінде экономикалық процеске тартылады. Бұл ретте кәсіпорынның активтерін қалыптастыруға жіберілетін капитал тек ақшалай (жанама) ғана емес, нақты (тікелей) нысанда, мысалы, нақты күрделі тауарлар нысанында инвестициялануы мүмкін екенін атап өткен жөн. Соңғы жағдайда нақты табиғи-заттай нысан бойынша ұқсас активтер мен капитал әртүрлі экономикалық табиғатқа ие: капитал экономикалық процеске тартылатын құндылықтардың өткен жинақталуының өнімі болып табылады,ал активтер-алдағы шаруашылық қызметті жүзеге асыруға арналған қалыптастырылатын экономикалық ресурс. Капиталды инвестициялаудың ақшалай нысанына келетін болсақ, ол кәсіпорын активтерінің нақты түрлерін сатып алу процесін жанама етеді.
Активтер құны бар кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын білдіреді. Активтердің бұл сипаттамасы олардың көптеген анықтамаларында, бірінші кезекте, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша әдебиетте бар. Активтер құнының тұжырымдамасы, ең алдымен, экономикалық ресурс ретінде кәсіпорын үшін олардың құндылықтарына негізделеді. Активтер құнының деңгейі өндіріс факторларының оларды құруға арналған шығынының сомасымен, пайдалану кезеңімен, шаруашылық пайдалану мақсаттарына сай келуімен, еңбек құралдары мен заттары нарығының конъюнктурасымен және т. б. анықталады. Тиісінше активтер құнының деңгейін анықтау әдістері мен оны ұсыну нысандары әртүрлі сипатқа ие.
Активтер-кәсіпорын толығымен бақылайтын экономикалық ресурстар ғана. Мұндай бақылау деп пайдаланылатын экономикалық ресурстарға немесе заңдарда көзделген жекелеген жағдайларда меншік құқығы - олардың тиісті түрлерін (мысалы, қаржы лизингі шарттарында пайдалануға тартылған мүліктік құндылықтарды) иелену құқығы түсініледі. Кәсіпорын пайдаланатын, бірақ ол бақыламайтын экономикалық ресурстар активтер болып табылмайды. Бұл бірінші кезекте пайдаланылатын еңбек ресурстарына, сондай-ақ кәсіпорын жалға алған (жедел лизинг шарттарында) немесе оған өтеусіз негізде уақытша пайдалануға берілген мүліктік құндылықтарға жатады.
Активтер-кәсіпорынның шаруашылық қызметінде пайдаланылатын экономикалық ресурс ретінде белгілі бір өнімділікпен сипатталады. Осы маңызды мәндік сипаттаманың тасымалдаушысы кәсіпорын қалыптастырған операциялық активтердің жиынтық кешені, сондай-ақ еңбек құралдарымен ұсынылған олардың жеке түрлері болып табылады.
Активтер кіріс генерациялайтын экономикалық ресурс болып табылады. Бұл кіріс активтер, ең алдымен, өнімділігі бар экономикалық ресурстар ретінде генерациялайды. Активтердің табысты генерациялаудың әлеуетті қабілеті автоматты түрде іске асырылмайды, оларды тиімді пайдалану жағдайында ғана қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайларды қалыптастыру активтерді басқарудың маңызды міндеттерінің бірін алдын ала анықтайды.
Тұрақты айналым процесіндегі шаруашылық қызметте пайдаланылатын кәсіпорынның активтері. Кәсіпорын пайдаланатын активтердің жиынтығы, ең алдымен, өзінің нақты нысандарында өзгереді - айналым процесінде активтердің бір түрі олардың басқа түрлеріне (мысалы, шикізат қорлары - дайын өнім қорына; дайын өнім қорлары - дебиторлық берешекке немесе ақша активтеріне және т.б.) өтеді.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінде активтерді пайдалану уақыт факторымен тығыз байланысты. Жауап беруші: Рахимжан Гульмира Адилбековна Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің (бұдан әрі-кодекс) 91-бабына сәйкес жұмыс беруші қызметкердің нақты жұмыс істеген жұмыс уақытын есепке алуды жүзеге асыруға тиіс. Уақыт бойынша ақша құнының тұжырымдамасына сәйкес уақыттың әр түрлі кезеңдеріндегі ақша сомасы әртүрлі құнға ие болады. Тиісінше, активтің құны қазіргі уақытта кез келген болашақ кезеңге қарағанда әрқашан жоғары, бұл оны пайдалану процесінде ескерілуге тиіс. Сондай-ақ инфляциялық құрамдауышты ескеру қажет. Ақырында, уақыт факторы менеджерлердің уақытша қалауына байланысты нақты пайдалану саласында ықтимал баламалы басқару шешімдерінің жүйесін қалыптастырады. Операциялық процесте уақытша артықшылық уақыт ішінде өндірістік мақсаттарды іске асыру мүмкіндігін таңдау баламасын анықтайды (уақыттың әртүрлі шығындарымен өнімнің жекелеген түрлерін өндіру үшін активтерді пайдалану).
Активтерді шаруашылық пайдалану тәуекел факторымен тығыз байланысты. Тәуекел кәсіпорынның өндірістік қызметінде оларды пайдаланудың барлық нысандарының аса маңызды сипаттамасы болып табылады. Тәуекел факторының тасымалдаушысы активтер табысты генерациялайтын экономикалық ресурстардың сипаттамасымен тығыз байланыста болады. Активтерді пайдалану тәуекелінің деңгейі әртүрлі шаруашылық операцияларды жүзеге асыру процесінде "кірістілік - тәуекел" бірыңғай шкаласын қалыптастыра отырып, күтілетін кірістілік деңгейіне тікелей тәуелді болады. Бұл шкала активтердің күтілетін табыстылығы деңгейінің нақты параметрлеріне сәйкес келетін кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі нысандары мен түрлеріндегі тәуекел деңгейінің орташа нарықтық сандық параметрлерін көрсетеді. Операциялық немесе инвестициялық процесте кіріс алу мақсатында активтерді пайдалана отырып, кәсіпкер әрдайым өзінің шарасын дербес анықтайтын тәуекелге саналы түрде баруға тиіс. Тәуекел факторы активтерді пайдаланудың маңызды объективті атрибуты болып табылады және оларды басқару процесінде міндетті түрде ескерілуі тиіс.
Активтердің құрамында қалыптастырылатын мүліктік құндылықтар өтімділік факторымен байланысты. Активтердің өтімділігі деп олардың нақты нарықтық құны бойынша ақша нысанына тез конверсияланған болуы қабілеті түсініледі. Активтердің бұл сипаттамасы қолайсыз экономикалық және оларды қалыптасқан түрлерде пайдаланудың басқа да жағдайлары туындаған кезде оларды тез қайта құрылымдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Активтердің әртүрлі түрлері өзінің функционалдық арналуының әмбебаптығына, операциялық немесе инвестициялық үдерістегі айналым жылдамдығына, нарықтың тиісті түрі мен сегменттерінің даму деңгейіне және басқа да жағдайларға байланысты әртүрлі өтімділік дәрежесіне ие. Соған қарамастан, өтімділік шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін олардың нақты түрлерін таңдауды негіздейтін активтердің барлық түрлерінің (абсолютті өтімділікпен сипатталатын ақшадан басқа) маңызды объективті сипаттамасы болып табылады.
Кәсіпорынның активтері ол бақылайтын экономикалық ресурстарды білдіреді, олардағы инвестицияланған капиталдан қалыптастырылған, детерминирленген құнмен, өнімділігімен және пайдалану процесінде тұрақты айналымы уақыт, тәуекел және өтімділік факторларымен байланысты кіріс генерациялау қабілетімен сипатталатын болады.
Кәсіпорын пайдаланатын активтердің көптеген түрлері бар. Экономикалық теорияда және шаруашылық практикада олардың жекелеген түрлерін сипаттайтын жүзден астам терминдер қолданылады. Осыған байланысты, кәсіпорын активтерін қалыптастыру мен пайдалануды тиімді және мақсатты басқаруды қамтамасыз ету мақсатында бірінші кезекте осы процеске байланысты терминологияны жүйелендіру қажет. Кәсіпорынның активтері былайша жіктеледі.
Қызмет ету нысаны бойынша:
материалдық активтер кәсіпорынның материалдық заттай нысаны бар мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Кәсіпорынның материалдық активтерінің құрамына:
oo негізгі құралдар;
oo аяқталмаған құрылыс;
oo шикізат пен жартылай фабрикаттардың өндірістік қорлары;
oo аяқталмаған өндіріс;
oo дайын өнім, арналған жүзеге асыру;
oo материалдық активтердің басқа түрлері;
материалдық емес активтер заттай нысаны жоқ, бірақ шаруашылық қызметке қатысатын және пайда өндіретін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Активтердің осы түріне:
oo жекелеген табиғи ресурстарды пайдалану құқығы;
oo өнертабыстарды пайдалануға патенттік құқықтар;
тауар таңбасы;
сауда белгісі;
кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының басқа да ұқсас түрлері;
қаржы активтері кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын кәсіпорынға тиесілі қолма-қол ақша қаражаты, ақша және қаржы құралдары нысанында сипаттайды.
Кәсіпорынның негізгі қаржы активтеріне:
ұлттық валютадағы ақша қаражаты;
шетелдік валютада ақшалай қаражат;
ақша қаражатының баламалары;
оның барлық нысандарындағы дебиторлық берешек;
ағымдағы қаржы инвестициялары;
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар.
Активтердің шаруашылық процесте олардың айналымының ерекшеліктері тұрғысынан қатысу сипаты бойынша:
айналым (ағымдағы) активтері кәсіпорынның ағымдағы өндірістік-коммерциялық қызметіне қызмет көрсететін және бір өндірістік цикл ішінде толық тұтынылатын мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды. Олардың құрамына кіреді:
шикізат пен жартылай фабрикаттардың өндірістік қорлары;
аяқталмаған өндіріс;
дайын өнім, арналған жүзеге асыру;
ағымдағы дебиторлық берешек;
ұлттық валютадағы ақша қаражаты;
шетелдік валютада ақшалай қаражат;
ақша қаражатының баламалары;
ағымдағы қаржы инвестициялары.
айналымнан тыс активтер шаруашылық қызметтің жекелеген циклдарының процесіне бірнеше рет қатысатын және өнімге пайдаланылған құнды бөліктермен көшіретін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды. Есепке алу практикасында оларға пайдалану мерзімі бір жылдан асатын барлық түрдегі мүліктік құндылықтар (активтер) жатады.
Кәсіпорынның айналымнан тыс активтерінің құрамына:
негізгі құралдар;
материалдық емес активтер;
аяқталмаған құрылыс;
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар;
айналымнан тыс активтердің басқа түрлері.
Активтердің кәсіпорын қызметінің әртүрлі түрлеріне қатысу сипаты бойынша:
операциялық активтер операциялық пайда алу мақсатында кәсіпорынның операциялық қызметінде тікелей пайдаланылатын мүліктік құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Кәсіпорынның операциялық активтерінің құрамына:
өндірістік негізгі құралдар;
операциялық процеске қызмет көрсететін материалдық емес активтер;
айналымдағы активтер (қысқа мерзімді қаржы инвестицияларын шегергендегі олардың барлық жиынтығы);
инвестициялық активтер Кәсіпорынның инвестициялық қызметін жүзеге асыруға байланысты мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды.
Олардың құрамына кіреді:
аяқталмаған құрылыс;
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар;
қысқа мерзімді қаржы инвестициялары.
Активтерді қалыптастырудың қаржылық көздерінің сипаты бойынша:
жалпы активтер шаруашылық қызметті қаржыландыру үшін тартылған меншікті және қарыз капиталы есебінен қалыптасқан кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының барлық жиынтығын білдіреді;
таза активтер кәсіпорынның меншікті капиталының есебінен қалыптасқан мүліктік құндылықтарының құндық жиынтығын сипаттайды. Кәсіпорынның таза активтерінің құны мынадай формула бойынша айқындалады:
ТА = А-ЗК,
мұнда ТА-кәсіпорынның таза активтерінің құны;
А-баланстық құны бойынша кәсіпорынның барлық активтерінің жалпы сомасы;
ЗК(заемдық қапитал) -кәсіпорынның пайдаланылатын қарыз капиталының жалпы сомасы.
Кәсіпорынның активтерді иелену сипаты бойынша:
меншікті активтер кәсіпорынның оған меншік құқығында тиесілі, оның тұрақты иелігіндегі және баланс құрамында көрсетілетін мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Есепке алу практикасында бұл топқа кәсіпорынның қаржы лизингі құқығында сатып алған (оның толық иелігіндегі және сондай-ақ баланс құрамында көрсетілетін активтер да жатады);
жалға алынған активтер жалға алу (жедел лизинг) құқығында шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін оларға тартылған кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Бұл активтердің түрлері баланстан тыс есеп шоттарында көрсетіледі.
өтеусіз пайдаланылатын активтер кәсіпорынға тегін негізде уақытша шаруашылық пайдалану үшін басқа шаруашылық жүргізуші субъектілер берген мүліктік құндылықтарды сипаттайды. Кәсіпорын балансының құрамында бұл активтер да көрсетілмейді.
Басқару объектісі ретінде активтер пастасы:
жеке активтер мүліктік құндылықтардың түрін (немесе әр түрін) сипаттайды, шаруашылық басқарудың бірлі-жарым, ең аз егжей-тегжейлі объектілері болып табылады (мысалы, кассадағы ақша қаражаты, кәсіпорын сатып алған жеке акция; материалдық емес активтердің нақты түрі және т. б.);
активтер тобы бірыңғай қағидаттарда ұйымдастырылатын және бірыңғай қаржылық саясатқа бағынысты кешенді функционалдық басқару объектісі болып табылатын мүліктік құндылықтардың бір бөлігін (мысалы, кәсіпорынның дебиторлық берешегі; бағалы қағаздардың "портфелі"; негізгі құралдар және т.б.) сипаттайды. Осындай активтер топтарының - функционалдық басқару объектілерінің агрегаттылық дәрежесін кәсіпорын дербес анықтайды;
активтердің жиынтық кешені кәсіпорын пайдаланатын олардың жалпы құрамын сипаттайды. Мұндай жиынтық "тұтас мүліктік кешен" терминімен сипатталады - активтерді бағалау және оларды басқару кешенде жүзеге асырылатын өнімді өндіру мен өткізудің аяқталған циклі бар шаруашылық объектісі.
Өтімділік дәрежесі бойынша активтер:
oo іске асыруды талап етпейтін және төлемнің дайын құралдарын білдіретін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайтын абсолютті өтімді нысандағы активтер. Мұндай түрдегі активтер құрамына кіреді:
oo ұлттық валютадағы ақша қаражаты;
oo шетелдік валютада ақшалай қаражат;
ағымдағы қаржы міндеттемелері бойынша төлемдерді уақтылы қамтамасыз ету мақсатында өзінің ағымдағы нарықтық құнының Елеулі шығынынсыз ақша нысанына (әдетте бір айға дейінгі мерзімде) тез айырбасталуы мүмкін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының тобын сипаттайтын жоғары өтімді активтер. Кәсіпорынның жоғары өтімді активтеріне:
oo ақша баламалары;
oo қысқа мерзімді қаржы салымдары;
oo қысқа мерзімді дебиторлық берешек.
oo бір айдан алты айға дейінгі мерзімде өзінің ағымдағы нарықтық құнының елеулі шығынсыз ақша нысанына конверсиялануы мүмкін кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының тобын сипаттайтын орташа өтімді активтер. Кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының тобын ұсынатын, өзінің нарықтық құнын жоғалтпай ақша нысанына конверсиялануы мүмкін төмен өтімді активтер едәуір уақыт кезеңі өткеннен кейін ғана (жарты жылдан және одан жоғары). Активтерді басқарудың қазіргі тәжірибесінде осы топқа жатады:
oo шикізат пен жартылай фабрикаттар қоры;
oo арзан бағалы және тез тозатын заттар;
oo аяқталмаған өндіріс нысанындағы активтер;
oo негізгі құралдар;
oo аяқталмаған құрылыс;
oo материалдық емес активтер;
oo ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар;
oo ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.
oo дербес іске асырылуы мүмкін емес (олар тұтас мүліктік кешен құрамында ғана сатылуы мүмкін) кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының баланста көрсетілетін жекелеген түрлерін сипаттайтын өтімсіз активтер.
Мұндай активтерге жатады:
oo үмітсіз дебиторлық берешек;
oo болашақ кезеңдердің шығыстары;
oo іске асырылмайтын активтердің басқа ұқсас түрлері.
Кәсіпорынның ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптастырылған активтерді пайдалану сипаты бойынша активтер:
oo кіріс қалыптастыруды қамтамасыз ете отырып, операциялық немесе инвестициялық процеске тікелей қатысатын кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының бөлігін сипаттайтын пайдаланылатын активтер.
oo шаруашылық қызметтің алдыңғы кезеңдерінде қалыптасқан болып табылатын кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының бір бөлігін сипаттайтын пайдаланылмайтын активтер қазіргі уақытта оған әртүрлі объективті және субъективті себептерге байланысты қатыспайды.
Мұндай активтерге жатады:
oo кәсіпорын пайдаланбайтын ғимараттар мен құрылыстар;
oo функционалдық қасиеттерін жоғалтқан пайдаланылмайтын Машиналар, механизмдер мен жабдықтар;
oo өндірістік қызметтің қысқарған көлемдеріне байланысты операциялық немесе инвестициялық процесте пайдаланылуы орынсыз артық сатып алынған орнатылмаған машиналар, механизмдер мен жабдықтар;
oo кейіннен өндірістен алынған өнім шығаруға арналған шикізат пен материалдардың өндірістік қорлары;
oo қажетті тұтыну сапаларын және т. б. жоғалтуына байланысты сатып алушылардың сұранысы толық болмайтын дайын өнімнің қорлары.
Активтердің болу сипаты бойынша кәсіпорынға қатысты:
oo тікелей оның аумағында орналасқан кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайтын ішкі активтер. Активтердің осындай түрлеріне:
oo кәсіпорынның мүліктік кешенінің құрамына кіретін немесе оған бөлінген аумақта орналасқан ғимараттар, үй-жайлар және құрылыстар;
oo сақтау немесе тікелей пайдалану процесіндегі кәсіпорынға жеткізілген машиналар, механизмдер мен жабдықтар;
oo аяқталмаған өндіріс нысанында сақтау процесіндегі кәсіпорынға жеткізілген шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар;
oo сатып алушыларға тиеуге арналған дайын өнім қорлары;
oo тікелей кәсіпорында сақталатын инвестициялаудың қаржы құралдары (акциялар, облигациялар, депозиттік сертификаттар және т. б.));
кассадағы ақша қаражаты;
oo сыртқы активтер кәсіпорынның оның шегінен тыс, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жолдағы немесе сақтаудағы мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Мұндай активтердің негізгі түрлері:
oo жолдағы кәсіпорынға тиесілі мүліктік құндылықтардың барлық түрлері;
Кәсіпорынның сыртқы дебиторлық берешегінің барлық нысандары;
oo кәсіпорынның басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде сақтаудағы немесе уақытша пайдалану процесіндегі мүліктік құндылықтарының барлық түрлері.
Сонымен, активтердің жіктеу белгілерінің едәуір саны қаралды,алайда ғылыми терминология мен қаржылық менеджмент практикасында қолданылатын олардың түрлерінің алуан түрлілігін көрсетпейді. Одан әрі жіктеу егжей-тегжейлі пысықтауды талап етеді.
Операциялық активтерді басқару
Кәсіпорынның активтерін басқару кезінде олардың әртүрлі қызмет түрлеріне қатысу сипаты бойынша бөлінуін ескеру маңызды. Осы белгі бойынша активтер операциялық және инвестициялық болып бөлінеді.
Операциялық активтерді басқару қаржылық, операциялық, инновациялық менеджменттің, бухгалтерлік есептің, контроллингтің, логистиканың әдіснамалық принциптері интеграцияланатын, сондай-ақ білімнің басқа да арнайы салаларын қолдануды талап ететін кешенді жүйелердің бірі болып табылады. Операциялық активтерді басқаруға кәсіпорынның түрлі функционалдық қызметтерінің менеджерлері қатысады, ал осы салада қабылданған басқарушылық шешімдерді іске асыруды оның барлық қызметкерлері жүзеге асырады. Кәсіпорынның операциялық активтерін дамыту және тиімді пайдалану мәселелерін жалпы үйлестіру Қаржы менеджменті қызметіне жүктеледі.
Кәсіпорынның операциялық активтер кешенін басқару ерекшеліктері оның операциялық қызметінің сипатымен айқындалады. Операциялық қызмет - бұл кәсіпорын қызметінің негізгі түрі, оны жүзеге асыру мақсатында құрылған. Оның негізін кәсіпорындардың көпшілігінде өндірістік-коммерциялық немесе сауда қызметі құрайды, ол олар жүзеге асыратын инвестициялық және қаржылық қызметпен толықтырылады. Операциялық активтерді қалыптастыруды басқару процесі келесі негізгі кезеңдер бойынша жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуін талдау. Мұндай талдаудың мақсаты кәсіпорынның операциялық активтерін дамытудағы негізгі үрдістерді анықтау және олардың өнімді өндіру мен сатуды қамтамасыз ету деңгейін бағалау болып табылады.
Бірінші кезеңде талданатын кезеңнің жекелеген кезеңдері бөлінісінде кәсіпорын пайдаланатын операциялық активтердің жалпы құны айқындалады. Бұл құн талданатын кезеңдердің әрқайсысына және тұтастай талданатын кезең бойынша орташа хронологиялық ретінде анықталады. Есептік баланстардың деректері бойынша кәсіпорынның операциялық активтерінің жалпы құнына сома енгізіледі:
қалдық құны бойынша негізгі;
материалдық емес активтердің қалдық құны бойынша;
айналым активтерінің барлық түрлері.
Қаралатын кезеңдермен, әдетте, талданатын кезеңнің жекелеген тоқсандары таңдалады.
Екінші кезеңде қарастырылатын кезеңде кәсіпорынның операциялық активтерінің жалпы құнының динамика үрдістері анықталады, ол үшін Қаржылық талдау құралдары пайдаланылады.
Үшінші кезеңде кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуі талданады. Осы мақсатта мынадай формуланы пайдалана отырып, өндірілетін өнім бірлігіне есептегендегі операциялық активтердің үлестік құнының көрсеткіші пайдаланылады:
Мұнда -өндірілетін (өткізілетін) өнімнің бірлігіне операциялық активтердің үлестік құны;
- қарастырылатын кезеңдегі кәсіпорынның операциялық активтерінің орташа құны (орташа хронологиялық ретінде есептелген));
ОР - қаралатын кезеңде өнімді өндіру (өткізу) көлемі.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуін талдау талданатын кезеңнің жекелеген кезеңдері бойынша динамикада (көлденең қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде), сондай-ақ орташа салалық көрсеткіштермен, бәсекелестермен және т.б. салыстырғанда (салыстырмалы қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде) жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілу нәтижелерін ескере отырып, жоспарлы кезеңнің қаралып отырған кезеңдерінің соңғысында операциялық активтердің тиісті түрлерімен қалыптасатын өндірістік және қаржылық әлеуеттің элементтері бағаланады.
Алдағы кезеңге операциялық активтердің жалпы көлеміндегі қажеттілікті айқындау. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл қажеттілік өнімді өндіру (өткізу) өсімінің жоспарланған көлемін және операциялық активтердің үлестік құнын (талдау процесінде ашылған олардың өнімділігінің өсу мүмкіндіктерін ескере отырып түзетілген) негізге ала отырып, осы активтердің өсімі нысанында айқындалады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілуін талдау талданатын кезеңнің жекелеген кезеңдері бойынша динамикада (көлденең қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде), сондай-ақ орташа салалық көрсеткіштермен, бәсекелестермен және т.б. салыстырғанда (салыстырмалы қаржылық талдау әдістерін пайдалану негізінде) жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның операциялық активтермен қамтамасыз етілу нәтижелерін ескере отырып, жоспарлы кезеңнің қаралып отырған кезеңдерінің соңғысында операциялық активтердің тиісті түрлерімен қалыптасатын өндірістік және қаржылық әлеуеттің элементтері бағаланады.
Алдағы кезеңге операциялық активтердің жалпы көлеміндегі қажеттілікті айқындау. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін бұл қажеттілік өнімді өндіру (өткізу) өсімінің жоспарланған көлемін және операциялық активтердің үлестік құнын (талдау процесінде ашылған олардың өнімділігінің өсу мүмкіндіктерін ескере отырып түзетілген) негізге ала отырып, осы активтердің өсімі нысанында айқындалады.
Жаңадан құрылатын кәсіпорын үшін операциялық активтердің жалпы көлеміндегі қажеттілікті айқындау неғұрлым күрделі болып табылады. Мұндай кәсіпорынның операциялық активтері құрамының бірқатар ерекшелігі бар. Мәселен, айналым активтерінің құрамында операциялық қызметтің әлі басталмағанына байланысты ағымдағы дебиторлық берешек жоқ. Бұдан басқа, ақша қаражатының эквиваленттері мен қысқа мерзімді қаржы инвестициялары барынша төменге дейін (ал көп жағдайда толық жоқ) жинақталған. Олар айналымдардың құрамына, егер құрылтайшылардың қорға жарнасы осындай қысқа мерзімді қаржы құралдары нысанында енгізілген жағдайда ғана енгізіледі. Ақыр соңында, мұндай кәсіпорындар қорының құрамында дайын өнім қоры жоқ (сауда кәсіпорындарын қоспағанда). Сонымен, жаңадан құрылатын кәсіпорынның активтеріне қажеттілікті есептеу олардың түрлері бойынша жүзеге асырылады:
негізгі құралдар;
материалдық емес активтер;
өндірістік қызметті қамтамасыз ететін тауарлық-материалдық құндылықтар қорлары;
ақша активтерін;
басқа да активтердің түрлері.
Негізгі құралдарға қажеттілік мынадай жіктеу топтары бойынша есептеледі:
а) өндірістік ғимараттар мен құрылыстар;
б) өндірістік технологиялық процесте пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар;
в) операциялық қызметті басқару процесінде қолданылатын машиналар мен жабдықтар.
1.2 Активтер ұғымы, түрлері және жіктелуі
Активтер пайда алу мақсатында шаруашылық қызметте пайдаланылатын жиынтық мүліктік құндылықтар.
Қаржылық менеджмент тұрғысынан активтердің жіктеуші белгілері мыналар болып табылады.
Активтер шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесінде пайдаланылатын ұйымның әртүрлі түрлеріндегі экономикалық ресурстарын білдіреді. Олар ұйымның экономикалық дамуының миссиясы мен стратегиясына сәйкес және жиынтық мүліктік құндылықтар нысанында осы қызметті жүзеге асырудың нақты мақсаттары үшін қалыптастырылады, оның экономикалық әлеуетінің негізін сипаттайды. Кәсіпорынның мүліктік құндылықтарының белгілі бір кешені түріндегі экономикалық ресурстардың мақсатты түрде қалыптасатын жиынтығы ретінде активтер функционалдық бағытына және оның шаруашылық қызметінің көлеміне сәйкес келуге тиіс. Тек осындай сәйкестікте ғана олар ұйым үшін алдағы кезеңде пайдалануға арналған оның экономикалық ресурстары ретінде белгілі бір құндылықты білдіреді. Экономикалық ресурстар ретінде активтердің пәндік мәні, ең алдымен, экономикалық қатынастар саласында, ал нақты - ұйым қызметінің экономикалық саласында көрінеді. Тиісінше, экономикалық сипаттамалардың иесі бола отырып, активтер кез келген микроэкономикалық шаруашылық жүйелерінің экономикалық басқару объектісі болып табылады.
Активтер ұйымның оларда инвестицияланатын капитал есебінен қалыптастырылатын мүліктік құндылықтары болып табылады. Жаңа немесе дамып келе жатқан бизнес капиталға салынатын ұйымның активтері нысанында материалдандырылады. Капитал мен активтер санаттарының арасында тығыз байланыс бар: активтер капиталды инвестициялау объектісі ретінде, ал капитал - активтерге инвестициялауға арналған экономикалық ресурс ретінде қаралуы мүмкін. Тек қана активтерге инвестициялау жолымен капитал жинақталған құндылық ретінде экономикалық процеске тартылады. Бұл ретте ұйымның активтерін қалыптастыруға жіберілетін капитал тек ақшалай емес, нақты нысанда, мысалы, нақты күрделі тауарлар нысанында инвестициялануы мүмкін екенін атап өткен жөн.
Активтер құны бар ұйымның мүліктік құндылықтарын білдіреді. Активтер құнының тұжырымдамасы, ең алдымен, экономикалық ресурс ретінде ұйым үшін олардың құндылықтарына негізделеді. Активтер құнының деңгейі өндіріс факторларының оларды құруға арналған шығынының сомасымен, пайдалану кезеңімен, шаруашылық пайдалану мақсаттарына сай келуімен, еңбек құралдары мен заттары нарығының конъюнктурасымен және т. б. анықталады.
Активтерге ұйым толығымен бақылайтын экономикалық ресурстар ғана жатады. Мұндай бақылау деп пайдаланылатын экономикалық ресурстарға немесе заңдарда көзделген жекелеген жағдайларда меншік құқығы - олардың тиісті түрлерін (мысалы, қаржы лизингі шарттарында оларды пайдалануға тартылған мүліктік құндылықтарды) иелену құқығы түсініледі. Ұйым пайдаланатын, бірақ ол бақыламайтын экономикалық ресурстар активтер болып табылмайды. Бұл, ең алдымен, пайдаланылатын еңбек ресурстарына, сондай-ақ ұйым жалға алған немесе оған өтеусіз негізде уақытша пайдалануға берілген мүліктік құндылықтарға жатады. Демек, бақыланатын экономикалық ресурстар ретінде ұйымның активтері меншік құқығының иесі болып табылады. Бұл рөлде олар осы меншіктің барлық нысандарын - жеке, ұжымдық жеке, муниципалдық, жалпы мемлекеттік және т. б. тасымалдаушы бола алады. Бұл ретте, олардың есебінен қалыптастырылған қаржы қаражатының (меншікті немесе қарызға тартылған капитал) көздеріне қарамастан, оның активтерінің жиынтығы ұйымның меншік объектісі болып табылады.
Активтер кіріс генерациялайтын экономикалық ресурс болып табылады. Операциялық немесе инвестициялық қызмет процесінде кіріс әкелу қабілеті ұйым активтерінің экономикалық басқару объектісі ретіндегі маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады. Бұл кіріс активтер, ең алдымен, өнімділігі бар экономикалық ресурстар ретінде генерациялайды. Сондай-ақ, активтердің табысты генерациялаудың әлеуетті қабілеті автоматты түрде іске асырылмайды, оларды тиімді пайдалану жағдайында ғана қамтамасыз етіледі.
Шаруашылық қызметте пайдаланылатын ұйымның активтері тұрақты айналым процесінде болады. Бұл айналым активтердің барлық жиынтығына да, олардың жеке түрлеріне де тән. Ұйым пайдаланатын активтердің жиынтығы, ең алдымен, өзінің нақты нысандарында өзгереді-айналым процесіндегі активтердің бір түрі олардың басқа түрлеріне (мысалы, шикізат қорлары - дайын өнім қорына; дайын өнім қорлары - дебиторлық берешекке немесе ақша активтеріне және т.б.) өтеді. Мәселен, айналым процесінде активтердің бір түрлерінің құны еңбек құнының және экономикалық ресурстардың басқа да пайдаланылатын түрлерінің өсуі есебінен өседі (мысалы, шикізат қорларынан дайындалған дайын өнім қорларының құны); активтердің басқа түрлерінің құны керісінше төмендейді (мысалы, пайдаланылатын негізгі құралдардың, амортизацияланатын материалдық емес активтердің және т.б. құны). Активтердің айналымы белгілі бір циклға - шаруашылық, операциялық, инвестициялық бағдарламаларға бағынады.
Активтерді шаруашылық пайдалану тәуекел факторымен тығыз байланысты. Тәуекел ұйымның шаруашылық қызметінде активтерді пайдаланудың барлық нысандарының аса маңызды сипаттамасы болып табылады. Осы факторды тасымалдаушы активтер олардың табысты генерациялайтын экономикалық ресурстар ретінде сипаттамасымен тығыз байланыста болады. Активтерді пайдалану тәуекелінің деңгейі күтілетін кірістілік деңгейіне тікелей тәуелді болады.
Активтердің құрамында қалыптастырылатын мүліктік құндылықтар өтімділік факторымен байланысты. Активтердің өтімділігі деп олардың нақты нарықтық құны бойынша ақша нысанына тез конверсияланған болуы қабілеті түсініледі. Активтердің бұл сипаттамасы қолайсыз экономикалық және оларды қалыптасқан түрлерде пайдаланудың басқа да жағдайлары туындаған кезде оларды тез қайта құрылымдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Ұйым активтерінің қарастырылған сипаттамалары теориялық және қолданбалы позициялардан бұл экономикалық санат қаншалықты көп аспектілі екенін көрсетеді. Бұл ретте ұйым активтерінің әртүрлі тараптардан жұмыс істеу ерекшеліктерін көрсететін барлық қаралған сипаттамалар тығыз өзара байланысты және олардың экономикалық мәнін айқындау кезінде кешенді көрініс көрсетуді талап етеді.
Ұйымның активтері ол бақылайтын, оларда инвестицияланған капитал есебінен қалыптастырылған, детерминирленген құнмен, өнімділігі мен пайдалану процесінде тұрақты айналымы уақыт, тәуекел және өтімділік факторларымен байланысты кірісті генерациялау қабілетімен сипатталатын экономикалық ресурстарды білдіреді.
Ұйымның негізгі өндірістік қорлары-бұл өзінің табиғи пішінін сақтай отырып, көптеген өндірістік циклдарға қатысатын Еңбек құралдарының құндық көрінісі. Негізгі қорлардың басты айқындаушы белгісі құнды өнімге ауыстыру тәсілі болып табылады-біртіндеп: бірқатар өндірістік циклдер ішінде: тозу шамасына қарай бөліктермен.
Ұйымның негізгі құралдары-бұл ұйымның балансында көрсетілетін еңбек құралдарын ақшалай бағалау. Нормативтік материалдарда олар өнімді өндіру, жұмыстарды орындау немесе қызметтерді көрсету кезінде еңбек құралдары ретінде не 12 айдан асатын кезең ішінде ұйымды басқару үшін пайдаланылатын мүліктің бір бөлігі ретінде ұсынылады. Немесе әдеттегі операциялық цикл, егер ол 12 айдан асса.
Ұйымның шаруашылық қызметті жүзеге асыруы үшін айналым қаражатының болуы міндетті шарт болып табылады.
Айналым қаражаты-айналым өндірістік қорлары мен айналым қорларына аванстық ақша қаражаты.
Айналым қаражатының мәні олардың экономикалық рөлімен, өндіріс процесін, сондай-ақ айналым процесін қамтитын өсімін молайту процесін қамтамасыз ету қажеттілігімен айқындалады. Өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын негізгі қорлардан айырмашылығы, айналым қаражаты тек бір өндірістік циклде ғана жұмыс істейді және өндірістік тұтыну тәсіліне қарамастан өз құнын толығымен дайын өнімге ауыстырады. Ұйымның айналым қаражаты өндіріс саласында және айналым саласында бар. Айналым өндірістік қорлары мен айналым қорлары айналым қаражатының материалдық-заттай құрылымын құрайтын әр түрлі элементтерге бөлінеді.
Айналымдағы өндірістік қорлар:
oo өндірістік қорлар;
oo аяқталмаған өндіріс және өз өндірісінің жартылай фабрикаттары;
болашақ кезеңдердің шығыстары.
oo Айналым қорлары келесі элементтерден тұрады:
қоймалардағы дайын өнім;
oo жолдағы тауарлар (жөнелтілген өнім);
oo ақшалай қаражат;
oo өнімді тұтынушылармен есеп айырысудағы құралдар.
Меншікті айналым қаражатының жалпы мөлшерін ұйым дербес белгілейді. Әдетте ол өнімді өндіру мен сатудың жоспарланған көлемін қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ белгіленген мерзімде есеп айырысуды жүзеге асыру үшін тауарлық-материалдық құндылықтардың қажетті қорларын құру үшін қаражаттың ең аз қажеттілігімен анықталады.
Өз айналым қаражатын толықтыру үшін кірістермен қатар, өз қаражатына теңестірілетін тұрақты пассивтер пайдаланылады. Тұрақты деп аталады пассивтер, олар үнемі кәсіпорынның айналымында қолданылады, бірақ оған тиесілі емес. Тұрақты пассивтер ретінде жалақы және әлеуметтік сақтандыру бойынша аударымдар бойынша бір айдан бір айға ауысатын қалыпты берешек, жөндеу (резервтік) қоры қаражатының қалдығы, қайтарылатын ыдыстың кепілдері бойынша тұтынушылардың қаражаты, алдағы төлемдер резерві қызмет етеді. Бұл қаражат ұйымның тұрақты айналымында болғандықтан және олардың мөлшері жыл бойы айтарлықтай ауытқып отырғандықтан, осы жылы олардың ең төменгі сомасы тең айналым қаражатын қалыптастыру көзі ретінде пайдаланылады.
Жыл ішінде ұйымдардың айналым қаражатына қажеттілігі өзгеруі мүмкін, сондықтан өз көздері есебінен айналым қаражатын толық қалыптастыру орынсыз. Бұл жекелеген сәттерде айналым қаражатының артық болуына және оларды үнемді пайдалануға ынталандырудың әлсіреуіне әкеп соқтырар еді, сондықтан айналым қаражатын қаржыландыру үшін қарыз қаражатын пайдаланады.
Меншікті және қарыз қаражаттарынан басқа кәсіпорынның айналымында тартылған қаражат бар. Бұл барлық түрдегі кредиторлық берешек, сондай-ақ оларды тікелей мақсаты бойынша пайдаланғанға дейін нысаналы қаржыландыру қаражаты.
Активтерді басқару процесі кәсіпорынның оқшауланған шаруашылық жүргізуші субъект ретінде жұмыс істеуінің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады.
Активтердің құрылымы бірінші кезекте кәсіпорын мүлкінің ұтқырлығының деңгейін сипаттайды, сондай-ақ бұл ұтқырлықтың қандай элементтері есебінен қамтамасыз етілетіндігін, төмендейтіндігін немесе көтерілетіндігін анықтауға мүмкіндік береді. Мұның бәрі кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оларды жақсарту мүмкіндіктерін бағалау үшін үлкен маңызға ие.
Кәсіпорын қаражатын орналастыру қаржылық қызметте және оның тиімділігін арттыруда өте маңызды. Негізгі және айналым қаражаттарына қандай инвестициялар салынғанына, олардың өндіріс және айналым саласында қанша тұрғанына, ақшалай және материалдық нысанда, олардың ара қатынасы қаншалықты оңтайлы болуына кәсіпорынның өндірістік және қаржы қызметінің нәтижелері көп жағдайда тәуелді болады.
Экономикалық әдебиеттегі активтер ұғымы меншік, жылжымайтын мүлік, мүлік, мүліктік кешен, экономикалық ресурстар, мүліктік құқықтар, капитал, сондай-ақ кәсіпорынның мүліктік әлеуеті сияқты санаттармен жиі теңдестіріледі [20, б.209].
Ұйымдар өз активтерін олар үшін төлеуге дайын сатып алушылардың тілегі мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға және сол арқылы компанияның ақша қаражатының ағынын арттыруға қабілетті тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін пайдаланады. Отандық заңнама шеңберінде активтердің жалпы белгісі - ұйымға болашақта экономикалық пайда (табыс) әкелу қабілеті - негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді жеке анықтау деңгейінде ғана бар (ЖБҚ 601 "негізгі құралдарды есепке алу" 4-тармағы, ЖБҚ 142000 "материалдық емес активтерді есепке алу"3-тармағы). Активтің ұйымға ақша қаражатының немесе олардың баламаларының ағуына тікелей немесе жанама ықпал ету немесе кетуін қысқарту ықтимал мүмкіндігі болашақ экономикалық пайда болып табылады.
Осылайша, активтер - бұл бақыланатын ұйым өткен оқиғалар нәтижесінде экономикалық ресурстар, олардың құны сатып алу сәтінде мүмкін әділ өлшенуі, және кәсіпорын күтеді алу экономикалық пайда будущем17, с. 112.
Кәсіпорын пайдаланатын активтер көптеген түрлермен сипатталады. Экономикалық теорияда және активтерді пайдалануға байланысты шаруашылық практикада олардың жекелеген түрлерін сипаттайтын жүзден астам терминдер қолданылады. Осыған байланысты, кәсіпорын активтерін қалыптастыру мен пайдалануды тиімді және мақсатты басқаруды қамтамасыз ету мақсатында бірінші кезекте осы үдеріспен байланысты терминологияны жүйелендіру қажет.
Кәсіпорын активтерінің стандартты жіктемесін қарастырайық.
Жұмыс істеу нысандары бойынша:
- материалдық активтер;
- материалдық емес активтер;
- қаржылық активтер.
Айналым ерекшеліктері тұрғысынан шаруашылық процесіне қатысу сипаты бойынша:
- айналым активтері;
- айналымнан тыс активтер
Түрлі қызмет түрлеріне қатысу сипаты бойынша:
- операциялық активтер;
- инвестициялық активтер
Қалыптастыруға қаржы қатысушыларының сипаты бойынша:
- жалпы активтер;
- таза активтер
Иелену сипаты бойынша:
- меншікті активтер;
- жалға алынатын активтер;
- өтеусіз пайдаланылатын активтер ::
Басқару объектісі ретінде агрегаттылық дәрежесі бойынша:
- жеке актив;
- кешенді басқарылатын активтер тобы;
- кәсіпорын активтерінің жиынтық кешені ::
Өтімділік дәрежесі бойынша:
- мүлдем өтімді нысандағы активтер;
- жоғары өтімді активтер;
- орташа өтімді активтер;
- төмен өтімді активтер;
- өтімді емес активтер ::
Ағымдағы шаруашылық қызметте пайдалану сипаты бойынша:
- пайдаланылатын активтер;
- пайдаланылмайтын активтер ::
Кәсіпорынға қатысты активтердің болу сипаты бойынша:
- ішкі активтер;
- сыртқы активтер [24, С. 337].
Кәсіпорын активтерінің негізгі белгілері бойынша келтірілген сыныптамаға сәйкес жекелеген түрлерін неғұрлым егжей-тегжейлі қарастырайық.
Жұмыс істеу нысаны бойынша активтердің үш негізгі түрі - материалдық, материалдық емес және қаржылық болып бөлінеді.
Материалдық активтер материалдық заттық нысаны бар кәсіпорынның мүліктік құндылықтарын сипаттайды. Материалдық активтердің құрамына:
- негізгі құралдар;
- аяқталмаған өндіріс;
- шикізат пен жартылай фабрикаттардың өндірістік қорлары;
- арзан құнды және тез тозатын заттардың қоры;
- аяқталмаған өндіріс көлемі;
- сатуға арналған дайын өнім қоры;
- материалдық активтердің басқа түрлері
Материалдық емес активтер заттық нысаны жоқ, бірақ шаруашылық қызметке қатысатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz