Сақтандыру жарнасын есептеу тәртібі
Сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығы және оны талдау тақырыбына
5В050900-Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Сақтандыру қорларын қалыптастыру әдісі ретіндегі сақтандырудың мәні...7 1.1 Жалпы сақтандырудың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру ұйымдарының ұйымдық-құқықтық нысандары ... ... ... ... ... 11
1.3 Сақтандыру қорларының арналымы және оның экономикалық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2. Сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығы және оны талдау (Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясы мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясына сипаттама және оның қаржылық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Сақтандыру компанияның төлемқабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Сақтандыру компанияның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... .36
Қазқастанда сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Рыноктық экономикадағы сақтандыру бизнесін басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Қаржылық дағдарыстан кейінгі сақтандыру рыногының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық өсуді қамтамасыз етуге және оның барлық салаларындағы терең нарықтық қайта құруларды жүргізуге бағытталған. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасы мемлекет экономикасындағы қаржы секторында елеулі жағымды өзгерістерді қарастырады. Қаржылық даму стратегиясындағы маңызды орынды сақтандыру алады, себебі мұнда отандық экономиканың дамуына көп мөлшердегі қаржы ресурстары шоғырланған.
Қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретіндегі қаржы жүйесін құру кәсіпкерлік қызмет пен бүкіл қоғамның дамуына жағдайлар мен мүмкіндіктер қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Алайда, қазіргі кезде республикадағы сақтандырудың даму деңгейі оған қойылған талаптарға толығымен сәйкес келмейді. Бұл сақтық қорғауымен барлық тәуекелдерді жабуға мүмкіндігі жоқ, инвестицияның әлеуетінің әлсіздігінен экономиканың нақты секторын қаржыландыруға қатысуға қабілетсіз ұсақ сақтандыру компаниялардың көптігімен түсіндіріледі. Осыған сәйкес мемлекет сақтық қадағалаудың уәкілетті органы ретіндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен сақтандыру жүйесінің тұрақтылығы мен сенімділік жағдайларға бағытталған сақтандыру компанияларын ірілету саясаты жүргізілуде. Республикадағы сақтандыру дамуының проблемаларының бірі - сақтанушы, сондай- ақ мемлекеттік органдарға, кредиторларға, инвесторлар мен басқа да серіктестерге қажетті отандық сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығы туралы ақпараттың жоқтығы. Сақтандыру компанияларының қызметінің нәтижелерінің толық айқындығын қамтамасыз ету үшін қолданыстағы сақтандыру тәжірибесіне сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын рейтингтік бағалау жүйесін енгізу қажет. Рейтинг сақтандыру компаниясының сақтандыру нарығында жұмысының сапасын куәландыратын сенімді сертификат болуы керек.
Республиканың сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін сақтандыру бойынша заңнамалық және нормативтік базаны жетілдіру, нарық экономикасының талаптарына жауап беретін сақтандыру инфрақұрылымды құру бойынша шаралар қабылдау қажет.
Осыған сәйкес сақтандыру қызмет ету мәселелерін зерттеу және осының негізінде құрылған жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу өте маңызды болып табылады.
Барлық жоғарыда аталған проблемалар зерттеудің тақырыбын, мақсаты мен міндеттерін анықтай түседі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының қорларының дамуының теориялық және практикалық аспектілерін талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Қойылған мақсатқа жету келесі міндеттерді шешуді қарастырады:
сақтандырудың теориялық негіздерін қарастыру, сақтандыру түрлерінің ғылыми негізделген жіктелімін жасау;
сақтық операциялардың ерекшеліктерін зерттеу, республика сақтандыру нарығындағы олардың даму тенденцияларын анықтау;
отандық сақтандыру компаниялардың қаржылық қызметіне баға беру және оны жетілдіру бағыттарын анықтау;
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің қазіргі тәжірибесін қарастыру, сақтандырудың заңнамалық базасын жетілдіру бойынша ұсыныстарды негіздеу;
шетел тәжірибесін оқу негізінде сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығын бағалаудың рейтингтік әдістемесін дайындау.
Дипломдыжұмыстың зерттеу объектісі Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығы болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасындағы сақтандырумен байланысты ұйымдық-құқықтық қатынастардың жиынтығы қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасының сақтандыру бизнесіндегі сақтандыру қорларын зерттеуде рыноктың жай-күйін талдау және оның даму бағыттарын негіздеу болып табылады. Дипломдық зерттеудің негізінде қорғауға шығарылған нәтижелері нақты түйіндер мен тұжырымдар келесілерден тұрады:
сақтандырудың дамуы мен оның ұйымдық-құқықтық нысандарының теориялық тәсілдемелері айқындалды;
сақтандыру компанияларының қаржылық төлемқабілеттілігін бағалауы анықталды;
Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясының қаржылық жәй-күйін талдау негізінде сақтандыру бизнесін дамытудың тетіктері анықталды;
рыноктық экономикадағы сақтандыру бизнесін басқаруды жетілдіру жолдары негізделді;
қаржылық дағдарыстан кейінгі сақтандыру рыногының проблемалары айқындалды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негіздеріне сақтандыру саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау бойынша агенттігінің талдаулық есеп берулері, республика аймағында сақтық қызметті жүргізетін компаниялар дайындаған мақалалар, республикадағы сақтандырудың құрылу кезеңдерін, бүгінгі таңдағы жағдайын және даму қарқыны мәселесімен байланысты материалдар негіз болды.
Қазіргі таңда сақтандыру саласы Қазақстан Республикасында дамып келе жатқан салалардың бірі болып табылады. Мемлекеттің даму деңгейін жоғарлату үшін осы салаға көп көңіл бөлу керек. Мемлекетіміз 50 бәсекеқабілетті елдің қатарына қосылу үшін сақтандыру нарығын әлемдік нарықпен сәйкестендіріп келтіру керек. Сақтандыру ұйымдарына талаптарды кезеңдік көтеру керек, сақтандыру нарығының дамуын реттеу керек, тұрғындардың өмір сүру деңгейін көтеру керек, ең негізгі қадам-бұл мемлекетіміздің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру, бұл сақтандыру қызметі нарығының бәсекегеқабілеттілігін құруды қамтамасыз етеді.
Сақтандыру қорларын қалыптастыру әдісі ретіндегі сақтандырудың мәні
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және мазмұны
Әдетте экономиканың рыноктік қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, айырбас операциялардың және тауар айналымының ұлғаюы, шаруашылық субьектілер арасындағы өзара келісім шарт жасалуы сақтандыру ұсынатын сенімді кепіл жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде өндіру процесінде, бөлу, айырбастау және материялдық игіліктерді тұтыну кезінде пайда болатын қоғам және жеке мүдделердің қорғанысы мүмкін болады.
Сақтандыру өзімен бірге белгілі бір оқиға пайда болған кезде сақтандыру жарналарынан қалыптасқан немесе ақша қорларының есебінен төленетін жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау қатынасын көрсетеді.
Сақтандырудың маңызды ролі - қоғамдық ұдайы өндіріс жүйесіндегі мемлекеттің экономикалық даму типіне сай келетін сақтандыру қызметтер сферасының бар болуын ұсынады. Шаруашылық рыногындағы табиғи апаттарға (жер сілкінісі, су тасқыны, өрт, техникалық апаттар) байланысты кәсіпкерлердің зияндарын жабу үшін, қаржылық жағдайы мен несиелік міндеттемелердің бұзылуына және пайда мен кірістердің жоғалуына әкеп соғатын басқа да экономикалық факторлардың іс әрекетері және контрагенттердің төлемқабілетсіздігіне әкеп соқпауы үшін сақтандыруға деген қажеттіліктері елеулі өседі. Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және азаматтардың материялдық игіліктерін сақтандыру - олардың экономикалық мүдделеріне байланысты және жеке, әлеуметтік, мүліктік сақтандыру қызметтері арқылы өткізіледі.
Сақтандыру операцияларының белгілі бір нәтижеге жетуіне және келісім шарттың құрылуына қызығушылығы бар жақтардың өзара әрекеттері сақтандыру рыногында өтеді. Сақтандыру рыногы өзін ақша қатынастар саласында көрсетеді. Мұнда оның сатып алу - сату объектісі - спецификалық тауар, яғни сақтандыру қызметі болып табылады. Сақтандыру рыногының объективті мәнділігі - сақтандыру қызметтерін пайдаланушылардың бар болуы және олардың қажеттіліктерін қанаттандыратын атқарушылардың болуы.[1]
Сақтандыру дегеніміз - кем дегенде екі жақ жүргізетін экономикалық қатынасты айтамыз.
Бірінші жақ (субъект) - бұл сақтандыру ұйымы, яғни сақтандырушы. Сақтандырушы сақтандыру шартын құрып (сақтандыру оқиғасы болғанда сақтанушылардын зияндарын өтейді), және оларды өз клиентеріне ұсынады, яғни заңды (кәсіп орын, ұйым, ұжым) және жеке тұлғаларға (бөлек жеке азаматтар). Сақтандырушы - бұл сақтандыру қорының қаражаттарын құрып және оларды шығындауға, сақтандыру операцияларын жүргізуге лицензиясы бар белгілі бір заңнамаға сәйкес ұйымдық - құқықтық нысандағы заңды тұлға. Сақтандырушылар - бұл мемлекеттік сақтандыру ұйымдары, акционерлік және сақтандыру қоғамы, өзара сақтандыру қоғамдары мен қайта сақтандыру компаниялар болып табылады.
Егер клиентке жоғарыда айтылған шарттар сай келсе, онда олар сақтандыру келісім шартына қол қояды және шартқа сәйкес келісілген мерзім ішінде сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру жарналарын төлеп тұрады.
Сақтандырудың экономикалық қатынасының екінші жағы (субъект) - заңды тұлға немесе жеке тұлға (бөлек жеке азаматтар), яғни сақтанушы болып табылады.
Сақтанушы деп - сақтандырушылармен бірге келісім шартқа тұрған немесе заң жүзінде сақтанушы болып табылатын және іс-әрекетке қабілеттілігі бар жеке тұлғаны айтамыз.
Сақтандырушы сақтандыру оқиғасы пайда болғанда, яғни сақтанушыға зиян келгенде, келісім шарттың талаптарына сәйкес сақтанушыға өтемақы немесе шығынның орнын толтырады.
Жоғарыда айтылған анықтамалар бойынша сақтанушы мен сақтандырушы арнайы келісім шартпен сақтандырудың экономикалық қатынасын қадағалайды. Халықаралық практикада оны полис деп атайды.
Полис дегеніміз - сақтандыру келісім шартын куәландыратын құжат болып табылады. Мұнда сақтандыру оқиғасы болғанда келісім шартқа сәйкес сақтандырушы белгілі бір сомманы төлейтіні туралы жазылған.
Сақтандыру келісім шарты сақтандырушы сақтандыру оқиғасы кезінде міндетті түрде сақтандыру өтемақысын беретіні, ал сақтанушы сақтандыру жарналарын белгіленген мерзімде төлейтіні туралы жазылған сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы келісім болып табылады.
Сақтандыру келісім шарты басқа талаптардан болуы мүмкін, олар екі жақтын келісімімен анықталады және Қазақстан Республикасының азаматтық - құқықтық заңнамамен қаралған, мәміленің жалпы талаптарына сәйкес болуы керек.[2]
Қоғамдық ұдайы өндіріс процесі - табиғи және әлеуметтік - эконоикалық сипаттағы әртүрлі күштердің қарсыласуы мен өзара әрекет етуі болып табылады. Адам мен табиғат арасындағы қарама - қайшылық (су тасқыны, құрғақщылық, дауылдыр жер сілкінісі және т.б. табиғи кездейсоқ апаттар), бір жағынан, қоғамдық қарама - қайшылық (экономикалық, саяси, діни, ұлтаралық дағдарыстар, әртүрлі сипаттағы соғыстар және т.б.), екінші жағынан, бұлар жинақтала келе, кездейсоқ сипаттағы жағымсыз салдардың пайда болуына жағдай жасайды, қоғамдық - ұдайы өндірістің әртүрлі кезеңдеріне және кез - келген әлеуметтік - экономикалық қатынастарға тән белгілі бір тәуекел пайда болады. Осындай жағдайлар бүкіл әлемдегі сақтандыру іс - әрекетінің пайда болуына және дамуына әкеледі.
Сақтандыру экономиканың маңызды, бірақ азырақ зерттелген саласы болып табылады. Сақтандыру өте ертеректе пайда болған категориялардың бірі және ол кездейсоқ қауіптерден сақтық қорғаудағы адамның әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар арасында қалыптасатын белгілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші субьетілер мен қоғам мүшелеріне шығындарды өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу (немесе орнын толтыру) сақтандыру ұйымдарының басшылығындағы сақтандыру қорларының қаражаттарымен жүзеге асырылады.
Экономикалық категория ретінде сақтандыру бұл әртүрлі тәуекелдер кезіндегі сондай - ақ азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір жағдайларда көмек көрсету кезіндегі шығындарын өтеу үшін ақша қаражаттарының мақсатты қорларын құру және пайдалану әдістері мен формаларының жиынтығын қамтитын экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
қатынастардың ықтималдық сипаты;
қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымдà мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері бар:
сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде.[3] Демек, сақтандыру - қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан болған залалдың орнын толтырумен байланысты.[4]
"Сақтық қызметі туралы" заңға сәйкес сақтандыру деп сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру келісімшартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешенін айтады.[5]
Сақтандыру үдерісі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру келісімшарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының) шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша - жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді. Сақтық ұйымының сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысаныда мынадай сыныптарды қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық сақтандыру, көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру; шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру; зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын қоспағанда).
Сақтандыру түрі сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін сақтық өнімі болып табылады.
1.2 Сақтандыру ұйымдарының ұйымдық-құқықтық нысандары
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық ұйым болып табылады және өз қызметін Заңға және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жүзеге асырады.
Өзара сақтандыру қоғамы тұтыну кооперативінің ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйым болып табылады және өз қызметін Өзара сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жүзеге асырады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құқықтық мәртебесі заңды тұлғаның әділет органдарында сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде мемлекеттік тіркелуімен және сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиясының болуымен айқындалады.
Өзара сақтандыру жөніндегі қызметті уәкілетті орган беретін лицензия негізінде жүзеге асыратын сақтандыру ұйымының құқықтық мәртебесі осы Заңмен және Өзара сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңымен айқындалады.[6]
Өзара сақтандыру жөніндегі қызметті лицензиясыз жүзеге асыратын сақтандыру ұйымының құқықтық мәртебесі Өзара сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңымен айқындалады.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының жіктелуі:
Меншік құқығына қарай - жеке, акционерлік (корпоративтік), мемлекеттік, муниципалдық;
Орындайтын операцияларының сипатына қарай - мамандандырылған (арнайы, жеке немесе мүліктік сақтандыруға арналған), әмбебап, қайта сақтандырушы;
Қызмет көрсету аймағына қарай - жергілікті, аймақтық, ұлттық, халықаралық (трансұлттық);
Жарғылық капитал көлеміне қарай - шағын, орта және ірі;
Жеке сақтандыруды ұйымдастырудың айрықша формасы ретінде жинақтаушы зейнетақы қорларын (ЖЗҚ) қарастыруға болады. ЖЗҚ салымшыларға (сақтанушыларға) олардың белгілі бір жасқа (зейнетақы) жасына) жеткен жағдайда ренталық төлемдер бойынша кепілдік береді.[7]
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының ұйымдық-құқықтық формалары:
Акционерлік қоғам. Сақтандыру туралы заңның 26-бабына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құру кезінде ешқандай тұлға тікелей немесе аффилирленген тұлғалар арқылы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының дауыс беруші акцияларының 25 пайызынан артық акцияларын қолдануға немесе иелік етуге құқығы жоқ. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын мемлекет құрған жағдайда және еншілкес ұйым құрған жағдайларда ғана аталған тұлғалар 25 пайыздан жоғары шамада дауыс беруші акцияларға иелік ете алады.[8]
Өзара сақтандыру қоғамы - бұл құрылтайшылардың үлестеріне сәйкес қаражаттарды орталықтандыру негізінде сақтандыру қорын ұйымдастыру формасы болып табылады. Өазара сақтандыру қоғамының қатысушысы әріс сақтанушы, әрі сақтандырушы ретінде қызмет етеді.[9]
Басқару органдары. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы міндетті түрде келесідей ұжымдық органдар құрады:
директорлар кеңесі - басқару органы;
басқарма - атқарушы орган;
ревизиялық комиссия - бақылау органы.
Қосымша қызмет түрлері (Сақтандыру қызметі туралы Заңның 11-бабы). Сақтандырушы (сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымы) сақтандыру (негізгі) қызметінен басқа мынадай қосымша қызмет түрлерін жүзеге асыра алады:
құзіретті органның қабылдаған нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес инвестициялық қызмет;
жинақтаушы сақтандыру келісімімен қарастырылған сомада сақтанушыларға несиелер беру;
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін қолданылатын арнайы компьютерлік бағдарламаларды сату;
сақтандыру және сақтандыру қызметі туралы арнайы әдебиеттерді сату;
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының меншігіндегі мүлікті сату немесе арендаға беру;
сақтандыру қызметімен байланысты сұрақтар бойынша кеңестер беру;
сақтандыру (қайта сақтандыру) саласындағы мамандардың біліктілігін көтеру мақсатында оқу курстарын ұйымдастыру;
сақтандыру агенті ретінде делдалдық қызмет көрсету;
сақтандыру саласында ғылыми-зерттеушілік жұмыстар жүргізу.
Сақтандыру салалары мен сыныптарын біріктіру. Қазақстан Республикасында сақтандыру ұйымдарының қызметі өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша лицензиялардың негізінде және аталған лицензияда көрсетілген сақтандыру кластары шеңберінде жүзеге асырылады.
Жалпы сақтандыру саласындағы сақтандыру қызметі, біріншіден, өмірді сақтандыру саласындағы қызметпен бірігуге болмайды, екіншіден, жинақтаушы сақтандыру формасында жүзеге асырыла алмайды.
Өмірді сақтандыру саласындағы сақтандыру қызметі, біріншіден, жалпы сақтандыру саласындағы қызметпен бірігуге болмайды (қолайсыз жағдайлардан және аурудан сақтандыру, мединициналық сақтандырудан басқа).
Бірлесіп сақтандыру қызметі. Бірлесіп сақтандыру барысында сақтандыру келісімінің шарттары жетекші сақтандыру ұйымының бірлесіп сақтандыру келісімінде көрсетілген функциялары мен құзіреттеріне сәйкес анықталады. Бірлесп сақтандыру келісіміне қатысушы сақтандыру ұйымдары бірлесіп сақтандыру келісімінде көрсетілмеген басқа да шарттар бойынша келісімдер жасай алады.
Бірлесіп сақтандыруға лицензиясында сақтандыру класы көрсетілмеген сақтандыру ұйымы қатысуға тиым салынады.
Қайта сақтандыру қызметі. Қазақстан Республикасының территориясында қайта сақтандыру қызметі заң жүзінде бекітілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
Жалпы сақтандыру саласы бойынша немесе өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру лицензиясынсыз өз лицензиясында көрсетілген кластар бойынша қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқығы бар.
Лицензия негізінде тек қайта сақтандыру қызметімен ғана айналысатын ұйым жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру салалары бойынша қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқығы бар.
Трансшекаралық сақтандыру (қайта сақтандыру). Сақтандыру сыйақысы шет елдерден Қазақстан Республикасына немесе Қазақстан Республикасынан шет елдерге төленетін сақтандыру (қайта сақтандыру) трансшекаралық деп саналады. Трансшекаралық сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары мен тәртібі Қазақстан Республикасының заңнамасымен немесе Қазақстан Республикасы келіскен халықаралық келісімдермен анықталады.[10]
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өзі қайта сақтандыруға қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін беруі пруденциялық нормативтерді есептеу тәртібіне қойылатын талаптар ескеріліп жүзеге асырылады.
Лицензиясыз қызмет етуге тиым салу. Құзіретті мемлекеттік органнан тиісті лицензия алмаған кез-келген тұлға мыналарға құқығы жоқ:
өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыруға, қосымша қызмет түрі ретінде сақтандыру брокері, актуарий немесе өкілетті аудитор ретінде қызмет көрсетуге;
өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру қызметін атқаруды немесе сақтандыру брокері, актуарий немесе құзіретті аудитор ретінде қызмет көрсетуді білдіретін өзінің атауында, құжаттарында, құлақтандыруларда және жарнамаларда сақтандыру ұйымы, қайта сақтандыру ұйымы, сақтандыру брокері немесе басқа да қатысты сөздерді қолдануға.
ҚР бейрезиденттерінің қатысуымен қызмет ететін сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарына қойылатын қосымша талаптар. Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің қатысуымен қызмет ететін сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құру барысында мынадай талаптар қойылады:
Орналастырылған акцияларының (артықшылықты және сатып алынған акцияларды шегеріп тастағанда) 25% астамы меншігінде немесе басқаруында болып табылатын келесі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары ҚР бейрезиденттері қатысатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы болып табылады:
ҚР бейрезиденттері;
жарғылық капиталға қатысу үлестерінің немесе орналастырылған акцияларының 50% астамы ҚР бейрезиденттерінің меншігіндегі немесе басқаруындағы ҚР резидент заңды тұлғалары;
ҚР бейрезиденттерінің құнды қағаздарының атаулы ұстаушылары болып табылатын ҚР резиденттерінің меншігінде немесе басқаруында болып отырған сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары.
Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің қатысуымен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде қызмет ету үшін оның дауыс беруші акцияларының 25%-дан көп бөлігі келесі тұлғалардың меншігінде немесе басқаруында болуы тиіс:
Қазақстан Республикасының бейрезидентінің;
Акцияларының (құрылтайшылардың бастапқы жарналарының) 50%-дан көп бөлігі Қазақстан Республикасы бейрезиденттерінің қолында орналасқан Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғаларының;
Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің құнды қағаздарының номиналды иелері болып табылатын Қазақстан Республикасының резиденттерінің.
Сақтандыру қызметi сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсiпкерлiк қызметтiң негiзгi түрi болып табылады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметiнен басқа қызметтiң мынадай түрлерiн:
1) инвестициялық қызметтi;
2) тиiстi жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы шегiнде өзiнiң сақтанушыларына қарыз берудi өмірді сақтандыру саласында қызметті жүзеге асыратын (сақтандыру ұйымы үшін);
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметiн автоматтандыру үшiн пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етудi сатуды;
4) ақпарат берiлiмдерiнiң кез келген түрлерiнде сақтандыру iсi және сақтандыру қызметi жөнiнде арнаулы әдебиет сатуды;
5) бұрын өз мұқтаждары үшiн сатып алынған (сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшiн) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келiп түскен (сақтандыру ұйымы үшiн) мүлiктi сатуды немесе жалға берудi;
6) сақтандыру қызметiне байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетудi;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың бiлiктiлiгiн арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргiзудi;
8) сақтандыру агентi ретiнде сақтандыру делдалы болуды;
9) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалы қағаздар портфелiн басқару жөнiндегi қызметтi ("өмiрдi сақтандыру" саласындағы қызметтi жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдары үшiн) ;
10) сақтандыру ұйымдары арасындағы не сақтандыру ұйымдары мен ассистанс қызметін көрсететін өзге де заңды тұлғалар арасындағы бірлескен қызмет туралы шарттың негізінде жүзеге асырылатын ассистансты;
11) сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесіне қатысу шеңберінде Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген қызметті жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру ұйымдары, сақтандыру ұйымдары таратылған жағдайда сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыруға кепiлдiк беретiн қор құруға құқылы. Қордың құрылу тәртiбi мен қызметi Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледi.
Сақтандыру ұйымын мәжбүрлеп тарату кезінде міндетті сақтандыру шарттары бойынша сақтанушылардың (сақтандырушылардың, пайда алушылардың) сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қорға сақтандыру ұйымдарының міндетті қатысуы Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделуі мүмкін.
Сақтандыру қызметін жүзеге асырудың жалпы талаптары:
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметін (қайта сақтандыру жөніндегі қызметті) жүзеге асыру құқығына лицензиясы, сақтандыруды белгілі бір түрі бойынша жүзеге асырудың жалпы талаптарын айқындайтын сақтандыру ережелері және ішкі ережелер болғанда ғана сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқылы.
Өзара сақтандыру қоғамы Қазақстан Республикасының өзара сақтандыру туралы заңнамалық актілерінде белгіленген жағдайларда сақтандыру қызметін лицензиясыз жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру ұйымының ішкі ережелері:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы бөлімшелерінің құрылымын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
2) ішкі аудит қызметінің және басқа да тұрақты жұмыс істейтін органдардың құрылымын, мүшелерінің санын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының техникалық (сақтандыру), инвестициялық, кредиттік, операциялық, рыноктық және басқа да тәуекелдерді басқару жөніндегі саясатын ашып көрсететін тәуекелдерді басқару жүйесін;
4) құрылымдық бөлімшелер басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының лауазымды тұлғалары мен қызметкерлері оның атынан және оның есебінен мәмілелерді жүзеге асырған кезде солардың өкілеттіктерін;
6) сақтанушылардың (сақтандырылушылардың), жәбірленушілердің (пайда алушылардың) және олардың өкілдерінің жазбаша және ауызша өтініштерін, сондай-ақ сақтандыру жағдайлары мәселелері бойынша келіп түсіп жатқан өтініштер мен құжаттарды тіркеу тәртібін;
7) сақтандыру жағдайларының мәселелері жөніндегі өтініштер мен құжаттар бойынша оларды қарау және сақтанушыларға (сақтандырылушыларға), жәбірленушілерге (пайда алушыларға) жауап беру тәртібін;
8) сақтандыру төлемі туралы шешімді қабылдау рәсімін айқындауға тиіс.
Сақтандыру ережелерін және сақтандыру ұйымының ішкі ережелерін директорлар кеңесі бекітеді.
Сақтандыру ұйымын құру, оның қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату Қазақстан Республикасының"Сақтандыру қызметі туралы" Заңның нормалары қайта сақтандыруды қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымдарын құру, олардың қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату талаптарына қолданылады.
1.3 Сақтандыру қорларының арналымы және оның экономикалық негіздемесі
Сақтандыру - қоғамның экономикалық қатынастардың айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс стерін жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтандыру қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандыру қорлары - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтандыру қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс ретінде тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден - бір бөлігі. Сақтандыру қорларының негізгі қайнар көзі сақтандыру жарнасы болып табылады.
Сақтандыру жарнасы үш тұрғыдан қарастырылады: экономикалық, заңнамалық және математикалық. Сақтандыру жарнасының экономикалық мәні жағымсыз оқиғалардың зиянды әсерінен өз мүдделерін сақтау мақсатында сақтанушымен бөлінетін ұлттық табыстың бөлігі ретінде көрінеді. Заңнамалық тұрғыдан сақтандыру жарнасы сақтандыру жауапкершілігінің ақшалай көрінісі деп анықталған, сақтандыру шартын жасасушылармен расталады. Математикалық мағынада сақтандыру жарнасы сақтанушының сақтандырушыға кезенді қайталанатын төлемі. Сақтандыру жарнасын есептеу тәртібі. Егер сақтаныдыру жарналары өмір бойы төленсе:
Рх=ВАх (1)
Мұндағы, Рх - сақтандыру жарнасы;
В - өмірді сақтандыру бойынша сақтандырушы міндеттеменің көлемі;
Ах - бір рентаның құны, мұндағы х- сақтандыру жарнасын төлейтін тұлғаның жасы.
егер, сақтаныдыру жарналары мерзімді болса:
Рх=ВLtАх (2)
Келтірілген формулалар сақтандыру жарнасы математикалық мағынада тек орташа шама ретінде көрініс табуы мүмкін, яғни сақтандыру портфелінің бір полисіне сәйкес келетін сақтандырушының барлық міндеттемелерінің бөлігі ретінде.
Сақтандыру жарнасы сақтандырушы жауапкершілігі сақтандыру жиынтығының ішінде бөлек алынған бірліктерге бөлінуін көрсетеді. Оның көлемі көптеген факторларға тәуелді. Бәрінен бұрын жеке және мүліктік сақтандырудың салалық ерекшеліктеріне байланысты. Жеке сақтандыру бойынша нетто-ставканы анықтағанда өлім, мүгедектік, зақым ауру ықтималдығын болжау керек. Шарттың сақтандыру сомасының көлемі және пайда нормасы назарға алынады. Мүліктік сақтандыру бойынша нетто-ставканы анықтағанда келесі факторлар ескеріледі:
сақтандыру оқиғасының болу ықтималдығы;
тәуекелдің жиілігі және ауырлығы;
шарттың сақтандыру сомасының көлемі.
Мүліктік сақтандыруда маңызды еместігіне байланысты пайда нормасы назарға алынбайды. Сақтандыру жарнасы өзінің арнауына байланысты келесі түрлерге бөлінеді: тәуекел сыйлығы, жинақтау сыйлығы, нетто сыйлығы (жарна), брутто сыйлығы.
Тәуекел сыйлығы - тәуекелді жабуға арналған ақшалай түрде сақтандыру жарнасының бір бөлігін білдіретін таза нетто- сыйлық. Тәуекел сыйлығының көлемі сақтандыру оқиғасының ықтималдық дәрежесіне тәуелді. Тәуекел жарнасының тәуекелдің уақыт және кеңістікте болуы ықтималдығының туындысы ретінде қарастыруға болады.
Жинақтау сыйлығы өмірді сақтандыру шарттарында болады. Ол сақтандыру мерзімі аяқталғанда сақтандырушының төлемдерін жабуға арналған. Жинақтау сыйлығының көлемі сақтандыру шартының жұмыс атқару мерзімінде өзгеруі мүмкін. Тәуекел сыйлығы мен жинақтау сыйлығын үйлестіру және сақтандыру жағдайларын нетто-сыйлық сақтандыру шартының жұмысын атқару мерзімінде өзгермейтіндей құру қажет. Нетто-сыйлығының белгіленген көлемі уақыт өткен сайын тәуекелдің өсуіне байланасты тәуекел сыйлығы көбейеді, ал жинақтау сыйлығы азаяды. Мұндай жағдайда нетто- сыйлық құрылғыларының жалпы тепе-теңдігін қолдайды.
Нетто- сыйлық - сақтандырудың берілген түріне белгілі уақыт аралығында сақтандыру төлемдерін жабуға қажетті сақтандыру жарнасының бөлігі. Нетто-сыйлық көлемі тәуекел дамуына тура тәуелді. Нетто-сыйлық тәуекел сыйлығына тең болады, егер тәуекел дамуының жалпы жоспарлығы орын алса. Бірақ сақтандыру жарнасы берілген төлемдердің орташа мөлшері болғандықтан, оның оң және теріс ауытқулары болуы мүмкін. Кепілдік үстемесі мүмкін ауытқулардың орнын толытыруы тәуекел сыйлығына жасалады.
Жеткілікті сыйлық сақтандырушының шығындарына кіретін нетто-сыйлықпен жүктеме сомасына тең болады. Жектілікті сыйлық брутто-сыйлық немесе тарифктік қойылым ретінде қарастырылуы мүмкін.
Брутто- сыйлық - сақтандырушының тарифтік қойылымы. Алдын алу шараларын жүргізу, жарнама және насихат, сақтандарудың зиянды түрлерінің шығындарын жабу және басқалармен байланысты жеткілікті жарна мен шығындарды жабу үстемдерінен құралған. Брутто- қойылымға кіретін әрбір үстемелік элемент, тарифтік қойылымныңставканың өсуіне әкеледі.[12]
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен (кең арналымдағы резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар мен қорлар байланыстырылған және жалпы ұлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпы мемлекеттік материялдық резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе - теңдікті қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген зиянды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қорларды - әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағытталады. Бұл қатынастардың іс - әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың осы жиынтығы шегіндегі бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып, адамдардың денсаулығы мен әл - ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субьектілердің мүлкін сақтық қорғау жөнінідегі қатынастар болып табылады. Бұл жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру және шаруашылық жүргізуші субьектілер үшін мүлікті сақтандыру.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтандыру әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтандыру әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілері мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заң мен не сақтандыру қатынастардың қатысушылары арасындағы арнайы келісім шартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде - қоғамдық қорғауда бюджеттік әдіс пайдаланады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда - қос әдіс, үшінші бөлікте - жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтандыру әдісі пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нәубеттердің зардаптарын жою жөніндегі шараларды қаржыландыру үшін қайырымдық қайыр алымы немесе белгілі бір уақиғаға қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін өзі сақтандыру негізінде ақша қаражаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдісі де болу мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қолар - жемшөп, тұқым, отын және т.б қорлар), материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың, жартылай фабрикаттардың, басқа материалдардың босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық ақшалай иелері сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері, сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары қатысушыларының тарпынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың резервтері болып табылады.
Резервтік қорларды қалыптастырудың экономикалық мәні табиғи апаттардың және басқа да қолайсыз жағдайлардың нәтижесінде азаматтарға және шаруашылық субъектілеріне тиген шығындардың және басқа да зияндардың орнын толтырудың объективті қажеттіліктерімен негізделеді.[13]
Сақтандырудың және қайта сақтандырудың қолданылып жүрген шарттары бойынша қабылдаған мiндеттемелерiн орындауды қамтамасыз ету үшiн сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының актуарий есептеген көлемде қалыптасқан сақтандыру резервтерiнiң болуы мiндеттi.
Сақтандыру резервтерiнiң қаражаты тек қана сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қолданылып жүрген сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша өз мiндеттемелерiн орындауға байланысты сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыруға арналған.
Сақтандыру резервтерiн есептеу әдiстемесiн қалыптастыруға және олардың құрылымына, соның ішінде қызметі лицензиялануға тиіс қоғамдарға қойылатын талаптар уәкiлеттi органның нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленедi.
Резервтік қорлар мына жағдайлар үшін қажет:
Күтпеген оқиғалардың салдарынан болған жеке және заңды тұлғалардың тартқан шығындарының орнын толтыру.
Өнеркәсіптік және ауылшаруашылық өндірісінің үздіксіз және ұдайы жұмысын қамтамасыз ету.
Мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Резервтік қорларды қалыптастыру көздері:
Қосылған құнның бір бөлігі (әлеуметтік сақтандыру қорынан басқаның барлығы)
Қажетті өнімнің бір бөлігі - әлеуметтік сақтандыру қорына қаражаттар аудару барысында.
Резервтік қорларды қалыптастыру әдістері:
Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған.
Натуралдық және ақшалай.
Өзін-өзі сақтандыру және сақтандыру.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акциялары орналастырылған кезде тек қана Қазақстан Республикасының ұлттық валюта ақшасымен төленуге тиiс.
Заңды тұлға сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құрған кезде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын меншікті оң капиталы болған ретте ғана сатып алады. Бұл шектеу жинақтаушы зейнетақы қорларына (зейнетақы активтері есебінен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын сатып алатын) және инвестициялық қорларға қолданылмайды.
Құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының жарғылық капиталының ең аз мөлшерiн оның құрылтайшылары оны мемлекеттiк тiркеуден өткiзген кезге дейiн толық төлеуге тиiс.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы уәкiлеттi органның келiсiмiмен ғана акционерлерден меншiктi акцияларын сатып алуға, мәмiле жасау нәтижесiнде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабiлетi мәселелерiне қатысты заң талаптары бұзылмайтын жағдайда құқылы.
Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциалық қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі өзгеше сақтандыру қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер көрсетудің еркін нарығындада ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы сақтандыру тарифтер мен жарналары түрінде болады. Сақтандыру қызметтерін көрсетуге сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтандыру ұйымдары клиентураға қызмет көрсетуді жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен зияндарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтандыру төлемдерін төлеу үшін (сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларында сақтық қорланың қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциалық айналымға жіберілуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтерін көрсету бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтандыру нарығында пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалардың қашқысы келетін тапсырыскерлердің тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
5В050900-Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Сақтандыру қорларын қалыптастыру әдісі ретіндегі сақтандырудың мәні...7 1.1 Жалпы сақтандырудың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру ұйымдарының ұйымдық-құқықтық нысандары ... ... ... ... ... 11
1.3 Сақтандыру қорларының арналымы және оның экономикалық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2. Сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығы және оны талдау (Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясы мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясына сипаттама және оның қаржылық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Сақтандыру компанияның төлемқабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Сақтандыру компанияның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... .36
Қазқастанда сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Рыноктық экономикадағы сақтандыру бизнесін басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Қаржылық дағдарыстан кейінгі сақтандыру рыногының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық өсуді қамтамасыз етуге және оның барлық салаларындағы терең нарықтық қайта құруларды жүргізуге бағытталған. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасы мемлекет экономикасындағы қаржы секторында елеулі жағымды өзгерістерді қарастырады. Қаржылық даму стратегиясындағы маңызды орынды сақтандыру алады, себебі мұнда отандық экономиканың дамуына көп мөлшердегі қаржы ресурстары шоғырланған.
Қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретіндегі қаржы жүйесін құру кәсіпкерлік қызмет пен бүкіл қоғамның дамуына жағдайлар мен мүмкіндіктер қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Алайда, қазіргі кезде республикадағы сақтандырудың даму деңгейі оған қойылған талаптарға толығымен сәйкес келмейді. Бұл сақтық қорғауымен барлық тәуекелдерді жабуға мүмкіндігі жоқ, инвестицияның әлеуетінің әлсіздігінен экономиканың нақты секторын қаржыландыруға қатысуға қабілетсіз ұсақ сақтандыру компаниялардың көптігімен түсіндіріледі. Осыған сәйкес мемлекет сақтық қадағалаудың уәкілетті органы ретіндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен сақтандыру жүйесінің тұрақтылығы мен сенімділік жағдайларға бағытталған сақтандыру компанияларын ірілету саясаты жүргізілуде. Республикадағы сақтандыру дамуының проблемаларының бірі - сақтанушы, сондай- ақ мемлекеттік органдарға, кредиторларға, инвесторлар мен басқа да серіктестерге қажетті отандық сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығы туралы ақпараттың жоқтығы. Сақтандыру компанияларының қызметінің нәтижелерінің толық айқындығын қамтамасыз ету үшін қолданыстағы сақтандыру тәжірибесіне сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын рейтингтік бағалау жүйесін енгізу қажет. Рейтинг сақтандыру компаниясының сақтандыру нарығында жұмысының сапасын куәландыратын сенімді сертификат болуы керек.
Республиканың сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін сақтандыру бойынша заңнамалық және нормативтік базаны жетілдіру, нарық экономикасының талаптарына жауап беретін сақтандыру инфрақұрылымды құру бойынша шаралар қабылдау қажет.
Осыған сәйкес сақтандыру қызмет ету мәселелерін зерттеу және осының негізінде құрылған жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу өте маңызды болып табылады.
Барлық жоғарыда аталған проблемалар зерттеудің тақырыбын, мақсаты мен міндеттерін анықтай түседі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының қорларының дамуының теориялық және практикалық аспектілерін талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Қойылған мақсатқа жету келесі міндеттерді шешуді қарастырады:
сақтандырудың теориялық негіздерін қарастыру, сақтандыру түрлерінің ғылыми негізделген жіктелімін жасау;
сақтық операциялардың ерекшеліктерін зерттеу, республика сақтандыру нарығындағы олардың даму тенденцияларын анықтау;
отандық сақтандыру компаниялардың қаржылық қызметіне баға беру және оны жетілдіру бағыттарын анықтау;
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудің қазіргі тәжірибесін қарастыру, сақтандырудың заңнамалық базасын жетілдіру бойынша ұсыныстарды негіздеу;
шетел тәжірибесін оқу негізінде сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығын бағалаудың рейтингтік әдістемесін дайындау.
Дипломдыжұмыстың зерттеу объектісі Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығы болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасындағы сақтандырумен байланысты ұйымдық-құқықтық қатынастардың жиынтығы қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасының сақтандыру бизнесіндегі сақтандыру қорларын зерттеуде рыноктың жай-күйін талдау және оның даму бағыттарын негіздеу болып табылады. Дипломдық зерттеудің негізінде қорғауға шығарылған нәтижелері нақты түйіндер мен тұжырымдар келесілерден тұрады:
сақтандырудың дамуы мен оның ұйымдық-құқықтық нысандарының теориялық тәсілдемелері айқындалды;
сақтандыру компанияларының қаржылық төлемқабілеттілігін бағалауы анықталды;
Сентрас Иншуранс сақтандыру компаниясының қаржылық жәй-күйін талдау негізінде сақтандыру бизнесін дамытудың тетіктері анықталды;
рыноктық экономикадағы сақтандыру бизнесін басқаруды жетілдіру жолдары негізделді;
қаржылық дағдарыстан кейінгі сақтандыру рыногының проблемалары айқындалды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік негіздеріне сақтандыру саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау бойынша агенттігінің талдаулық есеп берулері, республика аймағында сақтық қызметті жүргізетін компаниялар дайындаған мақалалар, республикадағы сақтандырудың құрылу кезеңдерін, бүгінгі таңдағы жағдайын және даму қарқыны мәселесімен байланысты материалдар негіз болды.
Қазіргі таңда сақтандыру саласы Қазақстан Республикасында дамып келе жатқан салалардың бірі болып табылады. Мемлекеттің даму деңгейін жоғарлату үшін осы салаға көп көңіл бөлу керек. Мемлекетіміз 50 бәсекеқабілетті елдің қатарына қосылу үшін сақтандыру нарығын әлемдік нарықпен сәйкестендіріп келтіру керек. Сақтандыру ұйымдарына талаптарды кезеңдік көтеру керек, сақтандыру нарығының дамуын реттеу керек, тұрғындардың өмір сүру деңгейін көтеру керек, ең негізгі қадам-бұл мемлекетіміздің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру, бұл сақтандыру қызметі нарығының бәсекегеқабілеттілігін құруды қамтамасыз етеді.
Сақтандыру қорларын қалыптастыру әдісі ретіндегі сақтандырудың мәні
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және мазмұны
Әдетте экономиканың рыноктік қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, айырбас операциялардың және тауар айналымының ұлғаюы, шаруашылық субьектілер арасындағы өзара келісім шарт жасалуы сақтандыру ұсынатын сенімді кепіл жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде өндіру процесінде, бөлу, айырбастау және материялдық игіліктерді тұтыну кезінде пайда болатын қоғам және жеке мүдделердің қорғанысы мүмкін болады.
Сақтандыру өзімен бірге белгілі бір оқиға пайда болған кезде сақтандыру жарналарынан қалыптасқан немесе ақша қорларының есебінен төленетін жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау қатынасын көрсетеді.
Сақтандырудың маңызды ролі - қоғамдық ұдайы өндіріс жүйесіндегі мемлекеттің экономикалық даму типіне сай келетін сақтандыру қызметтер сферасының бар болуын ұсынады. Шаруашылық рыногындағы табиғи апаттарға (жер сілкінісі, су тасқыны, өрт, техникалық апаттар) байланысты кәсіпкерлердің зияндарын жабу үшін, қаржылық жағдайы мен несиелік міндеттемелердің бұзылуына және пайда мен кірістердің жоғалуына әкеп соғатын басқа да экономикалық факторлардың іс әрекетері және контрагенттердің төлемқабілетсіздігіне әкеп соқпауы үшін сақтандыруға деген қажеттіліктері елеулі өседі. Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және азаматтардың материялдық игіліктерін сақтандыру - олардың экономикалық мүдделеріне байланысты және жеке, әлеуметтік, мүліктік сақтандыру қызметтері арқылы өткізіледі.
Сақтандыру операцияларының белгілі бір нәтижеге жетуіне және келісім шарттың құрылуына қызығушылығы бар жақтардың өзара әрекеттері сақтандыру рыногында өтеді. Сақтандыру рыногы өзін ақша қатынастар саласында көрсетеді. Мұнда оның сатып алу - сату объектісі - спецификалық тауар, яғни сақтандыру қызметі болып табылады. Сақтандыру рыногының объективті мәнділігі - сақтандыру қызметтерін пайдаланушылардың бар болуы және олардың қажеттіліктерін қанаттандыратын атқарушылардың болуы.[1]
Сақтандыру дегеніміз - кем дегенде екі жақ жүргізетін экономикалық қатынасты айтамыз.
Бірінші жақ (субъект) - бұл сақтандыру ұйымы, яғни сақтандырушы. Сақтандырушы сақтандыру шартын құрып (сақтандыру оқиғасы болғанда сақтанушылардын зияндарын өтейді), және оларды өз клиентеріне ұсынады, яғни заңды (кәсіп орын, ұйым, ұжым) және жеке тұлғаларға (бөлек жеке азаматтар). Сақтандырушы - бұл сақтандыру қорының қаражаттарын құрып және оларды шығындауға, сақтандыру операцияларын жүргізуге лицензиясы бар белгілі бір заңнамаға сәйкес ұйымдық - құқықтық нысандағы заңды тұлға. Сақтандырушылар - бұл мемлекеттік сақтандыру ұйымдары, акционерлік және сақтандыру қоғамы, өзара сақтандыру қоғамдары мен қайта сақтандыру компаниялар болып табылады.
Егер клиентке жоғарыда айтылған шарттар сай келсе, онда олар сақтандыру келісім шартына қол қояды және шартқа сәйкес келісілген мерзім ішінде сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру жарналарын төлеп тұрады.
Сақтандырудың экономикалық қатынасының екінші жағы (субъект) - заңды тұлға немесе жеке тұлға (бөлек жеке азаматтар), яғни сақтанушы болып табылады.
Сақтанушы деп - сақтандырушылармен бірге келісім шартқа тұрған немесе заң жүзінде сақтанушы болып табылатын және іс-әрекетке қабілеттілігі бар жеке тұлғаны айтамыз.
Сақтандырушы сақтандыру оқиғасы пайда болғанда, яғни сақтанушыға зиян келгенде, келісім шарттың талаптарына сәйкес сақтанушыға өтемақы немесе шығынның орнын толтырады.
Жоғарыда айтылған анықтамалар бойынша сақтанушы мен сақтандырушы арнайы келісім шартпен сақтандырудың экономикалық қатынасын қадағалайды. Халықаралық практикада оны полис деп атайды.
Полис дегеніміз - сақтандыру келісім шартын куәландыратын құжат болып табылады. Мұнда сақтандыру оқиғасы болғанда келісім шартқа сәйкес сақтандырушы белгілі бір сомманы төлейтіні туралы жазылған.
Сақтандыру келісім шарты сақтандырушы сақтандыру оқиғасы кезінде міндетті түрде сақтандыру өтемақысын беретіні, ал сақтанушы сақтандыру жарналарын белгіленген мерзімде төлейтіні туралы жазылған сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы келісім болып табылады.
Сақтандыру келісім шарты басқа талаптардан болуы мүмкін, олар екі жақтын келісімімен анықталады және Қазақстан Республикасының азаматтық - құқықтық заңнамамен қаралған, мәміленің жалпы талаптарына сәйкес болуы керек.[2]
Қоғамдық ұдайы өндіріс процесі - табиғи және әлеуметтік - эконоикалық сипаттағы әртүрлі күштердің қарсыласуы мен өзара әрекет етуі болып табылады. Адам мен табиғат арасындағы қарама - қайшылық (су тасқыны, құрғақщылық, дауылдыр жер сілкінісі және т.б. табиғи кездейсоқ апаттар), бір жағынан, қоғамдық қарама - қайшылық (экономикалық, саяси, діни, ұлтаралық дағдарыстар, әртүрлі сипаттағы соғыстар және т.б.), екінші жағынан, бұлар жинақтала келе, кездейсоқ сипаттағы жағымсыз салдардың пайда болуына жағдай жасайды, қоғамдық - ұдайы өндірістің әртүрлі кезеңдеріне және кез - келген әлеуметтік - экономикалық қатынастарға тән белгілі бір тәуекел пайда болады. Осындай жағдайлар бүкіл әлемдегі сақтандыру іс - әрекетінің пайда болуына және дамуына әкеледі.
Сақтандыру экономиканың маңызды, бірақ азырақ зерттелген саласы болып табылады. Сақтандыру өте ертеректе пайда болған категориялардың бірі және ол кездейсоқ қауіптерден сақтық қорғаудағы адамның әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар арасында қалыптасатын белгілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші субьетілер мен қоғам мүшелеріне шығындарды өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу (немесе орнын толтыру) сақтандыру ұйымдарының басшылығындағы сақтандыру қорларының қаражаттарымен жүзеге асырылады.
Экономикалық категория ретінде сақтандыру бұл әртүрлі тәуекелдер кезіндегі сондай - ақ азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір жағдайларда көмек көрсету кезіндегі шығындарын өтеу үшін ақша қаражаттарының мақсатты қорларын құру және пайдалану әдістері мен формаларының жиынтығын қамтитын экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
қатынастардың ықтималдық сипаты;
қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымдà мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері бар:
сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде.[3] Демек, сақтандыру - қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан болған залалдың орнын толтырумен байланысты.[4]
"Сақтық қызметі туралы" заңға сәйкес сақтандыру деп сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру келісімшартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешенін айтады.[5]
Сақтандыру үдерісі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру келісімшарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының) шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша - жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді. Сақтық ұйымының сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысаныда мынадай сыныптарды қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық сақтандыру, көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру; шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру; зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын қоспағанда).
Сақтандыру түрі сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін сақтық өнімі болып табылады.
1.2 Сақтандыру ұйымдарының ұйымдық-құқықтық нысандары
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық ұйым болып табылады және өз қызметін Заңға және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жүзеге асырады.
Өзара сақтандыру қоғамы тұтыну кооперативінің ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйым болып табылады және өз қызметін Өзара сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жүзеге асырады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құқықтық мәртебесі заңды тұлғаның әділет органдарында сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде мемлекеттік тіркелуімен және сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиясының болуымен айқындалады.
Өзара сақтандыру жөніндегі қызметті уәкілетті орган беретін лицензия негізінде жүзеге асыратын сақтандыру ұйымының құқықтық мәртебесі осы Заңмен және Өзара сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңымен айқындалады.[6]
Өзара сақтандыру жөніндегі қызметті лицензиясыз жүзеге асыратын сақтандыру ұйымының құқықтық мәртебесі Өзара сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңымен айқындалады.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының жіктелуі:
Меншік құқығына қарай - жеке, акционерлік (корпоративтік), мемлекеттік, муниципалдық;
Орындайтын операцияларының сипатына қарай - мамандандырылған (арнайы, жеке немесе мүліктік сақтандыруға арналған), әмбебап, қайта сақтандырушы;
Қызмет көрсету аймағына қарай - жергілікті, аймақтық, ұлттық, халықаралық (трансұлттық);
Жарғылық капитал көлеміне қарай - шағын, орта және ірі;
Жеке сақтандыруды ұйымдастырудың айрықша формасы ретінде жинақтаушы зейнетақы қорларын (ЖЗҚ) қарастыруға болады. ЖЗҚ салымшыларға (сақтанушыларға) олардың белгілі бір жасқа (зейнетақы) жасына) жеткен жағдайда ренталық төлемдер бойынша кепілдік береді.[7]
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының ұйымдық-құқықтық формалары:
Акционерлік қоғам. Сақтандыру туралы заңның 26-бабына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құру кезінде ешқандай тұлға тікелей немесе аффилирленген тұлғалар арқылы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының дауыс беруші акцияларының 25 пайызынан артық акцияларын қолдануға немесе иелік етуге құқығы жоқ. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын мемлекет құрған жағдайда және еншілкес ұйым құрған жағдайларда ғана аталған тұлғалар 25 пайыздан жоғары шамада дауыс беруші акцияларға иелік ете алады.[8]
Өзара сақтандыру қоғамы - бұл құрылтайшылардың үлестеріне сәйкес қаражаттарды орталықтандыру негізінде сақтандыру қорын ұйымдастыру формасы болып табылады. Өазара сақтандыру қоғамының қатысушысы әріс сақтанушы, әрі сақтандырушы ретінде қызмет етеді.[9]
Басқару органдары. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы міндетті түрде келесідей ұжымдық органдар құрады:
директорлар кеңесі - басқару органы;
басқарма - атқарушы орган;
ревизиялық комиссия - бақылау органы.
Қосымша қызмет түрлері (Сақтандыру қызметі туралы Заңның 11-бабы). Сақтандырушы (сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымы) сақтандыру (негізгі) қызметінен басқа мынадай қосымша қызмет түрлерін жүзеге асыра алады:
құзіретті органның қабылдаған нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес инвестициялық қызмет;
жинақтаушы сақтандыру келісімімен қарастырылған сомада сақтанушыларға несиелер беру;
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін қолданылатын арнайы компьютерлік бағдарламаларды сату;
сақтандыру және сақтандыру қызметі туралы арнайы әдебиеттерді сату;
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының меншігіндегі мүлікті сату немесе арендаға беру;
сақтандыру қызметімен байланысты сұрақтар бойынша кеңестер беру;
сақтандыру (қайта сақтандыру) саласындағы мамандардың біліктілігін көтеру мақсатында оқу курстарын ұйымдастыру;
сақтандыру агенті ретінде делдалдық қызмет көрсету;
сақтандыру саласында ғылыми-зерттеушілік жұмыстар жүргізу.
Сақтандыру салалары мен сыныптарын біріктіру. Қазақстан Республикасында сақтандыру ұйымдарының қызметі өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша лицензиялардың негізінде және аталған лицензияда көрсетілген сақтандыру кластары шеңберінде жүзеге асырылады.
Жалпы сақтандыру саласындағы сақтандыру қызметі, біріншіден, өмірді сақтандыру саласындағы қызметпен бірігуге болмайды, екіншіден, жинақтаушы сақтандыру формасында жүзеге асырыла алмайды.
Өмірді сақтандыру саласындағы сақтандыру қызметі, біріншіден, жалпы сақтандыру саласындағы қызметпен бірігуге болмайды (қолайсыз жағдайлардан және аурудан сақтандыру, мединициналық сақтандырудан басқа).
Бірлесіп сақтандыру қызметі. Бірлесіп сақтандыру барысында сақтандыру келісімінің шарттары жетекші сақтандыру ұйымының бірлесіп сақтандыру келісімінде көрсетілген функциялары мен құзіреттеріне сәйкес анықталады. Бірлесп сақтандыру келісіміне қатысушы сақтандыру ұйымдары бірлесіп сақтандыру келісімінде көрсетілмеген басқа да шарттар бойынша келісімдер жасай алады.
Бірлесіп сақтандыруға лицензиясында сақтандыру класы көрсетілмеген сақтандыру ұйымы қатысуға тиым салынады.
Қайта сақтандыру қызметі. Қазақстан Республикасының территориясында қайта сақтандыру қызметі заң жүзінде бекітілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
Жалпы сақтандыру саласы бойынша немесе өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру лицензиясынсыз өз лицензиясында көрсетілген кластар бойынша қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқығы бар.
Лицензия негізінде тек қайта сақтандыру қызметімен ғана айналысатын ұйым жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру салалары бойынша қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқығы бар.
Трансшекаралық сақтандыру (қайта сақтандыру). Сақтандыру сыйақысы шет елдерден Қазақстан Республикасына немесе Қазақстан Республикасынан шет елдерге төленетін сақтандыру (қайта сақтандыру) трансшекаралық деп саналады. Трансшекаралық сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары мен тәртібі Қазақстан Республикасының заңнамасымен немесе Қазақстан Республикасы келіскен халықаралық келісімдермен анықталады.[10]
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өзі қайта сақтандыруға қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін беруі пруденциялық нормативтерді есептеу тәртібіне қойылатын талаптар ескеріліп жүзеге асырылады.
Лицензиясыз қызмет етуге тиым салу. Құзіретті мемлекеттік органнан тиісті лицензия алмаған кез-келген тұлға мыналарға құқығы жоқ:
өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыруға, қосымша қызмет түрі ретінде сақтандыру брокері, актуарий немесе өкілетті аудитор ретінде қызмет көрсетуге;
өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру қызметін атқаруды немесе сақтандыру брокері, актуарий немесе құзіретті аудитор ретінде қызмет көрсетуді білдіретін өзінің атауында, құжаттарында, құлақтандыруларда және жарнамаларда сақтандыру ұйымы, қайта сақтандыру ұйымы, сақтандыру брокері немесе басқа да қатысты сөздерді қолдануға.
ҚР бейрезиденттерінің қатысуымен қызмет ететін сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарына қойылатын қосымша талаптар. Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің қатысуымен қызмет ететін сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құру барысында мынадай талаптар қойылады:
Орналастырылған акцияларының (артықшылықты және сатып алынған акцияларды шегеріп тастағанда) 25% астамы меншігінде немесе басқаруында болып табылатын келесі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары ҚР бейрезиденттері қатысатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы болып табылады:
ҚР бейрезиденттері;
жарғылық капиталға қатысу үлестерінің немесе орналастырылған акцияларының 50% астамы ҚР бейрезиденттерінің меншігіндегі немесе басқаруындағы ҚР резидент заңды тұлғалары;
ҚР бейрезиденттерінің құнды қағаздарының атаулы ұстаушылары болып табылатын ҚР резиденттерінің меншігінде немесе басқаруында болып отырған сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары.
Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің қатысуымен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде қызмет ету үшін оның дауыс беруші акцияларының 25%-дан көп бөлігі келесі тұлғалардың меншігінде немесе басқаруында болуы тиіс:
Қазақстан Республикасының бейрезидентінің;
Акцияларының (құрылтайшылардың бастапқы жарналарының) 50%-дан көп бөлігі Қазақстан Республикасы бейрезиденттерінің қолында орналасқан Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғаларының;
Қазақстан Республикасының бейрезиденттерінің құнды қағаздарының номиналды иелері болып табылатын Қазақстан Республикасының резиденттерінің.
Сақтандыру қызметi сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсiпкерлiк қызметтiң негiзгi түрi болып табылады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметiнен басқа қызметтiң мынадай түрлерiн:
1) инвестициялық қызметтi;
2) тиiстi жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы шегiнде өзiнiң сақтанушыларына қарыз берудi өмірді сақтандыру саласында қызметті жүзеге асыратын (сақтандыру ұйымы үшін);
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметiн автоматтандыру үшiн пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етудi сатуды;
4) ақпарат берiлiмдерiнiң кез келген түрлерiнде сақтандыру iсi және сақтандыру қызметi жөнiнде арнаулы әдебиет сатуды;
5) бұрын өз мұқтаждары үшiн сатып алынған (сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшiн) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келiп түскен (сақтандыру ұйымы үшiн) мүлiктi сатуды немесе жалға берудi;
6) сақтандыру қызметiне байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетудi;
7) сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың бiлiктiлiгiн арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргiзудi;
8) сақтандыру агентi ретiнде сақтандыру делдалы болуды;
9) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалы қағаздар портфелiн басқару жөнiндегi қызметтi ("өмiрдi сақтандыру" саласындағы қызметтi жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдары үшiн) ;
10) сақтандыру ұйымдары арасындағы не сақтандыру ұйымдары мен ассистанс қызметін көрсететін өзге де заңды тұлғалар арасындағы бірлескен қызмет туралы шарттың негізінде жүзеге асырылатын ассистансты;
11) сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесіне қатысу шеңберінде Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген қызметті жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру ұйымдары, сақтандыру ұйымдары таратылған жағдайда сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыруға кепiлдiк беретiн қор құруға құқылы. Қордың құрылу тәртiбi мен қызметi Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледi.
Сақтандыру ұйымын мәжбүрлеп тарату кезінде міндетті сақтандыру шарттары бойынша сақтанушылардың (сақтандырушылардың, пайда алушылардың) сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қорға сақтандыру ұйымдарының міндетті қатысуы Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделуі мүмкін.
Сақтандыру қызметін жүзеге асырудың жалпы талаптары:
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметін (қайта сақтандыру жөніндегі қызметті) жүзеге асыру құқығына лицензиясы, сақтандыруды белгілі бір түрі бойынша жүзеге асырудың жалпы талаптарын айқындайтын сақтандыру ережелері және ішкі ережелер болғанда ғана сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқылы.
Өзара сақтандыру қоғамы Қазақстан Республикасының өзара сақтандыру туралы заңнамалық актілерінде белгіленген жағдайларда сақтандыру қызметін лицензиясыз жүзеге асыруға құқылы.
Сақтандыру ұйымының ішкі ережелері:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы бөлімшелерінің құрылымын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
2) ішкі аудит қызметінің және басқа да тұрақты жұмыс істейтін органдардың құрылымын, мүшелерінің санын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
3) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының техникалық (сақтандыру), инвестициялық, кредиттік, операциялық, рыноктық және басқа да тәуекелдерді басқару жөніндегі саясатын ашып көрсететін тәуекелдерді басқару жүйесін;
4) құрылымдық бөлімшелер басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
5) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының лауазымды тұлғалары мен қызметкерлері оның атынан және оның есебінен мәмілелерді жүзеге асырған кезде солардың өкілеттіктерін;
6) сақтанушылардың (сақтандырылушылардың), жәбірленушілердің (пайда алушылардың) және олардың өкілдерінің жазбаша және ауызша өтініштерін, сондай-ақ сақтандыру жағдайлары мәселелері бойынша келіп түсіп жатқан өтініштер мен құжаттарды тіркеу тәртібін;
7) сақтандыру жағдайларының мәселелері жөніндегі өтініштер мен құжаттар бойынша оларды қарау және сақтанушыларға (сақтандырылушыларға), жәбірленушілерге (пайда алушыларға) жауап беру тәртібін;
8) сақтандыру төлемі туралы шешімді қабылдау рәсімін айқындауға тиіс.
Сақтандыру ережелерін және сақтандыру ұйымының ішкі ережелерін директорлар кеңесі бекітеді.
Сақтандыру ұйымын құру, оның қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату Қазақстан Республикасының"Сақтандыру қызметі туралы" Заңның нормалары қайта сақтандыруды қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымдарын құру, олардың қызметін лицензиялау, реттеу және тоқтату талаптарына қолданылады.
1.3 Сақтандыру қорларының арналымы және оның экономикалық негіздемесі
Сақтандыру - қоғамның экономикалық қатынастардың айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс стерін жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтандыру қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандыру қорлары - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтандыру қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс ретінде тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден - бір бөлігі. Сақтандыру қорларының негізгі қайнар көзі сақтандыру жарнасы болып табылады.
Сақтандыру жарнасы үш тұрғыдан қарастырылады: экономикалық, заңнамалық және математикалық. Сақтандыру жарнасының экономикалық мәні жағымсыз оқиғалардың зиянды әсерінен өз мүдделерін сақтау мақсатында сақтанушымен бөлінетін ұлттық табыстың бөлігі ретінде көрінеді. Заңнамалық тұрғыдан сақтандыру жарнасы сақтандыру жауапкершілігінің ақшалай көрінісі деп анықталған, сақтандыру шартын жасасушылармен расталады. Математикалық мағынада сақтандыру жарнасы сақтанушының сақтандырушыға кезенді қайталанатын төлемі. Сақтандыру жарнасын есептеу тәртібі. Егер сақтаныдыру жарналары өмір бойы төленсе:
Рх=ВАх (1)
Мұндағы, Рх - сақтандыру жарнасы;
В - өмірді сақтандыру бойынша сақтандырушы міндеттеменің көлемі;
Ах - бір рентаның құны, мұндағы х- сақтандыру жарнасын төлейтін тұлғаның жасы.
егер, сақтаныдыру жарналары мерзімді болса:
Рх=ВLtАх (2)
Келтірілген формулалар сақтандыру жарнасы математикалық мағынада тек орташа шама ретінде көрініс табуы мүмкін, яғни сақтандыру портфелінің бір полисіне сәйкес келетін сақтандырушының барлық міндеттемелерінің бөлігі ретінде.
Сақтандыру жарнасы сақтандырушы жауапкершілігі сақтандыру жиынтығының ішінде бөлек алынған бірліктерге бөлінуін көрсетеді. Оның көлемі көптеген факторларға тәуелді. Бәрінен бұрын жеке және мүліктік сақтандырудың салалық ерекшеліктеріне байланысты. Жеке сақтандыру бойынша нетто-ставканы анықтағанда өлім, мүгедектік, зақым ауру ықтималдығын болжау керек. Шарттың сақтандыру сомасының көлемі және пайда нормасы назарға алынады. Мүліктік сақтандыру бойынша нетто-ставканы анықтағанда келесі факторлар ескеріледі:
сақтандыру оқиғасының болу ықтималдығы;
тәуекелдің жиілігі және ауырлығы;
шарттың сақтандыру сомасының көлемі.
Мүліктік сақтандыруда маңызды еместігіне байланысты пайда нормасы назарға алынбайды. Сақтандыру жарнасы өзінің арнауына байланысты келесі түрлерге бөлінеді: тәуекел сыйлығы, жинақтау сыйлығы, нетто сыйлығы (жарна), брутто сыйлығы.
Тәуекел сыйлығы - тәуекелді жабуға арналған ақшалай түрде сақтандыру жарнасының бір бөлігін білдіретін таза нетто- сыйлық. Тәуекел сыйлығының көлемі сақтандыру оқиғасының ықтималдық дәрежесіне тәуелді. Тәуекел жарнасының тәуекелдің уақыт және кеңістікте болуы ықтималдығының туындысы ретінде қарастыруға болады.
Жинақтау сыйлығы өмірді сақтандыру шарттарында болады. Ол сақтандыру мерзімі аяқталғанда сақтандырушының төлемдерін жабуға арналған. Жинақтау сыйлығының көлемі сақтандыру шартының жұмыс атқару мерзімінде өзгеруі мүмкін. Тәуекел сыйлығы мен жинақтау сыйлығын үйлестіру және сақтандыру жағдайларын нетто-сыйлық сақтандыру шартының жұмысын атқару мерзімінде өзгермейтіндей құру қажет. Нетто-сыйлығының белгіленген көлемі уақыт өткен сайын тәуекелдің өсуіне байланасты тәуекел сыйлығы көбейеді, ал жинақтау сыйлығы азаяды. Мұндай жағдайда нетто- сыйлық құрылғыларының жалпы тепе-теңдігін қолдайды.
Нетто- сыйлық - сақтандырудың берілген түріне белгілі уақыт аралығында сақтандыру төлемдерін жабуға қажетті сақтандыру жарнасының бөлігі. Нетто-сыйлық көлемі тәуекел дамуына тура тәуелді. Нетто-сыйлық тәуекел сыйлығына тең болады, егер тәуекел дамуының жалпы жоспарлығы орын алса. Бірақ сақтандыру жарнасы берілген төлемдердің орташа мөлшері болғандықтан, оның оң және теріс ауытқулары болуы мүмкін. Кепілдік үстемесі мүмкін ауытқулардың орнын толытыруы тәуекел сыйлығына жасалады.
Жеткілікті сыйлық сақтандырушының шығындарына кіретін нетто-сыйлықпен жүктеме сомасына тең болады. Жектілікті сыйлық брутто-сыйлық немесе тарифктік қойылым ретінде қарастырылуы мүмкін.
Брутто- сыйлық - сақтандырушының тарифтік қойылымы. Алдын алу шараларын жүргізу, жарнама және насихат, сақтандарудың зиянды түрлерінің шығындарын жабу және басқалармен байланысты жеткілікті жарна мен шығындарды жабу үстемдерінен құралған. Брутто- қойылымға кіретін әрбір үстемелік элемент, тарифтік қойылымныңставканың өсуіне әкеледі.[12]
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен (кең арналымдағы резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар мен қорлар байланыстырылған және жалпы ұлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпы мемлекеттік материялдық резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе - теңдікті қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген зиянды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қорларды - әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағытталады. Бұл қатынастардың іс - әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың осы жиынтығы шегіндегі бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып, адамдардың денсаулығы мен әл - ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субьектілердің мүлкін сақтық қорғау жөнінідегі қатынастар болып табылады. Бұл жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру және шаруашылық жүргізуші субьектілер үшін мүлікті сақтандыру.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтандыру әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтандыру әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілері мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заң мен не сақтандыру қатынастардың қатысушылары арасындағы арнайы келісім шартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде - қоғамдық қорғауда бюджеттік әдіс пайдаланады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда - қос әдіс, үшінші бөлікте - жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтандыру әдісі пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нәубеттердің зардаптарын жою жөніндегі шараларды қаржыландыру үшін қайырымдық қайыр алымы немесе белгілі бір уақиғаға қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін өзі сақтандыру негізінде ақша қаражаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдісі де болу мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қолар - жемшөп, тұқым, отын және т.б қорлар), материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың, жартылай фабрикаттардың, басқа материалдардың босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық ақшалай иелері сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері, сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары қатысушыларының тарпынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың резервтері болып табылады.
Резервтік қорларды қалыптастырудың экономикалық мәні табиғи апаттардың және басқа да қолайсыз жағдайлардың нәтижесінде азаматтарға және шаруашылық субъектілеріне тиген шығындардың және басқа да зияндардың орнын толтырудың объективті қажеттіліктерімен негізделеді.[13]
Сақтандырудың және қайта сақтандырудың қолданылып жүрген шарттары бойынша қабылдаған мiндеттемелерiн орындауды қамтамасыз ету үшiн сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының актуарий есептеген көлемде қалыптасқан сақтандыру резервтерiнiң болуы мiндеттi.
Сақтандыру резервтерiнiң қаражаты тек қана сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қолданылып жүрген сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша өз мiндеттемелерiн орындауға байланысты сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыруға арналған.
Сақтандыру резервтерiн есептеу әдiстемесiн қалыптастыруға және олардың құрылымына, соның ішінде қызметі лицензиялануға тиіс қоғамдарға қойылатын талаптар уәкiлеттi органның нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленедi.
Резервтік қорлар мына жағдайлар үшін қажет:
Күтпеген оқиғалардың салдарынан болған жеке және заңды тұлғалардың тартқан шығындарының орнын толтыру.
Өнеркәсіптік және ауылшаруашылық өндірісінің үздіксіз және ұдайы жұмысын қамтамасыз ету.
Мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Резервтік қорларды қалыптастыру көздері:
Қосылған құнның бір бөлігі (әлеуметтік сақтандыру қорынан басқаның барлығы)
Қажетті өнімнің бір бөлігі - әлеуметтік сақтандыру қорына қаражаттар аудару барысында.
Резервтік қорларды қалыптастыру әдістері:
Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған.
Натуралдық және ақшалай.
Өзін-өзі сақтандыру және сақтандыру.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акциялары орналастырылған кезде тек қана Қазақстан Республикасының ұлттық валюта ақшасымен төленуге тиiс.
Заңды тұлға сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құрған кезде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын меншікті оң капиталы болған ретте ғана сатып алады. Бұл шектеу жинақтаушы зейнетақы қорларына (зейнетақы активтері есебінен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын сатып алатын) және инвестициялық қорларға қолданылмайды.
Құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының жарғылық капиталының ең аз мөлшерiн оның құрылтайшылары оны мемлекеттiк тiркеуден өткiзген кезге дейiн толық төлеуге тиiс.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы уәкiлеттi органның келiсiмiмен ғана акционерлерден меншiктi акцияларын сатып алуға, мәмiле жасау нәтижесiнде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабiлетi мәселелерiне қатысты заң талаптары бұзылмайтын жағдайда құқылы.
Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциалық қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі өзгеше сақтандыру қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер көрсетудің еркін нарығындада ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы сақтандыру тарифтер мен жарналары түрінде болады. Сақтандыру қызметтерін көрсетуге сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтандыру ұйымдары клиентураға қызмет көрсетуді жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен зияндарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтандыру төлемдерін төлеу үшін (сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларында сақтық қорланың қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциалық айналымға жіберілуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтерін көрсету бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтандыру нарығында пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалардың қашқысы келетін тапсырыскерлердің тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz