Туынды эмоционалды сөздер
АННОТАЦИЯ
Эмоционалды сөздердің тіл білімінде зерттелуі, экспрессия, экспрессивтілік ойдың және еріктің пайда болуындағы сияқты эмоционкалды болып қабылданылуы, экспрессия бұл айқындылықтың, бейнеліліктің күшейтілуі, айтылған сөздің ықпал етуші күшінің артуы. Қолданыстағы әсер ету күші, тілде экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда бірінші ме? әлде эмоционалды сөздер экспрессивті сөздердің негізінде пайда болды ма? эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті бола ма? - деген мәселелер төңірегінде қарастырылады. Эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану мен жек көру, қорқыныш пен батылдық, сенім мен сенімсіздік, қайғы уайым, зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы. Тіл бірліктердің семантикалық стилистикалық белгілердің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде қолданылуы жұмыстың негізгі нысаны болып табылады.
1-тарауда эмоционалды бірліктердің лексика-семантикалық сипаты, эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері, эмоционалдылексикалық бірліктердің лексика-семантикалық топтары қарастырылады. Эмоция тіл білімде қарастырыла бастағаннан бері бұл мәселе туралы бір-біріне қарама-қайшы келетін талас пікірлер де қатар орын алып келеді.
2-тарауда эмоционалды бірліктердің сөзжасамдық сипаты, тбір эмоционалды сөздер, эмоционалды лексиканың сөз таптары жүйесіндегі орны, туынды эмоционалды сөздер қарастырылады. Аталып отырған тақырыптардың негізгі мәнін ашу мақсаты зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Эмоция құралдарын фонетика, грамматика, лексикология, стилистика және семантика зерттейді.
Жұмыстың көлемі-67 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Эмоционалды бірліктердің лексика-семантикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ..10
1.1 Эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
1.2 Эмоционалды лексикалық бірліктердің лексика-семантикалық тобы ... ... ..22
2 Эмоционалды бірліктердің сөзжасамдық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..36
2.1 Түбір эмоционалды сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Эмоционалды лексиканың сөз таптары жүесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3 Туынды эмоционалды сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Эмоция арқылы шыққан сөздердің лексикалық мағынасы солғандау болды. Олардың (одағай мен еліктеу сөздердің) лексикалық мағынасы субстантивтенген жағдайда немесе зат есім, етістік тудыратын жұрнақтар жалғанғанда ғана айқындалады. Эмоция арқылы шыққан сөздер сөз топтастыруда грамматикалық принципке толықтай жауап бере алмайды. Аталмыш сөздер тобы өздігінен жеке тұрып (түбір күйінде) белгілі бір сұраққа жауап бере алмайды, яғни атаушы сөз таптарының зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу секілді атаушы топтарына сұрақ қойған сияқты, оларға сұрақ қоя алмаймыз. Сөз топтастырудың синтаксистік принципі эмоци арқылы шыққан сөздерді топтастыруда негізі бола алмайды. Оны одағай, еліктеуіштер туралы еңбек жазған ғалымдар нақты мысалдармен дәлелдеп берген.
Тақырыптың өзектілігі: Эмоционалды сөздердің тіл білімінде зерттелуі, экспрессия, экспрессивтілік ойдың және еріктің пайда болуындағы сияқты эмоционалды болып қолданылуы, экспрессия бұл айқындылықтың, бейнеліліктің күшейтіліуі, айтылған сөздің ықпал етуші күшінің артуы. Қолданыстағы әсер ету күші, тілді экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда бірінші ме? әлде эмоционалды сөздер экспрессивті сөздердің негізінде пайда болды ма? эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті болама? - деген мәселелер төңірегінде қарастырылады. Эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану мен жек көру, қорқыныш пен батылдық, сенім мен сенімсіздік, қайғы уайым, зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы. Тіл единицаларының семантикалық стилистикалық белгілерінің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде қолданылады. оның фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, синтаксистік құралдары бар. Осы құралдар арқылы сөз сөйлеушінің психикалық, эмоционалдық күйін көрсетеалатын қабілетке ие бола алады. Эмоция айтылған сөзді эмоционалдық (сезімдік) айшықты (аффекті) сөз ретінде жеткізеді. Эмоция құралдарын фонетика,грамматика, лексикология, стилистика және семантика зерттейді деп көрсетілген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Экспрессияны зерттеуде алғашқылардың бірі болып саналатын Ш.Балли тілдегі экспрессивтілікті эмоционалдылықпен тығыз байланысты деп санайды. Ж.Вандриес "аффективті элементтер ойға логикалық әсерлі реңктер мен бояу береді" деген шешімге келеді. К.эрдман: "Осы сәттердің (эмоционалды жәнеи экспрессивті) барлығының тікелей қатысы бар, сөзді әр айтылған сайын басқаша көмкеріп тұратын барлық осы санадан тыс және зорға білінетін қосалқы түсініктер, белгілі бір сезімдер мен олардың реңктері, дауыстың қатты бәсеңдігі- осының бәрі логикалық мағынадан кем түспейді" дейді. Бай тілдік материалдарға сүйеніліп жасалған терең теориялық жұмысты іргелі зерттеудің қатарына қосуға болады. Мұнда ауызекі-әдеби және диалектілік тілдерде қолданылатын экспрессивті лексикаға терең семантикалық талдаулар жасаған. Тілдегі адам факторының рөлін қазір ғалымдар басты мәселе ретінде қалыптастырып жүр. Бұл бағыттағы зерттеулер ең алдымен тілдік құралдардың экспрессивтілік мәселесін қарастырудан басталу тиіс. Экспрессивті тілдік механизмдерін жан-жақты зерттеуге В.Н.Телияның жетекшілігімен ұжымдық монография жариялайды. Бұл еңбекте экспрессивтіліктің барлық мәселелері қозғалған деуге болады. В.И.Шаховскийдің пікірі бойынша, "бұл кітаптың басты жетістігі онда экспрессивтілік категориясы сөйлеу-ойлау әрекеттің когнетивтік жағымен байланысты қаралады және экспрессивтілікті осы тұрғыдан қарастыру аталмыш монографияның ерекшелігі мен жаңалығын көрсетеді". Осы кезде эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің тіл жүйесіндегі алар орны мен рөлін зерттеуді мақсат еткен жұмыстар да ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің арақатынасын анықтауды зерттеушілердің көзқарастары әртүрлі, бір жерден шықпайды. Н.М.Павлова сөзде эмоционалдылық пен экспрессивтілік тығыз байланысты деп санап, олардың табиғи өзгешеліктеріне шек келтіреді.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмыстың басты мақсаты-тіл біліміндегі эмоционалды сөздердің жасалу ерекшеліктері, қолданылу, зерттелу нысаны, қазақ тіліндегі алатын орны мен қосатын үлесін анықтау. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
-диплом жұмысына тиянақ болатын теориялық және әдістемелік қағидаларды айқындау және негіздеу;
-эмоционалды және экспрессивті сөздердің белгілерін анықтау;
-тілдік деңгейі;
-беретін мағынасы;
-тілдік қызметі;
-тілдік құралдары.
Бүгінгі күнге дейін аталмыш мәселеге арналған зерттеулерге эмоционалды, экспрессивті, эмоция, эмоционалды-экспрессивті сияқты сөздерді бірінің орнына бірін қолданып, жиі шатастырылатындығы аңғарылады. Тілде осы мәселеге байланысты жазылған лексикологиялық еңбектерде "эмоционалды", "экспрессивті" атауларын дәрежесі бір бейнелі сөздердің категориялары ретінде қарау дәстүрге айналған. Десек те, Н.А.Лукянова экспрессивті сөздерді атауда экспрессив терминін қолдануды сәтті әрі тиімді деп санай келе, бұл термин номинатив терминіне құрылымдық жағынан сәйкес келе отырып, оған қарсы мағынада қолданыла алады. Және оның бір мағынасы ретінде экспрессема да сондай мағынада қолданылады. Жоғарыда айтып кеткендей, экспрессивті сөздер номинатив бірліктерден (сөз, сөз тіркесі) негізінен екі жағдайда да ерекшеленеді: семантикасы және жұмсалымдық өрісіарқылы ажыраты;
Зерттеу нысаны. Аталып отырған тақырыптың негізгі мәнін ашу мақсатында, қазақ тілінде эмоционалды бірліктердің қолданылуын негізгі зерттеу нысанына айналдыру.
зерттеу әдістері. бұл дипломдық жұмыс жинақтау, сараптау, бақылау қорыту әдістерінің негізінде жазылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ ЭМОЦИОНАЛДЫ БІРЛІКТЕРДІҢ ЛЕКСИКА-
СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қазіргі қазақ тіл білімінде эмоционалды лексика эмоционалды және экспрессивті болып екіге бөлінетіні белгілі. Қазіргі кездегі лингвистикалық әдебиеттерде (орыс, қазақ) осы екі терминді атауда бірізділіктің жоқтығы байқалады. Эмоция тіл білімінде қарастырыла бастағаннан бері бұл мәселе туралы бір-біріне қарама-қайшы келетін талас пікірлер де қатар орын алып келеді. Бүгінгі күнге дейін аталмыш мәселеге арналған зерттеулерде эмоционалды, экспрессивті, эмоция, эмоционалды-экспрессивті сияқты сөздерді бірінің орнына бірін қолданып, жиі шатастырылатындығы аңғарылады. Тілде осы мәселеге байланысты жазылған лексикологиялық еңбектерден "эмоционалды", "экспрессивті" атауларын дәрежесі бір бейнелі сөздердің категориялары ретінде қарау дәстүрге айналған. Десек те, Н.А.Лукьянова экспрессивті сөздерді атауда экспрессив терминін қолдануды сәтті әрі тиімді деп санай келе, бұл термин норматив териніне құрылымдық жағынан сәйкес келе отырып, оған қарсы мағынада қолданыла алады. Және оның бір мағынасы ретінде экспрессема да сондай мағынада қолданылады. Жоғарыда айтылып кеткендей, экспрессивті сөздер номинатив бірліктерден (сөз, сөз тіркесі) негізінен екі жағдайда да ерекшеленеді: семантикасы және жұмсалымдық өрісі арқылы. Осымен байланысты Н.Ан.Лукьянова: "экспрессив"- семантикада денонативті компонент (номинативті базис) пен коннотативті компонент (экспрессивтілік, эмоционалдылық және бағалауыштық) қатар қолданылған узуалды немесе оккозионалды сөздерде және сөйленімде номинавтилік пен экспрессивтілік (көркемді, грамматикалық) қатар қолданған сөздерді айтады. [1,5]. Зерттеуші "экспрессия мен эмоция өзара байланысты, осы негізде эмоция экспрессив негізінде пайда болған, ол екінші" [1.6] деп түсіндіре келе, экспрессивтілік кең мағынада тілдік бірліктердің семантикалық қасиеттерінің негізінде (эмоционалдылық, бағалаушылықтың, бейнелілік) көрініс бере отырып, сөйлемнің көркемдеуші құралы болып табылады дейді. Демек, Н.А.Лукьянованың пікірінше, тілде экспрессивтілік бірінші, ал эмоционалдылық соның категориясы болып табылады. Байқағанымыздай, ол "экспрессивтілікті" кең ұғым ретінде санайды. "Экспрессив" терминін өте кең, ауқымды түрдеқарайтын ғалымдар- М.И.Черемисина мен О.А.Рыжкина. Олар бұл топтағы сөздерді "экспрессивті лексикалық қорға [2.24] жатқызады".
Келесі топтағы ғалымдар, дәлірек айтқанда, Е.М.Галкина-Федорук, Н.М.Павлова т.б. "экспрессив" терминін "эмоционалды" терминімен бір деңгейде қарайды. Эмоция сөзі француз тілінің emotion; латын тілінің emovere- қыздыру, толқыту сөзінен шыққан. Эмоционалды - сезім негізінде шыққан эмоциялар. Эмоционалды сөздер адамның сезім өрісінің бай екендігін дәлелдейді. Бірақ осы лингвистикалық еңбектерде эмоционалды және экспрессивті ұғымдар жиі шатастырылады. Көптеген еңбектерден "эмоционалды-экспрессивті" немесе "экспрессивті-эмоционалды" деген терминдерді олардың мағыналарында сезімге қатысты ешқандай реңк болмаса да, "экспрессивті" деп, немесе, керісінше, олардың мағыналарынан эмоцияны, сезімді кездестіре алсақ та, оларды "эмоционалды" деп қолданылатынын байқаймыз. Яғни эмоционалды сөздер 50-60 жылдың шеңберінде зерттеліп келсе де, экспрессиялы сөздер дегеніміз не? эмоция мен экспрессия аралығында қандай айырмашылық бар? экспрессия тілде қалай көрініс табады?- деген мәселелер әлі де күн тәртібінде тұр деуге болады.
Экспрессия адамның сөйлеу кезінде ғана емес, сонымен бірге ым, дене, бет қимылдары, жұмыс кезіндегі адамның барлық мінезінде пайда болады. Тілде экспрессивті элементтер мен эмоционалды элементтерді айыру, олардың өзара байланысына қарамай, функционалдылық мақсатының бөлек болуымен түсіндіріледі. Эмоционалдылық ой және ерік бір қатарда тұрады және олардың тілде қолданылу тәсілдері бар. Экспрессия, экспрессивтілік ойдың және еріктің пайда болуындағы сияқты эмоционалды болып қолданылуы мүмкін. Сол себептен Е.М.Галкина-Феодорук: "тілде экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда әлдеқайда кең, экспрессия бұл айқындылықтың, бейнеліліктің күшейтілуі, айтылған сөздің ықпал етуші күшінің артуы. Қолданыстағыәсер етуші күші басым, қатты таң қалдыратын барлық сөздер экспрессиялы сөздерге жатады" [3,107] деп, "эмоционалдылық" пен "экспрессивтілікті" бір деңгейдегі категориялар екендігін атап көрсетеді. Және эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің ара жігін шектеп, лингвистикада ең алғаш рет эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті болады деген крийтериді ұсынады. Шынында да , жоғарыдағы ғалымдардың дәлелдеулеріндегідей тілде экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда бірінші ме? эмоционалды сөздер экспрессивті сөздердің негізінде пайда болды ма? эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті болама? - деген мәселелер төңірегінде ойлануға тура келеді.
Тіл білімінде "эмоционалдылық - (лат. Emovere-еліктіру, толқыту) фр. emation - қоршаған болмасқа деген адамның әртүрлі көңіл-күйі, сезімі, әсері. Эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану мен жек көру, қорқыныш пен батылдық, сенім мен сенімсіздік, қайғы уайым, зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы (қара. эмотивтік, экспрессивтік, одағай) [4,432], деп түсіндірсе, экспрессивтілік (лат. expressio- выражение, мәнерлілік) ағыл. Expressivity expressivitat (мәнерлілік) - тіл единицаларының семантикалық стилистикалық белгілерінің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде қолданылады. Оның фонетикалық, монрфологиялық, лексикалық, синтаксистік құралдары бар. Осы құралдар арқылы сөз сөйлеушінің психикалық, эмоционалдылық күйін көрсете алатын қабілетке ие болады. Эмоция айтылған сөзді эмоционалдық (сезімдік) айшықты (аффекті) сөз ретінде жеткізеді . Эмоция құралдарын фонетика, грамматика, лексикология, стилистика және семантика зерттейді [4.430-431] деп көрсетілген.
Эмоционалды сөздердің тіл білімінде зерттелуін ХХ ғасырдың басында жазылған еңбектерден кездестіреміз, бұл еңбектерде эмоция мени экспрессияны бөлмей бірге қарау орын алған. К.Эрдман: "Осы сәттердің (эмоционалды және экспрессивті) барлығының тікелей қатысы бар, сөзді әр айтылған сайын басқаша көмкеріп тұратын барлық осы санадан тыс және зорға білінетін қосалқы түсініктер, белгілі бір сезімдер мен олардың реңктері, дауыстың қатты бәсеңдігі - осының бәрі логикалық мағынадан кем түспейді." [5] дейді. Экспрессияны зерттеуде алғашқылардың бірі болып саналатын Ш.Балли тілдегі экспрессивтілікті эмоционалдылықпен тығыз байланысты деп санайды [6]. Ж.Вандриес "аффективті элементтер ойға логикалық әсерлі реңктер мен бояу береді" деген шешімге келеді [7].
Орыс тіл білімінде экспрессивтілік пен эмоционалдылық мәселесі зерттеушілердің назарын көптен бері аударып келе жатқаны белгілі. Бұл тұрғыдан алғашқы зерттеулердің бірі ретінде академик В.В.Виноградовтың "Русский язык (грамматическое учение о слове)" атты еңбегін атауға болады. Ғалым аталмыш сөздерді мағыналық жағынан грамматикалық және лексикалық мағына деп, сонымен бірге жеке тұлға мен топтық бағаның берілуі деп те бөледі. Сөздер әлеуметтік ортада қолданыс табуына байланысты олардың экспрессивті бояуы болады. Сөздің көмегімен сөйлеуші қандай да бір затқа, құбылысқа өзінің бағасын береді. Осы негізде олар жоғарыда берілген топтардан (атауыш сөздер) ажыратылады. Қандай да бір жағдайда сөзбен берілген бағаны В.В.Виноградов экспрессиялық сөздер деп атайды. [8.18-19].
Бұл мәселе 1950 жылдары жан-жақты зерттеліне бастады. Осы кезде В.В.Виноградовтың, В.А.Звегинцевтің, А.И.Ефимованың, Е.М.Галкина-Федоруктың, А.Н.Гвоздеваның, Л.Л.Кимнің, А.Д.Григорьеваның және т.б. көптеген ғалымдардың еңбектері жарық көрді. Бұл ғалымдардың еңбектерінде тілдің экспрессивті-көркем тәсілін жан-жақты түсіндіру, тілдік бірліктерден экспрессивті-эмоционалды бірліктерді табу және олардың өзіндік семантикалық ерекшеліктерін айқындау, эмоционалдылық, экспрессивтілік ұғымдарына анықтама беру ең алғаш рет орын алды десе де болады.
Осы кезде эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің тіл жүйесіндегі алар орны мен рөлін зерттеуді мақсат еткен жұмыстар да ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Эмоционалдылық пен экспрессивтілік арақатынас анықтауда зерттеушілердің көзқарастары әртүрлі, бір жерден шықпайды. Н.М.Павлова сөзде эмоционалдылық пен экспрессивтілік тығыз байланысты деп санап, олардың табиғи өзгешеліктеріне шек келтіреді. Берілген ой желісіне В.В.Шаховский "бұл екі бөлек-бөлек категориялар бір-бірін толықтыру арқылы ғана байланысты болмайды" деген қарсы пікір айтты. Бұл екі ұғымды Ю.М.Осипов та осылай ажыратады. Ғалым оларды бір-біріне тәуелсіз құбылыс ретінде қарайды. Эмоционалдылықты тілдік жүйедегі элемент деп санаса, ал экспрессивтілікті сөздің сұрыпталуы және қолданылуы негізінде пайда болған деп есептейді. Яғни, ол сөйленімдік элемент болып табылады. Тіл білімінде мұндай пікірлердің қалыптасуы аталмыш тақырыпты жеке-жеке зерттеуге әкеліп соғады. Осының нәтижесінде аталған тілдк категориялар туралы тың пікірлер айтыла бастады.
1974-1980 жылдары аралығында жыл сайын жарық көрген "Актуальные проблемы лексикологии и словообразования" жинағы да аталмыш мәселені зерттеуге өз үлесін қосып отырды. Бұл жинақта экспрессивтілікті негізінен теориялық тұрғыдан зерттеу жағы басым. н.А.Лукьянова орыс тіліндегі экспрессивтілікті, эмоционалдылықты, бағалауыштық ұғымдарын жеке-жеке жіктеп, осы негізде олардың семантикалық типологиялық тұрғыдан зерттеуді қалыптастырады. Ғалым лексикологтар ішінен экспрессивтілікті жеке қарастыратын жаңа лексикологиялық пәнді бөліп шығару туралы оң пікірлер шығып қалуы да ғажап емес деп есептейді. Өйткені қазіргі зерттеу бағыты соған алып келе жатыр. Ол кісінің экспрессивті лексиканың сөздігін жасауда да елеулі орны бар. 1986 жылы оның "Экспрессивная лексика разговорного употребления (проблемы стилистики)" атты монографиясы жарық көрді. Онда экспрессивті сөздердің лексикалық семантикасы жайлы айтылған. Бай тілдік материалдарға сүйеніліп жасалған терең теориялық жұмысты іргелі зерттеудің қатарына қосуға болады. Мұнда ауызекі-әдеби және диалектілік тілдерде қолданылатын экспрессивті лексикаға терең семантикалық талдаулар жасалған.
Тілдегі адам факторының рөлін қазір ғалымдар басты мәселе ретінде қалыптастырып жүр. Бұл бағыттағы зерттеулер ең алдымен тілдік құралдардың экспрессивтілігі мәселесін қарастырудан басталуы тиіс. Экспрессивті тілдік механизмдердің жан-жақты зерттеуге В.Н.Шаховскийдің пікірі бойынша, "бұл кітаптың басты жетістігі онда экспрессивтілік категориясы сөйлеу-ойлау әрекеттің конгнетивтік жағымен байланысты қаралады және экспрессивтілікті осы тұрғыдан қарастыру аталмыш монографияның ерекшелігі мен жаңалығын көрсетеді" [9,126].
Түркі тілдерінде де аталмыш мәселені айтарлықтай зерттелді деуге болады. түркітануда бұл мәселе негізінен 1950 жылдардан бастап зерттеле бастады. Оларға әзірбайжан тілі бойынша С.Абдуллаевтың, Т.А.Эфендиеваның, Э.А.Багированың, а.Денирчи заденің, А.Охундованың, Ю.Сандованың және т.б.; өзбек тілі бойынша Ш.Казановтың; якут тілі бойынша В.И.лихановтың; қазақ тілі бойынша С.К.Кеңесбаевтың, Н.Т.Сауранбаевтың, М.Б.Балақаевтың, Ғ.Ғ.Мұсабаевтың, А.І.Ысқақовтың, Ш.Ш.Сарыбаевтың, Е.Жанпейісовтың, Ш.Ы.Нұрғожинаның, Х.Нұрмұхановтың, Ф.М.Мұсабекованың және т.б. ғалымдардың еңбектерін жазуға болады.
Т.А.Эфендиева эмоционалдылық пен экспрессивтілікті тілдің дербес екі категориясы ретінде түсіндіре келіп, әйтсе де "экспрессивті лексикаға қарағандаэмоционалды лексика мағынасы жағынан экспрессивтірек болады" деген шешімге келеді. [10]. Осы негізде ғалым әзербайжан тілінің сөздік қорын экспрессивті-эмоционалды және экспрессивті лексикка деп екіге бөлінеді. Аталған еңбекте тілдегі эмоционалды және экспрессивті сөздерді тудырушы лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдері талданады: 1) жағымды экспрессивті бояулы эмоционалды лексика; 2) жағымсыз экспрессивті бояу тудыратын эмоционалды лексика деп эмоционалды - экспрессивті лексиканың эвфемизмдерден жасалатындығын көрсетеді.
Ш.Казанов "Өзбек тіліндегі Хамза драмасындағы эмоционалды бағалауышты лексиканың семантика-стилистикалық ерекшеліг" атты еңбектерінің бірінші тарауы хамза драмасындағы эмоционалды-бағалауышты лексикаға, екінші тарауы аталмыш драмадағы эмоционалды-бағалауышты фразеологизмдерге арналады. Ол драмадағы эмоционалды лексиканың семантикалық жағынан: 1) жағымды мағынаны беретін эмоционалды-бояулы
сөздер; 2) жағымсыз мағынаны беретін эмоционалды -бояулы сөздер деп екіге бөліп қарастырылады. Хамза драмасындағы жағымды мағынады беретін сөздерді: 1) салтанатты (торжественные) лексемалар; 2) плэтикалық лексемалар деп екіге бөліп, жағымсыз эмоцияны білдіретін экспрессивті-бояулы лексемаларды: 1) жақтырмай айтылатын лексемалар (а) жалпы хайуанаттардың атауы; б) үй құстарының атауы; в) үй жануарларының атауы) және 2) қоғам мен өмірде жағымсыз құбылыстарды білдіретін лексемалар деп оларды екіге жіктейді. Бірінші тараудың екінші бөлімін лексикадағы эмоционалды сезімді білдіретін кішірейткіш-еркелеткіш қосымшаларға арнап, экспрессивті сөздердің грамматикалық деңгейде жасалуын сөз етеді. Өзбек тілінде экспрессивті сөздер негізінен сөйлеу тілінде,тәуелділік (1жақта жиі жасалады) жалғаулары арқылы жасалады дейді. Дәл осы аффикстер, не еркелетуші болып, не сыйлаушы, не құрметтеуші болып үлкен роль атқарады. Ғалым тіл материалдарын салыстыра келе, көптеген сөздер тәуелділік жалғауынсыз өздігімен еркелетушілік мағына бере алмайды [11,68] деген қорытындыға келеді. Сондай-ақ осы еңбекте еркелету мағынасы лексикалық тәсілдер арқылы берілетіндігіне кішкене тарауша арналған. Жұмытың екінші тарауы аталмыш драмадағы эмоционалды бояулы фразеологизмдерге арналған, оны зерттеуде мағынасына қарай жоғары, салтанатты эмоцияны, қалжыңды, сайқымазақты, жақтырмауды, деректілікті немесе балағаттағандықты беретін фразеологизмдер деп жіктеген [11].
Лексика-семантикалық жағынан жеке эмоционалды-бағалауышты сөздерді зат есімдерден және етістіктерден жасалғандар деп, оған жеке тарау арнап, семантикалық жағынан зат есімдерден жасалған эмоционалды-бағалауышты сөздер (эмоционалыно-оценочные слова личности характеристики), дерексіз ұғымды беруші эмоционалды-бағалауышты зат есімдер; сын есімдерден жасалған эмоционалды-бағалауышты сөздерді: адамның жұмыс әрекетін сипаттайтын эмоционалды-бағалауышты сын есімдер, адам мінезіндегі әртрлі жағымсыз қасиеттерді беретін эмоционалды-бағалауышты сын есімдер; етістіктерді қимылға байланысты эмоционалды-бағалауышты етістіктер; сөйлеуге байланысты эмоционалды бағалауышты етістіктер деп жіктейді. Автор жұмысының үшінші тарауында лексика-семантикалық жағынан жеке экспрессивті сөздерді де жеке эмоционалды-бағалауышты сөздер сияқты іштей зат есімдерден, сын есімдерден, сан есімдерден жасалғандар деп бөліп көрсетеді де, оларды іштей бірнеше лексика семантикалық топтарға жіктейді. [12,102-135].
Қазақ тіл білімінде аталмыш мәселеге байланысты еңбектерді көптеп кезедестіруге болады. Олардың ішінде бұл мәселеге байланысты еңбектерді көптеп кезедестіруге болады. Олардың ішінде бұл мәселеге байланысты арнайы қалам тартқандары да немесе лексикологияның мәселелерін және де тілдің басқа салаларын сөз етуде жолай аталмыш мәселе жайында сөз ете кеткендерін де кезедестіруге болады.
М.Балақаев бастаған бір топ авторлардың бірігуімен шыққан "Қазақ тілінің стилистикасы" атты еңбекте еліктеуіш негіздерден жасалған етістіктердің басқа сөздерге қарағанда экспрессивтілік қасиеті басым болатыны және оларн көбінесе көркем әдеби, сөйлеу және публицистикалық стильдерде жиі кезесетіні жайлы айтылады. Сондай-ақ бұндай бояу жеке сөздерге де фразеологиялық тіркестерге де сөз формаларына да, синтаксистік конструкцияларға да тән сипат деп, экспрессивті бояуды екі тұрғыдан 1) лексикалық мағынасы әуелден экспрессияға бейім тұратын сөздер; 2) қолданылу процесінде жүре келе экспрессивті бояу алатын есімдер мен етістіктер сөз етілуі тиіс екені айтылады [13,58-59]. Алайда бұл стилистикалық оқулықта эмоционалды сөздерге де экспрессивті сөздерге де анықтама берілмейді.
Ғалым Ғ.Ғ. Мұсабаев "Современный казахский язык. Лексика" атты оқулығында "қазіргі қазақ тілінде, сондай-ақ кез келген басқа тілдерде де затқа немесе құбылысқа сөйлеушінің эмоционалды қарым-қатынасын білдіретін сөздер қатары бар. Бұндай сөздер категориясынтіл білімінде эмоционалды лексикаға жатқызады немесе эмоционалды бояу" деп көрсетеді де, ары қарай бұларды былай бөледі: 1. эмоцияналы бояуы бар сөздер; 2. кішірейткіш-еркелеткіш, үлкейткіш немесе кеміткіш аффикстер жалғану арқылы сөзге морфологиялық жолмен эмоционалды бояу беретін сөздер деп, бірінші топты: а) әсері өте күшті эмоцияны беретін сөздер (масқара, сұмдық, сұм, қайғы, қуаныш, қорқыныш, жауыздық, жыртқыштың, нәзіктік, ақ көңілділік т.б.). Бұл топтағы сөздер лексиканың негізінде өздігімен экспрессивтілікті қасиетті бере алады; ә) кейбір сөздер затқа немесе құбылысқа қоғамдық қарым-қатынас негізінде эмоционалды-экспрессивті бояу беруге қабілетті болады (ұрлық, жауыздық, залым т.б.) деп, бұл сөздер өзінің табиғатынан жағымсыз мағынадағы эмоционалды реңкті береді; б) сөйлеушінің негізінде құбылысқа баға беретін сөздер (әдемі, жақсы, көңілді, тамаша, қатты т.б.); в) шарттылықпен қолданылатын сөздер. Мысалы, пысық сөзі ертеректе ешқандай эмоциялық бояусыз қолданылады. Бірақ А.Құнанбаевтың туындыларында бұл сөз адамның жағымсыз мағынасындағы эмоционалды бояумен қолданылған. Екінші топтағы сөздер қатарынан іштей грамматикалық тәсіл арқылы кішірейткіш суффикстердің көмегімен жасалған сөздер; -қай кішірейткіш-еркелеткіш суффикстерді қолданылуы арқылы затқа немесе құбылысқа қоғамдық мағына беру арқылы жасалған сөздер; сөздердің кішірейткіш-еркелеткіш реңкті -тай жұрнағы арқылы жасалады; -еке, -й, -ша, -ше жұрнағы жалғану арқылы еркелікті және кішіпейілділікті бере отырып жасалған сөздер эмоционалдылықтың жоғарғы реңкін білдіреді; -сымақ арқылы жасалған сөзге жек көру, кемсіту мағынасын үстейді де іштей лексикалық жолмен жасалғанына және де грамматикалық жолмен жасалғанына байланысты жіктеп көрсетеді. [14].
"Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы" атты оқулықта экспрессивті-эмоционалды сөздерге анықтама беріліп, олар тілде негізінен сөйлеу тілі мен көркем әдебиетте кездесетінін айта келе, тілде экспрессивтік-эмоционалды лексика үш жолмен 1) ешбір қосымшасыз жеке тұрып эмоционалды бояуға ие болатын сөздер; 2) мәтін ішінде эмоционалды бояуға ие болатын сөздер; 3) морфологиялық жолмен пайда болатын эмоционалды сөздер) жасалатыны баяндалады. Сондай-ақ тілімізде бұндай сөздерге негізінен еліктеуіштер мен одағайлар бай екендігі жайлы айтылады. Эмоционалды бояуға өте бай одағай мен елітеуіш сөздер жайлы жұмысымыздың екінші тарауында кеңірек тоқталамыз.
Қазақ тіл білімінде эмоционалды (эмотив-экспрессив) сөздер семантикалық жағынан біраз зерттелінде деп айтуға болады. Тілдің бұл мәселесіне арналып бірталай диссертациялар, көптеген мақалалар жазады. Олардың негізгілеріне тоқталар болсақ, қазақ тілінің ауызек тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексикасына арнайы ғылыми еңбек жазған - Ш.Ы.нұрғожина. Автор еңбегінің бірінші тарауында қазақ тілінің ауызекі тіліндегі эмоционалды-экспрессивті сөздердің ерекшелену нышандары мен жұмсалымдық ерекшелігі жайлы сөз қозғайды. Эмоционалды-экспрессивті сөздер жалпылама лексика, қарапайым сөздер, тұрмыстық лексика, диалекті, варваризм сөздер тобында кездеседі деп көрсетеді. Еңбектің екінші тарауы қазақ тілінің ауызекі тіліндегі эмоционалды-экспрессивті бірліктердің негізгі жасалыну тәсілдерін және толықтыру жолдарына арналған. Сондай-ақ олардың бірнеше ЛСТ-ға (лексика-семантикалық тапқа) жіктейді.
1.1 Эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері
Тілдегі эмоционалдылық мәселесімен айналысытын лингвисттердің алдында бір-бірімен байланысты екі мәселе тұрады. Оның біріншісі - жалпы лексикалық қорған эмоционалды мән туғызатын сөздерді бөліп алу да, екіншісі-оларды семантикалық топтарға ажырату. Осы мәселеге арнайы қалам тартқан тілші -ғалымдар семантикалық талдаудың лингвистикада екі жолы бар деп көрсетеді:
а) парадигмалық мағынаны талдау және сол сөздердің қандай синтагмалық мағынаға ие бола алатынын байқауға мүмкіндік алу;
б) сөздің синтагмалық мағынасын контекстік талдау арқылы сол сөздің семантикалық құрылымды құраушы мағынасын анықтап алу, яғни оның парадигмалық мағынасын анықтау.
Орыс ғалымы Т.А.Трипольская экспрессивті (біздіңше экспрессив-эмотив) лексика талдаудың 5 түрлі әдіс-тәсілдерін көрсетеді [15.101-113]. Олар мынадай:
а) идентификация әдісі. Бұл әдіс экспрессивті етістіктердің семантикасынан коннотативті мағынаны айырып алуда тиімді болып табылады. Бірақ бұл әдіс басқа қатардағы экспрессивтердің семантикасын сипаттауда әлсіздік танытады, сол себепті олардың зерттеуде басқа да әдістерді қатыстыру қажеттігі туындайды.
ә) дефинициялық талдау (дефиниционный анализ), бұл әдіс семантикады зат есімдердің "интенсивті" және "эмоционалды бағалауышты" коннотативті компоненттердің, сондай-ақ экспрессивті сын есімдермен етістіктердің коннотативті компоненттерін бөліп алуға мүмкіндік туғызады. бірақ та бұл әдістің мынадай кемшіліктері де бар: а) коннотативті компоненттердің қарапайым жиынтығы түрінде әрқашанда экспрессивті бірліктердің семантикасын анықтай бермейді; ә) олар әрқашада экспрессивті семантиканы анықтай бермейді, яғни бір мағына ғана айқындайды немесе керісінше болады. б) контекстік талдау. Контекст коннотацияны анықтап алуға мүмкіндік туғызады, сонымен бірге жалпы түрде "бағалауыштықтың" коннотативті компоненттің сапасын анықтайды. Экспрессивтің бағалауыштық әлеуетті өте кең болғандықтан, контекстік талдаудың көмегімен бағалауышты мағынаның жеке реңктерін сипаттау қиын. Бағалауыштықтың мағынасының сапасы тілд қолданушылар мен сөйленімдік жағдайға байланысты. Дегенмен контекстік талдау арқылы экспрессив семантикасынан коннотацияны анықтауға болады. Кейбір жағдайларға байланысты контекстік талдау сөздің коннотативті мағынасын анықтауды және сипаттауда көмекші құрал болып табылады.
в) компонеттік талдау. Компоненттік талдау әдісі экспрессивті лексиканың семантикасын зерттеуде жиі қолданылады. Компонентті талдау лексикалық мағынаны құраушы компоненттерді ажырату жолымен оны, яғни лексикалық мағынаны толық сипаттау мақсатында қолданылады. Бұл әдіс атауыш сөздердің семантикасын сипаттау тәсілі ретінде пайда болған, сол себептен оны атауыш сөздерден сапалық жағынан өзгешеленген материалдарға қолдану, оның қолданылу шегі және мүмкіндігіне байланысты сұрақ туғызады. Коннотативті талдаудың көмегімен мағынаның қандай аспектісін (тек денотативті ғана ма, жоқ әлде денотатив пен коннотативті мағынаны бірге ме) сипаттайтынын айырып алуға және көптеген атауыш сөздердің семантикасын толықтай сипаттауға болады. Бұл әдісті қолдану экспрессивті сөздердің семантикасының белгілі бөліктерін ғана анықтай алады, нақтырақ айтсақ, денотативті мағынаны ғана, ал коннотацияны анықтай алмайды [16.53].
Ғалым коннотативті талдау әдісінің 3 түрін көрсетіп береді. Әйтсе де бұл әдістің де атауыш сөздердің семантикасын зерттеуден қарағанда экспрессивтердің семантикасын зерттеуде өрістің шектеулі екені байқалады.
г) психолингвистикалық талдау. А.П.Клименко психолингвистикалық талдау әдісінің 3 түрін көрсетеді: 1) сынаушыға бірнеше мәтін құрау керек, не болмаса сөз аралық синтагмалық қатынас орнату керек. Соның нәтижесінде сөздің синтагмалық қасиеті жайлы ақпарат аламыз; 2) сынаушыға қабылданған ассоциацияны ары қарай ден қоя өңдеу жүргізілетін еркін ассоциативті эксперимент болуы қажет; 3) сөздің семантикасын анықтау, зерттеуші бірліктердің семантикалық жақындықтарын орнату мақсатындағы метатілдік тапсырма беру керек [17,54-55].
Т.А.Трипольскаяның жоғарыда берген 5 түрлі әдіс-тәсілдері лексикалық қордан эмоционалды бірліктерді айырып алуда және оларды семантикалық топтарға бөлуде мәні ерекше.
О.В.Загоровская сөздің лексикалық мағынасын денотативті, коннотативті және образды компонент негізінде зерттеу керек екенін айтады [15.74] . Тілшілер тілдегі лексикалық мағынаның төрт макрокомпоненттерін көрсетіп жүр. Олар: денотаттық мағына бөлшегі және тілдің ішкі құрылымымен байланысты мағына бөлшегі [8.71]. Десек те, бұл жердегі денотаттық мағына мен сигнификаттық мағына бір компонент деп қарайтын көзқарастар да бар. Ғ.Хасанов денотатов немесе (заттық, ситуативтік, синтагматикалық т.б.) сигнификатты, коннотатты немесе эмотативт, прагматикалық және функционалды-стилистикалық макрокомпоненттер [18,51] деп бөледі. М.Оразов көрсетіп отырған сигнификаттық мағына денотаттық мағынадан соншалықты қашықтап кетпейді. Олардың арасында жақындық бар. Сигнификат идеалды денотатқа сәйкестенеді. Автор жоғарыда сілтеме жасаған еңбегінде "егер байыптап қарайтын болсақ, сигнификат денотат та емес, сондай-ақ ұғым да емес. Денотаттан айымашылығы сол - ой субстантив қасиетке ие. Екінші сөзбен айтқанда, сигнификат нақтылы заттың белгісі мен түрлі қасиеттерінен қол үзбей идеал денотатқа сүйенеді" [19,84] деп көрсетеді. Эмоционалды сөздерді талдауда жалпылық пен жалқылық ешқандай да маңыздылық атқармайтындықтан, аталмыш сөздерді компонентке жіктеуде денотат, сигнификат деп жіктемей, оларды бір компонент деп санайтындарды қолдай отырып, біз де бір компонент деп есептейміз.
Жоғарыдағы О.В.Загоровскаяның образдылықты компонент ретінде алуының себебі, біздің түсінуімізше, эмоционалды сөздерге байланысты болса керек. Осы жерде айта кететін бір нәрсе бар, Н.А.Лукянова образдылықты эмоционалдылықтың жеке бір жіктемеліктің белгісі ретінде беріп, оны эмотив пен экспрессив сөздердің коннотативті компоненттердің жеке бір семасы деп қарайды [20.16]. Біздің шамалауымызша, образдылық жеке компонент бола алмайды. Ол жоғарыда айтып кеткендей денотативті, коннотативті компоненттердің жеке бір семасы ғана болуы мүмкін.
Жоғарыдағы лексикалық мағына компонеттерінің мәселесіне қайтып орылар болсақ, Т.А.Трипольскаяның көрсетуі бойынша тілдегі эмоционалдылықтың (эмоционалды сөздердің) семантикалық ерекшеліктерін анықтау аспектіде жүзеге асуы керек, бірінші-денотативті (заттық) мағына да, екіншісі - коннотативті мағына [10.51]. И.В.Арнольд денотат пен коннотат мағынасы туралы былай дейді: информацияның бірінші бөлгі сөздердің денотаттық мағынасымен сәйкес келеді де, ол ұғым деп аталады. Ұғым арқылы денотаттық мағына сыртқы өмірмен байланысады. Пікір алысудың екінші бөлігі сөйлеушілермен және олардың жағдайлармен байланысты болып, коннотацияға тең келеді. Оған эмоция, экспрессия, бағалау және мағынаның стилистикалық компоненттері енеді [21.109].
Бұл келтірілген сілтемелерден байайтынымыз: эмоционалды сөздер семантикада негізінен денотаттық мағына мен коннотаттық мағыналарда кездеседі және эмоционалды сөздердің семантикадағы орны негізінен коннотацияға тең екендігі. Бұл жерде ескерте кететін бір жайт бар. Сөздердің компоненттерге бөлуге денотат дегенімізде сигнификат ұғымын да қоса қамтимыз.
Ғ.Хасанов коннотаттық мағынаның компоненттерін сөздің түсіндірмесінен байқауға болады деп, ҚТТС -нен "ұшқалақ" сөзінің түсіндірмесін орынды көрсетеді: тым жеңілтек, шошақай, тұштақай. Коннотаттық компонентті-жақтырмау, ұнатпай, қостамау. Коннотацияның бойында денотаттық мағынаға қосымша белгіні білдіретін қасиет те бар. Ол сөз мағынасындағы денотатқа қарағанда екінші (маңызды аздау) болып табылады (тарихи тұрғыдан керісінше). Мысалы, -Өй өзің бір арсылдаған төбет екенсің (Ауызекі тіл) деген мысалдағы төбет сөзінде номинативтік қасиетпен қосымша, жанама сипатта экспрессивті- эмоционалды қасиет те орын алған. Яғни денотатқа жанама коннотаттық мағына да үстелген. Сөйлеуші төбет сөзінің номинативті негізгі қасиеттерін (денотат) негізге ала отырып оған өзінің эмоционалды бағасын беріп тұр.
Коннотативтілікке негізінен эмотив сөздер тән. ол туралы Н.А.Лукянова былай дейді: "экспрессивтілік жеке коннотативті семантика болып та (егер образдылықты ескермесек), эмоционалды баалаушылықпен де аралас қолданыла алады. Эмоционалдылық (біздіңше эмотивтілік - Б.Ж) кейбір сөздер табына ғана коннотативті семантиканың жеке саласы болып табыла алады" [20,16]. Мысалы, еркелету мәнінде қолданылатын сөздер: қарағым, шырағым, балапаным, алтыным, қошақаным т.б. Одағай сөздер: пан, туу, айхай т.б. Түбір еліктеуіш сөздер: жалп, зып, тарсаң, талтаң т.б. В.И.Шаховский тілдегі жалпы эмоционалды сөздер коннотативтілікке тән деген жаңаша пкір ұсынады: "Эмотивті компонент коннотацияның семантикалық өзегі болып табылады, ал эмоция әрқашанда бағалауышты және экспрессивті болады. Бағалауышты және экспрессивті компонеттер тегінде коннотативті ғана болмайды, олар денотацияның компоненттер де бола алады. Біздің түсінуімізші, мәтінде эмотативтілік қасиетке ие экспрессивті және бағалауышты мағыналы компоненттер болып қолданылған тілдік және сөйленімдік бірліктер де коннотативті болып табылады" [16,14]. Бұл ғалымның көзқарасын біз де құптаймыз, себебі эмоционалды (эмотив) сөздер әрашанда экспрессивті болады деген көзқарасты алдыңғы тараушыларда сөз еткенбіз. Және де осыған ұқсас көзқарасты Н.А.Лукянованың еңбегінен де кездестірдік: "эмоционалдылықпен" де "бағалаушылықпен" де әрекеттеспейтін тек тәуелсіз экспрессивтіліктің семасы ғана болуы мүмкін; "эмоционалдылықтың"семасы "экспрессивтіліктің" семасы тәуелі болады; "бағалаушылықтың" семасы әрқашанда "эмоционалдылықтың" коннотациясы тәуелді [22,16]. Алайда, бұл жерде автор эмоционалдылықтың (эмотивтіліктің) семасы әрқашан да экспрессивтіліктің семасы тәуелді бола бермейтіндігін ескермесе керек.
Эмотативтіліктің семасы кей жағдайларда экспрессивтіліктің семасына тәуелді бола бермейтіндігіне жоғарыда мысалдар келтіріп кеткен едік. Нәтижесінде "коннотативті компонентке эмотивтілік тән" деген жоғарыдағы пікірімізді растаймыз.
Ал экспрессивтілік пен бағалаушылықтың коннотативтілікпен бірге денотаттық компонентке де ие бола алады. Осыан байланысты денотаттық мағынаның солғандауынан эмоционалды мағына пайда болады. Н.А.Лукьянова: "барлық экспрессивті мағыналар (біздіңше эмоционалды-Б.Ж) денотаттық мағынаның даму кезінде солғындауынан пайда болған бірліктер" деп көсетеді [22,19]. Мысалы, шошқа - 1 (хайуа атауы) және шошқа - 2 (адамның мінезіне байланысты) деген сөздерді алсақ, бірінші сөздегі "шошқа" жай ғана жұмыр, жуан, сирағы қысқа өсімтал айыр тұяқты үй хайуаны атауын беріп денотаттық мағынаға ие болып тұр. Екінші мысалдығы "шошқа" сөзінің бойында, яғни денотаттық компоненттен бірге (жағымсыз бағада) лас, икемсіз, сүйкімсіз т.б.көрсететін жеті семантикалық тобы пайда болады: 1) экспрессивті лексикалық мағына; 2) экспрессивті-эмоционалды лексикалық мағына; 3) экспрессивті-эмоционалды-бағалаушты қты лексикалық мағына; 4) эмоционалды лексикалық мағына; 5) эмоционалды - бағалаушылық лексикалық мағына; 6) бағалауыштық лексикалық мағына; 7)экспрессивті-бағалауыштық лексикалық мағына.
Ғалым берілген кестеден басқа "экспрессивтіліктің белгілі бір бөлігі болса да, тағы да бір жктемелік белгіні - "образдылықты" беруге болады. Мұндай жағдайда әр топты іштей образдыбейоразды экспрессивтер де п екі топқа бөлуге болады." [20,15] деп көрсетеді.
Коннотаттық мағынада экспрессивтіліктің семасы эмотивтіліктің семасына тәуелді болады. Мысалы, Сен барып тұрған тұштақайдың өзісің (Ауызекі тіл). Бұның коннотаттық қалпы экспрессив-эмотив-бағалауыштық мағынадағы сөз болып келеді. Бұл жерде баға эмотивтіліктің семасына тәуелді болу себепті, сөз өзінен өзі бағалауышты болады. Яғни бағалауыштың семасы эмотивтің семасына тәуелді болады. Мысалы: жарығым, күнім, сүйіктім т.б. Бұның коннотаттық қалпы эмотив-бағалауыштық мағынадағы сөзге тең келеді. Сонымен "экспрессивтілік" семасы эмотив еркелету мәтінде қолданылатын аздаған сөздерден басқа барлық мағына беруші эмоционалды сөздерде кездеседі. Осыған байланысты эмотивтілік эмоционалды сөз жасауда экспрессивтілікке едәуір дәрежеде қызмет етеді. Біз бұл байланыстың себебін эмоционалдылықтың көптеген жағдайда (сөйлеу кезінде) экспрессивтіліктің аясында қолданылуымен түсіндіремі. Олардың экстралингвистикалық табиғаты, бір-бірімен өзара қатынасы мынадай болып келеді: белгілі бір объектілермен нақты құбылыстарға деген сөйлеушінің эмоционалды реакциясы
(эмоционалды қатынас, эмоционалды баға) қандай да бір шектеулі белгінің дәрежесі орташа деңгейден жоғары немесе төмен болып белгіленген жағдайда, әсіреғсе номинативті сөздер семантикасы мен лексика семантикалық варианттар жасырын немесе айқын берілген жағдайларда пайда болады. Мысалы, "аяғымен адымдап тез жылжу" - орташа нормада жүгіру, нейтралды етістігімен қолданылады, ал "аяқтың көмегімен өте тез, шапшаң адымдап жылжу" - орта нормадан жоғары -ұшу, зыту сөздерімен қолданылады. "Өте жай, зорға қозғалу" - орта нормадан төмен итеңдемей тез жүру дегендегі итеңдеп елітеуіш, нақтырақ айтсақ, бейнелеуіш етістіктермен беріледі.
Ал денотаттық тұрғыдан сөзге эмотивтілік қатыса алмайды. Бұл жерде тек экспрессивтілік пен бағалауыштықтың семкалары қалады. Бірде олар бір бірімен байланысса, яғни сөз экспрессивті-бағалауыштық болса (арбаңда, жылтыңба т.б.), бірде баға жете қолданылады (жақсы, жаман т.б.). Бірақ ол (баға) біз қарастырып отырған эмоционалды сөздердің шеңберінен шығып қалады. Яғни олар уәжсіз сипатта болады.
Бағалауыштың эмоционалды сөздер жүйесінде ғана семантикалық белгі ретінде "эмотивтілік" семасымен байланысты және олар бұлардан бөлек қолданылмайтынын жоғарыда айтып кеттік. "Бағалауыштық" семасын сөйлеуші сөйлеу кезінде затқа немесе құбылысқа субъективті баға беруде басты мақсаттардың бірі етіп алады. Субъективті баға сөйлеу кезінде сөйлеушінің эмоциясы арқылы сөзбен беріледі. Сөйлеуші денотат пен конноттық тұрғыда бір нәрсеге немесе құбылысқа баға беруге бағаның параметрлері былай сәйкестенеді: коннотаттың параметрлері "жағымды""жағымсыз" болса, денотаттың параметрлері "жаман""жақсы" болып келеді.
Осы негізде уәждік тұрғыдан (эмотив пен экспрессив эмоцияның негізінде пайда болған) эмоционалдылық семантикасындағы коннотатив компоненттер мен денонатив компоненттердің өзара нақты байланысын ескере отырып, Н.А.Лукьянованың жоғарыдағы берілген кестесіне өзгертулер енгіздік. Сонда мынадай эмоционалды (эмотив-экспрессивті) топта пайда болады:
1. эмотив-бағалауышты мағыналы сөздер.
2. эмотивті-экспрессивті-бағалауыштық мағыналы сөздер.
3.экспрессивті-бағалауыштық мағыналы сөздер.
Біздің зерттеу нысанымыз жалпы эмоционалды бірліктер болғандықтан, аталмыш лексикалық бірліктерді бұндай семантикалық топтарға бөліп қарамай, оларды жалпы бір бүтін топ ретінде қараймыз. Бірақ эмоционалды сөздерді (эмотив-экспрессив) лексика-семантикңалық топтарға жіктегенде аталмыш сөздер тобын осындай қалыпқа салып талдап көрсетеміз.
1.2 Эмоционалды лексикалық бірліктердің лексика-семантикалық тобы
Қазақ тілінде эмоционалды сөздерді қимылды, қимылдың санын, заттың атауын, санын білдіретін және адамның көңіл-күйіне байланысты шыққан сөздер деп, лексика-семантикалық топқа бөліп, одан әрі іштей бірнеше айырушы (диференциалды) семаларға жіктеп қкарауға болады. Қимылдың білдіретін эмоционалды сөздердің лексика-семантикалық топтары. Бұл топтағы сөздер кеңістікте қозғалуды білдіреді. Оларға жүру; сүйреу; кіру, шығу семалары жатады. "Жүру" семасы: абдыр, апыраңда, арсалаңда, аяңда, бүкшеңде, быжылдат, дедектет, еңкеңдеп, жөнел, жылжу, зымыра, кербеңде, күйбеңде, цазданда, қалталақта, қыбырла, лағу, одыраңда, сандал, сыпсыңда, тайраңда, талтаңда, ілбі т.б. Мысалы, Қатты айқайлаған болуым керек, апам мен Еркінай орындарынан атып-атып тұрып, менің қасыма келді. "Не болды, не болды!"-деп екеуі абдырап жүр (Д.Исабеков). Қартқожа киініп, үй жаққа аяңдады (Ж.Аймауытов). Сөз көбейген сайын басы қатып бара жатқан соң, тысқа жөнелді (Ж.Аймауытов). Үстінде отырған қызымыр бригадир емес, нәзік жанды әйел екенінсезгендей, сол әйелдің басына төген қауіптен құтылу керегін білгендей жер танабын қуыра зымырады. (О.Бөкей). Бірінше сөйлемде автор экспрессив сөзімен кейіпкерлердің жай жүргенін емес, оның қатты сасып жүргендігін берген. Екінші сөйлемде "жүр" (қалыпты жағдайдағы адамның жүрісі) етістігінің орнынамалдың жүрісін аяңда экспрессивті сөзін қолданып, Қартқожаның жылдам, аяғын тез-тез басып жүріп бара жатқанын берген. Басқа мысалдарда да солай. Мұндай семалардағы сөздерге денотаттық компоненттер тән. Бұлардың семалары экспрессив мағыналы және экспрессив -бағалауыштық мағыналы сөз болады.
"Сүйреу" семасы: дедектет, дырылдат т.б. Мысалы, Сыбанбай, Қарағым, несін айтасың, қолды-аяққа тұрғызбай дедектетіп, бірақ әкетпеді ма? (М.Әуезов). Әңгіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Эмоционалды сөздердің тіл білімінде зерттелуі, экспрессия, экспрессивтілік ойдың және еріктің пайда болуындағы сияқты эмоционкалды болып қабылданылуы, экспрессия бұл айқындылықтың, бейнеліліктің күшейтілуі, айтылған сөздің ықпал етуші күшінің артуы. Қолданыстағы әсер ету күші, тілде экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда бірінші ме? әлде эмоционалды сөздер экспрессивті сөздердің негізінде пайда болды ма? эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті бола ма? - деген мәселелер төңірегінде қарастырылады. Эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану мен жек көру, қорқыныш пен батылдық, сенім мен сенімсіздік, қайғы уайым, зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы. Тіл бірліктердің семантикалық стилистикалық белгілердің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде қолданылуы жұмыстың негізгі нысаны болып табылады.
1-тарауда эмоционалды бірліктердің лексика-семантикалық сипаты, эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері, эмоционалдылексикалық бірліктердің лексика-семантикалық топтары қарастырылады. Эмоция тіл білімде қарастырыла бастағаннан бері бұл мәселе туралы бір-біріне қарама-қайшы келетін талас пікірлер де қатар орын алып келеді.
2-тарауда эмоционалды бірліктердің сөзжасамдық сипаты, тбір эмоционалды сөздер, эмоционалды лексиканың сөз таптары жүйесіндегі орны, туынды эмоционалды сөздер қарастырылады. Аталып отырған тақырыптардың негізгі мәнін ашу мақсаты зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Эмоция құралдарын фонетика, грамматика, лексикология, стилистика және семантика зерттейді.
Жұмыстың көлемі-67 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Эмоционалды бірліктердің лексика-семантикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ..10
1.1 Эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .16
1.2 Эмоционалды лексикалық бірліктердің лексика-семантикалық тобы ... ... ..22
2 Эмоционалды бірліктердің сөзжасамдық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..36
2.1 Түбір эмоционалды сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Эмоционалды лексиканың сөз таптары жүесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3 Туынды эмоционалды сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Эмоция арқылы шыққан сөздердің лексикалық мағынасы солғандау болды. Олардың (одағай мен еліктеу сөздердің) лексикалық мағынасы субстантивтенген жағдайда немесе зат есім, етістік тудыратын жұрнақтар жалғанғанда ғана айқындалады. Эмоция арқылы шыққан сөздер сөз топтастыруда грамматикалық принципке толықтай жауап бере алмайды. Аталмыш сөздер тобы өздігінен жеке тұрып (түбір күйінде) белгілі бір сұраққа жауап бере алмайды, яғни атаушы сөз таптарының зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу секілді атаушы топтарына сұрақ қойған сияқты, оларға сұрақ қоя алмаймыз. Сөз топтастырудың синтаксистік принципі эмоци арқылы шыққан сөздерді топтастыруда негізі бола алмайды. Оны одағай, еліктеуіштер туралы еңбек жазған ғалымдар нақты мысалдармен дәлелдеп берген.
Тақырыптың өзектілігі: Эмоционалды сөздердің тіл білімінде зерттелуі, экспрессия, экспрессивтілік ойдың және еріктің пайда болуындағы сияқты эмоционалды болып қолданылуы, экспрессия бұл айқындылықтың, бейнеліліктің күшейтіліуі, айтылған сөздің ықпал етуші күшінің артуы. Қолданыстағы әсер ету күші, тілді экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда бірінші ме? әлде эмоционалды сөздер экспрессивті сөздердің негізінде пайда болды ма? эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті болама? - деген мәселелер төңірегінде қарастырылады. Эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану мен жек көру, қорқыныш пен батылдық, сенім мен сенімсіздік, қайғы уайым, зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы. Тіл единицаларының семантикалық стилистикалық белгілерінің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде қолданылады. оның фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, синтаксистік құралдары бар. Осы құралдар арқылы сөз сөйлеушінің психикалық, эмоционалдық күйін көрсетеалатын қабілетке ие бола алады. Эмоция айтылған сөзді эмоционалдық (сезімдік) айшықты (аффекті) сөз ретінде жеткізеді. Эмоция құралдарын фонетика,грамматика, лексикология, стилистика және семантика зерттейді деп көрсетілген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Экспрессияны зерттеуде алғашқылардың бірі болып саналатын Ш.Балли тілдегі экспрессивтілікті эмоционалдылықпен тығыз байланысты деп санайды. Ж.Вандриес "аффективті элементтер ойға логикалық әсерлі реңктер мен бояу береді" деген шешімге келеді. К.эрдман: "Осы сәттердің (эмоционалды жәнеи экспрессивті) барлығының тікелей қатысы бар, сөзді әр айтылған сайын басқаша көмкеріп тұратын барлық осы санадан тыс және зорға білінетін қосалқы түсініктер, белгілі бір сезімдер мен олардың реңктері, дауыстың қатты бәсеңдігі- осының бәрі логикалық мағынадан кем түспейді" дейді. Бай тілдік материалдарға сүйеніліп жасалған терең теориялық жұмысты іргелі зерттеудің қатарына қосуға болады. Мұнда ауызекі-әдеби және диалектілік тілдерде қолданылатын экспрессивті лексикаға терең семантикалық талдаулар жасаған. Тілдегі адам факторының рөлін қазір ғалымдар басты мәселе ретінде қалыптастырып жүр. Бұл бағыттағы зерттеулер ең алдымен тілдік құралдардың экспрессивтілік мәселесін қарастырудан басталу тиіс. Экспрессивті тілдік механизмдерін жан-жақты зерттеуге В.Н.Телияның жетекшілігімен ұжымдық монография жариялайды. Бұл еңбекте экспрессивтіліктің барлық мәселелері қозғалған деуге болады. В.И.Шаховскийдің пікірі бойынша, "бұл кітаптың басты жетістігі онда экспрессивтілік категориясы сөйлеу-ойлау әрекеттің когнетивтік жағымен байланысты қаралады және экспрессивтілікті осы тұрғыдан қарастыру аталмыш монографияның ерекшелігі мен жаңалығын көрсетеді". Осы кезде эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің тіл жүйесіндегі алар орны мен рөлін зерттеуді мақсат еткен жұмыстар да ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің арақатынасын анықтауды зерттеушілердің көзқарастары әртүрлі, бір жерден шықпайды. Н.М.Павлова сөзде эмоционалдылық пен экспрессивтілік тығыз байланысты деп санап, олардың табиғи өзгешеліктеріне шек келтіреді.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмыстың басты мақсаты-тіл біліміндегі эмоционалды сөздердің жасалу ерекшеліктері, қолданылу, зерттелу нысаны, қазақ тіліндегі алатын орны мен қосатын үлесін анықтау. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
-диплом жұмысына тиянақ болатын теориялық және әдістемелік қағидаларды айқындау және негіздеу;
-эмоционалды және экспрессивті сөздердің белгілерін анықтау;
-тілдік деңгейі;
-беретін мағынасы;
-тілдік қызметі;
-тілдік құралдары.
Бүгінгі күнге дейін аталмыш мәселеге арналған зерттеулерге эмоционалды, экспрессивті, эмоция, эмоционалды-экспрессивті сияқты сөздерді бірінің орнына бірін қолданып, жиі шатастырылатындығы аңғарылады. Тілде осы мәселеге байланысты жазылған лексикологиялық еңбектерде "эмоционалды", "экспрессивті" атауларын дәрежесі бір бейнелі сөздердің категориялары ретінде қарау дәстүрге айналған. Десек те, Н.А.Лукянова экспрессивті сөздерді атауда экспрессив терминін қолдануды сәтті әрі тиімді деп санай келе, бұл термин номинатив терминіне құрылымдық жағынан сәйкес келе отырып, оған қарсы мағынада қолданыла алады. Және оның бір мағынасы ретінде экспрессема да сондай мағынада қолданылады. Жоғарыда айтып кеткендей, экспрессивті сөздер номинатив бірліктерден (сөз, сөз тіркесі) негізінен екі жағдайда да ерекшеленеді: семантикасы және жұмсалымдық өрісіарқылы ажыраты;
Зерттеу нысаны. Аталып отырған тақырыптың негізгі мәнін ашу мақсатында, қазақ тілінде эмоционалды бірліктердің қолданылуын негізгі зерттеу нысанына айналдыру.
зерттеу әдістері. бұл дипломдық жұмыс жинақтау, сараптау, бақылау қорыту әдістерінің негізінде жазылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ ЭМОЦИОНАЛДЫ БІРЛІКТЕРДІҢ ЛЕКСИКА-
СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қазіргі қазақ тіл білімінде эмоционалды лексика эмоционалды және экспрессивті болып екіге бөлінетіні белгілі. Қазіргі кездегі лингвистикалық әдебиеттерде (орыс, қазақ) осы екі терминді атауда бірізділіктің жоқтығы байқалады. Эмоция тіл білімінде қарастырыла бастағаннан бері бұл мәселе туралы бір-біріне қарама-қайшы келетін талас пікірлер де қатар орын алып келеді. Бүгінгі күнге дейін аталмыш мәселеге арналған зерттеулерде эмоционалды, экспрессивті, эмоция, эмоционалды-экспрессивті сияқты сөздерді бірінің орнына бірін қолданып, жиі шатастырылатындығы аңғарылады. Тілде осы мәселеге байланысты жазылған лексикологиялық еңбектерден "эмоционалды", "экспрессивті" атауларын дәрежесі бір бейнелі сөздердің категориялары ретінде қарау дәстүрге айналған. Десек те, Н.А.Лукьянова экспрессивті сөздерді атауда экспрессив терминін қолдануды сәтті әрі тиімді деп санай келе, бұл термин норматив териніне құрылымдық жағынан сәйкес келе отырып, оған қарсы мағынада қолданыла алады. Және оның бір мағынасы ретінде экспрессема да сондай мағынада қолданылады. Жоғарыда айтылып кеткендей, экспрессивті сөздер номинатив бірліктерден (сөз, сөз тіркесі) негізінен екі жағдайда да ерекшеленеді: семантикасы және жұмсалымдық өрісі арқылы. Осымен байланысты Н.Ан.Лукьянова: "экспрессив"- семантикада денонативті компонент (номинативті базис) пен коннотативті компонент (экспрессивтілік, эмоционалдылық және бағалауыштық) қатар қолданылған узуалды немесе оккозионалды сөздерде және сөйленімде номинавтилік пен экспрессивтілік (көркемді, грамматикалық) қатар қолданған сөздерді айтады. [1,5]. Зерттеуші "экспрессия мен эмоция өзара байланысты, осы негізде эмоция экспрессив негізінде пайда болған, ол екінші" [1.6] деп түсіндіре келе, экспрессивтілік кең мағынада тілдік бірліктердің семантикалық қасиеттерінің негізінде (эмоционалдылық, бағалаушылықтың, бейнелілік) көрініс бере отырып, сөйлемнің көркемдеуші құралы болып табылады дейді. Демек, Н.А.Лукьянованың пікірінше, тілде экспрессивтілік бірінші, ал эмоционалдылық соның категориясы болып табылады. Байқағанымыздай, ол "экспрессивтілікті" кең ұғым ретінде санайды. "Экспрессив" терминін өте кең, ауқымды түрдеқарайтын ғалымдар- М.И.Черемисина мен О.А.Рыжкина. Олар бұл топтағы сөздерді "экспрессивті лексикалық қорға [2.24] жатқызады".
Келесі топтағы ғалымдар, дәлірек айтқанда, Е.М.Галкина-Федорук, Н.М.Павлова т.б. "экспрессив" терминін "эмоционалды" терминімен бір деңгейде қарайды. Эмоция сөзі француз тілінің emotion; латын тілінің emovere- қыздыру, толқыту сөзінен шыққан. Эмоционалды - сезім негізінде шыққан эмоциялар. Эмоционалды сөздер адамның сезім өрісінің бай екендігін дәлелдейді. Бірақ осы лингвистикалық еңбектерде эмоционалды және экспрессивті ұғымдар жиі шатастырылады. Көптеген еңбектерден "эмоционалды-экспрессивті" немесе "экспрессивті-эмоционалды" деген терминдерді олардың мағыналарында сезімге қатысты ешқандай реңк болмаса да, "экспрессивті" деп, немесе, керісінше, олардың мағыналарынан эмоцияны, сезімді кездестіре алсақ та, оларды "эмоционалды" деп қолданылатынын байқаймыз. Яғни эмоционалды сөздер 50-60 жылдың шеңберінде зерттеліп келсе де, экспрессиялы сөздер дегеніміз не? эмоция мен экспрессия аралығында қандай айырмашылық бар? экспрессия тілде қалай көрініс табады?- деген мәселелер әлі де күн тәртібінде тұр деуге болады.
Экспрессия адамның сөйлеу кезінде ғана емес, сонымен бірге ым, дене, бет қимылдары, жұмыс кезіндегі адамның барлық мінезінде пайда болады. Тілде экспрессивті элементтер мен эмоционалды элементтерді айыру, олардың өзара байланысына қарамай, функционалдылық мақсатының бөлек болуымен түсіндіріледі. Эмоционалдылық ой және ерік бір қатарда тұрады және олардың тілде қолданылу тәсілдері бар. Экспрессия, экспрессивтілік ойдың және еріктің пайда болуындағы сияқты эмоционалды болып қолданылуы мүмкін. Сол себептен Е.М.Галкина-Феодорук: "тілде экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда әлдеқайда кең, экспрессия бұл айқындылықтың, бейнеліліктің күшейтілуі, айтылған сөздің ықпал етуші күшінің артуы. Қолданыстағыәсер етуші күші басым, қатты таң қалдыратын барлық сөздер экспрессиялы сөздерге жатады" [3,107] деп, "эмоционалдылық" пен "экспрессивтілікті" бір деңгейдегі категориялар екендігін атап көрсетеді. Және эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің ара жігін шектеп, лингвистикада ең алғаш рет эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті болады деген крийтериді ұсынады. Шынында да , жоғарыдағы ғалымдардың дәлелдеулеріндегідей тілде экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда бірінші ме? эмоционалды сөздер экспрессивті сөздердің негізінде пайда болды ма? эмоционалды сөздер әрқашанда экспрессивті болама? - деген мәселелер төңірегінде ойлануға тура келеді.
Тіл білімінде "эмоционалдылық - (лат. Emovere-еліктіру, толқыту) фр. emation - қоршаған болмасқа деген адамның әртүрлі көңіл-күйі, сезімі, әсері. Эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану мен жек көру, қорқыныш пен батылдық, сенім мен сенімсіздік, қайғы уайым, зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы (қара. эмотивтік, экспрессивтік, одағай) [4,432], деп түсіндірсе, экспрессивтілік (лат. expressio- выражение, мәнерлілік) ағыл. Expressivity expressivitat (мәнерлілік) - тіл единицаларының семантикалық стилистикалық белгілерінің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде қолданылады. Оның фонетикалық, монрфологиялық, лексикалық, синтаксистік құралдары бар. Осы құралдар арқылы сөз сөйлеушінің психикалық, эмоционалдылық күйін көрсете алатын қабілетке ие болады. Эмоция айтылған сөзді эмоционалдық (сезімдік) айшықты (аффекті) сөз ретінде жеткізеді . Эмоция құралдарын фонетика, грамматика, лексикология, стилистика және семантика зерттейді [4.430-431] деп көрсетілген.
Эмоционалды сөздердің тіл білімінде зерттелуін ХХ ғасырдың басында жазылған еңбектерден кездестіреміз, бұл еңбектерде эмоция мени экспрессияны бөлмей бірге қарау орын алған. К.Эрдман: "Осы сәттердің (эмоционалды және экспрессивті) барлығының тікелей қатысы бар, сөзді әр айтылған сайын басқаша көмкеріп тұратын барлық осы санадан тыс және зорға білінетін қосалқы түсініктер, белгілі бір сезімдер мен олардың реңктері, дауыстың қатты бәсеңдігі - осының бәрі логикалық мағынадан кем түспейді." [5] дейді. Экспрессияны зерттеуде алғашқылардың бірі болып саналатын Ш.Балли тілдегі экспрессивтілікті эмоционалдылықпен тығыз байланысты деп санайды [6]. Ж.Вандриес "аффективті элементтер ойға логикалық әсерлі реңктер мен бояу береді" деген шешімге келеді [7].
Орыс тіл білімінде экспрессивтілік пен эмоционалдылық мәселесі зерттеушілердің назарын көптен бері аударып келе жатқаны белгілі. Бұл тұрғыдан алғашқы зерттеулердің бірі ретінде академик В.В.Виноградовтың "Русский язык (грамматическое учение о слове)" атты еңбегін атауға болады. Ғалым аталмыш сөздерді мағыналық жағынан грамматикалық және лексикалық мағына деп, сонымен бірге жеке тұлға мен топтық бағаның берілуі деп те бөледі. Сөздер әлеуметтік ортада қолданыс табуына байланысты олардың экспрессивті бояуы болады. Сөздің көмегімен сөйлеуші қандай да бір затқа, құбылысқа өзінің бағасын береді. Осы негізде олар жоғарыда берілген топтардан (атауыш сөздер) ажыратылады. Қандай да бір жағдайда сөзбен берілген бағаны В.В.Виноградов экспрессиялық сөздер деп атайды. [8.18-19].
Бұл мәселе 1950 жылдары жан-жақты зерттеліне бастады. Осы кезде В.В.Виноградовтың, В.А.Звегинцевтің, А.И.Ефимованың, Е.М.Галкина-Федоруктың, А.Н.Гвоздеваның, Л.Л.Кимнің, А.Д.Григорьеваның және т.б. көптеген ғалымдардың еңбектері жарық көрді. Бұл ғалымдардың еңбектерінде тілдің экспрессивті-көркем тәсілін жан-жақты түсіндіру, тілдік бірліктерден экспрессивті-эмоционалды бірліктерді табу және олардың өзіндік семантикалық ерекшеліктерін айқындау, эмоционалдылық, экспрессивтілік ұғымдарына анықтама беру ең алғаш рет орын алды десе де болады.
Осы кезде эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің тіл жүйесіндегі алар орны мен рөлін зерттеуді мақсат еткен жұмыстар да ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Эмоционалдылық пен экспрессивтілік арақатынас анықтауда зерттеушілердің көзқарастары әртүрлі, бір жерден шықпайды. Н.М.Павлова сөзде эмоционалдылық пен экспрессивтілік тығыз байланысты деп санап, олардың табиғи өзгешеліктеріне шек келтіреді. Берілген ой желісіне В.В.Шаховский "бұл екі бөлек-бөлек категориялар бір-бірін толықтыру арқылы ғана байланысты болмайды" деген қарсы пікір айтты. Бұл екі ұғымды Ю.М.Осипов та осылай ажыратады. Ғалым оларды бір-біріне тәуелсіз құбылыс ретінде қарайды. Эмоционалдылықты тілдік жүйедегі элемент деп санаса, ал экспрессивтілікті сөздің сұрыпталуы және қолданылуы негізінде пайда болған деп есептейді. Яғни, ол сөйленімдік элемент болып табылады. Тіл білімінде мұндай пікірлердің қалыптасуы аталмыш тақырыпты жеке-жеке зерттеуге әкеліп соғады. Осының нәтижесінде аталған тілдк категориялар туралы тың пікірлер айтыла бастады.
1974-1980 жылдары аралығында жыл сайын жарық көрген "Актуальные проблемы лексикологии и словообразования" жинағы да аталмыш мәселені зерттеуге өз үлесін қосып отырды. Бұл жинақта экспрессивтілікті негізінен теориялық тұрғыдан зерттеу жағы басым. н.А.Лукьянова орыс тіліндегі экспрессивтілікті, эмоционалдылықты, бағалауыштық ұғымдарын жеке-жеке жіктеп, осы негізде олардың семантикалық типологиялық тұрғыдан зерттеуді қалыптастырады. Ғалым лексикологтар ішінен экспрессивтілікті жеке қарастыратын жаңа лексикологиялық пәнді бөліп шығару туралы оң пікірлер шығып қалуы да ғажап емес деп есептейді. Өйткені қазіргі зерттеу бағыты соған алып келе жатыр. Ол кісінің экспрессивті лексиканың сөздігін жасауда да елеулі орны бар. 1986 жылы оның "Экспрессивная лексика разговорного употребления (проблемы стилистики)" атты монографиясы жарық көрді. Онда экспрессивті сөздердің лексикалық семантикасы жайлы айтылған. Бай тілдік материалдарға сүйеніліп жасалған терең теориялық жұмысты іргелі зерттеудің қатарына қосуға болады. Мұнда ауызекі-әдеби және диалектілік тілдерде қолданылатын экспрессивті лексикаға терең семантикалық талдаулар жасалған.
Тілдегі адам факторының рөлін қазір ғалымдар басты мәселе ретінде қалыптастырып жүр. Бұл бағыттағы зерттеулер ең алдымен тілдік құралдардың экспрессивтілігі мәселесін қарастырудан басталуы тиіс. Экспрессивті тілдік механизмдердің жан-жақты зерттеуге В.Н.Шаховскийдің пікірі бойынша, "бұл кітаптың басты жетістігі онда экспрессивтілік категориясы сөйлеу-ойлау әрекеттің конгнетивтік жағымен байланысты қаралады және экспрессивтілікті осы тұрғыдан қарастыру аталмыш монографияның ерекшелігі мен жаңалығын көрсетеді" [9,126].
Түркі тілдерінде де аталмыш мәселені айтарлықтай зерттелді деуге болады. түркітануда бұл мәселе негізінен 1950 жылдардан бастап зерттеле бастады. Оларға әзірбайжан тілі бойынша С.Абдуллаевтың, Т.А.Эфендиеваның, Э.А.Багированың, а.Денирчи заденің, А.Охундованың, Ю.Сандованың және т.б.; өзбек тілі бойынша Ш.Казановтың; якут тілі бойынша В.И.лихановтың; қазақ тілі бойынша С.К.Кеңесбаевтың, Н.Т.Сауранбаевтың, М.Б.Балақаевтың, Ғ.Ғ.Мұсабаевтың, А.І.Ысқақовтың, Ш.Ш.Сарыбаевтың, Е.Жанпейісовтың, Ш.Ы.Нұрғожинаның, Х.Нұрмұхановтың, Ф.М.Мұсабекованың және т.б. ғалымдардың еңбектерін жазуға болады.
Т.А.Эфендиева эмоционалдылық пен экспрессивтілікті тілдің дербес екі категориясы ретінде түсіндіре келіп, әйтсе де "экспрессивті лексикаға қарағандаэмоционалды лексика мағынасы жағынан экспрессивтірек болады" деген шешімге келеді. [10]. Осы негізде ғалым әзербайжан тілінің сөздік қорын экспрессивті-эмоционалды және экспрессивті лексикка деп екіге бөлінеді. Аталған еңбекте тілдегі эмоционалды және экспрессивті сөздерді тудырушы лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдері талданады: 1) жағымды экспрессивті бояулы эмоционалды лексика; 2) жағымсыз экспрессивті бояу тудыратын эмоционалды лексика деп эмоционалды - экспрессивті лексиканың эвфемизмдерден жасалатындығын көрсетеді.
Ш.Казанов "Өзбек тіліндегі Хамза драмасындағы эмоционалды бағалауышты лексиканың семантика-стилистикалық ерекшеліг" атты еңбектерінің бірінші тарауы хамза драмасындағы эмоционалды-бағалауышты лексикаға, екінші тарауы аталмыш драмадағы эмоционалды-бағалауышты фразеологизмдерге арналады. Ол драмадағы эмоционалды лексиканың семантикалық жағынан: 1) жағымды мағынаны беретін эмоционалды-бояулы
сөздер; 2) жағымсыз мағынаны беретін эмоционалды -бояулы сөздер деп екіге бөліп қарастырылады. Хамза драмасындағы жағымды мағынады беретін сөздерді: 1) салтанатты (торжественные) лексемалар; 2) плэтикалық лексемалар деп екіге бөліп, жағымсыз эмоцияны білдіретін экспрессивті-бояулы лексемаларды: 1) жақтырмай айтылатын лексемалар (а) жалпы хайуанаттардың атауы; б) үй құстарының атауы; в) үй жануарларының атауы) және 2) қоғам мен өмірде жағымсыз құбылыстарды білдіретін лексемалар деп оларды екіге жіктейді. Бірінші тараудың екінші бөлімін лексикадағы эмоционалды сезімді білдіретін кішірейткіш-еркелеткіш қосымшаларға арнап, экспрессивті сөздердің грамматикалық деңгейде жасалуын сөз етеді. Өзбек тілінде экспрессивті сөздер негізінен сөйлеу тілінде,тәуелділік (1жақта жиі жасалады) жалғаулары арқылы жасалады дейді. Дәл осы аффикстер, не еркелетуші болып, не сыйлаушы, не құрметтеуші болып үлкен роль атқарады. Ғалым тіл материалдарын салыстыра келе, көптеген сөздер тәуелділік жалғауынсыз өздігімен еркелетушілік мағына бере алмайды [11,68] деген қорытындыға келеді. Сондай-ақ осы еңбекте еркелету мағынасы лексикалық тәсілдер арқылы берілетіндігіне кішкене тарауша арналған. Жұмытың екінші тарауы аталмыш драмадағы эмоционалды бояулы фразеологизмдерге арналған, оны зерттеуде мағынасына қарай жоғары, салтанатты эмоцияны, қалжыңды, сайқымазақты, жақтырмауды, деректілікті немесе балағаттағандықты беретін фразеологизмдер деп жіктеген [11].
Лексика-семантикалық жағынан жеке эмоционалды-бағалауышты сөздерді зат есімдерден және етістіктерден жасалғандар деп, оған жеке тарау арнап, семантикалық жағынан зат есімдерден жасалған эмоционалды-бағалауышты сөздер (эмоционалыно-оценочные слова личности характеристики), дерексіз ұғымды беруші эмоционалды-бағалауышты зат есімдер; сын есімдерден жасалған эмоционалды-бағалауышты сөздерді: адамның жұмыс әрекетін сипаттайтын эмоционалды-бағалауышты сын есімдер, адам мінезіндегі әртрлі жағымсыз қасиеттерді беретін эмоционалды-бағалауышты сын есімдер; етістіктерді қимылға байланысты эмоционалды-бағалауышты етістіктер; сөйлеуге байланысты эмоционалды бағалауышты етістіктер деп жіктейді. Автор жұмысының үшінші тарауында лексика-семантикалық жағынан жеке экспрессивті сөздерді де жеке эмоционалды-бағалауышты сөздер сияқты іштей зат есімдерден, сын есімдерден, сан есімдерден жасалғандар деп бөліп көрсетеді де, оларды іштей бірнеше лексика семантикалық топтарға жіктейді. [12,102-135].
Қазақ тіл білімінде аталмыш мәселеге байланысты еңбектерді көптеп кезедестіруге болады. Олардың ішінде бұл мәселеге байланысты еңбектерді көптеп кезедестіруге болады. Олардың ішінде бұл мәселеге байланысты арнайы қалам тартқандары да немесе лексикологияның мәселелерін және де тілдің басқа салаларын сөз етуде жолай аталмыш мәселе жайында сөз ете кеткендерін де кезедестіруге болады.
М.Балақаев бастаған бір топ авторлардың бірігуімен шыққан "Қазақ тілінің стилистикасы" атты еңбекте еліктеуіш негіздерден жасалған етістіктердің басқа сөздерге қарағанда экспрессивтілік қасиеті басым болатыны және оларн көбінесе көркем әдеби, сөйлеу және публицистикалық стильдерде жиі кезесетіні жайлы айтылады. Сондай-ақ бұндай бояу жеке сөздерге де фразеологиялық тіркестерге де сөз формаларына да, синтаксистік конструкцияларға да тән сипат деп, экспрессивті бояуды екі тұрғыдан 1) лексикалық мағынасы әуелден экспрессияға бейім тұратын сөздер; 2) қолданылу процесінде жүре келе экспрессивті бояу алатын есімдер мен етістіктер сөз етілуі тиіс екені айтылады [13,58-59]. Алайда бұл стилистикалық оқулықта эмоционалды сөздерге де экспрессивті сөздерге де анықтама берілмейді.
Ғалым Ғ.Ғ. Мұсабаев "Современный казахский язык. Лексика" атты оқулығында "қазіргі қазақ тілінде, сондай-ақ кез келген басқа тілдерде де затқа немесе құбылысқа сөйлеушінің эмоционалды қарым-қатынасын білдіретін сөздер қатары бар. Бұндай сөздер категориясынтіл білімінде эмоционалды лексикаға жатқызады немесе эмоционалды бояу" деп көрсетеді де, ары қарай бұларды былай бөледі: 1. эмоцияналы бояуы бар сөздер; 2. кішірейткіш-еркелеткіш, үлкейткіш немесе кеміткіш аффикстер жалғану арқылы сөзге морфологиялық жолмен эмоционалды бояу беретін сөздер деп, бірінші топты: а) әсері өте күшті эмоцияны беретін сөздер (масқара, сұмдық, сұм, қайғы, қуаныш, қорқыныш, жауыздық, жыртқыштың, нәзіктік, ақ көңілділік т.б.). Бұл топтағы сөздер лексиканың негізінде өздігімен экспрессивтілікті қасиетті бере алады; ә) кейбір сөздер затқа немесе құбылысқа қоғамдық қарым-қатынас негізінде эмоционалды-экспрессивті бояу беруге қабілетті болады (ұрлық, жауыздық, залым т.б.) деп, бұл сөздер өзінің табиғатынан жағымсыз мағынадағы эмоционалды реңкті береді; б) сөйлеушінің негізінде құбылысқа баға беретін сөздер (әдемі, жақсы, көңілді, тамаша, қатты т.б.); в) шарттылықпен қолданылатын сөздер. Мысалы, пысық сөзі ертеректе ешқандай эмоциялық бояусыз қолданылады. Бірақ А.Құнанбаевтың туындыларында бұл сөз адамның жағымсыз мағынасындағы эмоционалды бояумен қолданылған. Екінші топтағы сөздер қатарынан іштей грамматикалық тәсіл арқылы кішірейткіш суффикстердің көмегімен жасалған сөздер; -қай кішірейткіш-еркелеткіш суффикстерді қолданылуы арқылы затқа немесе құбылысқа қоғамдық мағына беру арқылы жасалған сөздер; сөздердің кішірейткіш-еркелеткіш реңкті -тай жұрнағы арқылы жасалады; -еке, -й, -ша, -ше жұрнағы жалғану арқылы еркелікті және кішіпейілділікті бере отырып жасалған сөздер эмоционалдылықтың жоғарғы реңкін білдіреді; -сымақ арқылы жасалған сөзге жек көру, кемсіту мағынасын үстейді де іштей лексикалық жолмен жасалғанына және де грамматикалық жолмен жасалғанына байланысты жіктеп көрсетеді. [14].
"Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы" атты оқулықта экспрессивті-эмоционалды сөздерге анықтама беріліп, олар тілде негізінен сөйлеу тілі мен көркем әдебиетте кездесетінін айта келе, тілде экспрессивтік-эмоционалды лексика үш жолмен 1) ешбір қосымшасыз жеке тұрып эмоционалды бояуға ие болатын сөздер; 2) мәтін ішінде эмоционалды бояуға ие болатын сөздер; 3) морфологиялық жолмен пайда болатын эмоционалды сөздер) жасалатыны баяндалады. Сондай-ақ тілімізде бұндай сөздерге негізінен еліктеуіштер мен одағайлар бай екендігі жайлы айтылады. Эмоционалды бояуға өте бай одағай мен елітеуіш сөздер жайлы жұмысымыздың екінші тарауында кеңірек тоқталамыз.
Қазақ тіл білімінде эмоционалды (эмотив-экспрессив) сөздер семантикалық жағынан біраз зерттелінде деп айтуға болады. Тілдің бұл мәселесіне арналып бірталай диссертациялар, көптеген мақалалар жазады. Олардың негізгілеріне тоқталар болсақ, қазақ тілінің ауызек тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексикасына арнайы ғылыми еңбек жазған - Ш.Ы.нұрғожина. Автор еңбегінің бірінші тарауында қазақ тілінің ауызекі тіліндегі эмоционалды-экспрессивті сөздердің ерекшелену нышандары мен жұмсалымдық ерекшелігі жайлы сөз қозғайды. Эмоционалды-экспрессивті сөздер жалпылама лексика, қарапайым сөздер, тұрмыстық лексика, диалекті, варваризм сөздер тобында кездеседі деп көрсетеді. Еңбектің екінші тарауы қазақ тілінің ауызекі тіліндегі эмоционалды-экспрессивті бірліктердің негізгі жасалыну тәсілдерін және толықтыру жолдарына арналған. Сондай-ақ олардың бірнеше ЛСТ-ға (лексика-семантикалық тапқа) жіктейді.
1.1 Эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері
Тілдегі эмоционалдылық мәселесімен айналысытын лингвисттердің алдында бір-бірімен байланысты екі мәселе тұрады. Оның біріншісі - жалпы лексикалық қорған эмоционалды мән туғызатын сөздерді бөліп алу да, екіншісі-оларды семантикалық топтарға ажырату. Осы мәселеге арнайы қалам тартқан тілші -ғалымдар семантикалық талдаудың лингвистикада екі жолы бар деп көрсетеді:
а) парадигмалық мағынаны талдау және сол сөздердің қандай синтагмалық мағынаға ие бола алатынын байқауға мүмкіндік алу;
б) сөздің синтагмалық мағынасын контекстік талдау арқылы сол сөздің семантикалық құрылымды құраушы мағынасын анықтап алу, яғни оның парадигмалық мағынасын анықтау.
Орыс ғалымы Т.А.Трипольская экспрессивті (біздіңше экспрессив-эмотив) лексика талдаудың 5 түрлі әдіс-тәсілдерін көрсетеді [15.101-113]. Олар мынадай:
а) идентификация әдісі. Бұл әдіс экспрессивті етістіктердің семантикасынан коннотативті мағынаны айырып алуда тиімді болып табылады. Бірақ бұл әдіс басқа қатардағы экспрессивтердің семантикасын сипаттауда әлсіздік танытады, сол себепті олардың зерттеуде басқа да әдістерді қатыстыру қажеттігі туындайды.
ә) дефинициялық талдау (дефиниционный анализ), бұл әдіс семантикады зат есімдердің "интенсивті" және "эмоционалды бағалауышты" коннотативті компоненттердің, сондай-ақ экспрессивті сын есімдермен етістіктердің коннотативті компоненттерін бөліп алуға мүмкіндік туғызады. бірақ та бұл әдістің мынадай кемшіліктері де бар: а) коннотативті компоненттердің қарапайым жиынтығы түрінде әрқашанда экспрессивті бірліктердің семантикасын анықтай бермейді; ә) олар әрқашада экспрессивті семантиканы анықтай бермейді, яғни бір мағына ғана айқындайды немесе керісінше болады. б) контекстік талдау. Контекст коннотацияны анықтап алуға мүмкіндік туғызады, сонымен бірге жалпы түрде "бағалауыштықтың" коннотативті компоненттің сапасын анықтайды. Экспрессивтің бағалауыштық әлеуетті өте кең болғандықтан, контекстік талдаудың көмегімен бағалауышты мағынаның жеке реңктерін сипаттау қиын. Бағалауыштықтың мағынасының сапасы тілд қолданушылар мен сөйленімдік жағдайға байланысты. Дегенмен контекстік талдау арқылы экспрессив семантикасынан коннотацияны анықтауға болады. Кейбір жағдайларға байланысты контекстік талдау сөздің коннотативті мағынасын анықтауды және сипаттауда көмекші құрал болып табылады.
в) компонеттік талдау. Компоненттік талдау әдісі экспрессивті лексиканың семантикасын зерттеуде жиі қолданылады. Компонентті талдау лексикалық мағынаны құраушы компоненттерді ажырату жолымен оны, яғни лексикалық мағынаны толық сипаттау мақсатында қолданылады. Бұл әдіс атауыш сөздердің семантикасын сипаттау тәсілі ретінде пайда болған, сол себептен оны атауыш сөздерден сапалық жағынан өзгешеленген материалдарға қолдану, оның қолданылу шегі және мүмкіндігіне байланысты сұрақ туғызады. Коннотативті талдаудың көмегімен мағынаның қандай аспектісін (тек денотативті ғана ма, жоқ әлде денотатив пен коннотативті мағынаны бірге ме) сипаттайтынын айырып алуға және көптеген атауыш сөздердің семантикасын толықтай сипаттауға болады. Бұл әдісті қолдану экспрессивті сөздердің семантикасының белгілі бөліктерін ғана анықтай алады, нақтырақ айтсақ, денотативті мағынаны ғана, ал коннотацияны анықтай алмайды [16.53].
Ғалым коннотативті талдау әдісінің 3 түрін көрсетіп береді. Әйтсе де бұл әдістің де атауыш сөздердің семантикасын зерттеуден қарағанда экспрессивтердің семантикасын зерттеуде өрістің шектеулі екені байқалады.
г) психолингвистикалық талдау. А.П.Клименко психолингвистикалық талдау әдісінің 3 түрін көрсетеді: 1) сынаушыға бірнеше мәтін құрау керек, не болмаса сөз аралық синтагмалық қатынас орнату керек. Соның нәтижесінде сөздің синтагмалық қасиеті жайлы ақпарат аламыз; 2) сынаушыға қабылданған ассоциацияны ары қарай ден қоя өңдеу жүргізілетін еркін ассоциативті эксперимент болуы қажет; 3) сөздің семантикасын анықтау, зерттеуші бірліктердің семантикалық жақындықтарын орнату мақсатындағы метатілдік тапсырма беру керек [17,54-55].
Т.А.Трипольскаяның жоғарыда берген 5 түрлі әдіс-тәсілдері лексикалық қордан эмоционалды бірліктерді айырып алуда және оларды семантикалық топтарға бөлуде мәні ерекше.
О.В.Загоровская сөздің лексикалық мағынасын денотативті, коннотативті және образды компонент негізінде зерттеу керек екенін айтады [15.74] . Тілшілер тілдегі лексикалық мағынаның төрт макрокомпоненттерін көрсетіп жүр. Олар: денотаттық мағына бөлшегі және тілдің ішкі құрылымымен байланысты мағына бөлшегі [8.71]. Десек те, бұл жердегі денотаттық мағына мен сигнификаттық мағына бір компонент деп қарайтын көзқарастар да бар. Ғ.Хасанов денотатов немесе (заттық, ситуативтік, синтагматикалық т.б.) сигнификатты, коннотатты немесе эмотативт, прагматикалық және функционалды-стилистикалық макрокомпоненттер [18,51] деп бөледі. М.Оразов көрсетіп отырған сигнификаттық мағына денотаттық мағынадан соншалықты қашықтап кетпейді. Олардың арасында жақындық бар. Сигнификат идеалды денотатқа сәйкестенеді. Автор жоғарыда сілтеме жасаған еңбегінде "егер байыптап қарайтын болсақ, сигнификат денотат та емес, сондай-ақ ұғым да емес. Денотаттан айымашылығы сол - ой субстантив қасиетке ие. Екінші сөзбен айтқанда, сигнификат нақтылы заттың белгісі мен түрлі қасиеттерінен қол үзбей идеал денотатқа сүйенеді" [19,84] деп көрсетеді. Эмоционалды сөздерді талдауда жалпылық пен жалқылық ешқандай да маңыздылық атқармайтындықтан, аталмыш сөздерді компонентке жіктеуде денотат, сигнификат деп жіктемей, оларды бір компонент деп санайтындарды қолдай отырып, біз де бір компонент деп есептейміз.
Жоғарыдағы О.В.Загоровскаяның образдылықты компонент ретінде алуының себебі, біздің түсінуімізше, эмоционалды сөздерге байланысты болса керек. Осы жерде айта кететін бір нәрсе бар, Н.А.Лукянова образдылықты эмоционалдылықтың жеке бір жіктемеліктің белгісі ретінде беріп, оны эмотив пен экспрессив сөздердің коннотативті компоненттердің жеке бір семасы деп қарайды [20.16]. Біздің шамалауымызша, образдылық жеке компонент бола алмайды. Ол жоғарыда айтып кеткендей денотативті, коннотативті компоненттердің жеке бір семасы ғана болуы мүмкін.
Жоғарыдағы лексикалық мағына компонеттерінің мәселесіне қайтып орылар болсақ, Т.А.Трипольскаяның көрсетуі бойынша тілдегі эмоционалдылықтың (эмоционалды сөздердің) семантикалық ерекшеліктерін анықтау аспектіде жүзеге асуы керек, бірінші-денотативті (заттық) мағына да, екіншісі - коннотативті мағына [10.51]. И.В.Арнольд денотат пен коннотат мағынасы туралы былай дейді: информацияның бірінші бөлгі сөздердің денотаттық мағынасымен сәйкес келеді де, ол ұғым деп аталады. Ұғым арқылы денотаттық мағына сыртқы өмірмен байланысады. Пікір алысудың екінші бөлігі сөйлеушілермен және олардың жағдайлармен байланысты болып, коннотацияға тең келеді. Оған эмоция, экспрессия, бағалау және мағынаның стилистикалық компоненттері енеді [21.109].
Бұл келтірілген сілтемелерден байайтынымыз: эмоционалды сөздер семантикада негізінен денотаттық мағына мен коннотаттық мағыналарда кездеседі және эмоционалды сөздердің семантикадағы орны негізінен коннотацияға тең екендігі. Бұл жерде ескерте кететін бір жайт бар. Сөздердің компоненттерге бөлуге денотат дегенімізде сигнификат ұғымын да қоса қамтимыз.
Ғ.Хасанов коннотаттық мағынаның компоненттерін сөздің түсіндірмесінен байқауға болады деп, ҚТТС -нен "ұшқалақ" сөзінің түсіндірмесін орынды көрсетеді: тым жеңілтек, шошақай, тұштақай. Коннотаттық компонентті-жақтырмау, ұнатпай, қостамау. Коннотацияның бойында денотаттық мағынаға қосымша белгіні білдіретін қасиет те бар. Ол сөз мағынасындағы денотатқа қарағанда екінші (маңызды аздау) болып табылады (тарихи тұрғыдан керісінше). Мысалы, -Өй өзің бір арсылдаған төбет екенсің (Ауызекі тіл) деген мысалдағы төбет сөзінде номинативтік қасиетпен қосымша, жанама сипатта экспрессивті- эмоционалды қасиет те орын алған. Яғни денотатқа жанама коннотаттық мағына да үстелген. Сөйлеуші төбет сөзінің номинативті негізгі қасиеттерін (денотат) негізге ала отырып оған өзінің эмоционалды бағасын беріп тұр.
Коннотативтілікке негізінен эмотив сөздер тән. ол туралы Н.А.Лукянова былай дейді: "экспрессивтілік жеке коннотативті семантика болып та (егер образдылықты ескермесек), эмоционалды баалаушылықпен де аралас қолданыла алады. Эмоционалдылық (біздіңше эмотивтілік - Б.Ж) кейбір сөздер табына ғана коннотативті семантиканың жеке саласы болып табыла алады" [20,16]. Мысалы, еркелету мәнінде қолданылатын сөздер: қарағым, шырағым, балапаным, алтыным, қошақаным т.б. Одағай сөздер: пан, туу, айхай т.б. Түбір еліктеуіш сөздер: жалп, зып, тарсаң, талтаң т.б. В.И.Шаховский тілдегі жалпы эмоционалды сөздер коннотативтілікке тән деген жаңаша пкір ұсынады: "Эмотивті компонент коннотацияның семантикалық өзегі болып табылады, ал эмоция әрқашанда бағалауышты және экспрессивті болады. Бағалауышты және экспрессивті компонеттер тегінде коннотативті ғана болмайды, олар денотацияның компоненттер де бола алады. Біздің түсінуімізші, мәтінде эмотативтілік қасиетке ие экспрессивті және бағалауышты мағыналы компоненттер болып қолданылған тілдік және сөйленімдік бірліктер де коннотативті болып табылады" [16,14]. Бұл ғалымның көзқарасын біз де құптаймыз, себебі эмоционалды (эмотив) сөздер әрашанда экспрессивті болады деген көзқарасты алдыңғы тараушыларда сөз еткенбіз. Және де осыған ұқсас көзқарасты Н.А.Лукянованың еңбегінен де кездестірдік: "эмоционалдылықпен" де "бағалаушылықпен" де әрекеттеспейтін тек тәуелсіз экспрессивтіліктің семасы ғана болуы мүмкін; "эмоционалдылықтың"семасы "экспрессивтіліктің" семасы тәуелі болады; "бағалаушылықтың" семасы әрқашанда "эмоционалдылықтың" коннотациясы тәуелді [22,16]. Алайда, бұл жерде автор эмоционалдылықтың (эмотивтіліктің) семасы әрқашан да экспрессивтіліктің семасы тәуелді бола бермейтіндігін ескермесе керек.
Эмотативтіліктің семасы кей жағдайларда экспрессивтіліктің семасына тәуелді бола бермейтіндігіне жоғарыда мысалдар келтіріп кеткен едік. Нәтижесінде "коннотативті компонентке эмотивтілік тән" деген жоғарыдағы пікірімізді растаймыз.
Ал экспрессивтілік пен бағалаушылықтың коннотативтілікпен бірге денотаттық компонентке де ие бола алады. Осыан байланысты денотаттық мағынаның солғандауынан эмоционалды мағына пайда болады. Н.А.Лукьянова: "барлық экспрессивті мағыналар (біздіңше эмоционалды-Б.Ж) денотаттық мағынаның даму кезінде солғындауынан пайда болған бірліктер" деп көсетеді [22,19]. Мысалы, шошқа - 1 (хайуа атауы) және шошқа - 2 (адамның мінезіне байланысты) деген сөздерді алсақ, бірінші сөздегі "шошқа" жай ғана жұмыр, жуан, сирағы қысқа өсімтал айыр тұяқты үй хайуаны атауын беріп денотаттық мағынаға ие болып тұр. Екінші мысалдығы "шошқа" сөзінің бойында, яғни денотаттық компоненттен бірге (жағымсыз бағада) лас, икемсіз, сүйкімсіз т.б.көрсететін жеті семантикалық тобы пайда болады: 1) экспрессивті лексикалық мағына; 2) экспрессивті-эмоционалды лексикалық мағына; 3) экспрессивті-эмоционалды-бағалаушты қты лексикалық мағына; 4) эмоционалды лексикалық мағына; 5) эмоционалды - бағалаушылық лексикалық мағына; 6) бағалауыштық лексикалық мағына; 7)экспрессивті-бағалауыштық лексикалық мағына.
Ғалым берілген кестеден басқа "экспрессивтіліктің белгілі бір бөлігі болса да, тағы да бір жктемелік белгіні - "образдылықты" беруге болады. Мұндай жағдайда әр топты іштей образдыбейоразды экспрессивтер де п екі топқа бөлуге болады." [20,15] деп көрсетеді.
Коннотаттық мағынада экспрессивтіліктің семасы эмотивтіліктің семасына тәуелді болады. Мысалы, Сен барып тұрған тұштақайдың өзісің (Ауызекі тіл). Бұның коннотаттық қалпы экспрессив-эмотив-бағалауыштық мағынадағы сөз болып келеді. Бұл жерде баға эмотивтіліктің семасына тәуелді болу себепті, сөз өзінен өзі бағалауышты болады. Яғни бағалауыштың семасы эмотивтің семасына тәуелді болады. Мысалы: жарығым, күнім, сүйіктім т.б. Бұның коннотаттық қалпы эмотив-бағалауыштық мағынадағы сөзге тең келеді. Сонымен "экспрессивтілік" семасы эмотив еркелету мәтінде қолданылатын аздаған сөздерден басқа барлық мағына беруші эмоционалды сөздерде кездеседі. Осыған байланысты эмотивтілік эмоционалды сөз жасауда экспрессивтілікке едәуір дәрежеде қызмет етеді. Біз бұл байланыстың себебін эмоционалдылықтың көптеген жағдайда (сөйлеу кезінде) экспрессивтіліктің аясында қолданылуымен түсіндіремі. Олардың экстралингвистикалық табиғаты, бір-бірімен өзара қатынасы мынадай болып келеді: белгілі бір объектілермен нақты құбылыстарға деген сөйлеушінің эмоционалды реакциясы
(эмоционалды қатынас, эмоционалды баға) қандай да бір шектеулі белгінің дәрежесі орташа деңгейден жоғары немесе төмен болып белгіленген жағдайда, әсіреғсе номинативті сөздер семантикасы мен лексика семантикалық варианттар жасырын немесе айқын берілген жағдайларда пайда болады. Мысалы, "аяғымен адымдап тез жылжу" - орташа нормада жүгіру, нейтралды етістігімен қолданылады, ал "аяқтың көмегімен өте тез, шапшаң адымдап жылжу" - орта нормадан жоғары -ұшу, зыту сөздерімен қолданылады. "Өте жай, зорға қозғалу" - орта нормадан төмен итеңдемей тез жүру дегендегі итеңдеп елітеуіш, нақтырақ айтсақ, бейнелеуіш етістіктермен беріледі.
Ал денотаттық тұрғыдан сөзге эмотивтілік қатыса алмайды. Бұл жерде тек экспрессивтілік пен бағалауыштықтың семкалары қалады. Бірде олар бір бірімен байланысса, яғни сөз экспрессивті-бағалауыштық болса (арбаңда, жылтыңба т.б.), бірде баға жете қолданылады (жақсы, жаман т.б.). Бірақ ол (баға) біз қарастырып отырған эмоционалды сөздердің шеңберінен шығып қалады. Яғни олар уәжсіз сипатта болады.
Бағалауыштың эмоционалды сөздер жүйесінде ғана семантикалық белгі ретінде "эмотивтілік" семасымен байланысты және олар бұлардан бөлек қолданылмайтынын жоғарыда айтып кеттік. "Бағалауыштық" семасын сөйлеуші сөйлеу кезінде затқа немесе құбылысқа субъективті баға беруде басты мақсаттардың бірі етіп алады. Субъективті баға сөйлеу кезінде сөйлеушінің эмоциясы арқылы сөзбен беріледі. Сөйлеуші денотат пен конноттық тұрғыда бір нәрсеге немесе құбылысқа баға беруге бағаның параметрлері былай сәйкестенеді: коннотаттың параметрлері "жағымды""жағымсыз" болса, денотаттың параметрлері "жаман""жақсы" болып келеді.
Осы негізде уәждік тұрғыдан (эмотив пен экспрессив эмоцияның негізінде пайда болған) эмоционалдылық семантикасындағы коннотатив компоненттер мен денонатив компоненттердің өзара нақты байланысын ескере отырып, Н.А.Лукьянованың жоғарыдағы берілген кестесіне өзгертулер енгіздік. Сонда мынадай эмоционалды (эмотив-экспрессивті) топта пайда болады:
1. эмотив-бағалауышты мағыналы сөздер.
2. эмотивті-экспрессивті-бағалауыштық мағыналы сөздер.
3.экспрессивті-бағалауыштық мағыналы сөздер.
Біздің зерттеу нысанымыз жалпы эмоционалды бірліктер болғандықтан, аталмыш лексикалық бірліктерді бұндай семантикалық топтарға бөліп қарамай, оларды жалпы бір бүтін топ ретінде қараймыз. Бірақ эмоционалды сөздерді (эмотив-экспрессив) лексика-семантикңалық топтарға жіктегенде аталмыш сөздер тобын осындай қалыпқа салып талдап көрсетеміз.
1.2 Эмоционалды лексикалық бірліктердің лексика-семантикалық тобы
Қазақ тілінде эмоционалды сөздерді қимылды, қимылдың санын, заттың атауын, санын білдіретін және адамның көңіл-күйіне байланысты шыққан сөздер деп, лексика-семантикалық топқа бөліп, одан әрі іштей бірнеше айырушы (диференциалды) семаларға жіктеп қкарауға болады. Қимылдың білдіретін эмоционалды сөздердің лексика-семантикалық топтары. Бұл топтағы сөздер кеңістікте қозғалуды білдіреді. Оларға жүру; сүйреу; кіру, шығу семалары жатады. "Жүру" семасы: абдыр, апыраңда, арсалаңда, аяңда, бүкшеңде, быжылдат, дедектет, еңкеңдеп, жөнел, жылжу, зымыра, кербеңде, күйбеңде, цазданда, қалталақта, қыбырла, лағу, одыраңда, сандал, сыпсыңда, тайраңда, талтаңда, ілбі т.б. Мысалы, Қатты айқайлаған болуым керек, апам мен Еркінай орындарынан атып-атып тұрып, менің қасыма келді. "Не болды, не болды!"-деп екеуі абдырап жүр (Д.Исабеков). Қартқожа киініп, үй жаққа аяңдады (Ж.Аймауытов). Сөз көбейген сайын басы қатып бара жатқан соң, тысқа жөнелді (Ж.Аймауытов). Үстінде отырған қызымыр бригадир емес, нәзік жанды әйел екенінсезгендей, сол әйелдің басына төген қауіптен құтылу керегін білгендей жер танабын қуыра зымырады. (О.Бөкей). Бірінше сөйлемде автор экспрессив сөзімен кейіпкерлердің жай жүргенін емес, оның қатты сасып жүргендігін берген. Екінші сөйлемде "жүр" (қалыпты жағдайдағы адамның жүрісі) етістігінің орнынамалдың жүрісін аяңда экспрессивті сөзін қолданып, Қартқожаның жылдам, аяғын тез-тез басып жүріп бара жатқанын берген. Басқа мысалдарда да солай. Мұндай семалардағы сөздерге денотаттық компоненттер тән. Бұлардың семалары экспрессив мағыналы және экспрессив -бағалауыштық мағыналы сөз болады.
"Сүйреу" семасы: дедектет, дырылдат т.б. Мысалы, Сыбанбай, Қарағым, несін айтасың, қолды-аяққа тұрғызбай дедектетіп, бірақ әкетпеді ма? (М.Әуезов). Әңгіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz