Қазақ зиялыларының қазақ халқына сіңірген еңбектерімен танысу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Тарих факультеті

Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлт зиялылары

Орындаған: ИО-31 тобының студенті Бақытжан М.
Тексерген: т.ғ.м., аға оқытушы Бөдеев Қ.Т.

Қарағанды - 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси, құқықтық ой-пікір өкілдерінің қазақ қоғамының саяси дамуына көзқарасы ... ... ... ... ... ..6
1.1 ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары ... ... ...6
1.2 Ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің мүдде, бостандық теңдік идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының атқарған қызметтеріне саяси талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1 ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы және қазақ интеллегенциясы ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29

Кіріспе

Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік тізгінін өз қолына алғаннан кейін өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялауы қоғамдық ғылымдар: заң, саясаттану, философия, тарих ғылымдары алдына тың тұрпаттағы жаңа міндеттер жүктеді. Солардың бірі және бірегейі ретінде халқымыздың ұлт болып қалыптасуына, оның ұлттық және саяси сана - сезімнің оянуына, өзінің дербес мемлекеттілігін жариялау жолындағы күресінің дамуына орасан зор әсерін тигізіп, осы процестерге жетекшілік жасаған қазақ интеллегенциялының саяси күресі мен құқықтық көзқарастарын зерттеу деп айтуға толық негіз бар.
Қазақстан Ресейге бодан болғаннан кейінгі кезеңдегі қазақ өлкесінде отаршыл - құқықтың жүйенің орнығуы және оған қарсы қазақ оқымыстыларының саяси күресі олардың қазақ елінің мемлекеттік құрылысы жөніндегі саяси құқықтық көзқарастарын эволюциясына негізделгені зерделенген.
Кешегі Кеңес Одағы дәуірінде бұл тақырып терең зерттелмеді, зерттелген күннің өзінде коммунистік идеология үстемдік еткен заманда маркстік-лениндік методология шеңберінде ғана қарастырылды. Кеңес Одағындағы барлық қоғамтанушы ғалымдар сияқты қазақстандық зерттеушілер де кез-келген саяси оқиға, құбылыс, қозғалыс, тарихына баға беруде, олардың жетекшілерінің құқықтық көзқарастарын айқындауда сол кезеңде үстемдік еткен таптық принцип тұрғысынан, қоғам мен оны қорғаушы күштерді міндетті түрде антогонистік таптарға жіктеу арқылы баға беріп келген мәлім. Кез-келген саяси күрестегі бірден-бір саналы күш жұмысшы табы ретінде танылып, ол яғни пролетариаттың гегемондығы мемлекет және құқық тарихындағы күмән келтірмейтін абсолютті ақиқат ретінде басшылыққа алынды. Міне, сондықтан Кеңес Одағы заманындағы зерттеулерде маркстік-лениндік методологияны басты принциптері таптық және партиялық принциптер үстемдік алып, ғылыми объективтілік шеттетілді. Еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани салаларындағы процестерді зерттеумен Қазақстан мемлекеті мен құқығының тарихы саласындағы ғылыми еңбектерді осы принциптерді басшылыққа алу тұрғысынан жүргізілді. Марксизм-ленинизм бірден-бір объективті ғылыми методология ретінде ұсынылса да, ол шын мәнінде тамыры терең, сан-салалы тарихи процестерді зерттеуде бір жақтылықты, бір ғана идеология мен қоғамдық пікірді орнықтыруды мақсат етті. Сондықтан кеңес дәуіріндегі ғылыми еңбектердің басым көпшілігінде мемлекет және құқық тарихына, оның ішінде ұлттықтұрпаттағы саяси құқықтық идеологияның қалыптасуы мен даму заңдылықтарына, ел тарихының шешуші кезеңдерінде оның бет алыс бағдарына үлкен әсер еткен көрнекті мемлекет және саяси қайраткерлер, заңгерлер мен құқықтанушылар еңбегіне өз дәрежесінде лайықты баға бермеді[1, 65-68б.]. Ендеше еліміз тәуелсіздік алған кезеңде аталған тақырыптарды жаңа заманның биік талаптары тұрғысынан және ғылыми объективтілік принциптерімен зерттеп, зерделеу осы жұмыстың арқауы болмақ.
Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп отыратын заңдар мен құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны белгілі. Ендеше біз Қазақстан мемлекеті саяси және құқықтық ілімінің тарихын зерттеу үшін сол нақты тұлғалардың саяси өмірбаяны мен көзқарастарын білуіміз шарт. Тек соларды білу арқылы ғана сол кезеңнің саяси тарихының біртұтас келбетін жасай алмақпыз.
Курстық жұмысының зерттеу нысаны.ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлт зиялылары.
Курстық жұмысының пәні.ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның саяси өміріндегі қазақ интеллегенцияларының орны мен рөлі.
Курстық жұмыстың мақсаты - ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлт зиялыларының Қазақстан тарихында алатын орнын зерттеу.
Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеяларын анықтау;
2. Ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің мүдде, бостандық, теңдік идеяларына түсінік беру;
3. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтерін анықтау;
4. Қазақ зиялыларының қазақ халқына сіңірген еңбектерімен танысу.
5. Қорытынды шығарып, тұжырымдама жасау.
Курстық жұмыстың зерттелу деңгейі.Қазақстандық ғылымдар салысында әр жылдарда қазақ интеллегенциясы туралы қалам тартқан зерттеушілер мен бірлі - жарым зерттеу еңбектер болғанымен, оның саяси қызметі мен құқықтық көзқарастары, әсіресе, қазақ ұлт - азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі ретіндегі рөлі түбегейлі түрде, жан-жақты зерттеліп, жетілмеген. Мұның себебі кешегі коммунистік партия билік құрған кезде көптеген зерттеушілерге халық жауы деген жалалы жамылғыны жауып, зерттеулерге тиым салынған.
Қазақ интеллегенциясының қоғамдағы рөлін бейнелейтін тарихи-шежірелік, тарихи-құжаттық, тарихи-ғылыми, тарихи-әлеуметтік алуан түрлі еңбектер бар. Мысал ретінде Агарский Г.К. қалдырған Киргизская интеллигенция[2]мақаласын айтуға болады.
Сонымен қатар қазақ интеллегенциясын зерттеп жүрген ғалымдар да аз емес. Мәселен, М.Дулатов туралыТұрантегі Д.[3], Қазақ газетінің басшыларының атқарған қызметі туралы Кемеңгерұлы Қ.[4], Ә.Бөкейхановтың өмір сүрген кезеңін Махат Д.[5], Әбдиманұлы Ж.[6],Пірманов А. мен Қапаева А.[7], Өзбекұлы С.[8], Алаштың беделді азаматы М.Тынышбаев және Х.Досмұхамедовтың қазақ халқына атқарған қызметін Жамбылов Д.[9], Нұрпейісов К.[10,11], Қозыбаев М.Қ.[12], Рысбеков Т.[13], Шортанова А.[14], Алаш қозғалысының қызметі мен мақсатын зерттеген Қойгелдиев М.[15], Әбжанов Х.[16] және т.б. қазақтың қазіргі таңдағы интеллегенциясы деп айтуға болатын ғалымдар олар жайлы тың деректерді жинақтап, көптеген мақалаларды газет-жернал беттеріне, бірнеше томдық кітаптарды болашаққа үлгі ретінде жеткізіп жүр. Әлде де қазақ зиялылары көп зерттеулерді қажет етеді. Мұның себебі, сонау КСРО-ға бодан болып, айтылмай жарыққа шықпай қалған еңбектердің зерттелмеуі.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, 4 тараудан, қорытындыдан тұрады. Курстық жұмыста пайдаланылған әдебиеттер мен деректерге сілтемелер берілген.

1 ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси, құқықтық ой-пікір өкілдерінің қазақ қоғамының саяси дамуына көзқарасы

1.1 ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары

Қазақ қоғамының экономикалық өмірінде ХХ ғасырдың басында болған өзгерістер қазақ халқының қоғамдық санасын едәуір қайта құруға жеткізді. Қарастырып отырған кезеңде Ресейдің патша өкіметі Қазақстанды отарлауын толық аяқтауы деуге болады, оның ең басты әлеуметтік - экономикалық зардаптары: қазақ халқын біртұтас ел ретінде бытырату мақсаты мен қазақ жерлерін аумақтық жағынан әскерилендірілген бірнеше облыстарға бөлінуі; байырғы тұрғындарды жақсы жерлер мен шұрайлы жайылымдардан жаппай көшіру, шаруашылық жүргізу саясатын өзгерту; тұрмыс жағдайының күрт нашарлатып, оған қоса рухани қысымның күшейтілуі. Қоғамдық тұрмыстағы мұндай елеулі өзгерістер ұлттық сана-сезімді оятты, қазақ қоғамында жаңа идеялар, ой-пікірлер, көзқарастар қалыптасуын бастап берді.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының озық ойшылдары қоғамды, адамдардың өздерін күш қолданылатын революция емес, қоғам мүшелерінің сезімін өзгерту мен адамдардың бүкіл қоғамды жаңарту практикасына тартылуы ғана өзгерте алады деп санап, қоғамдық сананы қалыптастыру процесін нақты жүзеге асырды. Адамдардың бүкіл бұқарасы мұндай өзгерістерге қатыса алмайды және оған қатысуға қабілетсіз, оны бірдей түсіне бермейді және оған бірдей дәрежеде мүдделі де емес. Қоғамдық тұрмыс пен қоғамдық сананың байланысын әдетте барша жұрт бірігіп немесе әрбір адам жеке дара белгілемейді, қайта адамдардың ерекше топтары, сананы әзірлеу мен кәсіби түрде айналысатын интеллегенттер айқындайды. ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамында Қазақ газеті мен Айқап журналы төңірегіне топтасқан қазақ интеллегенциясы осындай интеллектуалдар тобы болды.
Қазақ халқының ұлттық сана - сезімін ояту және жаңа қоғамдық сананы қалыптастыру ісіне Қазақ газеті де зор үлес қосты. Алаш партиясы сияқты, оның органы болған Қазақ газеті (1913-1918жж.) де ұзақ уақыт бойы буржуазияшыл-ұлтшылдық газеті деп саналды.
Қазақ даласында ұлттық қозғалысқа жас интеллегенция жаңа табыс берді. Тарихи тәжірибенің дәлелдеп отырғандай, әлеуметтік күрт өзгерістер кезеңдерінде әрқашанда интеллегенция едәуір белсенділігімен, дербес бастамасымен ерекшеленіп отырған. Әлеуметтік, иетеллектуалдық және адамгершілік сезімі жоғары интеллегенция жеке адамның қоғамда алатын жағдайы туралы, оның санаға және сана-сезімге қатынасы туралы мәселе көтерді.
С.Асфендияровтың жазғанындай, Мемлекеттік аппаратты қалыптастыру қажеттігі патша өкіметін белгілі бір дәрежеде кадрлар даярлаумен айналысуға мәжбүр етті. Сөйтіп Ресейдің оқу орындарынан қазақтан шыққан болашақ дәрігерлер, инженерлер, мұғалімдер, чиновниктер, офицерлер, аудармашылар, жазушылар жоғары білім алды[2, 7 б.].
Белгілі марксист Аграмши Ресей интеллегенциясының қалыптасу заңдылықтарын зерттей келіп былай деп жазған: Ең белсенді, жігерлі, алғыр және білімді адамдардан тұратын бетке ұстарлар шетелге барады, Батыстың неғұрлым алдыңғы қатарлы елдерінің мәдениеті мен тарихи тәжірбиесін игеріп, бұл орайда өздерінің ұлттық мәдениетінің ең елеулі белгілерін жоғалтпайды, яғни өз халқынан рухани және тарихи байланыстарын үзбейді, сөйтіп интеллектуалдық даярлығын аяқтайды, олар отанына оралады да, халықты күштеп оятып, ілгері қарай жедел қозғалуға, кезеңдерден аттап өтуге мәжбүр етеді.
Бұл заңдылықты ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллегенциясының қызметінен көреміз. Қазақ интеллегенциясының алдыңғы қатарлы бөлігі ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі революциялық күрес, 1905 жылғы бірінші орыс революциясы идеяларының және сол кездегі қазақ қоғамының тарихи нақтылықтарының ықпалымен қалыптасты.
Мұнда зиялы қауымның сіңірген еңбегі мынада: ол Бүкілресейлік даму кезеңінің басталуын дер кезінде байқап, қазақ қоғамын да қозғалысқа келтіру амалдарын іздестірумен айналысты, ол үшін бірінші орыс революциясы берген әлеуметтік және саяси бостандықтарды пайдаланып, туған халқын феодалдық-патриархаттық мешеуліктен шығаруға, патшалық езгіден азат етуге оған білім мен прогресс, мемлекеттік тәуелсіздік алу жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның қиын күрес, күрделі жанжалдар мен ізденістер жолы болғаны күмәнсіз. Ал бұл жолда жетістіктерімен қатар, әрине, қателесулер де, адасулар да болды. Алайда оларды кейіннен сталиндік идеологияның түсіндіргенідей, өз халқына жаулық көзқарастар емес, халық тағдырын жеңілдету жолындағы күрестің табиғи қиындықтары туғызған еді. Қазақ интеллегенциясының ең басты ізгі мақсаты - халыққа қызмет ету болғанын Алаш басшыларының бірі М.Дулатов 1929 жылы Буторск түрмесінен жазған хатында былай деп айқындайды: Мен өзімнің құлдыққа түсірілген, езгіге салынған, бейшара халқымның осы құлдық жағдайдан шығуға көмектесуді өз борышым деп санадым... Саяси саладағы оқиғаларды дер кезінде болжай алмадым деп санаймын, ал қазір Кеңес Үкіметіне қарсы күрес деп отырғанның бәрі менің қазақ ұлтын дербес, тәуелсіз, бақытты жағдайда көргім келген тілегім ғана.
Қоғамдық саяси өмір арнасына орыстың азаттық қозғалысының ықпалын бастан кешірген қазақ интеллигенциясының пиғылдығы жас ұрпағы көтеріле бастады. Ұлттық интеллегенцияның түрлі топтарының идеялық-саяси көзқарастары бірдей болмады[3, 25 б.].
Ә.Бөкейханов ХХ ғасырдың басында қазақтар арасында ұйымдасуы мүмкін саяси партиялар жөнінде былай деп жазды: Таяу болашақта дала өңірінде қырғыздар арасында қалыптасып жатқан екі саяси бағытқа сәйкес екі саяси партия ұйымдастырылуы ықтимал. Олардың біреуі ұлттық-діни партия деп аталуы мүмкін, ал оның мұраты қазақтардың басқа мұсылмандармен діни бірлігі болады. Екіншісі - батыс бағытында... Біріншісі - мұсылмандық татар партияларын, екіншісі - оппозициялық орыстарды, атап айтқанда, халық бостандығы партиясын үлгі етіп алуы мүмкін.
Шынында да, кейіннен Ә.Бөкейханов бастаған қазақ саясатшылары болашақтағы ұлттық партияны кадеттер үлгісінде құрмақ болды. Оның өкілдері кадет партиясының Бүкілресейлік съездерінің жұмысына қатысты, ал Бөкейханов осы партияның орталық комитеті құрамына сайланып, Мемлекеттік Думада кадеттерге қосылды. Қазақ интеллегенциясы алдыңғы қатарлы бөлігінің кадеттермен ынтымаққа келуіне кадеттердің көшпелілердің отаршылық өмірге бірте-бірте өтуі қажет екендігін түсінгені және отарлық аймақтарда да орталық Ресейдегідей оқыту жүйесінің енгізілуін жақтауы әсер етті. Батысша пиғылға батыл бет бұрып, егер барлық саяси орыс қозғалыстарының тұғырнамасында бұратаналарға құқықтардың теңдігі мен олардың қадір-қасиетін құрметтеуге уәде берсе, олардың бәрімен ынтымақтастық жасауды жақтаған бұл қазақ тобының басшылары панисламизмге оппозицияда болып, оны шығыс утопиясы деп санады. Екінші жағынан, патша өкіметіне адал болып көшпелі халықтар арасында әскери міндеткерлік енгізілуімен де келісе отырып, олар тіл мен мәдениет жағынан орыстандыруға, сондай-ақ ауыртпалықты полициялық террор мен отарлауға қарсы күресті.
Қазақ интеллегенциясы өз қызметінің басты бағытын анықтап алып, өз идеяларын кеңінен тарату үшін баспасөз арқылы саяси аренаға шығуға ұмтылды. Оның өкілдері ұлттық баспасөз болмағандықтан әуелі татарлар мен орыстардың Фикер, Вакт, Шура, Омич,Иртиш, Голос степи, газеттерінің беттерінде өз пікірлерін айтты. Ал Айқап журналы шыққанан кейін соған жаза бастады. 1913 жылы олар сәтін түсіріп өздерінің баспасөз органы - сапасы жөнінен де, таралымы жөнінен де қазақтардың барлық мерзімді басылымдарының ең елеулісі Қазақ газетін ұйымдастырып алды. Көптеген сенделістерден кейін: Омбыда, Орынборда, Санкт-Петербургте сансыз көп чиновниктер кабинеттерінің табалдырығын тоздырып, астананың жоғары қызметтегі чиновниктері мен беделді қайраткерлерінің көмектесуімен, ақырында қазақ тілінде газет шығаруға рұқсат алынды. А.Байтұрсынов редакторы болған газет өз төңірегінде озық ойлы қазақ интеллигенциясының, жазушылары мен ақындарын біріктірді. Газеттің саяси бағыты реформистік саяси партияның талаптарына сай келді: ол негізінен қазақ халқының мәдениетін көтеруге қамқорлық жасап, ұлттық тіл мен әдебиетті дамыту ісін басты мақсат етіп қойды. Бұл жөнінде бірінші нөмірдің бас мақаласында оның үздіксіз редакторы болған А.Байтұрсынов ғбылай деп жазды: Қырғыз халқы ғасырлар бойы өз жерін мекендеп, өз тіршілігін жасап келді, ал қазір далаға қоныстанушылар қаптап кетті. Біздің болашағымыз қандай болмақ? Тарих бізге келімсек халық мәдениет тұрғысынан байырғы халықтан күштірек болып шығады да, сонғысын жұтып қояды деп үйретеді. Ал егер екі жақ мәдениет тұрғысынан бір-біріне тең келсе, олар дамып бұл орайда тең құқықтарды пайдаланады және әрқайсысы өзінің ұлттық сипатын сақтап қалады. Қырғыздардың экономикалық өмірінің өзгермей қалатыны байқалып отыр. Шаруалар біздің егістік жерлерімізді алып жатыр, жер учаскелері алынып қойды. Қырғыз халқының өмір сүру проблемасының өзі шиеленіскен сипат алуда. Өз автономиямызды сақтап қалу үшін біз білім мен мәдениет жолында жан салып күресуге тиіспіз. Біз ана тілінде әдебиет жасай білген халықтың ғана тәуелсіз өмір сүруге құқығы бар екенін ұмытпауға тиіспіз. Газет беттерінде қозғалған проблемалар ауқымы өте кең болды. Газет өзінің мақсатын: қазақ халқы арасында ғылым мен білімді таратуға басшылық ету, Жер бетіндегі басқа халықтардың тіршілігімен таныстыру, қазақ халқының тарихы туралы айтып беру, шаруашылық өмір, емдеу, әдебиет, мектептер мен медреселерде оқыту проблемаларын кеңінен талқылау деп санады. Бұл идеяларды насихаттауға М.Оразаев пен бас редакторы А.Байтұрсыновтың және М.Жұмабаев, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов және басқалар сияқты патриоттық пиғылдағы жазушылар мен ақындардың тамаша ұжымының күш-жігері бағытталды[4, 296 б.].
Газет беттерінде жарияланған мақалаларға объективті түрде талдау жасау газетті ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның өзіміз қарастырып отырған күрделі әрі сан қилы қоғамдық санасында елеулі орын алған деген тұжырым жасауымызға мүмкіндік береді.
Қазақ газетінің беттерінде қоғамдық-саяси бағыт ұстанып, қазақ халқының қалың бұқарасының саяси және құқықтық санасында қалыптастыруға көп маңызды болған мақалаларға едәуір орын берілді. Қоғамдық саяси қызметін Қазақ редакциясындағы жемісті шығармашылық жұмыспен ойдағыдай ұштастыра отырып, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов баспасөз бетіне шаққан сөздері арқылы қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға, олардың санасында бостандық пен тәуелсіздік идеяларын құюға мүмкіндігінше жәрдемдесуге ұмтылды. Олар отаршыл патша үкіметі жағдайында өз халқының құқықсыздығына қатты алаңдады, өз замандастарының әрекетсіздігі мен әлеуметтік енжарлығы үшін аяусыз айыптап, көш қимылды біріктіруге шақырды. Ә.Бөкейхановтың Қыр баласы деген жасырын атпен жариялаған мақалалар топтамасы осы мақсатқа арналған, бұларда ол Мемлекеттік Думадағы істер туралы егжей-тегжейлі айтып берген.
1917 жылдан бастап газет Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің ресми баспасөз органына айналды да, бұл оны 1918 жылы Кеңес өкіметінің жауып тастауына себеп болды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда қоғамдық сананы қалыптастыруда Айқап журналы елеулі рөл атқарды. Бұл басылымның жалынды редакторы М.Сералин 1924 жылы журналдың құрылу тарихына арналған мақаласында Айқаптың ешқандай да таптық органы болмағанын жазады. Ол халықтық басылым болғандықтан ешқандай да таптық, саяси, экономикалық бағдар ұстанған жоқ. Сонымен қатар Айқапта айқын саяси бағдарлама болған жоқ, оны шығарушылар бүкіл қазақ халқын біріктіру туралы жалпы ұрандармен шектелді.
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің 1917 жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі ұсынған демократиялық идеялары партия бағдарламасының жобасында көрініс тапты. Жобада атап көрсетілгендей, партияның басты мақсаты Ресей федерациялық демократиялық республиканың құрамында қазақ автономиясын құру болды.
Алаш партиясы ұсынған бұл идеяны Кеңес үкіметі де Ресейдің федерациялық құрылысында пайдаланды. Алаш қайраткерлерінің ұлттық автономия түріндегі мемекеттілікке қол жеткізуге ұмтылуының өзіндік себептері де бар еді. Оның ең бастысы сол кездегі саяси жағдай дербес тәуелсіз Қазақстан мемлекетін құруға мүмкіндік берген жоқ. Сондықтан да партия бағдарламасына іргесі бөлек, ынтымағы бір дербес басқарылатын автономиялардан тұратын федеративтік, демократиялық Ресей туралы қағида енгізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ХХ ғасырдың басында қазақтың ұлттық идеясы мен ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан саяси қайраткерлердің жанкешті қызметін жоғары бағалап, былай деп жазды: Алаш партиясының бағдарламасын жүзеге асыру барысында дәстүр мен жаңашылдықты ұштастыру арқылы бұрынғы қазақ қоғамындағы белгілі қайшылықтардан арылуға мүмкіндік туды. Онда тұжырымдалған өтпелі кезең қағидалары жаңғырту әрекетін біршама жүйелі атқаруға жағдай жасады. Олардың ұлттық бағдарламасы сол тұста өлкеде тұрған барша ұлттың бас біріктіруіне жағдай туғызды[5, 128 б.]. Бір сөзбен айтқанда, олар елді өркендетудің демократиялық баламасын ұсынды, бірақ ол авторитарлық үрдістер салдарынан жүзеге аспай қалды. Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған тарихымыздың ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуына қазақ зиялыларының көзге түсе бермейтін, бірақ мейлінше игі үлес қосқанын дұрыс бағалауы тиіс.

1.2 Ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің мүдде, бостандық теңдік идеялары

ХХ ғасырдың басында тарих сахнасына қазақтың ұлттық зиялыларының үлкен бір тобы келді. Бұл топ кейін Алаш қозғалысын ұйымдастырып, халықтың саяси мүддесін жаңа заман туғызған саяси құндылықтар ауқымында тұжырымдай бастады. Олардың арасынан ірі тұлғалар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, М.Тынышбаевты және т.б. атап көрсетуге болады. Бұл ұлттың алдыңғы қатарлы өкілдерінің көзқарасы сол тарихи кезеңдегі саяси ахуалға сәйкес қайшылықтардан бастау алды. Қазақ жеріндегі қалыптасқан саяси санада екі, бірі-біріне сапалы түрде айырмашылығы бар саяси бағдар қалыптасты. Біріншісі, ұлттық-діни құндылықтарға бет бұрып, мұсылмандық шарттарға арқа сүйеу арқылы дамуды көксесе, екіншісі ұлттық-либералдық құндылықтарды қорғайды. Яғни батыстық бағдарды ұсынады. Сол кезеңнің саяси элитасы өздерінің бағдарламаларында төменгідей саяси саяси құндылықтардың маңыздылығын атағаны жөнінде Қазақ газетінде материал жарық көрді:
* Тең құқылы (дініне, шығу тегіне және жынысына қарамастан адамдар тең құқылы);
* Жеке бастың еркіндігі (мемлекет шенеуніктері кімді болса да заңсыз жолмен тұтқындай алмайды);
* Сөз, ұждан бостандығы (жиналыстар өткізу, бірлестіктер өткізу, бірлестіктер құру, сөз сөйлеу, газеттер шығару);
* Сот әділдігі (соттың талқылауынсыз және шешімінсіз бас бостандықтан айыруға болмайды) және т.б. дeмократиялық елдерге тәне либералдық құндылықтарды саясат өмірге ендіруге талпынды. Бұл қазақ даласындағы әрбір азаматтың тұлғалық қадірін, абыройын қорғауға деген нақты қадамдар болатын. Осындай құқықтық тұрғыдан қорғауға деген талпыныс қазақ зиялыларының саяси мәдениеті деңгейінің біршама жоғары болғанын танытады. Сонымен қатар отарлық жағдай қазақ және көптеген саяси азаматтық проблемалардың болғанын білдіреді[6, 94-96 б.].
Патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет билік империя көлемінде өрлеу алған ұлт-азаттық қозғалысты толық мойындамаса да, белгілі дәрежеде, онымен есептесуге мәжбүр болған еді. Жаңа үкіметтің қызметіндегі мұндағы саяси бағыт қазақ облыстарын басқару ісінде де көрініс тапты. Ақпан революциясы жеңгеннен кейінгі уақытта жергілікті басқаруда, ел өмірін жаңа мазмұнда ұйымдастыруда азын-аулақ өзгерістер бола бастайды. Наурыз және сәуір айлары ішінде ескі әскери губернаторлық, уездік, болыстық және ауыл-аймақ басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. Олардың орнына Уақытша үкіметтің облыстық және уездік комиссарлық басқару жүйесі, сонымен бірге облыстық, уездік, болыстық және ауылдық деңгейде азаматтық комитеттер және олардың атқару орындары қалыптаса бастайды. Мамыр және маусым айларында бұларға қосымша облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті және басқа осы сияқты басқару орындары құрылды.
1917 жылы 16 наурызда батыс майдан штабы жанындағы земскі және қалалық одақтардың бұратана бөлімін басқарып жүрген Ә.Бөкейханов күтпеген жерден Петроградқа шақырылып, 20 наурызға күні Торғай облыстық комиссары қызметіне тағайындалды. Дәл сол күні Қазақ газетіне берген жеделхатында ол: Торғай облысы комиссары болып бекітілдім,23-нешығайын деп тұрмын. Жұртқа естіртіп тынышталуын тілеймін деп жазды. Бірақ Ә.Бөкейханов 23 наурызда Орынборға аттанып кете алмайды. Өйткені, ол жаңа ашылғалы жатқан кадеттер партиясының съезге осы партияның орталық комитетінің мүшесі ретінде шақырылған еді. Ә.Бөкейханов Торғай облысының сол кездегі әкімшілік орталығы Орынбор қаласына наурыздың соңғы күндері жетеді де, сәуірдің 2-нен бастап облыстық қазақ съезіне облыстық комиссар дәрежесінде қатынасады.
Егер ескі патшалық әкімшіліктік бөлу жағдайында Қазақстанда жері алты облыстан тұрғандығын, соның ішіндегі Торғай облысы құрамында Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз және Торғай сияқты ірі уездердің болғандығын ескерсек, Уақытша үкіметтің облыстық комиссары қызметі деңгейін аңғару қиынға түспейді. Бұған қосымша, қазақ елі патшалық Ресей құрамына енгеннен бергі уақытта оның бірде-бір өкілінің империяның әкімшілік жүйесінде губернялық, облыстық деңгейді қойғанда, тіптен уезд бастығы дәрежесінде қызмет жасағандығы мәлім. Империялық басқару жүйесінде қазақтар болыстық басқарудан жоғарғы қызметті иемденуге тиісті емес еді. Бұл тұрғыдан Ә.Бөкейханов ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында облыстық басшыларда келген бірінші қазақ болатын.
Ә.Бөкейханов сәуірде облыстағы жағдаймен танысып, қызметіне кіріскенде, оның алдында қисапсыз көп шаруа тұрғандығы түсінікті, дегенмен, солардың ішінен ол үшін ең маңызды мынадай екі бағыттағы жұмысты бөліп айтуға болар еді. Олар, біріншіден, барлық деңгейдегі үкіметтік басқару орындарының қалыптасу процесінің аяқталуын тездету, екіншіден, жаңа мекемелердегі орындарға лайықты кадрларды тауып, солар арқылы облыста тұрақты мемлекеттік басқару жүйені қалыптастыру еді. Бұл мақсатқа жету жолында 20-28 сәуір аралығында орынборда өткен Торғай облыстық орыс және қазақ біріккен съезінің жағымды рөл атқарғандығын атап айтуға болады. Съезд басқару мекемелерін жасауда екі жұртқа бірдей қолайлы принциптерді бекітті, ең ауыр мәселе - жер туралы сәуір басындағы қазақ съезі жасаған қаулыға тоқтайды[7, 174 б.].
Ә.Бөкейхановтың қызметке кіріскеннен кейін уездік комиссарларды тағайындау іспен айналысқанын байқаймыз. Мәселен, 5 сәуірде ішкі істер министрі Щепкиннің Қостанай уездік комиссарын тездетіп бекіту туралы ұсынысына байланысты, бұл қызметке заңгер Ахмет Бірімжановтың тағайындалғанын хабарлайды. Нақ сол күні Петроградтан блыстық комиссардың Торғай уездік комиссары етіп оқытушы Ғұмыр Алмасовты тағайындау туралы ұсынысының қабыл алғандығы туралы хабар жетеді. Шамамен, осы мезгілде Ырғыз уездік комиссары болып Тобыл округтік сотының мүшесі Ғабдолла Теміров бекітіледі. Ал өзі негізгі қызметін бір мезгілде Ақтөбе уездік комиссары болып тағайындалады. Облыстық комиссар өзіне көмекке қазақ қызметкерлерін де тарта бастайды. Облыстық комиссар кеңсесінде ерекше тапсырмалар чиновнигі қызметін Есен Тұрмұхамедов және Абдул-Хамид Жолдыбаев атқара бастайды. Шамамен, осындай қызметке Сағындық Досжанов та тартылған еді.
Ә.Бөкейханов комиссарлық қызмет атқара жүріп өзінің артынан ерген, әсіресе майдандағы бұратана бөлімінде бірге болған белсенді жастар алдындағы борышын ұмытқан емес. Мәселен, оның бұйрығы бойынша Киевтегі бұратана бөлімнің бұрынғы бастығы Мырзағазы Есболов Богуруслан уездік комиссарының орынбасары, Минскідегі бұратана бөлімнің бұрынғы хатшысы Елдес Омаров Торғай уезі 2 учаскесінің шаруалар бастығы міндетін уақытша атқарушы болып бекітіледі.
Ә.Бөкейханов ішкі істер министрі Льеотевке жолдаған № 350 жеделхатында 1917 жылдың 4 мамырына дейінгі уақытта губернатор Эвероманның, вице губернатор Обуховтың, аға кеңесші Агаповтың, шаруа бастықтары Витман, Куфтиннің, приставтар Сиротенко, Ткаченко, Полуднев, Тарасенко, Данковцев, Прокоповтың, тілмаш Тунгачиннің және басқа көптеген бұрынғы үкімет чиновниктерінің қызметтерінен босатылғандығын хабарлайды.
Комиссарлық қызметке кіріскеннен кейінгі уақытта Ә.Бөкейхановтың қатты алаңдатқан мәселе, қазақ жұрты арасындағы жергілікті басқару орындары - облыстық, болыстық және уездік комитеттерді құру ісі болды. Деректердің көрсетуіне қарағанда, ауылдық жерлерде ескі феодалдық топтар жаңа құрылып жатқан азаматтық комитеттердің жұмысына түрлі кедергілер жасап, тіптен қайсыбір бұрынғы болыс бастықтары үкімет орындарының кеңсе мен ісқағаздарын жаңа ұйымдасқан комитеттерге өткізу жөніндегі нұсқауларын орындаудан бас тартады. Мәселен, мұндай жайлар Ақтөбе уезінде Бөрілі, Тоқан, Қобды, Аралтөбе және басқа болыстарда болған еді.
Қазақ демократиялық интеллегенциясы үшін әр уақытта ең негізгі мәселе - жер мәселесі болды.Патша үкіметі, оның мұрагері болған Уақытша үкімет, ең соңында Кеңес үкіметі мен қазақ демократиялық интеллегенциясы арасындағы кейде ашық, кейде астыртын жүріп отырған күрес, арбасулардың түп-тамыры, қайнар көзі осы жер мәселесі еді. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде бұл мәселенің қазақ елі үшін қоғамдық маңызын ғылыми тұрғыдан өз дәрежесінде көтеріп және терең түсіндіріп берген қайраткер, ғалым, әрине, қазақ интеллегенциялары еді[8, 18-24 б.].
Көріп отырғанымыздай, бұдан жер мәселесінде патша үкіметі ұсталған негізгі екі бағыт өз жалғасын тапқан. Олар, біріншіден, сол бұрынғыдай қоныс аударушыларды орналастыратын жер қорларын дайындау, екіншіден, сол қорларды молырақ жасау үшін қазақтарды жаппай жерге орналастыру. Бұл арада ескі және жаңа биліктер арасындағы сабақтастықтың болғаны дәлелдеуге мұқтаж емес.
Сонымен, қорыта айтқанда, Уақытша үкімет және оның жергілікті мекемелері жер мәселесін Құрылтай жиналысына қалдырғанымен, шын мәнінде ашықтан ашық отарлау саясатын ұстанды, ал Орталық Переселен басқармасы бастаған ескі патша чиновниктері бұрынғы билік тұсында істеп үлгермеген істерін Құрылтайға дейін орындап алуға тырысты.
Ақпан революциясынан кейін көктем шыға жер мәселесін шешуде қайсібір облыстарда қазақтардың белсенді әрекетке көшкендігі байқалады. Мәселен, Қостанай уезіне қарайтын болыстық қазақ комитеттері мамыр айында Лагонский, Кошкаров және Пуставалов деген жергілікті переселен мекемелкерінің қызметкерлерінің іс-қағаздарын, құжаттарын және ақшаларын тартып алып, өздерін жұмысқа жібермей қояды. Болған оқиға туралы хабар алған Ішкі істер министрлігі тез арада облыстық комиссар Бөкейхановқа жеделхат жолдап, мұндай бұзақылықты енді қайтып болдырмауға және заң жолынан ауа жайылдырмауға бағытталған нақты шаралар қолдануды талап етеді.
Ә.Бөкейханов 1917 жылғы көктемде Торғай облысында болған жер дауларына жиі арласып, қазақтарға басу айтып, тек заңдық негізде ғана шешуді жақтаған олардың айқындамасы тағы мынадай фактіден байқауға болады. Ақпан революциясынан кейінгі аралықта Орынбор қаласында татар тілінде шығатын Уақыт газеті арқылы қазақ жерінде тұратын Қалимолла Ғабдуллин және Ирсиз деген жамылғы есімді татар жұртының өкілдері кезінде переселендерге өткен қазақ жерін бізге алып бермейді, деп Бөкейханов пен Байтұрсыновқа өкпе айтып, бұлар Ильминский мен Победоносцевтер саясатымен жазылған Дала Ережесін қуаттайды, деген пікір тастайды[9, 105-107 б.].
Шілде айынан бастап Ә.Бөкейхановтың жер және басқа қоғамдық мәселерге байланысты көзқарасы принциптік өзгерістерге ұшырайды. Оған себепші болған, біріншіден, Уақытша үкіметтің жалпы империя көлеміндегі саяси процестерді игеру қабілетінің күн өткен сайын төмендеуі болса, екіншіден, өзі құрамына енген кадеттер партиясы мен мақсат-мүддесі айқындала түскен ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі принциптік мәселелерде өзара жігінің алшақтай түсуі еді. Егер империя көлемінде мемлекеттік тәртіптің анархиялық көріністерге орын бере бастауы ұлттық мемлекеттік дербестік туралы мәселені неғұрлым батылырақ қоюға итермелесе, ұлттық, бостандық үшін күрес қарқынының өсуі көптеген мәселелерді, соның ішінде, ең алдымен, жер туралы мәселені ашық, ұлттық мүдде тұрғысынан дербес көтеруді талап етті, бұдан былайғы оқиғалар ағымы ресейлік саяси ұйымның жетегінде жүруді көтермеді.
Ә.Бөкейхановтың бұл кезеңдегі жер мәселесіне байланысты көзқарасы, белгілі дәрежеде, шілдедегі бірінші жалпықазақ съезінің шешімдерінде, сондай-ақ одан кейінгі уақыттағы жазған материалдарында, әсіресе, Жалпы Сібір съезі атты мақаласында айқын көрінеді[10, 368 б.]. Шілдедегі жалпықазақ съезінің ол кадет партиясының құрамынан шығуының басты себебі есебінде жер мәселесін келтіріп Кадет партиясы жер адамға меншікті болып берілсе де жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мқжыққа сатып, біраз жылда сыпырылып жалаңаш шыға келеді, - деп түсіндіріп, қазақтарда мүліктенген жердің болмауын, жердің ауылға, болысқа берілуін жақтады.
8-15 қазан аралығында Том қаласында өткен Сібір автономистерінің съезіне қатынасқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы өздерінің жерге байланысты бағдарламасын мейлінше дәл және толығырақ мәлімдейді. Ал ол бағдарламаның негізгі тұжырымдары Алаш партиясының бағдарламасына енеді. Ә.Бөкейханов жалпы Сібір съезі туралы Қазақ газетіне жазған мақаласында осы жер мәселесіне тағы да тоқталды. Бұл арада оның мынадай негізгі жақтарын бөліп айтуға болар еді.
Бас Переселен мекемесінің есебі бойынша, қазақ жері 240 миллион десятина. Егер бұл рас болса әрбір қазаққа 44 десятинадан тимек. Бір үйде орта есеппен 5 адам болса, үй басына 220 десятина тимек. Ақтөбе, Көкшетау, Өскемен, Алматыда үй басы 200 десятина түгіл, мұның оннан бірі жоқ қазақ аз емес.
Жаңа билік орнап, бостандық, теңдік, туысқандық келгені рас болса қазақ мұндай зорлыққа көне алмайды. Енді мұнан былай өзіміз жер еншімізді алып орныққанша жерімізге қоныс аударушылар көшіп келуін тоқтатсын.
Құрылтай жиналысы жер мәселесіне байланысты заң қабылдаған соң, қазақ өз жерінде алдымен енші алатын болсын. Адам басына, жеке үй басына тиетін жер сыбаға шаруаға, жердің топырағына жергілікті табиғатына байлаулы болсын. Жер сыбағасын жергілікті жергілікті жер комитеттері анықтайтын болсын.
Қазаққа жер сыбағасы өздерінің тілегіне сай ауылға, ұлысқа, руға деп бөлінсін. Жерді бірігіп алған ру, ауыл, болыс өз ішінде өздері тәртіп орнатып, әділдікпен пайдалансын.
Қазақтарға жер сыбағасы тұрған жерінен, атамекеннен берілсін. Ертіс бойындағы он шақырымдағы қазақ сол жерден үлес алсын. Атты қазақ бермеймін дер, біз Ертістен кетпейміз, жер алмай қоймайсыз. Жерді жолмен, заңмен аламыз. Қазақ сыбаға жерін алған соң, қалған жер мемлекет қазынасына аталып, земство билігіне өтсін.
Уақытша үкімет комиссары Ә.Бөкейхановтың 1917 жылдың соңына қарай жер туралы жасаған негізгі тұжырымдары, міне, осылар болатын. Сондай-ақ бұл жасалған бағдарламалық қорытындыларды жалғыз Бөкейхановқа таңсық қателесер едік. Өйткені олар қазақ революциясына дейін патшалық билікпен күресіп келген қазақ демократиялық интеллегенциясының азапты ізденістен кейін жасаған ортақ тоқтамы болатын.
Ә.Бөкейханов 1917 жылы 15 желтоқсанда, яғни оны Алашорда үкіметінің төрағасы етіп сайлаған екінші жалпықазақ съезі аяқталған күннің ертеңіне комиссарлық қызметін босататындығы туралы мәлімдейді. Бұл, әрине, оның саяси қайраткерлік жолындағы тағы бір кезеңнің аяқталуы ғана емес, сонымен бірге осы уақытқа дейін өзі алдына мақсат етіп қойған мүдделер үшін күрестің жаңа жағдайда, келесі жаңа кезеңнің басталуы еді[11, 7-8 б.].
1917 жылдың сәуір айының басында Уақытша үкімет Түркістан өлкесін басқаруды 9 адамнан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.