Бұның сөз үлгісі, шығармасы - толғау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

САБЫР САНЖАР ӨЗБЕКҰЛЫ

XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ӘДЕБИ ТІЛ ЛЕКСИКАСЫ
(Ақтамберді, Тәтіғара, Үмбетей, Бұқар, Шал, Көтеш шығармалары бойынша) тақырыбында

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

5B011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Нұр-Cұлтан, 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ХVІІІ ғасырдағы ауызша әдеби тілді танытатын үлгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Жыраулар мектебінің өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Ақындар мектебінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 XVIII ғасырдағы әдеби тілдің лексикалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..24
2.1 Әлеуметтік лексиканың сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Кірме сөздер қабаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3 Жаугершілік лексиканың қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.4 Көне сөздер қабаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.5 Тұрмыстық лексиканың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда қазақ тілінің фонетика-грамматикалық құрылысы едәуір зерттеліп, танылып қалды. Әр алуан сөздіктердің жарыққа шығуы тілдің лексикасының да зерттелгенін көрсетеді. Тіліміздегі сөздердің дыбыстық құрылысы мен грамматикалық тұлғалану сипаты танылып болғаннан кейін, сол сөздердің шыққан төркінін, тұлғасы мен мағынасының өзгерген тарихын, эволюциясын білудің қажеттілігі туып отыр. Тіліміздегі көптеген сөздердің төркінін табу арқылы қазақ халқының әр алуан дәуірлерде басқа халықтармен жасаған қарым-қатынасын немесе өзінің ертеректегі жай-күйін танимыз. Өйткені, лексикасының тарихынан сол халықтың өткендегі тұрмыс-салтының, мәдени-рухани өмірінің, өзге ел-жұртпен аралас-құралас болғандығының ізі, сәулесі көрініп тұруы қажет.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда жастардың үш ғасыр бұрын өмір сүрген жыраулардың жырларын, ақындардың өлеңдерін кез келген уақытта оқи алатын мүмкіндіктері бар. Алайда, олар тек оқып, жаттап қана қоймай әр сөздің мағынасына тереңнен үңілуі қажет. Себебі, жыраулар заманынан қолданылған сөздер біздің де уақытымызда қолданылып жүр. Бірі - көнеріп, тек бірен-сараң ғана жолықса, кейбірінің мағынасы семантикалық өзгеріске ұшыраған. Ал, енді бірінің кірме сөз екендігін бірі білсе, бірі біле бермейді. Көнерген сөздердің мағыналарын қайта жаңғырту арқылы, біз сол уақытта көрініс тапқан мәдениетімізге, салт-дәстүрлерімізге шолу жасаймыз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны етіп XVIII ғасырдағы әдебиет өкілдерінің лексикасы алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - XVIII ғасырдағы ақын-жыраулардың лексикасын зерттеу. Осыған байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
oo XVIII ғасырда өмір сүрген жыраулардың, ақындардың шығармаларына шолу жасау;
oo Осы кезеңдегі әлеуметтік лексиканың, жаугершілік лексиканың және тұрмыстық лексиканың қолданысына жеке-жеке тоқталу;
oo Ақын-жыраулардың шығармаларындағы кірме сөздері табу, қай тілден енгенгін көрсету;
oo Қазір қолданыста жоқ немесе мағынасы өзгерген сөздерің мағынасы айқындау.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдіснамалық негізі ретінде
Р.Сыздықова, Б.Әбілқасымов, Ш.Мәжітаева т.б. сынды ғалымдардың еңбектеріндегі мәліметтер мен тұжырымдар басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың дереккөздері. Жалпы тақырыптық топтарды айқындауға, тілдік бірліктерді талдауға байланысты түсіндірме, аймақтық және т.б. сөздіктердегі, ғылыми еңбектердегі тілдік деректер мен ғылыми тұжырымдар пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында лингвистикалық талдаудың тарихи-салыстырмалы сипаттама, жүйелеу, топтау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. XVIII ғасырдағы ақын-жыраулардың шығармаларындағы мағынасы беймәлім сөздердің нақты мағынасы ашылды. Сонымен қатар, төл сөздеріміз деп санап жүрген кейбір сөздердің кірме сөз екендігі анықталды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстағы ғылыми пікірлер мен тұжырымдар тарихи лексика, әдеби тіл тарихы, дилектология бағыттарындағы теориялық зерттеулердің қатарын толықтыра түседі. Практикалық маңыздылығы жағынан дипломдық жұмыста талданған тілдік деректерді түсіндірме сөздіктерді жасауда, қазақ тілінің лексикологиясы пәнін оқытуда қосымша материал ретінде пайдалануға болады.

1.ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АУЫЗША ӘДЕБИ ТІЛДІ ТАНЫТАТЫН ҮЛГІЛЕР

1.1 Жыраулар мектебінің өкілдері

Жыраулар поэзиясы - қазақ халқының мəдениетіне ғана тəн ерекше тарихи-мəдени құбылыс. Ерекше құбылыс болатын себебі - дүние жұртының арғы-бергі тарихында қазақ жыраулары мен олардың жыр-толғауларына дəлме-дəл сəйкес келетін əдеби шығармашылық иелері де, шығармалар да кезікпейді. Ал жыраулар поэзиясының өзімен дəуірлес өзге елдер əдебиетіндегі үлгілерден бөлек арна түзеп, өзіне ғана тəн мазмұнмен жəне өзіне ғана тəн пішінмен тарих сахнасына шығуының сыры оның қазақ топырағында тарихи оқиғалармен, тарихи жағдайларға байланысты тууында жатыр. Жыраулар поэзиясының ХV-ХVIII ғасырларда қанат жая дамуының ең негізгі себебі - жыраулардың дербес елде өмір сүріп, сол уақыттағы елдің жағдайы, елдің болшағына қатысты ойларын ашық айтуға мүмкіндік алуында. Осы тұрғыдан келгенде, жырауларды өз елінің арман-аңсарын, мақсат-мұратын жырлаған, халқының өмір салтын, тірлік-тынысын боямасыз бейнелеген еркін ойлы шығармашылық иелері ретінде тану абзал. Жыраулар поэзиясының ең шыңырау шегі XVIII ғасырдың І жартысына сай. Себебі, жыраулар мектебінің ең көрнекті өкілдері - Бұқар, Ақтамберді, Үмбетей, Тәтіқара сынды өткір тілмен тас жарған жыраулар дәл осы кезеңде өмір сүрген. Бұл жыраулардың жыр-толғаулары Абылай ханның билік еткен тұсындағы оқиғаларды, сол кездегі халықтың жағдайын сипаттады.
XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің ірі өкілі - Бұқар жыраудың шығармаларының көркемдік ерекшелігіне тоқталмас бұрын жыраудың сол өзі өмір сүрген дәуірде көтерген мәселелері, жырлаған тақырыптары туралы зерттеуші-ғалымдар мен әдебиетшілердің пікірін келтіріп өткен жөн. Өйткені шығармаларының тақырыбын білмей тұрып, оның көркемдігін ашып көрсету мүмкін емес.
Әдебиет тарихын зерттеушілердің айтуынша XVIII ғасыр - қазақ поэзиясының кең өріс алған тұсы. Бұл, бір жағынан, әріден келе жатқан жыраулық дәстүрдің одан әрі дамып, жаңа қырларынан көрінген кезеңі болса, екінші жағынан, ақындар мектебінің күш ала бастаған шағы болды.
XVIII ғасыр қазақ қоғамы үшін, Ш.Уәлихановтың сөзімен айтсақ, қан жосыған ішкі-сыртқы жорықтар мен ұрыстардың заманы болды. Әсіресе өзінің елдік дербестігін сақтап қалу үшін ханнан бастап қарашаға дейін ат үстінде жүрген жаугершілік заман еді - дей келе академик, профессор Р.Сыздықова XVIII ғасырдағы поэзияның басты тақырыбы ретінде:
1.Ел қорғау, яғни елдік-ерлік тақырыбы;
2.Әлеуметтік-қоғамды суреттейтін тақырып;
3.Дінге қатысты мәселелер- деп бөліп көрсетеді [1, 132].
Ал Бұқар жыраудың толғауларында бұл тақырыптардың барлығы дерлік кездеседі. Оған дәлел Бұқардың Ей, айтшы, Алланы айт, Ақтың үйі мешіті, Ханға жауап айтпасам, Айналасын жер тұтқан және т.б. толғаулары жатады.
Бұқар жырау толғауларының көркемдігі өз алдына үлкен тақырып. Ол толғау жанрының өзіне дейінгі көркемдік өрнектерін бойына сіңіріп, өзіндік қол таңбасын жасағанын атап өткен едік. Бұлардың әр біреуі тек толғау жанрына ғана тән абстракциялы ойлар, көркем түйіндер, қиыннан қиыстырылған салыстырулар арқылы бой түзеп тұрған шағын шығарма. Бұл жырларда артық буын, жасық сөз, амалсыз қайталаулар кездеспейді (М.Жармұхамедов) [23, 128].
Бұқар толғауларында дүненің өтпелі екенін, байлық, өмір мәңгі емес деген ақылды айту үшін: Айналасын жер тұтқан, Айды батпас демеңіз, Айнала ішсе таусылып, Көл суалмас демеңіз сияқты шендестірулер кездеседі.
Бұқардың теңеулері де өмірден, айналадан алынған әрі бұрыннан бар образдар. Мысалы:
Ұрғашының жақсысы
Әб жыландай есіліп...
Боз жорғадай бұлғаңы деген теңеулер халық ауыз әдебиетіндегі әдеміліктің, көз тартар сұлулықтың символы ретінде бұрыннан бар суреттеулер.
Бұқар адамның жас ерекшелігі туралы толғауларында мынадай теңеулер кездеседі: әр бір он жылдық адам өмірінің бірін, ағып жатқан бұлаққа, екіншісін, жарға ойнаған лаққа, үшіншісін, ерттеп қойған құр атқа теңейді. Сол сияқты аттың сынын бергенде, от орнындай тұяқтым, саптаяқтай еріндім деген теңеулер бар.
Академик Қ.Жұмалиев Бұқар жырларында метафораның төмендегідей түрлерін көрсетеді:
1.Жіктік жалғаулары арқылы жасалған түрі кездеседі. Оған:
Сен бұзау терісі шөншіксің,
Мен өгіз терісі талыспын.
Мен арғын деген арыспын
Аузы кере қарыспын
2.Бұқарда метафораның көлденең бір нәрсені екінші бір нәрсеге балау арқылы жасалатын түрі бар.
Тоқсан бес деген тор екен,
Дүйім жанның қоры екен,
Қарғиын десең екі жағы ор екен,
Түсіп кетсең түбіне
Түбі жоқ терең көл екен,
Ел қонбайтын шөл екен.
Жырау бұл жерде бір ғана тоқсан бесті терең орға, қорға, торға, түбі жоқ көлге, ел қонбас шөлге балап отыр.
Бұқар қолданған тұрақты есім сөз эпитеттерді санаулы ғана деп бағалаған Қ.Өмірәлиевтің пікіріне профессор Р.Сыздықова қарсы пікір айтады, яғни олар сан жағынан мол екендігін айта келіп, мынадай есім эпитеттерді келтіреді: үшкілсіз көйлек, бес уақытты бес намаз, сегіз қиыр шар тарап, еңсесі биік кең сарай, қу таяқты кедей, ақ сұңқар құс, толғамалы қамшы, он сан алаш, төрт құбыла, көк дабыл, тең құрбы, алтын тұғыр т.б.
Екінші топта, яғни - ған жұрнақты өткен шақ есімше арқылы келген эпитетті тіркестер тобына: ардақталған сұлулық, желкілдеген ту, жер қайысқан қол, омыртқасы үзілген, тар құрсағын кеңіткен, тас емшегін жібіткен т.б. жатады.
Жыраулар поэзиясының композициялық құрылысындағы бір ерекшелік жыр жолдарындағы сөздердің не басқа буындарының қайталанып келуі. Бұқар толғауларындағы қайталауларды М.Жармұхамедұлы үш жүйеге жіктейді.
1.Бір сөздің әр жол сайын қайталануы. Оған:
Төрде отырған қарт бабаң
Төресін жаңлар малдан соң,
Төркіндеген бикешің
Тіркеусіз о да қайтар малдан соң (Ай не болар күннен соң)
2.Бастан-аяқ ұйқас үшін алынған риторикалық сұрау түріндегі қайталаулар:
Көкте бұлт сөгілсе,
Көктеп болмас, не пайда?
Көкіректен жан шықса,
Қайтып келмес не пайда? (Көкте бұлт сөгілсе)
3.Табиғи салыстыруларды үнемі шендестіріп қарама-қарсы қою арқылы жасалады. Мысалы:
Асқар таудың өлгені
Басын мұнар шалғаны.
Көктегі бұлттың өлгені -
Аса алмай таудан қалғаны.
Ай мен күннің өлгені -
Еңкейіп барып батқаны,
Айдын шалқар өлгені -
Мұз болып тастай қатқаны (Асқар таудың өлгені)
Бұқардың толғауларында дыбыстық қайталаулар да жиі кездеседі. Яғни, жыр жолдарының дауысты-дауыссыз дыбыстардан басталуы. Бұқардың Арту-арту бел келсе атты толғауында ассонансты керемет қолданған және бұл толғаудың ерекшелігі - оның біркелкі а дауысты дыбысынан басталуы.
Арту-арту бел келсе,
Атан тартар бүгіліп.
Алыстан қара көрінсе,
Арғымақ шабар тігіліп.
Алыстан жанжал сөз келсе,
Азулы сөйлер жүгініп.
Ал аллитерацияға мысал ретінде Бұқардың Айналасын жер тұтқан толғауын алуға болады.
Құландар ойнар қу тақыр
Қурай бітпес демеңіз.
Қурай бітпес құба жон
Құлан жортпас демеңіз.
Құрсағы жуан боз бие
Құлын салмас демеңіз.
Қулық туған құлаша
Құрсақтанбас демеңіз.
Жаугершілік заманда өмір сүрген, атақты Найманның ру басы, көсемі, жырауы - Ақтамберді Сарыұлы. Алдаспан және Бес ғасыр жыралайды топтамаларына сүйенсек, Ақтамберді жырау 1675-1769 жылдар аралығында өмір сүрген. Ақтамберді шығармалары нақыл сөздерге, афоризмдік толғауларға толы. Қазақ халқының болмысы, тіршілік тынысы, сол кездегі тарихи оқиғалар оның толғауларынан ерекше айқын көрінеді.
Ақтамбердінің жырларынан өмірге байланысты философиялық ойларды жиі байқаймыз. Бұдан, жыраудың өз шығармаларын жасы ұлғайып, жасарын жасаған шағында шығарған шығар деген тұжырымға келеміз. Себебі, Ақтамбердінің шығармаларынан өзінің өмірден көргенін, білгенін, түйгенін астарлап жатпай, табиғи сұлулықпен оқырманға тура жеткізгенін аңғарамыз.
Жыраудың жырларында жекеше көрініп тұратын бір желі бар. Ол - мал туралы жолдары. Ертеде негізінен малшылықпен күнелткен қазақ халқы төрт түліктен теңеулерін аямаған. Тіршілігінің тірегі болған малға сөзін де, әнін де, күйін де арнаған.
Мал басы өскен адамның
Алды-арты бұрқар бу болар.
Көтере алмай дәулетін,
Көрінгенге бу қылар,- деп малы бардың кеудесі ісініп жүретінін тілге тиек еткен. Ерлер жортар мал үшін, Ерлер мінер ат үшін, Өрісіңде мал өсер, Мал бітпесе немене деген жолдары ерекше назар аудартады. Мұнда малға табыну әуені басым. Ол заңды да. Өйткені, қазақ даласында көне заманда мал - ақша, бітімші орнына жүрген.
Жорықта көп болғандықтан да болар, төрт түліктің ішінде жылқы заты жырау жанына жақын келеді, оны Ақтамбердінің өзі де айтады:
Арудан асқан жар бар ма,
Жылқыдан асқан мал бар ма?!
Биенің сүті сары бал -
Қымыздан асқан дәм бар ма?!
Қыздың көркі құлпыда,
Жігіттің көркі жылқыда!
Осы өлеңнен-ақ қазақ тіршілігінде жылқының атқарған рөлін аңғару қиынға түспейді.

Ақтамберді жырлары көркемдік ерекшеліктерге бай. Әсіресе, толғауларында қайталаулар жиі байқалады. Ақтамбердінің де толғауларын М.Жармұхамедұлының бөлінісімен бөлуге болады. Мысалы:
1. Әр жол сайын бір сөздің немесе сөз тіркесінің қайталануы.
Көк көгершін, көгершін,
Көкқұтан ұшар жем үшін,
Тем, тем үшін, тем үшін,
Тең құрбыдан кемі үшін (Көк көгершін, көгершін)
Жауынгер жырау Ақтамбердінің 11 жолды бұл толғауында үшін сөзі 9 рет қайталанған.
2. Риторикалық сұрақтар арқылы шығармаларына қосымша экспрессия үстеу.
Арудан асқан жан бар ма,
Жылқыдан асқан мал бар ма,
Биенің сүті сары бал -
Қымыздан асқан дәм бар ма!
3. Есімшенің ар, ер, с жұрнақтары арқылы жасалған болжалды келер шақ түріндегі сөздердің қайталанып келуі.
Жағалбай деген ел болар,
Жағалтай деген көл болар,
Жағалтайдың жағасы
Жасыл да байтақ ну болар (Жағалбай деген ел болар)
немесе
Жел, жел есер, жел есер,
Жекендейін саусылдап
Ораздының ұлы өсер,
Өрісінде малы өсер,
Ағайыны тел өсер. (Жел, жел есер, жел есер)
Дыбыс үндестігі - ақын-жыраулар қолданған әдістердің бірі. Дауыссыз дыбыстардың үндесуі (аллитерация) ақын, жырауларға тән ақтарыла ағындап, ұрандап келетін көтеріңкі пафосты дәл танытады.
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қоңыр салқын төске алып,
Қол төңкерер ме екенбіз (Күлдір де күлдір кісінетіп)
немесе
Балпаң, балпаң кім баспас
Басарға балтыр шыдамас.
Батырмын деп кім айтпас,
Барарға жүрек шыдамас. (Балпаң, балпаң кім баспас)
Аллитерацияны қолдануда Ақтамбердінің ерекшелігі - ж әріпіне көп көңіл аударуында. Ақтамбердінің көп толғауларындағы жыр жолдары ж әріпінен басталады және бұл оқырманның назарын өзіне бірден аудартады.
Жағалбай деген ел болар,
Жағалтай деген көл болар,
Жағалтайдың жағасы
Жасыл да байтақ ну болар (Жағалбай деген ел болар) немесе
Жағама қолдың тигенін,
Жалғыздық, сенен көремін.
Жамаулы киім кигенім,
Жарлылық, сенен көремін (Жағама қолдың тигенін).
Ақын-жыраулардың өмір құбылысын суреттеуде мол қолданған, ерекше алуан түрде келісті де шебер пайдаланған көркемдік тәсілдерінің бірі - эпитет.
Төбел бие сойғызып,
Төменде бидің кеңесін
Біз де құрар ма екенбіз?!
Боталаған боз інген
Азан-қазан, у да шу
О да бір алса мазамды-ай! (Күлдір-күлдір кісінетіп)
Төбел және боз эпитеттерінің ақын-жыраулар поэзиясында қолдануы көне дәстүр көрінісі. Қазақ халқының ежелден келе жатқан наным-сенімінің, әдет-ғұрыпынан туған. Боз халық ұғымында киелі, қасиетті түс. Ақтамберді жырауда өзге көркемдік тәсілдерден гөрі заттың яки құбылыстың сыр-сипатын, белгі-бедерін, қадір-қасиетін, сапасын өзге затпен не құбылыспен салыстыра суреттеу арқылы танытып, айрықша ажар, мәнді мазмұн беріп, күшті әсерге бөлейтін теңеу түрлері көбірек кездеседі. Әрине, теңеу сапасы, оның көркемдік қуатын ақын-жыраудың дүниетанымына, өмір тәжірибесіне, тіршілік еткен ортасына, айтпақ ойына, авторлық идеясына байланысты [9, 181].
Мойны бір жалпақ бұқадай,
Жоны бір жалпақ жотадай.
Дауысы қар азандай,
Желіні бар қазандай.
Жаралы қудай ыңырантып,
Жарылған мұздай күңірентіп.
Қайрауықтың ащы күйіндей
Қайырып боздап күйлентіп.
Беттерім мінсе шұбарын
Жұлындай қылып жаратып.
Біз осы теңеулерге қарап, бір ерекшелікті аңғарамыз. Ол жыраудың әрқилы саласынан әсіресе өздерін қоршаған табиғи ортамен мал шаруашылығы, өсімдік, жан-жануарлар дүниесі саласында мол мағлұматты болғандығы біз қарастырған үзінділердің өзінен-ақ айқын аңғарылады. Жырау өмір құбылысын т.б. суреттеуде бейнелі де бедерлі, қуатты да құнарлы, мағыналы да мәнді, отты да ойлы сөздерді мол қолданған. Жырау мұрасынан ажарлап, яки құбылтып, құлпыртып қолданған көркемдік тәсілдерді көптеп кездестіреміз. Жырау троптың (құбылту) түрлерін тамаша пайдаланған, солардың бірі - ауыстыру (метафора) мен айқындау (эпитет). Алайда Ақтамбердінің кей толғауларында эпитет пен метафора қатар келетін тұстары бар. Мысалы, Салпаң да салпаң жортармын толғауында
Салпаң да салпаң жортармын ,
Сары азбанға қосымды артармын.
Торлаусыз өскен құланмын,
Мезгілсіз жусап өрермін.
Байраққа біткен құрақпын,
Саусағым жерге түсірмен.
Жапанға біткен терекпін,
Еңсемнен, жел соқса да теңселмен.
Қарағайға қарсы біткен бұтақпын,
Балталасаң да айырылман.
Сыртым - құрыш, жүзім - болат,
Тасқа да салсаң майрылман!
Осы толғаудағы бастапқы екі жолдан басқасы түгелдей эпитет пен метафораға құрылған. Ауыстыру мен айқындаудың керемет үйлесімі біздің көз алдымызға табиғи сұлулық белгісі - дала ерке құланын, мейлінше еңсесі биік құрақты, дауыл мен дүлейге теңселмес мықты жасыл теректі, балтаның жүзі өтпейтін берік қарағайдың бұтағын елестетеді. Автор сөзді құбылту арқылы ой образын үстемелей, өсіре келе оның әсеріне күшейтетін күрделі метафоралар жыраудың өз бейнесін кереметтей тамаша шығарған.
Ақтамберді жыраудың жырларынан шендестірудің шебер үлгісін көруге болады. Адамның мінезін, ақылын қарама-қарсы қойып шендестіре суреттеу арқылы оқырманға ой салатын толғаулар жырауда аз емес. Мысалы,
Біліміді туған жақсыға
Залал қылмас мың қарға,
Жаман туған жігітке
Рақатты күн бар ма? (Мінезді болса жолдасың)
Немесе
Қайырлы болса баяжан
Дария шалқар көлмен тең,
Қайырсыз болса жаман бай
Ел қонбаған шөлмен тең.

Ақтамбердімен бірге қатарласып өмір сүрген батыр, жырау - Үмбетей. Үмбетей жырау өзімен ғұмырлас, елінің қорғаны болған батырларды жырына тірек еткен. Өмірде болған адамның ісі оны тікелей көрген адамның көзімен өлшеніп бағаланады, суреттеледі. Соның нәтижесінде жыраудың толғауларынан елін жаудан қорғаған қайсар ер, қайтпас батырдың өр бейнесін көргендей боласың. Бөгембай өліміне, Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту атты толғауларында ол Бөгембай бастаған халық батырларын дәріптеген. Жырау Бөгембай батырдың ерлік бейнесін тамаша өрнектейді. Атамекенін жаудан қорғап қалған, халқымыздың ұлан-байтақ жерін Баянауыл, Қызыл тау, Абралы, Шыңғыстау - бүкіл Сарыарқа атырабын қалмақтардан аман алып қалған Бөгембай батырдың ерлігін сүйсіне жырлайды.
Жырау тек Бөгембайды ғана емес, Абылай тұсындағы қолбасы батырлардың - Қаракерей Қабанбайдың, Қаз дауысты Қазыбектің, Керейде батыр Жәнібектің, Сары, Баян мен Сағымбайдың ерліктерін де өлең жолдарына қосқан. Үмбетей жырау Бәкеге, Жауқашарға өлеңдерінде жаман қылықтан сақтандырған, жақсы қылыққа адамгершілікке, адалдыққа үндеген. Жырау өз поэзиясында терең философиялық ойды бейнелеу үшін өлеңдерінің ұйқас, ырғақтарын сол мақсатқа орай алған. Жыраудың ерекше ұйқасқа көңіл бөлінгендігі аңғарылады, өлең жолдары көбіне үш буыннан үйлеседі.
Үмбетей жыраудың жырлары белгілі бір адамға арналғандықтан, сол адаммен байланыс жасау мақсатында арнауларынан сұраулы сөйлемдерді көп кездестіреміз. Бұл жыраудың басқа жыраулардан өзгешелеп тұратын басты ерекшелігі. Жоғарыдағы жырауларда тек риторикалық сұрақтар кездессе, Үмбетейдің жырларында риторикалық сұрақтармен қатар арнайы адамдарға бағытталған сұрақтарды да жолықтыруға болады. Мұндай ерекшелікті Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту атты толғауынан байқаймыз. Мысалы:
... Жау қашты деп айқайлап,
Абылайлап шапқанда...
Ұмыттың ба соны, Абылай!

...Барша әлемге даң болдың,
Ұмытттың ба соны, Абылай!

...Шешендік жолын тұтындың,
Үш ауыз сөзбен құтылдың,
Ұмыттың ба соны, Абылай!
Міне, көріп тұрғанымыздай әр жыр шумағын Абылай ханға деген сұрағымен қорытындылауда. Бұл сұрақты риторикалық қайталауға да әбден жатқызуға болады. Келесі мысалда арнайы сұрақпен риторикалық сұрақ араласып келеді.

...Құйрығы қамшыдай
Бура сойған не сұмдық!?

...Көрші жұртты шулатып
Жаудай шапқан не сұмдық!?

...Шағайын деп шапшыса
Шоршып неге қашасың?!

...Не бетіңмен қорғайсың
Жауқашардың тоғызын?! (Бәкеге)

Көрсетілген мысалдың алғашқы екі сұрағы жауапты қажет етпейтін, сол уақытта болған іс-әрекетке берген бағасы деп есептесек, кейінгі сұрақтардың Бәкеге тікелей арналып, жауапты қажет етіп тұрғаны байқалады.
Сонымен қатар жырау жырлары әсерлі болуы үшін қайталауларды көп қолданған. Әсіресе бір сөздің жолдың соңында қайталанып келуі ерекше көзге түседі. Мысалы:
Батыры ханға сай болды,
Елің жайпақ бай болды,
Қыс қыстауы тау болды,
Жаз жайлауы көл болды... (Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту)
Келесі ерекшелік, етістікке шартты райдың -са жұрнағының жалғануы арқылы жасалған қайталаулар.
Кетеген болса түйең жау
Тебеген болса биең жау
Ұрысқақ болса ұлың жау
Керіскек болса келінің жау (Бұқарға) немесе
Бай болмаған бай болса,-
Жайламаған сай қоймас,
Би болмаған би болса,-
Айтылмаған сөз қоймас,
Хан болмаған хан болса ,-
Қанамаған ел қоймас. (Бекболат биге)
Соңғы шумақтан тек қайталауды ғана емес сонымен қатар шендестіруді де байқауға болады. Шендестіру екенін болымды және болымсыз етістіктер арқылы аңғарамыз. Шендестіруге мысал ретінде Үмбетейдің мына жыр жолдарын алуға болады.
Алыстағы дұшпаннан,
Аңдып жүрген дос жаман...(Бекболат биге)
XVIII ғасырдағы ақын, жыраулардың қолданатын көркемдік тәсілдерінің бірі - тең сөзі көмегімен метафора жасау. Үмбетей жыраудың жырларында бұл тәсіл де көрініс табады. Мысалы,
Үйіңдегі ұлың жаман болса,
Есіктегі құлмен тең.
Қойныңдағы қатының жаман болса,
Қаңтардағы мұзбен тең.
Кей сорлының қатыны
Күндіз ауру, түнде сау -
Арқаңа артқан тұзбен тең.
Салыстыра суреттеп, мінез-құлқына, кісілік қасиетіне орай нақты адамға, не затқа балау арқылы ұғымды молайтып, әсерді күшейтуде метафоралардың тең сөзі көмегімен жасалуы толғау, жырлардың дидактикалық-философиялық мазмұнын еркін, жеңіл жеткізерлік ұтымды тәсіл.
Жыраудың толғауларынан басқа да көркемдегіш құралдарды кездестіруге болады. Мысалы,
Қарап жатқан жыланның,
Құйрығын неге басасың?!
Бұл үзіндідегі метонимияның өзгелерден айырмашылығы - ұғымның күрделілігінде. Басқа жырауларда кездесетін алмастырудың астарында не жатқандығын бірден ұғынсақ, ал мына мысалдағы ойды екінің бірі таба бермейді. Жатқан жыланның құйрығын басу - сау басыңа пәле тілеу деген мағына береді.
XVIII ғасырдағы көркем әдебиеттің тағы бір өкілі - Тәтіқара. Қалмаққа қарсы жорыққа қатысып, сол жорықтарды жырлаған ақын, жырау. Шоқан Уәлиханов Тәтіқараның кезінде ірі ақын болғандығын айта келіп, оны Абылай қолының жыршысы деп орынды ескертеді және Абылай қолының жаудан сасқан бір шағында айтқан Тәтіқара өлеңінің мазмұнын баяндап береді. Профессор Е.Ысмайлов та Бұқар мен Тәтіқараның Абылайдың қалмаққа қарсы күресін шындықпен жырлаған ақындар деп көрсетеді. Соған қоса, ол Тәтіқараны өзі көрген жортуыл туралы жырлар шығарған эпик ақын деп санайды.
Академик Ә.Марғұлан Тәтіқараға XVIII ғасырдың бірінші жартысында жасаған қазақтың ірі ақыны, жыршы-импровизатор деп баға берген еді. Оның өлеңдері мен жырларынан тек ауыз әдебиетінің ерекшеліктері емес, жазба әдебиетке тән сипаттар байқалады.
Тәтіқара Бөгенбай қолымен қалмаққа қарсы шабуылдарға қатысып, өзінің жалынды жырларымен күреске аттанған. Шайқастың нақ ортасында жүріп, жауынгерлердің намысын оятып, жігерін көтеріп отырған. Мысалы, оның Қамыстың басы майда деп басталатын өлеңі - жауынгерлердің тағдыры тығырыққа тірелгенде жауынгерлерге рух беріп, намысын ояту мақсатында айтылған жалынды сөз.
Кейбір жазба деректер Тәтіқараны Абылайға сын сөздер айта білген батыл ақын етіп танытады. Тәтіқара да Бұқар сияқты ханның ісін сынға алып, ауыр сөздер айтуға батылы жеткен, беделді адам болса керек. Кей тұста ақын Абылайды жақтаушыдан гөрі, қарашаның сөзін сөйлеген тұлға, әшкерелеуші, сыншы боп танылады. Абылайға көңілі қалған тұста, ол өзінің өткір тілін қадап, оның кемістігін бетіне басады.
Үш жүздің баласы
Ақылдасып, жолдасып,
Хан көтеріп еді,
Үш жүздің баласын
Бір баласындай көрмеді.
Ат құйрығын сүзіңдер,
Аллалап атқа қоныңдар.
Хан-талау қылып алыңдар!
Ақынның бұл сияқты батыл әрекеттері, әрине, ханға ұнамайды. Осындай өктем сөздерден кейін Тәтіқара мен хан арасы алшақтайды.
Халық аңызы бойынша, Тәтіқара сарай маңынан біржола қуылып, жасы ұлғая келе жоқшылық көріп өледі. Тәтіқара шамамен 1780 жылдары 73 жаста дүние салады.
Тәтіқараның артында өшпес мұра болып аз шығармасы қалса да, соның өзінен ақын жайлы көп мағлұмат айтуға болады. Бірақ көптің көкейін Тәтіқара жырау ма, ақын ба ? деген сұрақ мазалайды. Бұл сұраққа тоқталмас бұрын, ақын мен жыраудың айырмашылығына шолу жасасақ. Е.Тұрсынов Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері атты монографиялық еңбегінде ақын мен жыраудың атқаратын функцияларын ажыратып, айырмашылығын айқын көрсеткен. Автор бұл ерекшеліктерді мынадай пункттерге бөледі:
1. Ақын - рудың өкілі. Жырау болса - бүкіл халықтың, рудың атынан сөйлей алатын тұлға.
2. Ақындар салт-дәсүрлерде, ырыми рәсімдерде көрініс табады. Ал жыраулар қатысатын ырым батырлар өлгенде мадақтап, жоқтау айту (Бұл тек тұжырым) [25, 102-103].
Сонымен қатар, Е.Тұрсыновтың жыраулар жайлы мынадай сөзі бар : Қазақ жыраулары хан ордасында жүріп, мемлекет басқару ісіне тығыз араласқан, хандар мен батырларға, бүкіл халыққа ақыл-өсиет айтқан, болашақты болжап, істің жөнін нұсқап жүрген дуалы ауыз, ақылгөй кеңесшілері, хандар мен ерлікпен аты шыққан батырлардың, қолбасшылардың ерліктерін мадақ етіп жыр айтқан жыршылары. Соғыс кезінде жыраулар ханның әскери кеңесіне қатысып, жауынгерлердің рухын көтеріп, жыр айтатын... [25, 158].
Ғалымның жоғарыда аталған ақын мен жырау ерекшелігі мен жыраулардың қызметі жайлы айтылған ойын алға тартып Тәтіқараның жыраулар қатарына жатқызуға болады. Біріншіден, Тәтіқара жаугершілік заманда өмір сүрді, шайқастарға қатысты, Абылайдың сенімді серіктерінің бірі болды. Тәтіқараның Кебеже қарын, кең құрсақ және Кеше тоқыраулы судың бойынан атты Абылай ханға арналған толғаулары мазмұны жағынан да, құрлысы жағынан да толықтай жырдың критерийлеріне сай. Екіншіден, Тәтіқара Қамыстың басы майда, түбі сайда атты шығармасын қазақ әскері тығырыққа тірелгенде суырып салып шығарған дедік. Оны шығару мақсаты - салы суға кеткен жауынгерлердің рухын көтеру, намысын ояту. Бұл -жыраулардың негізгі функцияларының бірі. Тәтіқараны ақын деп айтуға болатын бір негіз - Қамыстың басы майда, түбі сайда толғауының 11 буынды болуы. Алайда, мен бұны Тәтіқараның өзінен кейінгі ақындарға ашып берген жаңалығы, салып берген бастамасы деп ойлаймын.
Қорыта айтқанда, XVIII ғасырда өмір сүрген жыраулар - жыраулар мектебінің соңғы өкілдері. Аласапыран заманда халықтың рухын көтеріп, ханға ақылшы болған бұл жыраулардың шығармаларын оқи отыра, олардың тіл байлықтары шынымен мол болғандығын аңғарамыз. Әсіресе, жыраулардың шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктердің көп үлесінің төрт түлік малға қатысы бар екенін байқадық. Ал, Тәтіқараны жыраулық өнер мен ақындық өнерді жалғастырушы алтын көпір деп есептейміз.
2.2. Ақындық мектептің дамуы

Қазақ халқының XV-XVIII ғасырлар бойы фольклорлық туындылармен жарысып келген, ауыз әдебиетін өздерінің жырларымен сусындатқан жыраулар поэзиясының орнын XVIII ғасырдың аяғында дарынды ақындар мектебі басты. XVIII ғасырдың соңында жырау деген атақ өте сирек қолданылды. Халықтың рухын оятатын жалынды толғаулар орнына енді әзіл аралас жеңіл терме, жүрекке назды әсер етер лирика түрлері, өмір жайлы, отбасы жайлы ой қозғайтын өлеңдер пайда болды. Ақындар поэзиясы өзінің мазмұн маңызымен де, стиль, бағыт ерекшеліктерімен де өзгешеленеді. Өмірдің барлық саласында тақырып етіп, өлең өнері жаңа сатыдан көріле бастады. Бірыңғай импровизация дәстүрінде туып, егіз бір арнадан нәр алып келген сол ақындық поэзия мен жыраулық толғаулардың жырлайтын тақырыбы мен жанрлық ішкі мүмкіндіктерінде де өзіндік елеулі айырмашылықтар бар. Ақындық поэзияда тақырып ауқымының кеңдігіне қоса, сезімге құрылған лирикалық сипат басым болып отырса, жыраулық толғауларда әлеуметтік өмірдің әр алуан көріністері мен заман жайын сипаттайтындай ой-болжам, асқақ эпикалық үнге көбірек мән беріледі. Осы ерекшеліктерді М.О.Әуезов кезінде дәл басып танып: Жырау демек, ақын деу емес. Жыраудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Бұның сөз үлгісі, шығармасы - толғау. Жыраудың мақсаты, міндеті - не болса сол көңіл ашар, әлдене дерлік сөзді айту емес. Ол заман сыны, мезгіл, дәуір болжалын, тарихи оқиғаның мазмұн бағасын сөз қылады. Көбінесе әрі жырау,әрі би болады - деп бағаласа, ақындық дарынның ерекшелігін Е.Ысмайылов: Ақын өмірдегі құбылысты, тарихи оқиғаны өзінің ой-өрісі дәрежесінде таниды. Ақынның сезінуі, ол сезгенін қабылдауы шапшаң, ол тез көріп, тез әсер ала біледі, алған әсерін ұғып, есіне сақтауы да күшті, тұрақты. Ақын естігенінен гөрі, көзі көргенін тез сезіп, жылдам жырлап кетеді, - деп жазады [7, 5].
Ақынның ең басты қасиетінің бірі - суырып салу (импровизация). Халқымыздың әдеби мұралары жайында құнды еңбектер қалдырған А.Е.Алекторов өзінің бір мақаласында импровизаторлар жайында айта келіп, олардың ақындық қуатына, өлеңді суырып салып шығару қабілетіне таңырқайды. Қазақ ақындары кез келген тақырыпқа, ешқандай алдын ала дайындықсыз, табан аузында өлең шығарып айта береді дейді ол.
Ал профессор Е.Ысмайылов: Әр түрлі тақырыпқа бөгелместен, қолма - қол өлең-жыр айту - жүйрік ақынның бір белгісі. Қазақ ақындарының ежелгі салтында жылдам, бөгетсіз, тыңнан өлең шығарып айта білмегенді күшті ақын деп танымайтын, - деп жазады.
Ақындық мектептің негізін салушылардың бірі, артына мол мұра қалдырған беделі ақын - Тілеуке Құлеке (Шал ақын) еді. Оның өлеңдері өз заманындағы басты мәселелерді көтеріп, халыққа адамгершілік, ақыл-ғибрат береді. Ақынның шығармашылығы әдебиетіміздің әлеуметтік сырын айқындап, оның халықтық тенденциясын нығайтты. Ақынның өлеңдеріндегі метафора, теңеу, эпитет т.б. көркемдегіш құралдар әдебиетімізді бірнеше сатыға жоғары көтерді. Алайда, Шал ақынның шығармашылығы, жеке өмірі көп ғалымдар үшін жұмбақ болды. Ғалымдар тарапынан ақынның өлеңдері жайлы әр түрлі пікірлер айтылды. Ақынның шығармашылығы жайында алғашқы болып пікір айтқан - Ш.Уәлиханов. Ғалым өз сөзінде: Из преданий о происхождении киргиз замечателен джир ахуна из племени аргын, из рода атыгай и поколения Худайберди и отделения его Баймбет-Чала, современника прадеда моего, хана Аблая. Знающих эту эпопею теперь очень мало, по крайней мере, я до сих пор не имел случая ее слышать дейді. Осы пікірге байланысты өз ойын Қ.Өмірәлиевте білдіреді. Шал ақынның өлеңдері деп жүрген өлеңдер Шоқан айтқан XVIII ғасырда жасаған Шал ақынның өлеңдері емес, XIX ғасырдың орта тұсы мен XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген өзге бір Шал аттас ақынның өлеңі дейді. Бірақ, бұл еш дәлелсіз болғандықтан, біз ғалымның пікірімен келісе алмаймыз. Кей ғалымдар сол дәуірдегі ақын-жыраулардың шығармалары бір-бірімен араласып, Бұқардікі Шалға, Шалдікі Көтешке ауысып кетіп жүрді деген пікір айтады. Шал мен Бұқар арасында, Көтеш арасында ақын-жыраулардың арасында рухани үндестік болғандықтан, мұндай шатастырулар болуы әбден мүмкін. Шал да, Бұқар да өмір жайлы, дін жайлы өз шығармаларында көп ой қозғаған, тіпті, құрлысы жағынан да ұқсастық өте көп болған. Сондықтан, бұндай шатасулар таңғаларлық жайт емес.
Шал ақын өлеңдерінде өмірде болып жатқан оқиғаларды жырлайды, нақыл-насихат түріндегі өлеңдерімен адамдарды адамгершілікке шақырады. Орақтай орып түстетін тегеурінді түйіндер, шебер түсе қалған шумақтар, айтыстары Шалдың нағыз дарын екендігін байқатады.
Он бір буынды қара өлеңнің құдіретін Абайдан бұрын танытқан шебер бірі - Шал ақын. Шығармаларының көбі он бір буынмен жазылған, жеті-сегіз буын арагідік жолығады. Ақынның өлеңдерінде редиф ұйқастар да ұшырасады. Мысалы,
Басеке, мал жануар басқа бітер,
Қына шөп секілді ол тасқа бітер.
Үйіңнен ит жаланып шықпайтұғын,
Өзіңдей жатып ішер насқа бітер,- деген шумақтағы басқа, тасқа, насқа сөздері бітер етістігімен тіркесіп, әуезді ұйқас жасаған. Тек құрылысы жағынан ғана емес, бейнелі, орамды сөздерді қолдануда да өзінің шеберлігін таныта алған. Ақынның өлеңдерінде эпитет, теңеу, метафора, символдардың сансыз көп кездесеуі соның дәлелі. Мысалы,
Киініп қызыл жасыл қыз келгенде,
Аймалап ақша бетін өпсем де жоқ
немесе
Өтпес пышақ, шабан ат, жаман қатын,
Аң алмаған күйшіл құс - бәрі бірдей
Қызыл жасыл қыз, ақша бет, өтпес пышақ, шабан ат, жаман қатын - бәрі эпиттеттер. Есімшенің жұрнағы арқылы жасалған айқындауларды да жолықтыруға болады. Мысалы,
Адамға кердеңдеген мінез бітер,
Бақ, дәулет бастан бақыт шайқаларда
Аң алмаған күйшіл құс, кердеңдеген мінез эпитеттері -ған, -ген жұрнақтарының көмегімен жасалған.
Қ.Жұмалиев айтқан бес түрлі жолымен жасалатын метафораның түрлерін Шалдың өлеңдерінен кездестіреміз.
1.Бір нәрсені екінші нәрсеге балау арқылы жасалынған метафораның жалғау, жұрнақсыз жай түрі.
Ашу - пышақ болғанда, ақыл - таяқ,
Сол таяққа кемімей ме жонған сайын?!
Немесе
Иман - қой, ақыл - қойшы, нәпсі - бөрі,
Бөріге қой алдырмас ердің ері.
2. -мын, -бын, -пын, -сың, - жіктік жалғаулары, не -м, -ң, -ы (сы) тәуелдік жалғауларының көмегімен жасалған метафорлар.
Ашу - дұшпан болғанда, нәпсі - жауың,
Ақыл - тұрған алдыңда асқар тауың.
Немесе
Дегенің Атаң басы ауыр тиді,
Тұлпардың баласымын, сірә саспан.
3. Едім, едің, еді көмекші етістіктері көмегімен жасалған метафора.
Атығай, Қарауылдың кені едім,
Асқар таумен тең едім.
Жүйкемді құрттың сен тоқал,
Қара жермен теңедің.
4. Бейне, бейне бір, тең сөздері арқылы жасалған метфора.
Саясы жоқ бәйтерек,
Саздауға біткен талмен тең.
Жақсы ағаңыз бар болса,
Алдыңда сары белмен тең.
Ағайының көп болса,
Ұрлық бір шеру қолмен тең.
5. Эпитет көмегімен айқындап, ажарлап суреттелген метафоралық эпитеттер.
Сауырдан су төгілмес боз жорға едім,
Тарлан тартса танбайтын жорғасынан.
Шал ақынның өлеңдерін шолу жасап, ақынның бай тілдік қорын көріп, біз жыраулардың дәуірі өтсе де, жыраулардың жалынды сөздерінің Шал ақыннан жалғасын тапқанын байқаймыз.

Өз заманында арқалы ақындардың бірі болған Көтеш (1745-1818) - қазіргі Павлодар обылысын,Баянауыл аймағында туып өскен. Сүйегі арғыннан, арғын ішіндегі Сүйіндіктен тарайтын Сексен ауылынан. Болашақ ақын бала кезінен - ақ атағы шығып, ауызға іліне бастайды. Оның алғаш көзге түсуі - Абылай хан алдында.Алғаш рет он жеті жасында, алауыздық желігімен Абылайға қарсы бас көтерген Мейрам руының намысын жыртқан өлең арқылы шығады.Жарлы шаңырақта туған және өмір бойы жоқшылықтан құтыла алмаған Көтеш шығармаларындағы басты сарын - кедейшілік тақсыретін жыр ету,тұрмыста ұшырасатын әділетсіздіктерді әшкерлеу болды.Ақын туындыларынан ұшығы көрінетін тағдырға наразылық,кедейлікке налу сарындары - өз кезі үшін жаңалықты құбылыс еді. Өнерін саудаға салмаған Көтеш қартайған шағында ен далада кісі қолынан өледі.Бір деректердің айтуынша, ақын ажалы жолбарыс ұрылардан келеді, ал енді бір деректер қазаға ақын сынын кек тұтқан әлдебір сараң бай себеп болды деп көрсетеді.
Енді Көтештің шығармаларының зерттелуіне келетін болсақ Көтеш өлеңдерін жиыстырған Мәшһүр - Жүсіптің айтуынша, бірде Абылай құныкер болып, қарашыларымен арасында үлкен дау шығады. Сонда ешкімге белгісіз бала жігіт Көтеш сөзге көлденеңнен араласып, өз руы атынан ханнан өлген кісісі үшін құн төлеуді, ал тұтқында отырған адамын босатуды талап етіп былай дейді:
Абылай, Ботақанды сен өлтірдің,
Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің!?
Хан басың қарашыңмен даулы болып,
Үстіне ақ орданың қол келтірдің!
Абылай, күйіп кетті салған қалаң,
Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң?
Жанайды дәл бүгін күн босатпасаң,
Болады ертең жесір қатын - балаң!
Арғыннан тараған бес Мейрамнан ру намысын жоқтап, үш мыңдай адам атқа қонған екен. Абылай ұрысуға шыдамайды, өлген кісісінің құнын, оған қоса көп айып төлейді.
Сөз себептен, салдардан барып туындайды. Он жеті жасар Көтештің араға киіп кетіп, Абылайдың айыбын бетіне басып айтуы жүрек жұтқандық әрекеті. Нағыз ақынның ары әділет қысым көре бастағанда шындық туын көтеріп шыға келеді. Көтештің ақындық алғашқы адымы, кім білсін, осы бетпе-беттен басталған шығар.
Көтештің шағында болса, өлең қорында көркем сөздер бірсыпыра. Әсіресе, ақын өз ойын тұспалмен, астармен айтудың шебері болған. Мысалы,
Тінәлі, Тышқанбайдан алдым жиым,
Қопаның, өкпеледім көрмен бетін,
Малдыбайдан алғаным маңқа жирен,
Түбінде Жалғызтаудың жедім етін.
Шумақтағы жирен сөзі сәйгүлік, тұлпар деген сөздің орнына қолданылып тұр. Бұл - метонимияның жарқын үлгісі.
Ақын шығармаларында синекдоха да бар. Мысалы,
Сен бермесең етіңнен мен де бермен,
Зор болсаң, тартып жерсің мысық мұрттан.
Көтеш ақынның мысық мұрты дегені - адам, тек қана ақын өзі суреттемек адамның сезімдері мен әрекетін, қадір-қасиетін айқын да дәл бейнелеу үшін бір ғана мұртты, өмірде жәбір көріп, жапа шеккен мыңдаған кембағал жандарды айтудың орнына жекелеген жығылған, жылаған, қисайғандарды меңзейді.
Ақын мұрасында құбылысты яки бір нәрсені басқа бір ұқсас нәрсеге, яки құбылысқа астарлай теліп, тұспалмен түсіндіру (символ) кездеседі.
Шоң, Шорманым сен бе едің мақтай жүрген,
Бар өнерің осы ма сақтай жүрген?
Оралдың екі ақиығы араз болса,
Жапалақ жем қылмай ма сақтай жүрген?!
Мысалда, оралдың екі ақиығы араз болса, жапалақ жем қылмай ма сақтай жүрген?! сынды астарлаулар бар.
Көтеш - өлеңді кезі келген жерде айтып тастап жүре берген, осы сөздің толық мағынасындағы импровизатор ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.