ҚАЗАҚ БОЛМЫСЫНДАҒЫ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 008:001.89 Қолжазба құқында
АЛЬДЖАНОВА НУРЛЫХАН КОЖАБЕРГЕНОВНА
Қазақтардың коммуникациялық мәдениетін семиотикалық талдау
6D020400 - Мәдениеттану
Философия докторы (PhD) дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесшілер Отандық ғылыми кеңесші:
Борбасова Қ.М., философия ғылымдарының докторы, профессор
Шетелдік ғылыми кеңесші:
Асунсьон Лопез-Варела доктор PhD, Мадрид (Испания) Комплутенсе
университетінің профессоры
Қазақстан Республикасы Алматы, 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕМИОТИКАСЫ
11
1.1 Коммуникация: әдіснама және ұғымталдау
11
1.2. Коммуникациялық рәміздерді семиотикалық талдау
26
2 ҚАЗАҚ БОЛМЫСЫНДАҒЫ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
49
2.1 Қазақ этномәдениетіндегі коммуникациялық бастаулар және олардың
рәміздік-таңбалық нысандары
49
2. 2 Вербальды емес коммуникацияның дәстүрлі рәміздері
73
3 ДӘСТҮРЛІ ЖӘНЕ ЗАМАНАУИ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КОММУНИКАЦИЯЛАР СЕМИОТИКАСЫ
92
3.1 Дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі коммуникациялық рәміздер
92
3.2 Қазіргі Қазақстан мәдениетіндегі коммуникациялық үдерістердің
семиотикасы
110
ҚОРЫТЫНДЫ
132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
134
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда жаппай жаһанду жүріп жатқан уақытта, қазіргі жер шарындағы халықтардың айтарлықтай бөлігі өзінің тілінен, ұлттық ерекшеліктерінен айырылуда. Демек, қазақ этносының тілі мен ділі, ұлттық психологиясы мен дүниетанымы, мәдениеті, оның ішінде өнерінің қазіргі кезеңде сақталуы, дамуы қазіргі кезеңнің кезек күттірмейтін міндеті болып отыр. Қазақтың дәстүрлі коммуникациясының семиотикалық үрдістері әлі күнге дейін көбіне классикалық талдаудың үлгісінде зерттеліп келеді. Семиотикалық тәсіл дәстүрлі мәдениеттің бірыңғай мәтінін біртұтас коммуникациялық жүйе ретінде, әрбір таңбаның басқа да таңбалармен ара қатынасы түрінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның мемлекет бағдарламаларымен байланысы. Заманауи мәдениетте коммуникация мәселесі жаһанданумен қатар қызу талқыланып жатқан өзекті тақырыпқа айналды және бұл ұғым толыққанды философиялық статусқа ие болды. Соңғы уақытта жарияланған кез келген философиялық сөздікте коммуникацияға қатысты біршама мағлұмат алуға болады. Өткен ғасырдың екінші жартысында пәнаралық сипатта қалыптасқан коммуникациялар семиотикасын кешенді түрде талқылау гуманитарлық ғылымдар үшін заманауи міндет болып тұр.
Қазақ мәдениетінің коммуникациялық болашағы қарым-қатынастардағы таза батыстық индивидуалистік ұстанымдамен де, шығыстық қауымшылдық тұғырнамалармен де шектелмейді. Аталған мәселенің ұтымды бір шешімін Елбасы ұсынады: Бүгін тоталитарлық және либералды қоғам арасындағы дау жойылған кезде либералдық қоғам модельдерінің әр түрлі болатыны және әр елдің өзіндік ерекшеліктері болатындығы анықталып отыр. Негізгі айырмашылық модельдердің екі үлгісінің: ағылшын-саксондық және азиялық жолбарыстар көрсеткен азиялық үлгілердің арасында болып отыр. Бірқатар бағыттарға ортақ сипаты бола тұра, олардың арасында үлкен айырмашылықтар байқалады. Бірінші модельге көбіне даралық, екіншісіне - коммунитаризм тән. Бірінші жағдайда мемлекеттің шектеулі рөлі уағыздалады, екіншісінде мемлекеттің жоспарлаумен белсенді түрде айналысып, жекеше сектор мен бүкіл қоғамға жетекшілік етуге тиіс күшейтілген рөлі уағыздалады. Бірінші модельде көңіл макроэкономикаға, екінші модельде - микроэкономикаға бөлінеді және т.с. Біз - өзіміздің белгілі тарихымыз бен өзіндік болашағымыз бар еуразиялық елміз. Сондықтан біздің моделіміз басқа ешкімнің моделіне ұқсамайтындай болады. Ол өз бойына әр түрлі өркениеттердің жетістіктерін сіңіреді [1, 47-48 б.].
Адамның болмыстық бітімін айқындайтын мәдениет заман талаптарына сай өзіндік санасы мен дүниетанымдық бағдарламаларына ғылыми талдауды қажет етеді. ХХІ ғасырдың табалдырығында тұрған қазақтың ұлттық мәдениеті үшін ғасырлар бойы жинақталған дәстүрлі үлгілерді сақтаумен қатар жаңа өркениеттілік құндылықтарын үйлесімді қабылдау келелі әрі өзекті міндетке жатады. Қазіргі коммуникациялық суреттемелерде ұлтсыздандырылған және тұлғасыздандырылған рәміздерден гөрі этномәдениеттердің төлтума белгілерін сақтайтын рәміз-үлгілер жоғары бағаланады. Зерттеудің көкейкестілігін
Басқаны түсіну үшін алдымен өзіңді таны! деген ұстаным арқылы жеткізуге мүмкіндік бар. Әрбір адамның кұнды екендігін мойындау сол адамдарды тұтастандырып тұрған этномәдениеттің де кұндылығын мойындау болып табылады.
Ұлттық рәміздер Елтаңба, мемлекеттік Жалау, Әнұранымызда айшықты көрініс тапқаны белгілі. Оларда ұлттық болмыс пен мәдени даму бағдарлары стратегиялық тұрғыдан түйінделген. Шексіз көкте самғаған қыран, кедергіге тоқтамайтың пырақ, мәнгілікке меңзейтін ою-өрнек және т.т. - бұл кімді болса да толғандырмай қоймайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі және басты бағыттары. Таңдалып алынған тақырып отандық мәдениеттанулық және философиялық әдебиетте алғашқы болып табылады. Алайда бұл зерттеу ішкі мәнісі бойынша көптеген теориялық ізденістер, мәдени мәтіндер мен деректерге сүйене отырылып орындалған.
Бүгінгі таңда батыс елдерінде коммуникация семиотикасы жеткілікті дамыған теория болып табылады, бұның тәсілдері адам болмысының әртүрлі танымдық деңгейінің әрекетін талдауға мүмкіндік береді. Семиотикада белгінің бір-бірімен қатынасын синтаксис, белгінің белгіленген затқа қатынасы семантика, белгі жүйесінде тұтынып қолданылатын белгі қатынасын прагматика айырып көрсетеді. Ежелгі және дәстүрлі қоғам адамдарының дүниетанымдық түсініктерінің негізгі жүйесі семиотикалық тәсілде айқындалған.
Мәдени коммуникация құбылыстарын семиотикалық тұрғыдан зерттеу және жалпы рәміздік белгі мәселелер бойынша ізденістер семиотика мен семантиканың дамуына байланысты батыстық зерттеушілер тарапынан өрістеді: К.-О Апель, Ч. Моррис, Ч. Пирс, Э. Кассирер, М. Фуко, Р.Гвардини, В. Тэрнер, К. Леви-Строс, Д.Фрезер, Ж. Деррида. Ж.Делез, Ф.Гваттари, О. Шпенглер, Ф. Лиотар А. Тойнби және т.б. Рәмізді белгінің коммуникациялық мәдениеттегі маңыздылығы П.А. Флоренский, П.Г. Богатырев, Ю. Лотман, А.Ф. Лосев және т.б. ресейлік авторлардың еңбектерінде зерттеліп қамтылған.
Мәселенің зерттелу деңгейі туралы ізденуші мынадай әдістемелік ұстанымдарды басшылыққа алады: а) коммуникациялар семиотикасы мен рәмізшілдік мектеп батыстық мәдени философияда қалыптасқандықтан осы бағдардың жетістіктерін пайдалану отандық мәдениеттану мен философияны жоғары деңгейге көтеруге себепкер бола алады; б) сонымен бірге біз батыстық ұғым-түсініктерді өзгертпей, калька ретінде қабылдауды да дұрыс деп есептемейміз, өйткені дүниетанымдық қағидаттар нақтылы этномәдениет аясында қалыптасады. Мысалы, дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі дүние суреттемелері мен рәміздері тәңіршілдік, сопылық ықпалда көшпелілік өмір салты негізінде қалыптасады.
Тікелей коммуникацияның сеиотикалық суреттемелері мен олардың рәміздік негіздеріне арналмағанымен, осы мәселенің белгілі бір қырлары айқындалған қазақстандық кейбір ғылыми еңбектерді атап өтелік. Қазақ халқының мәдениеті, коммуникациялық қатынастары, қолөнері, тұрмысы жайлы жазылған Ш.Уәлиханов еңбектерінің маңызы зор. Оның еңбектері XIX ғ. орта кезеңіндегі қазақтардың қарым-қатынастары семиотикасы тарихына мол
мағлұмат қосады. Академик Ә.Марғұланның үш томдық еңбектері қызықты деректермен, құнды мазмұнымен қатар, әрбір мәдени артефакттың семиотикалық технологиясын сипаттап, қолдану орнын анықтайды. Қанат Нұрланова Адам және әлем. Қазақтың ұлттық идеясы атты кітабында қазақ идеясы ретінде адаммен егіз Жарық дүние рәміз-суреттемесін ұсынады. Осы Жарық дүниеге қазақ адамы іштесу үшін келген.
Диссертация тақырыбына қатысты Н. Ж. Шаханованың Қазақтың дәстүрлі мәдениетіне семантика-семиотикалық талдау және Дәстүрлі қазақ мәдениетінің әлемі атты зерттеулерінде дәстүрлі қазақ коммуникациясының кешендік құрылымына семиотикалық талдау берілген. Қазақстандағы коммуникациялық мәдениеттің семиотикалық сипаттамасының кейбір жақтары Г. Шалабаеваның докторлық диссертациясы мен соңғы жылдары жарияланған монографиялары мен мақалаларында, А.Р. Масалимованың коммуникациялық мәдениет пен маргиналдыққа қатысты зерттеулерінде, З.Н. Исмағамбетованың, Б.Ғ. Нұржановтың, А.Г. Қарабаеваның инновациялық мәдениет пен коммуникациялар туралы еңбектерінде қарастырылған. Қазақ дүниетанымы мен дәстүрлі мәдениетіндегі түйінді рәміздер Қ.М. Борбасованың Қазақстандағы діни қарым-қатынастарға арналған еңбектерінде, М.Ш.Хасанов пен Ж.Қаракөзованың Қазақ мәдениетіні ғарышы, Т.Х.Ғабитовтың Қазақ мәдениетінің тарихы, В.Ғалиевтың Қазақ мәдениетінің рәміздері және т.б. зерттеулерде сарапталған. Ғалым Х. Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері атты еңбегінде де коммуникациялар семиотикасына қатысты құнды деректер қамтылады.
Қазақ мәдениетін ерекше зерттеуші Ө. Жәнібековтің еңбектері қазақ халқының материалдық мәдениетке, киім-кешекке, үй-жайға көңіл бөледі. Оның 1982 жылы басылып шыққан Культура казахского ремесла еңбегінде қазақ халқының қолөнері ел тұрмысымен тығыз байланыста көрініс тауып, киім үлгісі де сипатталған өте ауқымды еңбек болып табылады. З. Наурызбаева қазақ халқының дәстүрлі және заманауи мәдениетінің семиотикалық-стилистикалық бірлігі мен өзіндік ерекшеліктерін герменевтикалық тұрғыдан қарастырады.
Оңтүстік Сібір түріктерінің дәстүрлі дүниетанымы, Көшпенділер: Эстетика атты ұжымдық монографияларда түріктердің діни наным-сенімдері, ата-баба рухына деген қамқоршылық қызметі нанымды сипатталған. Мұнда авторлар дәстүрлі мәдениеттің негізі көшпенділердің әлемге деген ерекше көзқарастарының біртұтастылықта қабылдап қалыптасқандығын айқындайды. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінің бірқатары дәстүрлі өнер мен этнографиялық құндылықтарды заттық-материалды мәдениет тұрғысынан сипаттап, түсінік береді. Алғаш рет коммуникациялық мәдениет Бек Ибраевтың ғылыми зерттеу мақаласында тарихи-этнографиялық тұрғыдан зерттеліп, семиотикалық талдау жасалады.
XVIII ғ. мен XIX ғ. бас кезеңінде Қазақстан жерінде болған орыс суретшілерінің суреттері де этнографиялық жағынан құнды материалдар болып табылады. И.Г. Георги, П.С. Паллас, А.И. Левшин, И.Казанцев, Т. Аткинсон, В.Н. Шевченко, П. Кошаров, П. Орловский, И. Клапрот, Г.Г. Гуркин, П.И. Лерх, П.В. Маковецкий, Н.М. Ядринцев, Г.И. Спасский, С. Большой, М.И. Минаев
және тағы басқалардың еңбектері өлкетанымдық тұрғыдан сипатталады. XVIII - XIX ғасырлардағы қазақтың тұрмыс-салты мен мінез-құлқы, шаруашылық әдісі, қолөнер бұйымдарының жасалу технологиясы, материалы жайлы біршама құнды пікірлерді ресейлік зерттеушілер еңбектерінде айтылған.
Адам санасындағы болмыс түсініктеріндегі барлық рәміздік-белгі мәдениет саласының шығармашылық қызметі. Сондықтан осы үрдісті жоғалтпай коммуникациялық мәдениетті зерттеуімізде дәстүрлі мәдениетіміздің рухани- материалдық бірлігін дүниетанымды рәміздік белгі құбылыстарында айқындауды көздейміз.
Қазақтың дәстүрлі коммуникациялық мәдениетін мәдениеттанымдық, философиялық, өнертанушылық тұрғыдан зерттеген ғалымдардың қатарында Б.Р. Қазыханова, С.Н. Ақатаев, Ғ. Ақпанбет, Ж. Алтаев, Ғ. Есім, І. Ерғалиев, Б. Байжігітов, Ж.Ж. Молдабеков, Ә.И. Мұхамбетова, О.А. Сегізбаев, Г.К. Шалабаева, С.Е. Нұрмұратов, Ш. Тоқтабаева, Г.Ж. Нұрышева, Б.Д., Кокумбаева, Г.К. Ибрайшина, Ә.Қ. Малаев, Н. Мыңжани,, А. Жиенбекова, Ж.Т. Берістенов, Р. Ерғалиева және т.б. есімдерін атауға болады.
Алайда бұл зерттеулер аталған тақырыпты тікелей қамтымағандықтан диссертациялық ізденістің объектісі мен пәнін жаңа деп бағалауға толық негіз бар. Біз қарастырып отырған мәселенің аталып өткен зерттеулерден негізгі айырмашылығы зерттеу нысанының өз дәрежесінде анықталуымен және соған сай зерттеу әдісін қолдану өзгешелігінде.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қарым-қатынас құндылықтары қайта қаралып жатқан қазақстандық қоғамдағы жүйелік дағдарыстан өтіп, жаңа өркениеттілік талаптарына сай қатынастарды жетілдіру үшін коммуникациялық мәдениеттің семиотикалық таңбалары мен олардың рәміздік негіздерін зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Қойылған мақсат бойынша қазақ ұлттық коммуникациялар кешенін семиотикалық тұрғыдан зерттеу арқылы оның дәстүрлі және инновациялық үлгілі нысандары сараланып, басқа ұлыстардың ықпалымен дамыған нысандарына және даму жолдарына мәдениеттанушылық тұрғыдан талдау беру зерттеудің мақсатын нақтыландырады.
Аталған мақсатты шешу барысында төмендегідей ауқымды міндеттерді
алдымызға қойдық:
oo коммуникациялардың ұлттық-мемлекеттік даму моделін айқындау үдерісінде батыс философиясындағы семиотикалық-рәмізшілдік мектептің жетістіктері мен құндылықтарына мәдениеттанулық сараптау беру;
oo коммуникациялық семиотиканың әмбебап мәселелік өрісін анықтау және бұл ілімнің қазіргі мәдениеттегі звристикалық рөлін айқындау;
oo қазақ этномәдениетінің рухани бастауларындағы коммуникациялық ерекшеліктерді айқындау және оларға мәдениеттанулық салыстырмалы талдау беру;
oo қазақ коммуникациялық мәдениетінде қалыптасқан әр түрлі вербальды емес семиотикалық суреттемелерге типологиялық және мәтіндік талдау беру;
oo дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі коммуникациялар семиотикасын тарихи- мәдени контекстіде қарастыру және оны басқа өркениеттілік үлгілерімен салыстыру;
oo қазіргі Қазақстан мәдениетіндегі коммуникациялардың рәміздік суреттемелеріне герменевтикалық түсіндірме және концептуалды сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының нысаны: қазақ халқының дәстүрлі және заманауи коммуникациялық мәдениеті.
Зерттеу жұмысының пәні: қазақ халқы коммуникациялық мәдениетінің таңбалық және рәміздік жүйесі, оның пайда болуы, семантикасы, прагматикасы және типологиясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазіргі батыстық мәдениет философиясының өзекті мәселесі - коммуникациялар семиотикасы алғашқы рет қазақ мәдениеті контекстінде қарастырылып отыр. Батыстық зерттеу ұстанымын қазақы қарым-қатынастар үрдістерінде тек үлгі-модель ретінде қолданылбай, одан этномәдени қисын іздестіріледі. Жұмыстың негізгі ғылыми жаңалығы - қазақы қоғамға іштей тән әлеммен үйлесімді қатынастардың рәміздік мәдени мән-мағынасының ашылуы. Диссертациялық еңбекте көтерілген тақырыптың маңыздылығынан және алға қойған мақсат-міндеттерді шешуден туындаған келесі жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
oo шексіз коммуникация ұстанымының сұхбаттық табиғаты анықталып, оның мынадай белгілері айқындалды: коммуникацияның анонимді қатысушыларын барынша азайту қажет; тікелей сұхбат мүмкіндігі кеміген жағдайда оны мәтін және медиакоммуникация арқылы жалғастыруға болады; әркім кез келген қатысушымен пікірталасқа бара алады; дәлелдер мен негіздер ашық келтіріледі.
oo архаикалық коммуникацияда вербальды емес таңбалар маңызды рөлатқаратындығы және олардың мифологиялық дүниетанымдағы антропоморфтық әлем моделінің суреттемелеріне ұқсас болып келетіндігі айқындалды.;
oo діни коммуникацияларда жаратушылық рәміздері, ғылыми суреттемелерде рационалды түсіндірмелік, философияда - пайымдау басымдылық танытса, коммуникацияның мәдениеттанулық суреттемелерінде адами қарым-қатынастарды болмыстық бітімдермен үйлесімді типтік салыстырмалық тәсілмен білдіру алдынғы қатарға шығатындығы дәлелденді;
oo исламдық ықпалмен қалыптасқан Орталық Азия халықтары мәдениетіндегі коммуникациялық таңбаларда синкреттік қалыптағы рәміздер басымдық танытатындығы анықталды (мысалы, Жеті қат көк рәмізінде тәңіршілдік Көк мұсылмандық Нұрмен тұтасып кетеді);
oo хандық дәуіріндегі коммуникациялық таңбалардың түп негізінде бойына еркіндік, ерлік пен батырлықты үйлесімді қондырған кісі ұғымы жататындығы көрсетілді;
oo ХІХ және ХХ ғасырлардың басындағы қазақ ғұламалары ағартушылық рәміздерімен қатар дәстүрлі мәдени рәміздік құндылықтарды (кісілік, әдептілік, имандылық, қанағатшылық, құттылық, қауымшылдық және т.б.) сақтап қалуға
шақыратындығы келтірілді. Қазақстандық мәдениеттанулық және философиялық әдебиетте ұсынылған Далалық білім жүйесі, шежірелер мен аңыздардағы рәмізшілдік талқылауға ұсынылды.
oo Тоталитарлық мәдениеттегі коммуникациялық суреттемелерге эсхатологиялық сарын, манихейшілдік, демоншылдық тән екендігі және оның рәміздік тұлғасы ретінде шолақ белсендіні алуға болатындығы қарастырылды;
oo Қазақстан Республикасы мәдениетіндегі коммуникациялық суреттемелерде еуразияшылдық, батысшылдық, ұлтжандылық, жаңа коммунистік, исламшылдық, архаикалық ұстанымдарды атап өтуге мүмкіндік бар.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Тарихи дамудың қисынан адам еркіндігінің артуы және тұлғалық дербестіліктің ілгерілеуі коммуникацияның мәнділігінің тереңдеуі мен оның күрделі нысандарының қалыптаса бастағанын аңғаруға болады. Мәдени әлеуметтік рәміздер жалпы семиотикалық тұрғыда адам мен әлем арасындағы қарым қатынас тұрғысынан түсіндірілсе, архетиптік сипаттағы мәдени рәміздер өз бойларына қашанда құпиялықты жасырады. Оның астарында қашанда кодтық мағыналық негізге сүйенген мәдени этикалық дәстүр сақталатыны белгілі. Әлемдік рәміз туралы зерттеулер бойынша рухани саладағы рәміздер адам қызметінің нысаны мен оның қажетті алғышарты болып есептеледі.
2. Коммуникация кеңістігіндегі әрбір ұлттық мәдениет рухани жағынан екі бағыттарда дамуы мүмкін - прогрессивті және регрессивті. Бұл үдеріс ұлттық мәдениеттің ішкі потенциалына, ділдік деңгейіне, тектілігіне (тарих, этнопсихологиялық ерекшелік, өсу мен даму үдерістерінің дәйектілігі мен тиянақтылығы) және жаһандану үдерістерінің табиғатына (позитивтілігіне немесе негативтілігіне) байланысты.
3. Қазақ мәдениетінің коммуникация кеңістігіндегі инновациялық үрдістері уақыт талабына сай өзгереді және өркениеттік толқындармен үйлесімді әрекет етеді. Семиотикалық талдау қазақтың коммуникациялық мәдениетінде дәстүр мен жаңашылдық, өткенге оралу, өшкенді жандыру, діни қайта өрлеу, шашыраған құндылықтарды түгендеу, жаппай батыстандыру үрдістерінің белсенді модернизация аймағында жүретіндігін көрсетеді. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі рәміздік қатынастарды айқындау арқылы қазіргі рухани мәдениеттің архиптеріне назар аударылады және осының нәтижесінде коммуникацияның ділдік негіздерін сараптау басталады.
4. Қазақ мәдениетінде адамның әлеммен ажырамас байланысы Адам мен әлем - бiртұтас деп тұжырымдалған, сонымен қоса бұл идея көркем бейне түрiнде ауызекі және вербальды емес нысандарда жеткiзілген. Коммуникация ескі мен жаңаның, өзімдікі мен өзгенікінің өзара қатынастарына сүйенеді, онда игеру мен жатсыну, мұралану және ажырау үдерістері қатар жүріп жатады. Демек, коммуникацияның әрбір күйі бір мезет сияқты, бірақ бұл сәт ешқашан шектелмейді, әрі аяқталмайды.
5. Қазақтың коммуникациялық мәдениеті батыстық емес құндылықтарға: тұлғааралық қатынастардың түпнегізділігіне, әрекеттенуші құндылықтардың
тұрақтылығына, рухани реттеудің салмақтылығына негізделген. Қазақтың дәстүрлі коммуникациялық мәдениетінде кісі концептісімен өзіндік Менге қатысты қолданылып, сөз өнерін жете меңгеру арқылы үлгі боларлық адамды белгілейді. Бұл, әсіресе, ақын-жыраулардың перформативтік дискурсына тән. Аталған дискурста кісілік коммуникация алдыңғы қатарға шығады
6. Қазіргі Қазақстандағы коммуникациялық қатынастардың семиотикасы экрандық мәдениетпен тығыз байланысты. Оны мәдениеттанулық талдаудан желілік коммуникацияның айрықша кеңістіктік топологияға негізделетіні және оның коммуникациялық әрекетке қатысудағы анонимділігі көзге түседі. Жаһанданудың бірегейлендіру тенденциясы ұлттық ерекшеліктерге тиімді емес, сондықтан батыстандыру мен жаһанданудың қабылданатын коммуникациялық модельдерін трасформациялау қажет.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізінде қазақ мәдениетіндегі коммуникациялық қатынастарды семиотикалық талдау жатыр. Ізденістің мазмұнындағы архитектоникалық бірлік логикалық және тарихи талдаудың ішкі байланысын айқындаудан туындайды, мәдени рәміздерге түсіндірме беру барысында ұлттық болмыстың гомогендігі мен тұтастығына ерекше көңіл бөлінді. Зерттеудің әдістемелік негізінде батысеуропалық, ресейлік және қазақ мәдениеттерінің тарихи мәтіндері талдау объектісі ретінде алынды.
Диссертациялық ізденісте соңғы жылдары Батыста кеңінен тараған жаңа әдістемелік ілімдер де өз қолданысын табады. Олардың қатарында Мен - Басқа коммуникациясын қарастыратын диалогизм концепциясын, интеррогативті логиканы, тілдік актілер ілімін атап өтуге тұрады.
Семиотика біріккен кешенді жүйе болғандықтан, диссертациялық жұмыста жалпылау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, жіктеу, талдау, қорытындылау әдіс- тәсілдері де кеңінен қолданыс тапты. Диссертациялық ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асырудың маңызды бір әдістемесі - герменевтикалық тәсіл. Ойдың мағынасын тура айтпай, астарлап білдіру ауызекі коммуникацияға тән. Диссертант зерттеу барысында компаративистік, семиотикалық мәтіндерді интерпретациялау, модельдеу, типоло гияландыру, архаикалық коммуникациялық рәміздерді реконструкциялау тәсілдерін қолданды, сонымен бірге мәдени мәтіндерге түсіндірме беру барысында ұлттық қарым-қатынастар жүйесінің гомогендігі мен тұтастығына ерекше назар аударылады.
Бұл зерттеу қазақ мәдениетінің коммуникациялық жүйесіне типологиялық және семантикалық пайымдама жасауға арналғандықтан, семиотикалық талдаудың негізінде қазақтың дәстүрлі адам мен әлем және адам мен адам қарым-қатынастарының генезисін, аксиологиялық тамырын талдауға ерекше назар аударылды. Сондықтан мұндай материалдарды топтастыруда Орталық Азия, Сібір аймақтарында ежелден қалыптасқан тарихи материалдармен қосқатар қарастыру және олардың арасында салыстырмалы сараптама жасау да оң нәтиже бермек.
Диссертацияның теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу тақырыбының теориялық және тәжірибелік құндылығы мәдениетімізді заман талабына сай ұлттық болмысымыздың дамуымен байланыстыруға болады.
Қазақы қарым-қатынастардың тарихи бітімдеріне мәдениеттанулық суреттемелер беру философиялық-дүниетанымдық зерттеулерді ынталандырып, еліміздегі мәдениет философиясын заманауи өркениеттілік мәселелеріне бет бұруға себебін тигізеді. Олардың арасында қазіргі коммуникация суреттемелерінің рәміздік негіздері алдыңғы қатарға шығады.
Таңдалып алынған тақырыптың маңыздылығы сонымен бірге Қазақстан мәдениетінің теориялық моделін жасау қажеттігінен туындайды. Ол қазақ ойшылдарының мәтіндеріне сәйкесті қайта қалпына келтіруге және де соңғы әдістемелік жетістіктерге негізделуі тиіс. Диссертацияның нәтижелерін қазақ философия мен мәдениеттанудың бірқатар мәселелерін шешуде пайдалануға болады, әсіресе, Орталық Азия халықтары мәдениетін бірегейлендіру, отаршылдық пен отаршылдықтан кейінгі жағдайлардағы коммуникацияда посткеңестік мәдениеттердің трансформациялануы, дүниежүзілік өркениеттік үдерістердегі көшпелілердің орны, дәстүрлі және инновациялық қоғамдардағы коммуникацияның рөлі, қазақ мәдениеті мен руханиятының архетиптері, жеке адам және мәдениет қарым-қатынастары және т.б. мәселелерді зерттеуде оның нәтижелері қомақты болатыны сөзсіз.
Диссертацияның практикалық жәйі - мемлекеттің, Қазақстан халықтарының мәдени-тарихи құндылықтарын қайтадан жаңғыртуға бағытталған қағидаларын жүзеге асырумен байланысты. Диссертацияның тұжырымдары республикадағы азаматтық қоғамның рухани негіздерін, мәдениеттердің толеранттылығы мен диалогын қалыптастыруда өз септігін тигізе алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуi және мақұлдануы. Диссертацияның негізгі теориялық қағидалары мен қорытындылары автордың 12 ғылыми мақаласында, соның ішінде 5 Қазақстан Республикасы Жоғары Аттестациялық Комиссиясымен бекітілген тізімдегі журналдарда, 6 халықаралық конференция материалдарының жинағында, 1-і Scopus базасына кіретін журналдардың бірінде жарияланған. Сонымен қатар зерттеу нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.
Зерттеу жұмысы кiрiспеден, 3 бөлiмнен (алты бөлiмшеден), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Библиография 215 атаудан тұрады, соның ішінде шетелдік әдебиеттер. Жұмыстың көлемi - 14ң бет. Жұмыстың негізгі мәтінінде 4 кесте мен 12 сурет бар.
1 КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕМИОТИКАСЫ
1.1 Коммуникация: әдіснама және ұғымталдау
Коммуникация ұғымы (латынның communicare - байланыстыру, біріктіру деген сөзінен) ақпаратты алу, өңдеу, жеткізу және сақтау үдерістерінің жиынтығы болып табылады. Бұл үдерістерді жеке тұрмыстық деңгейден ғаламдық-әлеуметтік деңгейге дейінгі ауқымда қарастыруға болады. Зерттеушілердің пікірі бойынша, коммуникация - байланыс арқылы адамдардың өзара қарым-қатынастарының дамуы. Оған - сөз, жазу өнері, телеграф, телефон, темір жол, адамдардың қарым-қатынасы т.б жатады. Коммуникацияда адамдардың өзара қарым-қатынасы мен бір-бірімен ақпарат алмасуы жүзеге асырылады. Ол хабар, хабарлау, өзара әрекет, қоғамдағы ақпарат алмасу және байланыс құралы. Коммуникацияның екі түрі аталып өтеді: рационалистік (технологиялық концепция детерминизміне құралады) және иррационалистік (адамдардың бір-бірімен өзара түсінігіне құралады) [2].
Коммуникация терминін алғаш рет ХХ ғ. басында қолданысқа енгізген зерттеушілердің айтуынша, саяси қатынаста ақпаратты тарату барлық коммуникациялық қызметтің ең маңыздысы саналады. Дегенмен коммуникация термині кең мағынасында сөз, ишара, бейне және басқа да материалдық тасымалдаушыларға түсірілген нышандар арқылы адамнан адамға ақпарат берілуі деп саналады. Коммуникация саяси ықпал етудің символикалық та, визуалдық та құралы ретінде ежелден қоғаммен бірге пайда болып, дамып келе жатыр [3]. Коммуникацияның ауызша емес аспектісі 1960 жылдың соңынан бастап зерттеле бастады. 1970 жылы Джулиуст Фаст ауызша емес коммуникацияға байланысты алғашқы жұмыс үлгісін жасап шығарды. Ауызша емес белгілердің табиғаты анық емес, олардың туа пайда болғаны немесе қолдан жасалғаны, яки қан арқылы тарайтыны немесе өмірлік тәжірибе арқылы келетіні белгісіз. Бүгінгі әдебиетте коммуникация терминінің үш басты түсіндірмелері алға шығарылады:
oo Коммуникация - байланыс құралы (белгілі бір құрылым).
oo Коммуникация - тілдесу, қатынасу құралы (адамдардың бір-бірімен өзара әрекеті мен ақпарат алмасуы).
oo Коммуникация - ақпарат алмасу құралы (қоғамдық санаға әсер ету).
Коммуникация және қарым-қатынас терминдерінің арақатынасы туралы түрлі ұстанымдар бар. Негізінен бұл ұғымдар жақын мағынада алынады. Ағылшын тіліне аударғанда қарым-қатынас терминінің коммуникациядан басқа аудармасы жоқ. Психологиялық сөздікте қарым-қатынас термині екі адамның арасында ақпарат және эмоциялармен алмасу деп анықталады. Ю.Д. Прилюк Коммуникация және қарым-қатынас терминдері бір-бірімен тең леген тұжырымға келеді [4].
Кейбір зерттеушілер коммуникация және қарым-қатынас ұғымдарының арасындағы айырмашылыққа назар аударады. Б.Д. Парыгин былай дейді:
Қарым-қатынас тек коммуникацияға түсетін адамдардың арасындағы сезімдермен шектелмей, барлық әлеум еттік қатынастарды қамтиды [5].
Сонымен бірге қарым-қатынас адамдардың еңбек ету, ойын, оқу сияқты практикалық әрекеттерінің қатарына енеді және коммуникациямен бірге перцептивтік (басқаларды қабылдау мен түсіну) және интерактивтік (басқалармен бірлесе әрекет ету) бастауларды өзіне енгізеді. Ауызша коммуникация қарым-қатынастан тыс бола алмайды, алайда қарым-қатынас өзіне ауызша коммуникацияны қоспауы да мүмкін. Коммуникация заттық- нәрселік қарым-қатынастың рухани жағын құрастырып, оның бір бөлігіне айналады. Рухани қарым-қатынаста коммуникация онымен толық сәйкес келеді. Ауызша коммуникациялық әрекет әлеуметтік субъектілердің рухани қарым- қатынасы болып табылады және өзінің мәнісінде әлеуметтік кеңістіктегі мағыналар алмасуына жатады. Жазбаша және электронды коммуникация интерсубъектілік кеңістікте жүре алады.
Сонымен, зерттеулерден мынадай қарым-қатынас ережесін түйіндеуге болады:
Қ-қ (қарым-қатынас) = П (перцепция) + К (коммуникация) + И (интеракция).
Коммуникацияның даму тарихы төрт коммуникациялық революциядан өтті: сөздің пайда болуы; жазу-сызуды үйрену; баспа станогының жасалуы; электронды БАҚ құралдарының пайда болуы. Коммуникация дегеніміз - жүйе арқылы ақпарат алмасу үдерісі. Бұқаралық коммуникация тарихы қалыптасқан ақпаратты жасау, сақтау, тарату үдерісі және әлуметтік субъект пен объектілер арқылы ақпарат алмасу болып жүктеледі. Субъект - коммуникатор, объект - коммуникант болады. Коммуникация болу үшін үш шарт керек: коммуникант (жіберуші субъект), объект (жеткізуші), реципиент (қабылдап алушы). Әдетте коммуникациялық әрекеттің үш түрін атап өтеді: қайталау (имитация), сұхбат (диалог) және басқару [6].
Ю.Хабермастың Коммуникативтік әрекет ілімінде инструментальдық (құрал-жабдықтық) және коммуникативтік әрекеттер ажыратылады. Егер біріншісі еңбек ету арқылы жүзеге асып, пайда табу мен табысқа бағытталса, екіншісінде консенсус (келісім) басты нысан болып табылады. Хабермастың үш әлеммен адамның дискурсқа түсу идеясының әрі гуманистік, әрі экологиялық мазмұны жоғары. Дискурс қашанда күш көрсету мен міндеттеуден жоғары тұрады, ол, Қ. Нұрлановның тілімен айтқанда, іштесудің айрықша бір формасына жатады.
Сұхбатқа түсетін дүние - макрокосм, адам -- микрокосм болып табылады:
Шексiз шырқалған Ғаламда жер бетiн басып жүрген жұмыр басты адамда ортақ бiр қасиеттiлiк бар. Ол мынада: Жарық дүние дегенде - оны жан-жақты бiр тұтастық макрокосм деп бiледi; адам дегенде - оны жан-жақты бiртұтастық микрокосм деп бiледi. Бұл екі дүниенің өзара іштей байланысын адам өзінің өмірлік салтанатына айналдырған. Ғаламға әр түрлi деңгей (төменгi, орта, биiк) тән [7]. Коммуникациялық кеңістіктің сонымен қатар ерекшелiгi - әр түрлi, әр дәрежедегi деңгейлерi бiр-бiрiмен байланысты: төменгiсi жоғарғысымен, ортаңғысы төмен, жоғарысымен, тағысын тағы, бiр-бiрiмен байланысы әсерлi, ажырамас түрде дамиды, осы өзара байланыстардың ерекше коммуникациялық мәнi бар. Коммуникациялық қасиеттiлiк арқасында адам
түрлі дүниенiң түрлі деңгейлерiн сезiнетiн, байқайтын, қабылдайтын өзiне тән деңгейлерi бар. Жарық дүниенiң төменгi, орта, аса биiк деңгейлерi әр түрлi және әсерлi үзiлiссiз байланыста болса, адамда да аталған деңгейлерi үзiлiссiз байланыста. Осы жерде бiр түйiп қоятынымыз: осы айтылған қасиеттiлiк арқылы адам дүниемен iштей қарым-қатынас құрады, екi жақты байланыста болады [7].
Көптеген ғалымдардың пікірінше, заманауи адам сөз пайда болғаннан бастап қалыптасты және соған орай қарым-қатынас орнықты. Қарым-қатынас - адамдардың алғашқы кезден адамгершілігінің қалыптасуына себепші. Қоғам, адамдық қызмет, мәдениет - мұның бәрі философиялық талдаудың құралдары. Басты категориясы мен түсініктері - әлеуметтік үдерістердің мәдениет және коммуникация тұрғысынан зерттелуі. Өмір өзі адамның әрдайым бір нәрсені ойлап табуына икемдейді. Үнемі еңбектенуін, азығын тауып жеуін және білім алып, әлемді тануымен қатар адамның коммуникациялық байланысын талап етеді. Адамды бізді қоршаған орта, яғни табиғаттан бөлек екінші табиғат ортасы бар. Ол - ғылыми-техникалық құрастырылып, қолдан жасалған дүние. Жалпы, табиғат - адам - қоғам - қызмет - ғылыми білім - адами құндылық - мәдениет бәрі де бір-бірімен тығыз байланысты және бір-біріне өзара тәуелді.
Ю. Лотман: Мәдениет коммуникациялық үдерістерде ғана жүзеге асады және байланысты барлық түрлері белгілерді өндіру және тұтынуға негізделген. Сондықтан, шындықты айқын талдау үшін оның символдық өкілдігін анықтау қажет. Мәдениет адамдар арасындағы қарым-қатынас нысаны болып табылады және адам мәдени коммуникацияда қалыптасты [8] дейді. Демек, мәдениет коммуникациялық сипатқа ие, адамдар өндірілген ақпаратты, сондай-ақ олардың әлеуметтік жадында немесе жасанды жүйелерде қамтылған ақпаратты пайдаланады, сондықтан мәдениет адам белсенділігінің қайнары болып табылады.
Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін құрастырады. Әсіресе, жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Енді мәдениетті коммуникация тұрғысынан қарастырсақ. Коммуникация мен адамдар арасындағы аралас-құраластық қарым-қатынасы - мәдениеттің маңызды бөлігі. Олардың маңыздылығы сонша, көп жағдайда мәдениетті коммуникациямен теңдестіру сарыны да жиі кездеседі. Мәдени қарым-қатынастарды зерттеудегі танымал маман Э. Холл мәдениет дегеніміз коммуникация, ал коммуникация дегеніміз мәдениет деп теңдестіре қарастырады [9].
Мәдениет адамдар арасында таралып отырады, ал біз өмір сүріп отырған ғасырда ол бұқаралық қатынас және ақпарат құралдары арқылы беріліп келеді. Ғалымдар коммуникациялық мәдениет ұғымын қоғам мен мемлекеттің, тұлға мен биліктің арасындағы делдал болып табылатын ақпараттық қоғам мәдениетінің айрықша түрін белгілеу үшін енгізілген заманауи мәдениеттанулық теорияның жемісі ретінде нақтылайды [10].
Коммуникация кезінде тек ауызша сөйлесу ғана емес, сонымен қатар басқа да таңбалы-бейнелі түрдегі құралдар қолданылады. Өйткені коммуникация адамзаттың қалыптасуында шешуші рөл атқарды. Ресей зиялысы жазғандай,
егер бізде коммуникация болмаса, шөп жеуден көтерілмей, ақыл-есіміз болмас еді [11].
Коммуникациялар семиотикасына әдептіліктің, рәсім мен салт-дәстүрдің белгілері жатады. Осы белгілерді жетік меңгерген коммуникатор әр түрлі қызметтегі, мамандықтағы адамдармен жақсы сөйлесіп, кез-келген ситуациядан ойдағыдай шыға алады. Белгілер әлеуметтік және психологиялық кодты иеленеді.
Коммуникацияның қажеттілігі адами болмыстан туындайды. Осыған Х. Ортега-и-Гассет назар аударып, мәселені күрделілеу қояды. Адам өзі туралы тек басқаға қарап қана қоймай, онымен қарым-қатынасқа түсу арқылы өзінде
Мендік сезім қалыптастырады. Осындай жағдайдың айшықты үлгісіне ойын жатады. Ойында адам өзіне маңызды партнерді саналы таңдайды және ол үшін де маңызды болғысы келеді. Ортега-и-Гассет Менді екі бөлікке бөледі [12]. Қазақ тілінде баламалары қалыптаспағандықтан ағылшынша J және me деп ала берейік. J - Меннің шығармашыл, белсенді жағы, ол қоршаған орта талабына жауап беруге дайын, me осы Меннің бақылаушы тетігі, жоғарыдағы
J жауабын әлеуметтік нормалармен сәйкестендіруші, ол көбінесе символикалық сипатта болады [13, 3 б.].
Жоғарыда келтірілген қағида коммуникация ұғымының маңызды шарты болып табылады. Коммуникация теориясы үшін келесі маңызды ұғым - Мен- субъект. Басқаны елеу және онымен есептесу альтруизмнің бір көрінісі болып табылады. Өйткені осының нәтижесінде Біз деген құрылым қалыптасады Мен және Басқаның қарым-қатынасы түбегейлі әлеуметтік коммуникациялық қатынас болып табылады.
Егер Батыста Мен Басқадан жоғары қойылса, Шығыста бұл қатынас керісінше болып келеді. Жапондықтарда сен демей, менің көз алдымдағы керемет адам деген тіркес қалыптасқан. Мен және Сен әлеуметтік феномен болып табылады және тағы бір адамдық аксиоманы ескеру қажет: қауым, қоғам, коллектив дегендердің негізінде Мен және басқа Мендердің дара қатынасы жатыр. Кері жағдайда біз адамсыздандырылған болып шығамыз [14, 57 б.].
Мен - Басқа оппозициясының мәнісі сұхбат (диалог) коммуникациясы тұрғысынан да қарастырылуы мүмкін. Бұл мәселе М.Бубер, М.Бахтин және т.б. шығармашылығында терең зерделенген. М.Бахтин өзім үшін Мен және біреу үшін Менді ажыратып, олардың арасындағы сұхбатқа үлкен көңіл бөлді:
Адам ешқашан біртұтастықты өз басынан ғана таба алмайды. Мәселе мұнда біреудің біреуден тәуелділігінде емес, мәселе адамның амбивалентті, бинарлы болмысында. Адам әрқащан басқалармен қарым-қатынаста болғысы келеді, өзінің жалғыздығынан шошиды, олай болса, жеке адам, жалғыз басты адам өз-өзіне жеткіліксіз. Сол жетіспеушіліктің, жоқтың орнын толтыру үшін басқа адам керек. Мен басқаларға тығыламын, басқалар үшін басқа болуға тырысамын, басқалардың әлеміне басқа ретінде кіремін, сөйтіп өзімнің өмірдегі жалғыздығымның ауыртпашылығынан кетуді қалаймын [14, 371 б.].
Сонымен, адамдық құндылықтар бірнеше Мендердің сұхбатынан басталады. Ал коллективтік немесе халықтық рух дегендер екінші қатарда тұрады. Жеке мендік құндылықтарды қастерлеу Қазақстан Республикасында да егемен мемлекеттің стратегиялық мақсаттарының бірі болып жарияланды. Бұл мәселеге Елбасы Қазақстан халқына Жолдауында арнаулы тоқталып өтеді:
Қоғамымыздағы өзгерістер ықпалымен, өзіміз көбіне оны түйсіне де бермей, құндылықтардың сапалық тұрғыдағы өзге жүйесі мен адамдық қарым- қатынастардың жаңа түріне дағдылана отырып, өзіміз де түгел өзгердік,... қысқасы біз азаттық алдық. Мемлекеттік-ұжымдық дүниетанымның жекешіл дербес дүниетаныммен ауысуы біздің өміріміздің әрбір қырын өзгертті... Бұл коммунистік принциптер рухында тәрбиеленген адамдардың бірнеше ұрпақтары қалыптастырған біздің діліміз. Кейбіреулер жақында болған өзгерістерді ынта-жігермен пайдаланды, бірақ басым бөлігі олай істеген жоқ. Адамдарға субъективтік және объективтік факторлар ықпал етеді, олар болып жатқан өзгерістерге баяу бейімделіп, өз проблемаларын шешуге бұрынғысынша мемлекеттің көмегіне иек артып отыр. Мұндай пәлсапа мен тұрмысқа деген көзқарас олардың жаңа қиындықтарға төтеп беруіне кедергі болады, күш-қуаты мен іс-әрекет жасау талабынан айырады [15, 11-12 б.].
Ш. Уәлиханов азамат деп ержеткен, еншісі бөлінген адамды айтқан. С. Сейфулин өлеңдерінде азамат түсінігі көзі ашық, саяси тұлғаны білдіреді (азамат жүнжіме, жүрме бос; қол ұстас, бірігіп, тізе қос).
Ағылшын жазушысы, фантаст Рей Брэдбери коммуникациядағы тұлғасыздандыру үдерістері тек социализмде емес, сонымен бір классикалық капитализмде де жүріп жатады дейді. Өйткені тұтынушы қоғамда индивид рәміз-тетікке айналып кетеді. Адамның орнына функционер, қызметкер, бетперделі адам, субъекті және т.т. келеді. Индивидуалдық пен коллектившілдіктің арақатынасы зерттеуге арналған шағын көлемді еңбегінде Ж. Oтарбаеа үш түрлі субъект (жеке, коллективтік, тұлғасыздандырылған) бар дейді [16, 11 б.]. Қанша азаматтық қоғам деп жар салғанымен, батыстық өркениетте (әсіресе, оның посиндустриалдық сатысында) индивидке жасалған ұжымдық манипуляция әрекеттері кемімейді. Бұл, әсіресе, нарық және жарнама институттары тұрғысынан пәрменді жүргізіледі. Еркін жеке адамның басымдылығы ұраны жарияланған либералистік қоғамда сол еркіндікті шектейтін квази және эрзас мәдениеттің, девианттық қылықтың көріністері көбейді. Неміс философы Г.В.Лейбниц әрбір индивидуум өзінің болмыстық ерекшеліктерімен индивидуалданған деген болатын. Сол себепті адамдық болмыс ерекшеліктері тұлғалық дарашылыққа тікелей әсерін тигізеді. Қазіргі өркениетте адамдық болмыстың мүлдем жаңа, әрі ғаламданған, әрі орталықсыздандырылған типі қалыптасып келеді. Бұл болмыста жеке адамның мәдени негіздері де өзгереді [16, 18-19 б.].
Әрине, капитализм мен нарық даралық тұлғалық коммуникацияны жоғары деңгейге көтереді. Алайда өркениеттіліктің индустриалдық толқыны аграрлық қатаң жіктелген сословиялар мен таптардың орнына аморфты тобырды,
орташаланған, стандартталған адамдардың жиынтығын тудырғанын да естен шығармаған жөн. Ортега-и-Гассеттің Тобыр көтерілісі атты еңбегінде
осы мәселе жан-жақты қарастырылған және аталған концепция ресейлік пен отандық мәдени-философиялық әдебиетте де жеткілікті талқыланған.
Сол себепті тобыр мен адамдық Меннің мәдени-психологиялық қырлары жаңаша қарастырылған, отандық әдебиетте қолданысқа әлі толық енбеген З. Фрейдке назар аударайық. Субъектінің ішкі шындығына көбірек көңіл бөлген австриялық ойшыл жіктелген субъектіде Мен, Ол және Әсіре-Меннің әрекет ететіндігін алға тартады. Мен қаншама өзіндік құштарлығын жүзеге асырғысы келгенімен, әр уақытта мәдени және әлеуметтік кедергілерге тап болады. Осы кедергілердің негізгісі - бейсаналық тобырлық рух. Көп клеткалы организм тәрізді тобырлық адам тұтастықтан тыс өмір сүре алмайды. Осындай
коллективтік ақыл-сана рөлі кеміп, аффектылар мен инстинктердің ықпалы күшейе түседі. Масса сыни сезімді жоғалтып алады [17, 87 б.].
З. Фрейд бойынша, тарихтағы бірінші қоғамдық формаға туысқандық клан жатады. Бұл кланды өздеріндегі сексуалдық құштарлықты өтеу үшін әкесін өлтірген балалар құрастырады (атақты Эдип комплексі). Кейін осы қылмысынан ұялған туысқандар тәубеге келіп, жалпы қан алмасушылыққа тыйым (табу) салады. Ұяттан мораль және дін пайда болады. З. Фрейдтің пікірі бойынша, тобыр ежелгі мәдениетте ғана емес, сонымен бірге қазіргі қоғамда да пайда болуы мүмкін [17].
Оның басты сипатына, адамдық Менді жоғалтып, еркіндік пен ырықтылықтан айырылу жатады. Тобырда мәдени және өркениеттік регресс анық байқалады. Саналы таңдаудың орнын еліктеу, соқыр сенім, психикалық қозу алады. Сөз магиясы өз шегіне жетеді. Тіпті, білімді адамның өзі тобырда
варварға айналып кетеді. Тобыр мен тотальды ұйымдасқан көпшіліктің, коллективтің арасында айырмашылық көп. Тобыр бейсаналық түрде қалыптасса, коллектив арнаулы мақсат үшін ұйымдастырылады. Айталық, әскери немесе діни коллективтердей емес ұйымдастапаған көпшілік тобырға айналып кетеді. Коллективтің белгілері:
oo Мүшелерінің тұрақтылығы.
oo Көпшілік мүддесін аңғару.
oo Арнаулы дәстүрдің барлығы.
oo Құрылымның (субмәдениеттердің) орнықтылығы [18, 79 б.].
Архаикалық тобыр мен адамдық коллективтің арақатынасы жөнінде әдебиетте сан алуан көзқарас бар. Мәдениет әрбір жеке адамның болмыстық ерекшелігін айқындап отырады. Осы жөнінде белгілі мәдениеттанушы А.Я.Гуревич мынандай ойын алға тартады: Бір кезде адам қоғамдық қатынастардың түйіні болып табылады деген анықтама ұсынылған. Егер қоғамдық қатынастарды тек өндірістік қатынастармен шектемесек және оларды бүкіл болмыстық байланыстар контекстінде алсақ, онда бұл оймен келісуге болады. Адам өз заманының әлеуметтік-мәдени жүйесінің түйіні болып табылады [19, 84-85 б.].
Архаикалық тобырды биологиялық тұғырдан түсндіру де дұрыс емес. Жануарлардың топ аралық қатынасы мен рефлекциялаушы деп аталатын индивидтің қарым-қатынасының арасындағы айырмашылық жеткілікті. Біз жануар коммуникацияда ойламайды деп айтамыз. Сол үшін өзі жауапты
болатын, тұғырға ол өзін қоймайды: ол өзін басқа индивидтің позициясына қоймайды және нәтижесінде былай демейді: Ол солай әрекет етеді, ал мен былай әрекет етемін. Егер индивид осылай әрекет ете алса және ол өзінде туындата алатын ұстаным, ол үшін басқа әрекетке барудың стимулына айналса, онда біз ақылды әрекетті көріп отырмыз. Қайда басқа адамның үн қатуы индивидпен өзінде шақырылса және оның әрекеттік бақылаудың стимулына айналса, сонда басқаның әрекетке бару мағынасы оның өзіндік санасында бар болып тұр. Соны біз ойлау деп атайтынның, бұл жалпылама тетігі, өйткені ойлау бар болуы үшін, оны ол басқада туындататын, индивидтің өзінде үн қатуларды оятатын, рәміздер және жалпы дауыстық ымдаулар қажет, оның үстіне бұл үн қатудың тұғырынан, ол өзінің алдағы әрекетін бағыттай алады.
Бұл тек қалай құстар бір-бірімен қарым-қатынаста (communіcate) болатындай коммуникацияны ғана емес, бірақ сонымен бірге ол өзі басқа индивидте шақыратын үн қатуды, индивидтің өзінде шақыруды, басқаның рөлін қабылдауды, басқа қалай әрекет етсе, солай әрекет етуге ұмтылуды ұйғарады. Индивид басқа жүргізіп жатқан процеске қатысады және бұл қатысуды еске ала отырып, өз әрекетін бақылайды. Нақ осы объектінің мағынасын құрастырады: осы және басқа индивидтер үшін ортақ үн қату, өз кезегінде бірінші индивид үшін стимул болады.
Егер ақылды, онда қайсыбір әсерлер мен күйлер бар, жай ғана әлдебір саналы субстанция деп, және осы күйлердің бірі қайсыбір универсалий болады деп ұйғарсақ, онда сөз таза ырықсыз бола бастайды, ол тек рәміз. Сонда, балалар жасайтындай, сөздерді алып, оларды кейін қарай оқи аласыздар; олардың орналасуының абсолютті еркіндігі туралы әсер туады; ақылдылық шеңберінен тыс жататын, таза механикалық зат түрінде тіл көрініс табады.
Егер, әуен жай ғана, әлдебір коммуникациялық үдерістің бөлігі, тұтас алынған бүкіл әрекет жалғаса алу үшін, индивидтердің бір-біріне үйлесуін қамтамасыз ететін бөлігі деп, мойындайтын болсақ, онда әуен ырықсыздықтың шектелген диапазонына ие болады. Егер басқа адаммен сөйлесіп тұрсақ, бәлкім, үшінші адамның көңілін мүлдем аудармайтын, әлденені аңғара отырып, оның ұстанымдарының өзгергенін сезе аламыз. Оның сөйлесу мәнерін біле аламыз, және ол біз үшін белгілі бір әуен, индивид үн қатуының бөлігі бола бастайды. Әуен кеңістігінде, өзінде рәміз сапасында қызмет атқара алатын белгілі бір саланы, бөліп көрсетуге болады. Біз бір және сол мағынаға ие жеке рәміздердің тұтас жиынтығын жарамды деп тани аламыз; бірақ олар қашанда әуендер болып табылады, яғни не істейін деп жатқанын басқаға ашатын, индивид әрекеттерінің қашанда бөлігі болып табылады, ендеше, қашан адам бұл кілтті пайдаланғанда, ол басқаның ұстанымын өзінде шақырады [20].
Тілдік және ұғымдық белгілер әлемімен қатар өзінен ерекшеленетін және бәрібір де рухани шығу тегі жағынан жақын келетін миф пен өнердің образды әлемі қолданылады. Мифологиялық қиял ол қаншалықты сезімділікке біте- қайнасып кетсе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 008:001.89 Қолжазба құқында
АЛЬДЖАНОВА НУРЛЫХАН КОЖАБЕРГЕНОВНА
Қазақтардың коммуникациялық мәдениетін семиотикалық талдау
6D020400 - Мәдениеттану
Философия докторы (PhD) дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесшілер Отандық ғылыми кеңесші:
Борбасова Қ.М., философия ғылымдарының докторы, профессор
Шетелдік ғылыми кеңесші:
Асунсьон Лопез-Варела доктор PhD, Мадрид (Испания) Комплутенсе
университетінің профессоры
Қазақстан Республикасы Алматы, 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕМИОТИКАСЫ
11
1.1 Коммуникация: әдіснама және ұғымталдау
11
1.2. Коммуникациялық рәміздерді семиотикалық талдау
26
2 ҚАЗАҚ БОЛМЫСЫНДАҒЫ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
49
2.1 Қазақ этномәдениетіндегі коммуникациялық бастаулар және олардың
рәміздік-таңбалық нысандары
49
2. 2 Вербальды емес коммуникацияның дәстүрлі рәміздері
73
3 ДӘСТҮРЛІ ЖӘНЕ ЗАМАНАУИ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КОММУНИКАЦИЯЛАР СЕМИОТИКАСЫ
92
3.1 Дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі коммуникациялық рәміздер
92
3.2 Қазіргі Қазақстан мәдениетіндегі коммуникациялық үдерістердің
семиотикасы
110
ҚОРЫТЫНДЫ
132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
134
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда жаппай жаһанду жүріп жатқан уақытта, қазіргі жер шарындағы халықтардың айтарлықтай бөлігі өзінің тілінен, ұлттық ерекшеліктерінен айырылуда. Демек, қазақ этносының тілі мен ділі, ұлттық психологиясы мен дүниетанымы, мәдениеті, оның ішінде өнерінің қазіргі кезеңде сақталуы, дамуы қазіргі кезеңнің кезек күттірмейтін міндеті болып отыр. Қазақтың дәстүрлі коммуникациясының семиотикалық үрдістері әлі күнге дейін көбіне классикалық талдаудың үлгісінде зерттеліп келеді. Семиотикалық тәсіл дәстүрлі мәдениеттің бірыңғай мәтінін біртұтас коммуникациялық жүйе ретінде, әрбір таңбаның басқа да таңбалармен ара қатынасы түрінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның мемлекет бағдарламаларымен байланысы. Заманауи мәдениетте коммуникация мәселесі жаһанданумен қатар қызу талқыланып жатқан өзекті тақырыпқа айналды және бұл ұғым толыққанды философиялық статусқа ие болды. Соңғы уақытта жарияланған кез келген философиялық сөздікте коммуникацияға қатысты біршама мағлұмат алуға болады. Өткен ғасырдың екінші жартысында пәнаралық сипатта қалыптасқан коммуникациялар семиотикасын кешенді түрде талқылау гуманитарлық ғылымдар үшін заманауи міндет болып тұр.
Қазақ мәдениетінің коммуникациялық болашағы қарым-қатынастардағы таза батыстық индивидуалистік ұстанымдамен де, шығыстық қауымшылдық тұғырнамалармен де шектелмейді. Аталған мәселенің ұтымды бір шешімін Елбасы ұсынады: Бүгін тоталитарлық және либералды қоғам арасындағы дау жойылған кезде либералдық қоғам модельдерінің әр түрлі болатыны және әр елдің өзіндік ерекшеліктері болатындығы анықталып отыр. Негізгі айырмашылық модельдердің екі үлгісінің: ағылшын-саксондық және азиялық жолбарыстар көрсеткен азиялық үлгілердің арасында болып отыр. Бірқатар бағыттарға ортақ сипаты бола тұра, олардың арасында үлкен айырмашылықтар байқалады. Бірінші модельге көбіне даралық, екіншісіне - коммунитаризм тән. Бірінші жағдайда мемлекеттің шектеулі рөлі уағыздалады, екіншісінде мемлекеттің жоспарлаумен белсенді түрде айналысып, жекеше сектор мен бүкіл қоғамға жетекшілік етуге тиіс күшейтілген рөлі уағыздалады. Бірінші модельде көңіл макроэкономикаға, екінші модельде - микроэкономикаға бөлінеді және т.с. Біз - өзіміздің белгілі тарихымыз бен өзіндік болашағымыз бар еуразиялық елміз. Сондықтан біздің моделіміз басқа ешкімнің моделіне ұқсамайтындай болады. Ол өз бойына әр түрлі өркениеттердің жетістіктерін сіңіреді [1, 47-48 б.].
Адамның болмыстық бітімін айқындайтын мәдениет заман талаптарына сай өзіндік санасы мен дүниетанымдық бағдарламаларына ғылыми талдауды қажет етеді. ХХІ ғасырдың табалдырығында тұрған қазақтың ұлттық мәдениеті үшін ғасырлар бойы жинақталған дәстүрлі үлгілерді сақтаумен қатар жаңа өркениеттілік құндылықтарын үйлесімді қабылдау келелі әрі өзекті міндетке жатады. Қазіргі коммуникациялық суреттемелерде ұлтсыздандырылған және тұлғасыздандырылған рәміздерден гөрі этномәдениеттердің төлтума белгілерін сақтайтын рәміз-үлгілер жоғары бағаланады. Зерттеудің көкейкестілігін
Басқаны түсіну үшін алдымен өзіңді таны! деген ұстаным арқылы жеткізуге мүмкіндік бар. Әрбір адамның кұнды екендігін мойындау сол адамдарды тұтастандырып тұрған этномәдениеттің де кұндылығын мойындау болып табылады.
Ұлттық рәміздер Елтаңба, мемлекеттік Жалау, Әнұранымызда айшықты көрініс тапқаны белгілі. Оларда ұлттық болмыс пен мәдени даму бағдарлары стратегиялық тұрғыдан түйінделген. Шексіз көкте самғаған қыран, кедергіге тоқтамайтың пырақ, мәнгілікке меңзейтін ою-өрнек және т.т. - бұл кімді болса да толғандырмай қоймайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі және басты бағыттары. Таңдалып алынған тақырып отандық мәдениеттанулық және философиялық әдебиетте алғашқы болып табылады. Алайда бұл зерттеу ішкі мәнісі бойынша көптеген теориялық ізденістер, мәдени мәтіндер мен деректерге сүйене отырылып орындалған.
Бүгінгі таңда батыс елдерінде коммуникация семиотикасы жеткілікті дамыған теория болып табылады, бұның тәсілдері адам болмысының әртүрлі танымдық деңгейінің әрекетін талдауға мүмкіндік береді. Семиотикада белгінің бір-бірімен қатынасын синтаксис, белгінің белгіленген затқа қатынасы семантика, белгі жүйесінде тұтынып қолданылатын белгі қатынасын прагматика айырып көрсетеді. Ежелгі және дәстүрлі қоғам адамдарының дүниетанымдық түсініктерінің негізгі жүйесі семиотикалық тәсілде айқындалған.
Мәдени коммуникация құбылыстарын семиотикалық тұрғыдан зерттеу және жалпы рәміздік белгі мәселелер бойынша ізденістер семиотика мен семантиканың дамуына байланысты батыстық зерттеушілер тарапынан өрістеді: К.-О Апель, Ч. Моррис, Ч. Пирс, Э. Кассирер, М. Фуко, Р.Гвардини, В. Тэрнер, К. Леви-Строс, Д.Фрезер, Ж. Деррида. Ж.Делез, Ф.Гваттари, О. Шпенглер, Ф. Лиотар А. Тойнби және т.б. Рәмізді белгінің коммуникациялық мәдениеттегі маңыздылығы П.А. Флоренский, П.Г. Богатырев, Ю. Лотман, А.Ф. Лосев және т.б. ресейлік авторлардың еңбектерінде зерттеліп қамтылған.
Мәселенің зерттелу деңгейі туралы ізденуші мынадай әдістемелік ұстанымдарды басшылыққа алады: а) коммуникациялар семиотикасы мен рәмізшілдік мектеп батыстық мәдени философияда қалыптасқандықтан осы бағдардың жетістіктерін пайдалану отандық мәдениеттану мен философияны жоғары деңгейге көтеруге себепкер бола алады; б) сонымен бірге біз батыстық ұғым-түсініктерді өзгертпей, калька ретінде қабылдауды да дұрыс деп есептемейміз, өйткені дүниетанымдық қағидаттар нақтылы этномәдениет аясында қалыптасады. Мысалы, дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі дүние суреттемелері мен рәміздері тәңіршілдік, сопылық ықпалда көшпелілік өмір салты негізінде қалыптасады.
Тікелей коммуникацияның сеиотикалық суреттемелері мен олардың рәміздік негіздеріне арналмағанымен, осы мәселенің белгілі бір қырлары айқындалған қазақстандық кейбір ғылыми еңбектерді атап өтелік. Қазақ халқының мәдениеті, коммуникациялық қатынастары, қолөнері, тұрмысы жайлы жазылған Ш.Уәлиханов еңбектерінің маңызы зор. Оның еңбектері XIX ғ. орта кезеңіндегі қазақтардың қарым-қатынастары семиотикасы тарихына мол
мағлұмат қосады. Академик Ә.Марғұланның үш томдық еңбектері қызықты деректермен, құнды мазмұнымен қатар, әрбір мәдени артефакттың семиотикалық технологиясын сипаттап, қолдану орнын анықтайды. Қанат Нұрланова Адам және әлем. Қазақтың ұлттық идеясы атты кітабында қазақ идеясы ретінде адаммен егіз Жарық дүние рәміз-суреттемесін ұсынады. Осы Жарық дүниеге қазақ адамы іштесу үшін келген.
Диссертация тақырыбына қатысты Н. Ж. Шаханованың Қазақтың дәстүрлі мәдениетіне семантика-семиотикалық талдау және Дәстүрлі қазақ мәдениетінің әлемі атты зерттеулерінде дәстүрлі қазақ коммуникациясының кешендік құрылымына семиотикалық талдау берілген. Қазақстандағы коммуникациялық мәдениеттің семиотикалық сипаттамасының кейбір жақтары Г. Шалабаеваның докторлық диссертациясы мен соңғы жылдары жарияланған монографиялары мен мақалаларында, А.Р. Масалимованың коммуникациялық мәдениет пен маргиналдыққа қатысты зерттеулерінде, З.Н. Исмағамбетованың, Б.Ғ. Нұржановтың, А.Г. Қарабаеваның инновациялық мәдениет пен коммуникациялар туралы еңбектерінде қарастырылған. Қазақ дүниетанымы мен дәстүрлі мәдениетіндегі түйінді рәміздер Қ.М. Борбасованың Қазақстандағы діни қарым-қатынастарға арналған еңбектерінде, М.Ш.Хасанов пен Ж.Қаракөзованың Қазақ мәдениетіні ғарышы, Т.Х.Ғабитовтың Қазақ мәдениетінің тарихы, В.Ғалиевтың Қазақ мәдениетінің рәміздері және т.б. зерттеулерде сарапталған. Ғалым Х. Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері атты еңбегінде де коммуникациялар семиотикасына қатысты құнды деректер қамтылады.
Қазақ мәдениетін ерекше зерттеуші Ө. Жәнібековтің еңбектері қазақ халқының материалдық мәдениетке, киім-кешекке, үй-жайға көңіл бөледі. Оның 1982 жылы басылып шыққан Культура казахского ремесла еңбегінде қазақ халқының қолөнері ел тұрмысымен тығыз байланыста көрініс тауып, киім үлгісі де сипатталған өте ауқымды еңбек болып табылады. З. Наурызбаева қазақ халқының дәстүрлі және заманауи мәдениетінің семиотикалық-стилистикалық бірлігі мен өзіндік ерекшеліктерін герменевтикалық тұрғыдан қарастырады.
Оңтүстік Сібір түріктерінің дәстүрлі дүниетанымы, Көшпенділер: Эстетика атты ұжымдық монографияларда түріктердің діни наным-сенімдері, ата-баба рухына деген қамқоршылық қызметі нанымды сипатталған. Мұнда авторлар дәстүрлі мәдениеттің негізі көшпенділердің әлемге деген ерекше көзқарастарының біртұтастылықта қабылдап қалыптасқандығын айқындайды. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінің бірқатары дәстүрлі өнер мен этнографиялық құндылықтарды заттық-материалды мәдениет тұрғысынан сипаттап, түсінік береді. Алғаш рет коммуникациялық мәдениет Бек Ибраевтың ғылыми зерттеу мақаласында тарихи-этнографиялық тұрғыдан зерттеліп, семиотикалық талдау жасалады.
XVIII ғ. мен XIX ғ. бас кезеңінде Қазақстан жерінде болған орыс суретшілерінің суреттері де этнографиялық жағынан құнды материалдар болып табылады. И.Г. Георги, П.С. Паллас, А.И. Левшин, И.Казанцев, Т. Аткинсон, В.Н. Шевченко, П. Кошаров, П. Орловский, И. Клапрот, Г.Г. Гуркин, П.И. Лерх, П.В. Маковецкий, Н.М. Ядринцев, Г.И. Спасский, С. Большой, М.И. Минаев
және тағы басқалардың еңбектері өлкетанымдық тұрғыдан сипатталады. XVIII - XIX ғасырлардағы қазақтың тұрмыс-салты мен мінез-құлқы, шаруашылық әдісі, қолөнер бұйымдарының жасалу технологиясы, материалы жайлы біршама құнды пікірлерді ресейлік зерттеушілер еңбектерінде айтылған.
Адам санасындағы болмыс түсініктеріндегі барлық рәміздік-белгі мәдениет саласының шығармашылық қызметі. Сондықтан осы үрдісті жоғалтпай коммуникациялық мәдениетті зерттеуімізде дәстүрлі мәдениетіміздің рухани- материалдық бірлігін дүниетанымды рәміздік белгі құбылыстарында айқындауды көздейміз.
Қазақтың дәстүрлі коммуникациялық мәдениетін мәдениеттанымдық, философиялық, өнертанушылық тұрғыдан зерттеген ғалымдардың қатарында Б.Р. Қазыханова, С.Н. Ақатаев, Ғ. Ақпанбет, Ж. Алтаев, Ғ. Есім, І. Ерғалиев, Б. Байжігітов, Ж.Ж. Молдабеков, Ә.И. Мұхамбетова, О.А. Сегізбаев, Г.К. Шалабаева, С.Е. Нұрмұратов, Ш. Тоқтабаева, Г.Ж. Нұрышева, Б.Д., Кокумбаева, Г.К. Ибрайшина, Ә.Қ. Малаев, Н. Мыңжани,, А. Жиенбекова, Ж.Т. Берістенов, Р. Ерғалиева және т.б. есімдерін атауға болады.
Алайда бұл зерттеулер аталған тақырыпты тікелей қамтымағандықтан диссертациялық ізденістің объектісі мен пәнін жаңа деп бағалауға толық негіз бар. Біз қарастырып отырған мәселенің аталып өткен зерттеулерден негізгі айырмашылығы зерттеу нысанының өз дәрежесінде анықталуымен және соған сай зерттеу әдісін қолдану өзгешелігінде.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қарым-қатынас құндылықтары қайта қаралып жатқан қазақстандық қоғамдағы жүйелік дағдарыстан өтіп, жаңа өркениеттілік талаптарына сай қатынастарды жетілдіру үшін коммуникациялық мәдениеттің семиотикалық таңбалары мен олардың рәміздік негіздерін зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Қойылған мақсат бойынша қазақ ұлттық коммуникациялар кешенін семиотикалық тұрғыдан зерттеу арқылы оның дәстүрлі және инновациялық үлгілі нысандары сараланып, басқа ұлыстардың ықпалымен дамыған нысандарына және даму жолдарына мәдениеттанушылық тұрғыдан талдау беру зерттеудің мақсатын нақтыландырады.
Аталған мақсатты шешу барысында төмендегідей ауқымды міндеттерді
алдымызға қойдық:
oo коммуникациялардың ұлттық-мемлекеттік даму моделін айқындау үдерісінде батыс философиясындағы семиотикалық-рәмізшілдік мектептің жетістіктері мен құндылықтарына мәдениеттанулық сараптау беру;
oo коммуникациялық семиотиканың әмбебап мәселелік өрісін анықтау және бұл ілімнің қазіргі мәдениеттегі звристикалық рөлін айқындау;
oo қазақ этномәдениетінің рухани бастауларындағы коммуникациялық ерекшеліктерді айқындау және оларға мәдениеттанулық салыстырмалы талдау беру;
oo қазақ коммуникациялық мәдениетінде қалыптасқан әр түрлі вербальды емес семиотикалық суреттемелерге типологиялық және мәтіндік талдау беру;
oo дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі коммуникациялар семиотикасын тарихи- мәдени контекстіде қарастыру және оны басқа өркениеттілік үлгілерімен салыстыру;
oo қазіргі Қазақстан мәдениетіндегі коммуникациялардың рәміздік суреттемелеріне герменевтикалық түсіндірме және концептуалды сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының нысаны: қазақ халқының дәстүрлі және заманауи коммуникациялық мәдениеті.
Зерттеу жұмысының пәні: қазақ халқы коммуникациялық мәдениетінің таңбалық және рәміздік жүйесі, оның пайда болуы, семантикасы, прагматикасы және типологиясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазіргі батыстық мәдениет философиясының өзекті мәселесі - коммуникациялар семиотикасы алғашқы рет қазақ мәдениеті контекстінде қарастырылып отыр. Батыстық зерттеу ұстанымын қазақы қарым-қатынастар үрдістерінде тек үлгі-модель ретінде қолданылбай, одан этномәдени қисын іздестіріледі. Жұмыстың негізгі ғылыми жаңалығы - қазақы қоғамға іштей тән әлеммен үйлесімді қатынастардың рәміздік мәдени мән-мағынасының ашылуы. Диссертациялық еңбекте көтерілген тақырыптың маңыздылығынан және алға қойған мақсат-міндеттерді шешуден туындаған келесі жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
oo шексіз коммуникация ұстанымының сұхбаттық табиғаты анықталып, оның мынадай белгілері айқындалды: коммуникацияның анонимді қатысушыларын барынша азайту қажет; тікелей сұхбат мүмкіндігі кеміген жағдайда оны мәтін және медиакоммуникация арқылы жалғастыруға болады; әркім кез келген қатысушымен пікірталасқа бара алады; дәлелдер мен негіздер ашық келтіріледі.
oo архаикалық коммуникацияда вербальды емес таңбалар маңызды рөлатқаратындығы және олардың мифологиялық дүниетанымдағы антропоморфтық әлем моделінің суреттемелеріне ұқсас болып келетіндігі айқындалды.;
oo діни коммуникацияларда жаратушылық рәміздері, ғылыми суреттемелерде рационалды түсіндірмелік, философияда - пайымдау басымдылық танытса, коммуникацияның мәдениеттанулық суреттемелерінде адами қарым-қатынастарды болмыстық бітімдермен үйлесімді типтік салыстырмалық тәсілмен білдіру алдынғы қатарға шығатындығы дәлелденді;
oo исламдық ықпалмен қалыптасқан Орталық Азия халықтары мәдениетіндегі коммуникациялық таңбаларда синкреттік қалыптағы рәміздер басымдық танытатындығы анықталды (мысалы, Жеті қат көк рәмізінде тәңіршілдік Көк мұсылмандық Нұрмен тұтасып кетеді);
oo хандық дәуіріндегі коммуникациялық таңбалардың түп негізінде бойына еркіндік, ерлік пен батырлықты үйлесімді қондырған кісі ұғымы жататындығы көрсетілді;
oo ХІХ және ХХ ғасырлардың басындағы қазақ ғұламалары ағартушылық рәміздерімен қатар дәстүрлі мәдени рәміздік құндылықтарды (кісілік, әдептілік, имандылық, қанағатшылық, құттылық, қауымшылдық және т.б.) сақтап қалуға
шақыратындығы келтірілді. Қазақстандық мәдениеттанулық және философиялық әдебиетте ұсынылған Далалық білім жүйесі, шежірелер мен аңыздардағы рәмізшілдік талқылауға ұсынылды.
oo Тоталитарлық мәдениеттегі коммуникациялық суреттемелерге эсхатологиялық сарын, манихейшілдік, демоншылдық тән екендігі және оның рәміздік тұлғасы ретінде шолақ белсендіні алуға болатындығы қарастырылды;
oo Қазақстан Республикасы мәдениетіндегі коммуникациялық суреттемелерде еуразияшылдық, батысшылдық, ұлтжандылық, жаңа коммунистік, исламшылдық, архаикалық ұстанымдарды атап өтуге мүмкіндік бар.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Тарихи дамудың қисынан адам еркіндігінің артуы және тұлғалық дербестіліктің ілгерілеуі коммуникацияның мәнділігінің тереңдеуі мен оның күрделі нысандарының қалыптаса бастағанын аңғаруға болады. Мәдени әлеуметтік рәміздер жалпы семиотикалық тұрғыда адам мен әлем арасындағы қарым қатынас тұрғысынан түсіндірілсе, архетиптік сипаттағы мәдени рәміздер өз бойларына қашанда құпиялықты жасырады. Оның астарында қашанда кодтық мағыналық негізге сүйенген мәдени этикалық дәстүр сақталатыны белгілі. Әлемдік рәміз туралы зерттеулер бойынша рухани саладағы рәміздер адам қызметінің нысаны мен оның қажетті алғышарты болып есептеледі.
2. Коммуникация кеңістігіндегі әрбір ұлттық мәдениет рухани жағынан екі бағыттарда дамуы мүмкін - прогрессивті және регрессивті. Бұл үдеріс ұлттық мәдениеттің ішкі потенциалына, ділдік деңгейіне, тектілігіне (тарих, этнопсихологиялық ерекшелік, өсу мен даму үдерістерінің дәйектілігі мен тиянақтылығы) және жаһандану үдерістерінің табиғатына (позитивтілігіне немесе негативтілігіне) байланысты.
3. Қазақ мәдениетінің коммуникация кеңістігіндегі инновациялық үрдістері уақыт талабына сай өзгереді және өркениеттік толқындармен үйлесімді әрекет етеді. Семиотикалық талдау қазақтың коммуникациялық мәдениетінде дәстүр мен жаңашылдық, өткенге оралу, өшкенді жандыру, діни қайта өрлеу, шашыраған құндылықтарды түгендеу, жаппай батыстандыру үрдістерінің белсенді модернизация аймағында жүретіндігін көрсетеді. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі рәміздік қатынастарды айқындау арқылы қазіргі рухани мәдениеттің архиптеріне назар аударылады және осының нәтижесінде коммуникацияның ділдік негіздерін сараптау басталады.
4. Қазақ мәдениетінде адамның әлеммен ажырамас байланысы Адам мен әлем - бiртұтас деп тұжырымдалған, сонымен қоса бұл идея көркем бейне түрiнде ауызекі және вербальды емес нысандарда жеткiзілген. Коммуникация ескі мен жаңаның, өзімдікі мен өзгенікінің өзара қатынастарына сүйенеді, онда игеру мен жатсыну, мұралану және ажырау үдерістері қатар жүріп жатады. Демек, коммуникацияның әрбір күйі бір мезет сияқты, бірақ бұл сәт ешқашан шектелмейді, әрі аяқталмайды.
5. Қазақтың коммуникациялық мәдениеті батыстық емес құндылықтарға: тұлғааралық қатынастардың түпнегізділігіне, әрекеттенуші құндылықтардың
тұрақтылығына, рухани реттеудің салмақтылығына негізделген. Қазақтың дәстүрлі коммуникациялық мәдениетінде кісі концептісімен өзіндік Менге қатысты қолданылып, сөз өнерін жете меңгеру арқылы үлгі боларлық адамды белгілейді. Бұл, әсіресе, ақын-жыраулардың перформативтік дискурсына тән. Аталған дискурста кісілік коммуникация алдыңғы қатарға шығады
6. Қазіргі Қазақстандағы коммуникациялық қатынастардың семиотикасы экрандық мәдениетпен тығыз байланысты. Оны мәдениеттанулық талдаудан желілік коммуникацияның айрықша кеңістіктік топологияға негізделетіні және оның коммуникациялық әрекетке қатысудағы анонимділігі көзге түседі. Жаһанданудың бірегейлендіру тенденциясы ұлттық ерекшеліктерге тиімді емес, сондықтан батыстандыру мен жаһанданудың қабылданатын коммуникациялық модельдерін трасформациялау қажет.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізінде қазақ мәдениетіндегі коммуникациялық қатынастарды семиотикалық талдау жатыр. Ізденістің мазмұнындағы архитектоникалық бірлік логикалық және тарихи талдаудың ішкі байланысын айқындаудан туындайды, мәдени рәміздерге түсіндірме беру барысында ұлттық болмыстың гомогендігі мен тұтастығына ерекше көңіл бөлінді. Зерттеудің әдістемелік негізінде батысеуропалық, ресейлік және қазақ мәдениеттерінің тарихи мәтіндері талдау объектісі ретінде алынды.
Диссертациялық ізденісте соңғы жылдары Батыста кеңінен тараған жаңа әдістемелік ілімдер де өз қолданысын табады. Олардың қатарында Мен - Басқа коммуникациясын қарастыратын диалогизм концепциясын, интеррогативті логиканы, тілдік актілер ілімін атап өтуге тұрады.
Семиотика біріккен кешенді жүйе болғандықтан, диссертациялық жұмыста жалпылау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, жіктеу, талдау, қорытындылау әдіс- тәсілдері де кеңінен қолданыс тапты. Диссертациялық ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асырудың маңызды бір әдістемесі - герменевтикалық тәсіл. Ойдың мағынасын тура айтпай, астарлап білдіру ауызекі коммуникацияға тән. Диссертант зерттеу барысында компаративистік, семиотикалық мәтіндерді интерпретациялау, модельдеу, типоло гияландыру, архаикалық коммуникациялық рәміздерді реконструкциялау тәсілдерін қолданды, сонымен бірге мәдени мәтіндерге түсіндірме беру барысында ұлттық қарым-қатынастар жүйесінің гомогендігі мен тұтастығына ерекше назар аударылады.
Бұл зерттеу қазақ мәдениетінің коммуникациялық жүйесіне типологиялық және семантикалық пайымдама жасауға арналғандықтан, семиотикалық талдаудың негізінде қазақтың дәстүрлі адам мен әлем және адам мен адам қарым-қатынастарының генезисін, аксиологиялық тамырын талдауға ерекше назар аударылды. Сондықтан мұндай материалдарды топтастыруда Орталық Азия, Сібір аймақтарында ежелден қалыптасқан тарихи материалдармен қосқатар қарастыру және олардың арасында салыстырмалы сараптама жасау да оң нәтиже бермек.
Диссертацияның теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу тақырыбының теориялық және тәжірибелік құндылығы мәдениетімізді заман талабына сай ұлттық болмысымыздың дамуымен байланыстыруға болады.
Қазақы қарым-қатынастардың тарихи бітімдеріне мәдениеттанулық суреттемелер беру философиялық-дүниетанымдық зерттеулерді ынталандырып, еліміздегі мәдениет философиясын заманауи өркениеттілік мәселелеріне бет бұруға себебін тигізеді. Олардың арасында қазіргі коммуникация суреттемелерінің рәміздік негіздері алдыңғы қатарға шығады.
Таңдалып алынған тақырыптың маңыздылығы сонымен бірге Қазақстан мәдениетінің теориялық моделін жасау қажеттігінен туындайды. Ол қазақ ойшылдарының мәтіндеріне сәйкесті қайта қалпына келтіруге және де соңғы әдістемелік жетістіктерге негізделуі тиіс. Диссертацияның нәтижелерін қазақ философия мен мәдениеттанудың бірқатар мәселелерін шешуде пайдалануға болады, әсіресе, Орталық Азия халықтары мәдениетін бірегейлендіру, отаршылдық пен отаршылдықтан кейінгі жағдайлардағы коммуникацияда посткеңестік мәдениеттердің трансформациялануы, дүниежүзілік өркениеттік үдерістердегі көшпелілердің орны, дәстүрлі және инновациялық қоғамдардағы коммуникацияның рөлі, қазақ мәдениеті мен руханиятының архетиптері, жеке адам және мәдениет қарым-қатынастары және т.б. мәселелерді зерттеуде оның нәтижелері қомақты болатыны сөзсіз.
Диссертацияның практикалық жәйі - мемлекеттің, Қазақстан халықтарының мәдени-тарихи құндылықтарын қайтадан жаңғыртуға бағытталған қағидаларын жүзеге асырумен байланысты. Диссертацияның тұжырымдары республикадағы азаматтық қоғамның рухани негіздерін, мәдениеттердің толеранттылығы мен диалогын қалыптастыруда өз септігін тигізе алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуi және мақұлдануы. Диссертацияның негізгі теориялық қағидалары мен қорытындылары автордың 12 ғылыми мақаласында, соның ішінде 5 Қазақстан Республикасы Жоғары Аттестациялық Комиссиясымен бекітілген тізімдегі журналдарда, 6 халықаралық конференция материалдарының жинағында, 1-і Scopus базасына кіретін журналдардың бірінде жарияланған. Сонымен қатар зерттеу нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.
Зерттеу жұмысы кiрiспеден, 3 бөлiмнен (алты бөлiмшеден), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Библиография 215 атаудан тұрады, соның ішінде шетелдік әдебиеттер. Жұмыстың көлемi - 14ң бет. Жұмыстың негізгі мәтінінде 4 кесте мен 12 сурет бар.
1 КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕМИОТИКАСЫ
1.1 Коммуникация: әдіснама және ұғымталдау
Коммуникация ұғымы (латынның communicare - байланыстыру, біріктіру деген сөзінен) ақпаратты алу, өңдеу, жеткізу және сақтау үдерістерінің жиынтығы болып табылады. Бұл үдерістерді жеке тұрмыстық деңгейден ғаламдық-әлеуметтік деңгейге дейінгі ауқымда қарастыруға болады. Зерттеушілердің пікірі бойынша, коммуникация - байланыс арқылы адамдардың өзара қарым-қатынастарының дамуы. Оған - сөз, жазу өнері, телеграф, телефон, темір жол, адамдардың қарым-қатынасы т.б жатады. Коммуникацияда адамдардың өзара қарым-қатынасы мен бір-бірімен ақпарат алмасуы жүзеге асырылады. Ол хабар, хабарлау, өзара әрекет, қоғамдағы ақпарат алмасу және байланыс құралы. Коммуникацияның екі түрі аталып өтеді: рационалистік (технологиялық концепция детерминизміне құралады) және иррационалистік (адамдардың бір-бірімен өзара түсінігіне құралады) [2].
Коммуникация терминін алғаш рет ХХ ғ. басында қолданысқа енгізген зерттеушілердің айтуынша, саяси қатынаста ақпаратты тарату барлық коммуникациялық қызметтің ең маңыздысы саналады. Дегенмен коммуникация термині кең мағынасында сөз, ишара, бейне және басқа да материалдық тасымалдаушыларға түсірілген нышандар арқылы адамнан адамға ақпарат берілуі деп саналады. Коммуникация саяси ықпал етудің символикалық та, визуалдық та құралы ретінде ежелден қоғаммен бірге пайда болып, дамып келе жатыр [3]. Коммуникацияның ауызша емес аспектісі 1960 жылдың соңынан бастап зерттеле бастады. 1970 жылы Джулиуст Фаст ауызша емес коммуникацияға байланысты алғашқы жұмыс үлгісін жасап шығарды. Ауызша емес белгілердің табиғаты анық емес, олардың туа пайда болғаны немесе қолдан жасалғаны, яки қан арқылы тарайтыны немесе өмірлік тәжірибе арқылы келетіні белгісіз. Бүгінгі әдебиетте коммуникация терминінің үш басты түсіндірмелері алға шығарылады:
oo Коммуникация - байланыс құралы (белгілі бір құрылым).
oo Коммуникация - тілдесу, қатынасу құралы (адамдардың бір-бірімен өзара әрекеті мен ақпарат алмасуы).
oo Коммуникация - ақпарат алмасу құралы (қоғамдық санаға әсер ету).
Коммуникация және қарым-қатынас терминдерінің арақатынасы туралы түрлі ұстанымдар бар. Негізінен бұл ұғымдар жақын мағынада алынады. Ағылшын тіліне аударғанда қарым-қатынас терминінің коммуникациядан басқа аудармасы жоқ. Психологиялық сөздікте қарым-қатынас термині екі адамның арасында ақпарат және эмоциялармен алмасу деп анықталады. Ю.Д. Прилюк Коммуникация және қарым-қатынас терминдері бір-бірімен тең леген тұжырымға келеді [4].
Кейбір зерттеушілер коммуникация және қарым-қатынас ұғымдарының арасындағы айырмашылыққа назар аударады. Б.Д. Парыгин былай дейді:
Қарым-қатынас тек коммуникацияға түсетін адамдардың арасындағы сезімдермен шектелмей, барлық әлеум еттік қатынастарды қамтиды [5].
Сонымен бірге қарым-қатынас адамдардың еңбек ету, ойын, оқу сияқты практикалық әрекеттерінің қатарына енеді және коммуникациямен бірге перцептивтік (басқаларды қабылдау мен түсіну) және интерактивтік (басқалармен бірлесе әрекет ету) бастауларды өзіне енгізеді. Ауызша коммуникация қарым-қатынастан тыс бола алмайды, алайда қарым-қатынас өзіне ауызша коммуникацияны қоспауы да мүмкін. Коммуникация заттық- нәрселік қарым-қатынастың рухани жағын құрастырып, оның бір бөлігіне айналады. Рухани қарым-қатынаста коммуникация онымен толық сәйкес келеді. Ауызша коммуникациялық әрекет әлеуметтік субъектілердің рухани қарым- қатынасы болып табылады және өзінің мәнісінде әлеуметтік кеңістіктегі мағыналар алмасуына жатады. Жазбаша және электронды коммуникация интерсубъектілік кеңістікте жүре алады.
Сонымен, зерттеулерден мынадай қарым-қатынас ережесін түйіндеуге болады:
Қ-қ (қарым-қатынас) = П (перцепция) + К (коммуникация) + И (интеракция).
Коммуникацияның даму тарихы төрт коммуникациялық революциядан өтті: сөздің пайда болуы; жазу-сызуды үйрену; баспа станогының жасалуы; электронды БАҚ құралдарының пайда болуы. Коммуникация дегеніміз - жүйе арқылы ақпарат алмасу үдерісі. Бұқаралық коммуникация тарихы қалыптасқан ақпаратты жасау, сақтау, тарату үдерісі және әлуметтік субъект пен объектілер арқылы ақпарат алмасу болып жүктеледі. Субъект - коммуникатор, объект - коммуникант болады. Коммуникация болу үшін үш шарт керек: коммуникант (жіберуші субъект), объект (жеткізуші), реципиент (қабылдап алушы). Әдетте коммуникациялық әрекеттің үш түрін атап өтеді: қайталау (имитация), сұхбат (диалог) және басқару [6].
Ю.Хабермастың Коммуникативтік әрекет ілімінде инструментальдық (құрал-жабдықтық) және коммуникативтік әрекеттер ажыратылады. Егер біріншісі еңбек ету арқылы жүзеге асып, пайда табу мен табысқа бағытталса, екіншісінде консенсус (келісім) басты нысан болып табылады. Хабермастың үш әлеммен адамның дискурсқа түсу идеясының әрі гуманистік, әрі экологиялық мазмұны жоғары. Дискурс қашанда күш көрсету мен міндеттеуден жоғары тұрады, ол, Қ. Нұрлановның тілімен айтқанда, іштесудің айрықша бір формасына жатады.
Сұхбатқа түсетін дүние - макрокосм, адам -- микрокосм болып табылады:
Шексiз шырқалған Ғаламда жер бетiн басып жүрген жұмыр басты адамда ортақ бiр қасиеттiлiк бар. Ол мынада: Жарық дүние дегенде - оны жан-жақты бiр тұтастық макрокосм деп бiледi; адам дегенде - оны жан-жақты бiртұтастық микрокосм деп бiледi. Бұл екі дүниенің өзара іштей байланысын адам өзінің өмірлік салтанатына айналдырған. Ғаламға әр түрлi деңгей (төменгi, орта, биiк) тән [7]. Коммуникациялық кеңістіктің сонымен қатар ерекшелiгi - әр түрлi, әр дәрежедегi деңгейлерi бiр-бiрiмен байланысты: төменгiсi жоғарғысымен, ортаңғысы төмен, жоғарысымен, тағысын тағы, бiр-бiрiмен байланысы әсерлi, ажырамас түрде дамиды, осы өзара байланыстардың ерекше коммуникациялық мәнi бар. Коммуникациялық қасиеттiлiк арқасында адам
түрлі дүниенiң түрлі деңгейлерiн сезiнетiн, байқайтын, қабылдайтын өзiне тән деңгейлерi бар. Жарық дүниенiң төменгi, орта, аса биiк деңгейлерi әр түрлi және әсерлi үзiлiссiз байланыста болса, адамда да аталған деңгейлерi үзiлiссiз байланыста. Осы жерде бiр түйiп қоятынымыз: осы айтылған қасиеттiлiк арқылы адам дүниемен iштей қарым-қатынас құрады, екi жақты байланыста болады [7].
Көптеген ғалымдардың пікірінше, заманауи адам сөз пайда болғаннан бастап қалыптасты және соған орай қарым-қатынас орнықты. Қарым-қатынас - адамдардың алғашқы кезден адамгершілігінің қалыптасуына себепші. Қоғам, адамдық қызмет, мәдениет - мұның бәрі философиялық талдаудың құралдары. Басты категориясы мен түсініктері - әлеуметтік үдерістердің мәдениет және коммуникация тұрғысынан зерттелуі. Өмір өзі адамның әрдайым бір нәрсені ойлап табуына икемдейді. Үнемі еңбектенуін, азығын тауып жеуін және білім алып, әлемді тануымен қатар адамның коммуникациялық байланысын талап етеді. Адамды бізді қоршаған орта, яғни табиғаттан бөлек екінші табиғат ортасы бар. Ол - ғылыми-техникалық құрастырылып, қолдан жасалған дүние. Жалпы, табиғат - адам - қоғам - қызмет - ғылыми білім - адами құндылық - мәдениет бәрі де бір-бірімен тығыз байланысты және бір-біріне өзара тәуелді.
Ю. Лотман: Мәдениет коммуникациялық үдерістерде ғана жүзеге асады және байланысты барлық түрлері белгілерді өндіру және тұтынуға негізделген. Сондықтан, шындықты айқын талдау үшін оның символдық өкілдігін анықтау қажет. Мәдениет адамдар арасындағы қарым-қатынас нысаны болып табылады және адам мәдени коммуникацияда қалыптасты [8] дейді. Демек, мәдениет коммуникациялық сипатқа ие, адамдар өндірілген ақпаратты, сондай-ақ олардың әлеуметтік жадында немесе жасанды жүйелерде қамтылған ақпаратты пайдаланады, сондықтан мәдениет адам белсенділігінің қайнары болып табылады.
Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін құрастырады. Әсіресе, жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Енді мәдениетті коммуникация тұрғысынан қарастырсақ. Коммуникация мен адамдар арасындағы аралас-құраластық қарым-қатынасы - мәдениеттің маңызды бөлігі. Олардың маңыздылығы сонша, көп жағдайда мәдениетті коммуникациямен теңдестіру сарыны да жиі кездеседі. Мәдени қарым-қатынастарды зерттеудегі танымал маман Э. Холл мәдениет дегеніміз коммуникация, ал коммуникация дегеніміз мәдениет деп теңдестіре қарастырады [9].
Мәдениет адамдар арасында таралып отырады, ал біз өмір сүріп отырған ғасырда ол бұқаралық қатынас және ақпарат құралдары арқылы беріліп келеді. Ғалымдар коммуникациялық мәдениет ұғымын қоғам мен мемлекеттің, тұлға мен биліктің арасындағы делдал болып табылатын ақпараттық қоғам мәдениетінің айрықша түрін белгілеу үшін енгізілген заманауи мәдениеттанулық теорияның жемісі ретінде нақтылайды [10].
Коммуникация кезінде тек ауызша сөйлесу ғана емес, сонымен қатар басқа да таңбалы-бейнелі түрдегі құралдар қолданылады. Өйткені коммуникация адамзаттың қалыптасуында шешуші рөл атқарды. Ресей зиялысы жазғандай,
егер бізде коммуникация болмаса, шөп жеуден көтерілмей, ақыл-есіміз болмас еді [11].
Коммуникациялар семиотикасына әдептіліктің, рәсім мен салт-дәстүрдің белгілері жатады. Осы белгілерді жетік меңгерген коммуникатор әр түрлі қызметтегі, мамандықтағы адамдармен жақсы сөйлесіп, кез-келген ситуациядан ойдағыдай шыға алады. Белгілер әлеуметтік және психологиялық кодты иеленеді.
Коммуникацияның қажеттілігі адами болмыстан туындайды. Осыған Х. Ортега-и-Гассет назар аударып, мәселені күрделілеу қояды. Адам өзі туралы тек басқаға қарап қана қоймай, онымен қарым-қатынасқа түсу арқылы өзінде
Мендік сезім қалыптастырады. Осындай жағдайдың айшықты үлгісіне ойын жатады. Ойында адам өзіне маңызды партнерді саналы таңдайды және ол үшін де маңызды болғысы келеді. Ортега-и-Гассет Менді екі бөлікке бөледі [12]. Қазақ тілінде баламалары қалыптаспағандықтан ағылшынша J және me деп ала берейік. J - Меннің шығармашыл, белсенді жағы, ол қоршаған орта талабына жауап беруге дайын, me осы Меннің бақылаушы тетігі, жоғарыдағы
J жауабын әлеуметтік нормалармен сәйкестендіруші, ол көбінесе символикалық сипатта болады [13, 3 б.].
Жоғарыда келтірілген қағида коммуникация ұғымының маңызды шарты болып табылады. Коммуникация теориясы үшін келесі маңызды ұғым - Мен- субъект. Басқаны елеу және онымен есептесу альтруизмнің бір көрінісі болып табылады. Өйткені осының нәтижесінде Біз деген құрылым қалыптасады Мен және Басқаның қарым-қатынасы түбегейлі әлеуметтік коммуникациялық қатынас болып табылады.
Егер Батыста Мен Басқадан жоғары қойылса, Шығыста бұл қатынас керісінше болып келеді. Жапондықтарда сен демей, менің көз алдымдағы керемет адам деген тіркес қалыптасқан. Мен және Сен әлеуметтік феномен болып табылады және тағы бір адамдық аксиоманы ескеру қажет: қауым, қоғам, коллектив дегендердің негізінде Мен және басқа Мендердің дара қатынасы жатыр. Кері жағдайда біз адамсыздандырылған болып шығамыз [14, 57 б.].
Мен - Басқа оппозициясының мәнісі сұхбат (диалог) коммуникациясы тұрғысынан да қарастырылуы мүмкін. Бұл мәселе М.Бубер, М.Бахтин және т.б. шығармашылығында терең зерделенген. М.Бахтин өзім үшін Мен және біреу үшін Менді ажыратып, олардың арасындағы сұхбатқа үлкен көңіл бөлді:
Адам ешқашан біртұтастықты өз басынан ғана таба алмайды. Мәселе мұнда біреудің біреуден тәуелділігінде емес, мәселе адамның амбивалентті, бинарлы болмысында. Адам әрқащан басқалармен қарым-қатынаста болғысы келеді, өзінің жалғыздығынан шошиды, олай болса, жеке адам, жалғыз басты адам өз-өзіне жеткіліксіз. Сол жетіспеушіліктің, жоқтың орнын толтыру үшін басқа адам керек. Мен басқаларға тығыламын, басқалар үшін басқа болуға тырысамын, басқалардың әлеміне басқа ретінде кіремін, сөйтіп өзімнің өмірдегі жалғыздығымның ауыртпашылығынан кетуді қалаймын [14, 371 б.].
Сонымен, адамдық құндылықтар бірнеше Мендердің сұхбатынан басталады. Ал коллективтік немесе халықтық рух дегендер екінші қатарда тұрады. Жеке мендік құндылықтарды қастерлеу Қазақстан Республикасында да егемен мемлекеттің стратегиялық мақсаттарының бірі болып жарияланды. Бұл мәселеге Елбасы Қазақстан халқына Жолдауында арнаулы тоқталып өтеді:
Қоғамымыздағы өзгерістер ықпалымен, өзіміз көбіне оны түйсіне де бермей, құндылықтардың сапалық тұрғыдағы өзге жүйесі мен адамдық қарым- қатынастардың жаңа түріне дағдылана отырып, өзіміз де түгел өзгердік,... қысқасы біз азаттық алдық. Мемлекеттік-ұжымдық дүниетанымның жекешіл дербес дүниетаныммен ауысуы біздің өміріміздің әрбір қырын өзгертті... Бұл коммунистік принциптер рухында тәрбиеленген адамдардың бірнеше ұрпақтары қалыптастырған біздің діліміз. Кейбіреулер жақында болған өзгерістерді ынта-жігермен пайдаланды, бірақ басым бөлігі олай істеген жоқ. Адамдарға субъективтік және объективтік факторлар ықпал етеді, олар болып жатқан өзгерістерге баяу бейімделіп, өз проблемаларын шешуге бұрынғысынша мемлекеттің көмегіне иек артып отыр. Мұндай пәлсапа мен тұрмысқа деген көзқарас олардың жаңа қиындықтарға төтеп беруіне кедергі болады, күш-қуаты мен іс-әрекет жасау талабынан айырады [15, 11-12 б.].
Ш. Уәлиханов азамат деп ержеткен, еншісі бөлінген адамды айтқан. С. Сейфулин өлеңдерінде азамат түсінігі көзі ашық, саяси тұлғаны білдіреді (азамат жүнжіме, жүрме бос; қол ұстас, бірігіп, тізе қос).
Ағылшын жазушысы, фантаст Рей Брэдбери коммуникациядағы тұлғасыздандыру үдерістері тек социализмде емес, сонымен бір классикалық капитализмде де жүріп жатады дейді. Өйткені тұтынушы қоғамда индивид рәміз-тетікке айналып кетеді. Адамның орнына функционер, қызметкер, бетперделі адам, субъекті және т.т. келеді. Индивидуалдық пен коллектившілдіктің арақатынасы зерттеуге арналған шағын көлемді еңбегінде Ж. Oтарбаеа үш түрлі субъект (жеке, коллективтік, тұлғасыздандырылған) бар дейді [16, 11 б.]. Қанша азаматтық қоғам деп жар салғанымен, батыстық өркениетте (әсіресе, оның посиндустриалдық сатысында) индивидке жасалған ұжымдық манипуляция әрекеттері кемімейді. Бұл, әсіресе, нарық және жарнама институттары тұрғысынан пәрменді жүргізіледі. Еркін жеке адамның басымдылығы ұраны жарияланған либералистік қоғамда сол еркіндікті шектейтін квази және эрзас мәдениеттің, девианттық қылықтың көріністері көбейді. Неміс философы Г.В.Лейбниц әрбір индивидуум өзінің болмыстық ерекшеліктерімен индивидуалданған деген болатын. Сол себепті адамдық болмыс ерекшеліктері тұлғалық дарашылыққа тікелей әсерін тигізеді. Қазіргі өркениетте адамдық болмыстың мүлдем жаңа, әрі ғаламданған, әрі орталықсыздандырылған типі қалыптасып келеді. Бұл болмыста жеке адамның мәдени негіздері де өзгереді [16, 18-19 б.].
Әрине, капитализм мен нарық даралық тұлғалық коммуникацияны жоғары деңгейге көтереді. Алайда өркениеттіліктің индустриалдық толқыны аграрлық қатаң жіктелген сословиялар мен таптардың орнына аморфты тобырды,
орташаланған, стандартталған адамдардың жиынтығын тудырғанын да естен шығармаған жөн. Ортега-и-Гассеттің Тобыр көтерілісі атты еңбегінде
осы мәселе жан-жақты қарастырылған және аталған концепция ресейлік пен отандық мәдени-философиялық әдебиетте де жеткілікті талқыланған.
Сол себепті тобыр мен адамдық Меннің мәдени-психологиялық қырлары жаңаша қарастырылған, отандық әдебиетте қолданысқа әлі толық енбеген З. Фрейдке назар аударайық. Субъектінің ішкі шындығына көбірек көңіл бөлген австриялық ойшыл жіктелген субъектіде Мен, Ол және Әсіре-Меннің әрекет ететіндігін алға тартады. Мен қаншама өзіндік құштарлығын жүзеге асырғысы келгенімен, әр уақытта мәдени және әлеуметтік кедергілерге тап болады. Осы кедергілердің негізгісі - бейсаналық тобырлық рух. Көп клеткалы организм тәрізді тобырлық адам тұтастықтан тыс өмір сүре алмайды. Осындай
коллективтік ақыл-сана рөлі кеміп, аффектылар мен инстинктердің ықпалы күшейе түседі. Масса сыни сезімді жоғалтып алады [17, 87 б.].
З. Фрейд бойынша, тарихтағы бірінші қоғамдық формаға туысқандық клан жатады. Бұл кланды өздеріндегі сексуалдық құштарлықты өтеу үшін әкесін өлтірген балалар құрастырады (атақты Эдип комплексі). Кейін осы қылмысынан ұялған туысқандар тәубеге келіп, жалпы қан алмасушылыққа тыйым (табу) салады. Ұяттан мораль және дін пайда болады. З. Фрейдтің пікірі бойынша, тобыр ежелгі мәдениетте ғана емес, сонымен бірге қазіргі қоғамда да пайда болуы мүмкін [17].
Оның басты сипатына, адамдық Менді жоғалтып, еркіндік пен ырықтылықтан айырылу жатады. Тобырда мәдени және өркениеттік регресс анық байқалады. Саналы таңдаудың орнын еліктеу, соқыр сенім, психикалық қозу алады. Сөз магиясы өз шегіне жетеді. Тіпті, білімді адамның өзі тобырда
варварға айналып кетеді. Тобыр мен тотальды ұйымдасқан көпшіліктің, коллективтің арасында айырмашылық көп. Тобыр бейсаналық түрде қалыптасса, коллектив арнаулы мақсат үшін ұйымдастырылады. Айталық, әскери немесе діни коллективтердей емес ұйымдастапаған көпшілік тобырға айналып кетеді. Коллективтің белгілері:
oo Мүшелерінің тұрақтылығы.
oo Көпшілік мүддесін аңғару.
oo Арнаулы дәстүрдің барлығы.
oo Құрылымның (субмәдениеттердің) орнықтылығы [18, 79 б.].
Архаикалық тобыр мен адамдық коллективтің арақатынасы жөнінде әдебиетте сан алуан көзқарас бар. Мәдениет әрбір жеке адамның болмыстық ерекшелігін айқындап отырады. Осы жөнінде белгілі мәдениеттанушы А.Я.Гуревич мынандай ойын алға тартады: Бір кезде адам қоғамдық қатынастардың түйіні болып табылады деген анықтама ұсынылған. Егер қоғамдық қатынастарды тек өндірістік қатынастармен шектемесек және оларды бүкіл болмыстық байланыстар контекстінде алсақ, онда бұл оймен келісуге болады. Адам өз заманының әлеуметтік-мәдени жүйесінің түйіні болып табылады [19, 84-85 б.].
Архаикалық тобырды биологиялық тұғырдан түсндіру де дұрыс емес. Жануарлардың топ аралық қатынасы мен рефлекциялаушы деп аталатын индивидтің қарым-қатынасының арасындағы айырмашылық жеткілікті. Біз жануар коммуникацияда ойламайды деп айтамыз. Сол үшін өзі жауапты
болатын, тұғырға ол өзін қоймайды: ол өзін басқа индивидтің позициясына қоймайды және нәтижесінде былай демейді: Ол солай әрекет етеді, ал мен былай әрекет етемін. Егер индивид осылай әрекет ете алса және ол өзінде туындата алатын ұстаным, ол үшін басқа әрекетке барудың стимулына айналса, онда біз ақылды әрекетті көріп отырмыз. Қайда басқа адамның үн қатуы индивидпен өзінде шақырылса және оның әрекеттік бақылаудың стимулына айналса, сонда басқаның әрекетке бару мағынасы оның өзіндік санасында бар болып тұр. Соны біз ойлау деп атайтынның, бұл жалпылама тетігі, өйткені ойлау бар болуы үшін, оны ол басқада туындататын, индивидтің өзінде үн қатуларды оятатын, рәміздер және жалпы дауыстық ымдаулар қажет, оның үстіне бұл үн қатудың тұғырынан, ол өзінің алдағы әрекетін бағыттай алады.
Бұл тек қалай құстар бір-бірімен қарым-қатынаста (communіcate) болатындай коммуникацияны ғана емес, бірақ сонымен бірге ол өзі басқа индивидте шақыратын үн қатуды, индивидтің өзінде шақыруды, басқаның рөлін қабылдауды, басқа қалай әрекет етсе, солай әрекет етуге ұмтылуды ұйғарады. Индивид басқа жүргізіп жатқан процеске қатысады және бұл қатысуды еске ала отырып, өз әрекетін бақылайды. Нақ осы объектінің мағынасын құрастырады: осы және басқа индивидтер үшін ортақ үн қату, өз кезегінде бірінші индивид үшін стимул болады.
Егер ақылды, онда қайсыбір әсерлер мен күйлер бар, жай ғана әлдебір саналы субстанция деп, және осы күйлердің бірі қайсыбір универсалий болады деп ұйғарсақ, онда сөз таза ырықсыз бола бастайды, ол тек рәміз. Сонда, балалар жасайтындай, сөздерді алып, оларды кейін қарай оқи аласыздар; олардың орналасуының абсолютті еркіндігі туралы әсер туады; ақылдылық шеңберінен тыс жататын, таза механикалық зат түрінде тіл көрініс табады.
Егер, әуен жай ғана, әлдебір коммуникациялық үдерістің бөлігі, тұтас алынған бүкіл әрекет жалғаса алу үшін, индивидтердің бір-біріне үйлесуін қамтамасыз ететін бөлігі деп, мойындайтын болсақ, онда әуен ырықсыздықтың шектелген диапазонына ие болады. Егер басқа адаммен сөйлесіп тұрсақ, бәлкім, үшінші адамның көңілін мүлдем аудармайтын, әлденені аңғара отырып, оның ұстанымдарының өзгергенін сезе аламыз. Оның сөйлесу мәнерін біле аламыз, және ол біз үшін белгілі бір әуен, индивид үн қатуының бөлігі бола бастайды. Әуен кеңістігінде, өзінде рәміз сапасында қызмет атқара алатын белгілі бір саланы, бөліп көрсетуге болады. Біз бір және сол мағынаға ие жеке рәміздердің тұтас жиынтығын жарамды деп тани аламыз; бірақ олар қашанда әуендер болып табылады, яғни не істейін деп жатқанын басқаға ашатын, индивид әрекеттерінің қашанда бөлігі болып табылады, ендеше, қашан адам бұл кілтті пайдаланғанда, ол басқаның ұстанымын өзінде шақырады [20].
Тілдік және ұғымдық белгілер әлемімен қатар өзінен ерекшеленетін және бәрібір де рухани шығу тегі жағынан жақын келетін миф пен өнердің образды әлемі қолданылады. Мифологиялық қиял ол қаншалықты сезімділікке біте- қайнасып кетсе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz